Datasets:

chrisociepa

/

wikipedia-pl-20230401

like 2

188034

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jean%20Van%20Hamme

Jean Van Hamme

Jean Van Hamme (ur. 16 stycznia 1939 w Brukseli) – belgijski pisarz oraz scenarzysta komiksowy i filmowy. Ukończył ekonomię, administrację, dziennikarstwo i nauki handlowe na Solvay Brussels School of Economics and Management. Zrobił błyskotliwą karierę w międzynarodowych koncernach. Porzucił pracę ekonomisty i w 1976 roku poświęcił się w całości pisarstwu i scenopisarstwu. Jako scenarzysta zadebiutował w 1968 roku scenariuszem do komiksu Epoxy, narysowanego przez Paula Cuveliera. Jest autorem powieści (m.in. Largo Winch, Le Telescope), scenariuszy do seriali telewizyjnych (m.in. Largo Winch według własnej powieści i komiksu, Piwny smak miłości według własnej powieści i komiksu Władców chmielu) i adaptacji kinowych (m.in. Diva, Meurtres á domicile, Largo Winch). Van Hamme współpracował z wieloma rysownikami, takimi jak William Vance (XIII), Dany (Historia bez bohatera) czy Philippe Francq (Largo Winch). Polskiemu czytelnikowi znany jest także dzięki udanej współpracy z Grzegorzem Rosińskim, której efektem jest bardzo popularna w Polsce seria Thorgal oraz komiksy Szninkiel i Western. Przez całe lata kilka jego serii sprzedawały się w setkach tysięcy egzemplarzy (chodzi o serie Thorgal, XIII, Largo Winch). Van Hamme za swe dzieła otrzymał ponad 40 nagród, m.in. w Belgii, Francji, Szwajcarii, Kanadzie, Niemczech, Holandii i Hiszpanii. W latach 1986-1987 pełnił funkcję dyrektora wydawnictwa Dupuis. Pisał także sztuki teatralne. W latach 1992-2001 był przewodniczącym Belgijskiego Centrum Komiksowego w Brukseli. 31 maja 2005 roku został wyróżniony przez Ministra Kultury Francji odznaczeniem Zasłużonego dla Sztuki i Literatury. Bibliografia komiksowa Epoxy, wspólnie z Paulem Cuvelierem (1968) Corentin, wspólnie z Paulem Cuvelierem (1970-1974) Mr Magellan, wspólnie z Gérim (1970-1971) Historia bez bohatera, wspólnie z Danym (1975) Thorgal, wspólnie z Grzegorzem Rosińskim (1977-2006) Arlequin, wspólnie z Danym (1978-1984) Michel Logan, wspólnie z André Beautemps (1979-1981) Domino, wspólnie z André Chéretem (1979-1982) Tony Stark, wspólnie z Aidanem (1980-1984) SOS dla szczęścia, wspólnie z Griffo (1984-1989) XIII, wspólnie z Williamem Vance'em (1984-2007) Szninkiel, wspólnie z Grzegorzem Rosińskim (1986) Largo Winch, wspólnie z Philippe’em Francq'iem (od 1989) Władcy chmielu, wspólnie z Francisem Vallèsem (1992-1999) Przygody Blake’a i Mortimera, wspólnie z Tedem Benoît (od 1996) Dwadzieścia lat później, wspólnie z Danym (1997) Krwawe gody, wspólnie z Hermannem (2000) Wayne Shelton, wspólnie z Christianem Denayerem (2001-2002, ponownie od 2010) Western, wspólnie z Grzegorzem Rosińskim (2001) Lady S, wspólnie z Philippem Aymondem (od 2004) Rani, wspólnie z Francisem Vallèsem (od 2009) Le Télescope, wspólnie z Paulem Tengiem (2009) Zobacz też Przypisy Belgijscy autorzy komiksów Belgijscy pisarze francuskojęzyczni Belgijscy prozaicy Belgijscy scenarzyści Belgowie odznaczeni Orderem Sztuki i Literatury Komandorzy Orderu Sztuki i Literatury Pisarze związani z Brukselą Prozaicy XX wieku Prozaicy XXI wieku Scenarzyści komiksów Scenarzyści XX wieku Scenarzyści XXI wieku Ludzie urodzeni w Brukseli Urodzeni w 1939

188035

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tuczna%20%28gmina%29

Tuczna (gmina)

Tuczna (do 1927 gmina Międzyleś) – gmina wiejska w województwie lubelskim, w powiecie bialskim. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie bialskopodlaskim. Siedziba gminy to Tuczna. Według danych z 30 czerwca 2004 gminę zamieszkiwały 3584 osoby. Struktura powierzchni Według danych z roku 2002 gmina Tuczna ma obszar 170,37 km², w tym: użytki rolne: 65% użytki leśne: 28% Gmina stanowi 6,19% powierzchni powiatu. Demografia Dane z 30 czerwca 2004: Piramida wieku mieszkańców gminy Tuczna w 2014 roku. Sołectwa Bokinka Królewska, Bokinka Pańska, Choroszczynka, Dąbrowica Duża, Kalichowszczyzna, Leniuszki, Matiaszówka, Mazanówka, Międzyleś, Międzyleś POM, Ogrodniki, Rozbitówka, Tuczna (sołectwa: Tuczna I i Tuczna II), Wiski, Wólka Zabłocka, Wólka Zabłocka-Kolonia, Władysławów, Żuki. Sąsiednie gminy Hanna, Kodeń, Łomazy, Piszczac, Sławatycze, Sosnówka Przypisy

188036

https://pl.wikipedia.org/wiki/Piast%20%28piwo%29

Piast (piwo)

Piast – marka piwa wytwarzana przez browary wchodzące w skład koncernu Carlsberg Polska (m.in. browary Okocim oraz Bosman). Piwo pierwotnie warzone było przez Browar Piastowski we Wrocławiu, przekształcony potem we Wrocławskie Zakłady Piwowarsko-Słodownicze, a następnie w Browary Dolnośląskie PIAST SA. Po likwidacji Browaru Piastowskiego produkcję piwa przeniesiono do Okocimia. Marka historycznie i kulturowo związana i kojarzona jest z Dolnym Śląskiem. Stanowi symbol lokalnego piwowarstwa, była głównym produktem Browaru Piastowskiego. Nagrody i wyróżnienia 2000: Piast Beczkowe zdobyło złoty medal międzynarodowego konkursu World Beer Cup 2009: Piast Mocne zdobyło złoty medal w konkursie Monde Selection Przypisy Polskie piwa Gospodarka we Wrocławiu

188037

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%20T-2

Sojuz T-2

Salut 6 EP-6 (kod wywoławczy «Юпитер» - Jowisz) – szósta, krótkotrwała misja na Saluta 6. Była dziesiątą udaną załogową misją na tę stację. Załoga Start Jurij Małyszew (1) dowódca – ZSRR Władimir Aksionow (2) inżynier pokładowy – ZSRR Dublerzy Leonid Kizim (1) – ZSRR Oleg Makarow (4) – ZSRR Lądowanie Jurij Małyszew (1) – ZSRR Władimir Aksionow (2) – ZSRR Przebieg misji Podczas lotu Sojuza T-2 po raz pierwszy wykorzystano załogową wersję nowego statku kosmicznego typu Sojuz-T. Wersje bezzałogowe tego pojazdu były testowane w latach 1974-1979. Oficjalne były to satelity serii Kosmos o numerach 670, 772, 869, 1001 i 1074. Ostatnim testem był lot statku Sojuz T-1, który przycumował do stacji Salut 6 w grudniu 1979. Celem tej misji było przetestowanie możliwości nowej, zmodyfikowanej wersji Sojuza. Podczas podejścia do dokowania ze stacją system komputerowy Argon popełnił błąd i załoga musiała wykonać manewr ręcznie. Podczas krótkiego pobytu na pokładzie stacji orbitalnej kosmonauci pracowali wspólnie z członkami stałej załogi – Walerijem Riuminem oraz Leonidem Popowem. W ciągu 3 dni połączenia z kompleksem orbitalnym wykonali badania geofizyczne, technologiczne i medyczno-biologiczne oraz sprawdzili systemy pokładowe swego statku. W celu uzyskania danych potrzebnych do rozwiązania problemów meteorologii i optyki atmosfery kosmonauci przeprowadzili doświadczenie „Refrakcja”. Eksperyment polegał na obserwacji i fotografowaniu kształtu wschodzącego i zachodzącego Słońca na różnych jego wysokościach ponad widnokręgiem. Zobacz też Lista startów statków kosmicznych typu Sojuz Program Salut Program Sojuz Przypisy Linki zewnętrzne Sojuz T-2 na stronie Spacefacts Loty do Saluta 6 Program Sojuz Załogowe loty kosmiczne w 1980

188038

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzeczenica%20%28gmina%29

Rzeczenica (gmina)

Rzeczenica – gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie człuchowskim. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie słupskim. W skład gminy wchodzi 7 sołectw: Breńsk (obejmuje także miejscowości: Przyrzecze, Dzików, Łuszczyn, Gockowo, Zalesie), Brzezie (z miejscowościami Trzmielewo i Jeziernik), Gwieździn (z miejscowością Zbysławiec), Międzybórz (obejmuje także miejscowości: Przeręba, Sporysz, Cierniki, Iwie, Jelnia i Zadębie), Olszanowo (z miejscowościami Garsk i Grodzisko), Pieniężnica (z miejscowością Knieja), Rzeczenica (z miejscowościami Bagnica i Lestnica). Jest to jedna z dwóch gmin województwa pomorskiego, która nie posiada herbu (drugą jest gmina Liniewo). W najbliższym czasie ma zostać jednak ustanowiony. Siedziba gminy to Rzeczenica. Według danych z 2017 gminę zamieszkiwały 3653 osoby. Natomiast według danych z 31 grudnia 2019 roku gminę zamieszkiwało 3607 osób. Struktura powierzchni Według danych z roku 2002 gmina Rzeczenica ma obszar 274,92 km², w tym: użytki rolne: 27% użytki leśne: 66% Gmina stanowi 17,46% powierzchni powiatu. Demografia Tab. 1. Dane demograficzne z 30 czerwca 2004: Miejscowości Piramida wieku mieszkańców gminy Rzeczenica w 2014 roku. Rezerwat przyrody Rezerwat przyrody Bocheńskie Błoto Rezerwat przyrody Cisy w Czarnem Rezerwat przyrody Międzybórz Sąsiednie gminy Biały Bór, Czarne, Człuchów, Koczała, Przechlewo, Szczecinek Sołectwa Przypisy Polskie gminy bez herbu

188039

https://pl.wikipedia.org/wiki/Piast%20%28tygodnik%29

Piast (tygodnik)

Piast – tygodnik wydawany w latach 1913–1939 i 1945–1949 w Krakowie. Organ PSL „Piast”, SL oraz PSL. W latach 1914-1924 redaktorem naczelnym tygodnika był Józef Rączkowski. Redaktorem naczelnym był też Jakub Bojko, zaś ostatnim, zarówno przed jak i po II Wojnie Światowej Eugeniusz Bielenin. W latach 90. inny tygodnik „Piast” wydawany był we Wrocławiu pod redakcją Ryszarda Stokłosy, związanego z SLD. Przypisy Czasopisma w języku polskim Czasopisma w Polsce (1918–1939) Czasopisma wydawane od 1913 Czasopisma wydawane do 1949 Niewydawane tygodniki polskie Prasa w Krakowie (1846–1918) Prasa w Krakowie (II Rzeczpospolita) Prasa w Krakowie (Polska Ludowa) Ruch ludowy w II Rzeczypospolitej Tygodniki wydawane w Krakowie

188041

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gorham%20%28Maine%29

Gorham (Maine)

Gorham – miasto w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych, w stanie Maine, ok. 16 km na zachód od Portland. Powierzchnia: 132,8 km² Liczba mieszkańców: ok. 14 tysięcy ludności (2000 r.) Przypisy Linki zewnętrzne Town of Gorham, Maine Oficjalna strona miasta University of Southern Maine Miasta w stanie Maine

188044

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%2037

Sojuz 37

Salut 6 EP-7 (kod wywoławczy «Терек» - Terek) – siódma krótkotrwała misja na Saluta 6. Jedenasty udany załogowy lot kosmiczny na tę stację. Załoga Start Wiktor Gorbatko (3) - ZSRR Phạm Tuân (1) - Wietnam Dublerzy Walerij Bykowski (4) - ZSRR Bùi Thanh Liêm (1) - Wietnam Lądowanie Leonid Popow (1) - ZSRR Walerij Riumin (3) - ZSRR Przebieg misji Sojuz 37 – radziecka międzynarodowa załogowa misja kosmiczna, szósta w ramach programu Interkosmos. Phạm Tuân został pierwszym kosmonautą pochodzącym z Wietnamu i pierwszym pochodzącym z Dalekiego Wschodu. Eksperymenty przeprowadzane przez Tuâna obejmowały hodowlę paproci z myślą o zastosowaniu w przyszłych zamkniętych systemach podtrzymywania życia, obserwacje powierzchni Wietnamu z orbity i eksperymenty materiałoznawcze. Celem jednego z tych ostatnich, noszącego nazwę „Halong”, było uzyskanie monokryształów materiałów półprzewodnikowych, złożonych z bizmutu, antymonu i telluru, oraz z bizmutu, selenu i telluru. Na Ziemię powrócił na pokładzie statku Sojuz 36 razem z Wiktorem Gorbatko. Na pokładzie kapsuły Sojuz 37 powróciła na Ziemię długoterminowa załoga stacji, która wystartowała na pokładzie Sojuza 35. Zobacz też Lista startów statków kosmicznych typu Sojuz Program Salut Program Sojuz Linki zewnętrzne Space Facts - Sojuz 37 Loty do Saluta 6 Interkosmos Program Sojuz Załogowe loty kosmiczne w 1980

188046

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%2038

Sojuz 38

Sojuz 38 (lub Salut 6 EP-8, kod wywoławczy «Таймыр» – Tajmyr) – radziecka załogowa misja kosmiczna będąca siódmą wyprawą w ramach programu Interkosmos. Na pokładzie znajdował się Arnaldo Tamayo Méndez, pierwszy kosmonauta z Kuby. Była to ósma krótkotrwała misja na Saluta 6 i dwunasta udana załogowa misja na tę stację. Załoga Start Jurij Romanienko (2) – ZSRR Arnaldo Tamayo Méndez (1) – Kuba Dublerzy Jewgienij Chrunow (2) – ZSRR José A. López Falcón (1) – Kuba Lądowanie Jurij Romanienko (2) – ZSRR Arnaldo Tamayo Méndez (1) – Kuba Przebieg misji Sojuz 38 wystartował 18 września 1980 o godz. 19:11:03 UTC z kosmodromu Bajkonur. Dokowanie do stacji nastąpiło dzień później o 20:49 UTC w całkowitych ciemnościach, mimo to załoga nie miała problemu z połączeniem się ze stacją. Podczas lotu przebywający na Salucie 6 Walerij Riumin filmował zapłon i pracę silnika pojazdu w celu wyłapania wszelkich nieprawidłowości podobnych do tych, jakie miały miejsce podczas lotu Sojuza 33. Eksperymenty Spośród eksperymentów technologicznych praktyczne znaczenie dla przemysłu cukrowniczego Kuby miała seria badań nowych metod zapoczątkowania i przyspieszenia krystalizacji roztworu sacharozy. Naukowcy kubańscy opracowali specjalny krystalizator w którym przeprowadzono krystalizację w temperaturze 60 °C – eksperyment „Zona” i „Sachar”. W piecu „Spław-01” natomiast realizowano doświadczenia mające na celu uzyskanie arsenku galu z domieszką glinu. Inne doświadczenie przygotowane przez specjalistów „Sup-port” polegało na badaniu zmian struktury i funkcji łuku śródstopia człowieka przebywającego w warunkach nieważkości. Sojuz 38 odcumował od stacji 26 września o 12:35 UTC, a wylądował o 15:54:27 UTC 175 km na południowy wschód od Żezkazganu. Zobacz też lista startów statków kosmicznych typu Sojuz program Salut program Sojuz Przypisy Linki zewnętrzne Space Facts – Sojuz 38 Loty do Saluta 6 Interkosmos Program Sojuz Załogowe loty kosmiczne w 1980

188048

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lutynia

Lutynia

W Polsce Lutynia – wieś w woj. dolnośląskim, w pow. kłodzkim, w gminie Lądek-Zdrój Lutynia – wieś w woj. dolnośląskim, w pow. średzkim, w gminie Miękinia Lutynia – wieś w woj. wielkopolskim, w pow. pleszewskim, w gminie Dobrzyca Lutynia – osada w woj. wielkopolskim, w pow. średzkim, w gminie Nowe Miasto nad Wartą Lutynia – rzeka, lewy dopływ Warty Lutynia – dawna gmina Lutynia – gromada Lutynia – przystanek kolejowy W Czechach Lutynia – część miasta Orłowa w kraju morawsko-śląskim, w Czechach Lutynia Dolna – gmina w kraju morawsko-śląskim, w Czechach

188049

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzieci%20wiedz%C4%85%20lepiej

Dzieci wiedzą lepiej

Dzieci wiedzą lepiej – popularna, kilkuminutowa audycja radiowej Trójki, emitowana w godzinach przedpołudniowych (kiedyś codziennie od poniedziałku do piątku, obecnie tylko w niedzielę), w której dziennikarka Katarzyna Stoparczyk rozmawia z przedszkolakami na poważne tematy. Latem 2005 Polskie Radio wydało album CD z wybranymi fragmentami audycji. Płyta sprzedawała się dobrze, co zaowocowało pojawieniem się na rynku części drugiej, późną jesienią 2006 roku. Zobacz też Duże dzieci Polskie audycje i słuchowiska satyryczne Audycje PR3 Dziecko

188050

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%20T-3

Sojuz T-3

Sojuz T-3 – radziecka trzynasta załogowa misja kosmiczna na stację Salut 6. Kod wywoławczy «Маяк» – (Majak – Latarnia). Drugi załogowy lot i pierwszy z udziałem trzech kosmonautów trzymiejscowej kapsuły Sojuza T. Celem misji była renowacja stacji Salut 6 i testy pojazdu. Załoga Start ppłk Leonid Kizim (1) dowódca – ZSRR Oleg Makarow (4) inżynier pokładowy-lotnik kosmonauta – ZSRR Giennadij Striekałow (1) kosmonauta badacz – ZSRR Dublerzy Wasilij Łazariew (3) – ZSRR Wiktor Sawinych (1) – ZSRR Walerij Polakow (1) – ZSRR Lądowanie Leonid Kizim (1) – ZSRR Oleg Makarow (4) – ZSRR Giennadij Striekałow (1) – ZSRR Przebieg misji Był to pierwszy lot trzyosobowej załoga od czasu katastrofy Sojuza 11 w 1971 r. Statek połączył się ze stacją Salut w półtora miesiąca po opuszczeniu jej przez Leonida Popowa i Walerego Riumina. Kosmonauci podczas krótkiego pobytu na stacji zrealizowali eksperymenty metalurgiczne i biologiczne. Program biologiczny, realizowany przez załogę Sojuza T-3, składał się z dwóch części: badania wszystkich stadiów rozwoju roślin wyższych w warunkach nieważkości oraz zagadnień realizacji uprawy roślin poza Ziemią. W ramach doświadczeń biologicznych umieścili na specjalnym podłożu, pod sztucznym słońcem, pewien gatunek trawy. Były to kolejne sadzonki. Poprzednie, po rozwinięciu się, zakwitły podczas ekspedycji Leonida Popowa i Walerija Riumina. Kontynuowali również eksperymenty technologiczne, korzystając z urządzeń Spław 01 i Kristałł. Rozpoczęli próbną produkcję materiałów półprzewodnikowych. Prócz tego Makarow i Striekałow wykonali zdjęcia holograficzne przebiegu procesu rozpuszczania kryształów soli w wodzie. Większość ich pobytu upłynęła jednak na konserwacji i badaniu systemów stacji. 2 grudnia ocenili warunki życia na stacji i rozpoczęli prace nad jej systemem kontroli termicznej. Zainstalowali również nowy, czteropompowy system hydrauliczny. 4 grudnia wymienili elektronikę systemów telemetrycznych stacji. 5 grudnia dokonali napraw wadliwego systemu elektrycznego. Wykonano także naprawy systemu pomiaru czasu w pokładowym systemie sterowania i wymieniono jednostkę zasilającą sprężarkę w systemie pompowania paliwa. Do tych prac wykorzystali urządzenia i materiały dostarczone w statku Progress 11 połączonym z Salutem od 30 września 1980, a także we własnym Sojuzie. Czwarta stała załoga stacji doradzała kosmonautom z centrum kontroli lotów. 8 grudnia Progress 11 wyniósł stację na wyższą orbitę. 10 grudnia kapsuła z kosmonautami odłączyła się od stacji Salut 6 powróciła na Ziemię lądując w rejonie Dżezkazganu. Pobyt kosmonautów w kosmosie trwał 12 dni 19 godzin i 14 minut. Zobacz też Lista startów statków kosmicznych typu Sojuz Program Salut Program Sojuz Przypisy Linki zewnętrzne Sojuz T-3 na stronie Spacefacts Lot Sojuza T-3 do Saluta 6 Program Sojuz Załogowe loty kosmiczne w 1980

188052

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%20T-4

Sojuz T-4

Sojuz T-4 – radziecka czternasta załogowa misja kosmiczna na stację Salut 6 a zarazem piąta i ostatnia stała wyprawa (Salut 6 EO-5). Kod wywoławczy «Фотон» - (Foton). Załoga Start Władimir Kowalonok (3) – ZSRR Wiktor Sawinych (1) – ZSRR Dublerzy Wiaczesław Zudow (2) – ZSRR Borys Andriejew (1) – ZSRR Lądowanie Władimir Kowalonok (3) – ZSRR Wiktor Sawinych (1) – ZSRR Przebieg misji Ostatnia załogowa misja na stacje orbitalną Salut 6 rozpoczęła się 12 marca 1981. Dzień później załoga połączyła Sojuza z kompleksem orbitalnym i przeszła na jego pokład. Dokowanie ze stacją opóźniono, gdy komputer pokładowy Argon ustalił, że nastąpiłoby poza zasięgiem radiowej łączności z kontrolą lotów. Kowalonok i Sawinych spędzili w kosmosie podczas tej wyprawy 2,5 miesiąca. W tym czasie kosmonauci przyjęli dwie międzynarodowe załogi programu Interkosmos. Pod koniec marca Sojuza 39 z załogą: Władimir Dżanibekow, Żugderdemidijn Gurragczaa (Mongolia). W maju byli to Leonid Popow i Dumitru Prunariu z Rumunii, którzy dotarli na statku kosmicznym Sojuz 40. Podczas lotu kosmonauci zrealizowali program badań zasobów naturalnych Ziemi, eksperymenty technologiczne i obserwacje astrofizyczne oraz badania medyczno-biologiczne. 26 maja 1981 załoga powróciła na Ziemię lądując w odległości około 120 km SE od Żezkazganu. Zobacz też Lista startów statków kosmicznych typu Sojuz Program Salut Program Sojuz Linki zewnętrzne Sojuz T-4 na stronie Spacefacts Lot Sojuza T-4 do Saluta 6 Program Sojuz Załogowe loty kosmiczne w 1981

188054

https://pl.wikipedia.org/wiki/Euclid%20%28system%29

Euclid (system)

Euclid – jeden z najstarszych zintegrowanych systemów CAD/CAM/CAE. Euclid został stworzony przez francuską firmę Matra Datavision (część koncernu Matra). Po powstaniu wersji Euclid Quantum (następcy Euclida 3) został wykupiony przez IBM oraz Dassault Systèmes i wykorzystany do stworzenia systemu CATIA v5 (następcy CATIA v4). Na początku swojego istnienia Euclid dostępny był wyłącznie na stacje graficzne m.in. Silicon Graphics z systemem operacyjnym UNIX. Następnie przeniesiono ten potężny system na komputery PC z systemem operacyjnym MS Windows NT 4.0. Euclid 3 był używany m.in. przy projektowaniu samochodu osobowego Renault Laguna. Dystrybucją Euclida w Polsce zajmowała się firma PPW Koltech. Komputerowe wspomaganie projektowania

188055

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rysunek

Rysunek

Rysunek – kompozycja linii wykonana na płaszczyźnie, polegająca na nanoszeniu na powierzchnię walorów wizualnych przy użyciu odpowiednich narzędzi. Także dział sztuk plastycznych. Narzędzia i techniki rysunkowe Narzędziem rysunkowym może być wszystko co pozostawia ślad na powierzchni. Do najbardziej popularnych należą: ołówek, węgiel, tusz rozprowadzany przy pomocy pędzla lub patyka, sangwina, mazak, pastel, kredka, piórko, gumka, kreda a nawet palec. Techniki rysunkowe biorą często nazwy od narzędzi, którymi są wykonywane. Czyli będą to odpowiednio: ołówek, węgiel, tusz lawowany, rysunek pędzlem, rysunek patykiem itd. Termin i próby definicji W starożytnej Grecji początkowo rysowanie, malowanie i pisanie określano jednym słowem - graphein (od nazwy przyrządu rysunkowego). Później słowo to zyskiwało różne odmiany, jednakże to co było związane z rysowaniem odnosiło się zawsze do słowa grapho (np. skiagraphe - rysunek perspektywiczny). Rzymianie początkowo posługiwali się greckim pojęciem graphis (takiego słowa używał Witruwiusz). Potem słowo linea zaczęto rozumieć jako linię lub kreskę i stąd u Pliniusza pojawia się termin pictura linearis. Disegno używane w renesansie jest formą dawniejszego słowa disigno, pochodzącego z kolei od signo - znak. Średniowieczna łacina na określenie m.in. rysunku stosowała wieloznaczne terminy imago lub figura. W Bizancjum język związany z rysowaniem był bardzo bogaty. Była to rozwinięta wersja terminologii greckiej. Najbardziej ogólnym pojęciem było diagrapsas (dosłownie: powstałe w wyniku rysowania lub ciągnięcia linii). W językach słowiańskich termin rysunek stał się powszechny w XVI w. Wcześniej w użyciu były słowa kreska i pisanie oraz ich odmiany. Zasadniczo terminy oznaczające rysunek powstawały według dwóch formuł, w zależności od tego jak pojmowano sam rysunek. Był on więc albo tym, co powstawało w wyniku czynności rysowania ostrym narzędziem (np. greckie graphein), albo czymś co posiada linie (np. łacińskie pictura linearis). Z nich wykształciło się pojęcie trahere, które definiowało rysunek jako efekt wyciągania linii i którego wpływ można obserwować w wielu językach europejskich. Popularne disegno oznacza coś, co ma w sobie głębszy zamysł. Na wschodzie Europy ważnym dla określenia rysunku był fakt oddzielania od siebie dwóch stref (kreska). Historia Już Pliniusz doceniał umiejętności rysunkowe mistrzów greckich: Według oświadczeń malarz Parrasjos zdobył pierwsze miejsce w prowadzeniu konturu, na którym polega cała doskonałość obrazu. Malowanie bowiem ciała i powierzchni przedmiotów wymaga wprawdzie dużej sztuki, ale w tej dziedzinie wielu malarzy zyskało sławę; natomiast zakreślanie konturów ciał i ujmowanie malowidła w pewne ramy — to udaje się rzadko. Sztuka bizantyjska Bizantyjscy artyści w IX i X w. stopniowo rozwijali zapomnianą przez pewien okres sztukę rysunku. Wieki XI—XV są już czasem wielkiej popularności tej techniki, przede wszystkim w miniatorstwie. Renesans W renesansie rysunek służył do precyzowania zamysłu twórcy. Malarstwo, rzeźba i architektura były określane wspólnym terminem arti del disegno, czyli sztuki rysunkowe. Włoskie słowo disegno oznaczało pomysł, koncepcję, ale także rysunek. Cennino Cennini jeszcze w XIV w. oddzielił disegnare od colorire, dzięki czemu rysunek uzyskał pewną niezależność. Leone Battista Alberti w swoim traktacie O malarstwie (1435) wyodrębnił w malarstwie trzy dziedziny: disegno, invenzione i colorito. Lorenzo Ghiberti w swoich Commentarii pierwszy zauważył, że rysunek jest podstawą różnych sztuk. Wszyscy komentatorzy sztuki tamtych czasów zgadzali się co to tego, że rysunek jest nieodłączną częścią udanego dzieła. Michał Anioł miał podobno powiedzieć: Umiejętność rysunku jest źródłem i istotą samego malarstwa, rzeźby i architektury i wszelkiego przedstawienia podpadającego pod zmysły (...). Rysownik, który stanie się panem tej umiejętności, ma w rękach skarb nieoszacowany. O wartości rysunków jako takich świadczy fakt, iż w 1479 r. Gentile Bellini podarował sułtanowi tureckiemu księgę rysunków swojego ojca, Jacopo Bellini. Jednakże kolekcjonowanie dzieł sztuki tego rodzaju nie było rozpowszechnione. Traktowane były one raczej jako przygotowanie do dzieł malarskich. To utylitarne podejście miało ulec zmianie po wystawie we Florencji w 1504 r. prezentującej kartony Michała Anioła i Leonarda da Vinci, chociaż i wcześniej zdarzało się, iż któreś z dzieł rysunkowych było szczególnie wyróżniane. Przykład może stanowić postawa Izabeli d'Este, która ok. 1500 r. sprowadziła do kolekcji w Mantui swój rysunkowy portret autorstwa Leonarda. Domenico Campagnola, działający od lat 20. XVI w. w Wenecji, sygnował swoje pejzaże rysowane piórkiem, z czego można wnioskować, iż uznane zostały za samodzielne dzieła. W 1563 r. z inicjatywy Giorgio Vasariego we Florencji została utworzona Accademia del disegno (Akademia rysunku). Jej patronem został Michał Anioł, który zmarł w 1564. Na grobie tego rzeźbiarza, malarza i architekta umieszczono znak w postaci trzech nachodzących na siebie kół. Miały one ilustrować propagowaną przez niego tezę, że źródłem tej wszechstronności był rysunek (disegno). Akademia uczyła rysować z natury jak też poprzez kopiowanie dzieł mistrzów. Dodatkowo program wzbogacały zagadnienia związane z anatomią, proporcjami, perspektywą oraz teoria. W ślad za nią powstawały inne akademie, w których główną ideę stanowiło disegno. Artyści rysownicy (wybór) XVII wiek: Jacob de Gheyn II • Guercino • Nicolas Poussin • Rembrandt • Peter Paul Rubens • Pieter Jansz Saenredam XVIII wiek: François Boucher • Jean-Honoré Fragonard • Giovanni Battista Tiepolo • Antoine Watteau XIX wiek: Aubrey Beardsley • Paul Cézanne • Jacques-Louis David • Honoré Daumier • Théodore Géricault • Francisco Goya • Jean-Auguste-Dominique Ingres • Pierre-Paul Prud'hon • Odilon Redon • John Ruskin • Georges Seurat • Henri de Toulouse-Lautrec • Vincent van Gogh XX wiek: Max Beckmann • Jean Dubuffet • M. C. Escher • Arshile Gorky • George Grosz • Paul Klee • Oskar Kokoschka • Käthe Kollwitz • Alfred Kubin • André Masson • Alphonse Mucha • Jules Pascin • Pablo Picasso • Egon Schiele • Jean-Michel Basquiat • Andy Warhol w Polsce: Stanisław Ignacy Witkiewicz • Zofia Stryjeńska • Teodor Axentowicz • Zdzisław Beksiński XXI wiek: Paula Doepfner • Julie Mehretu • Keita Mori • Moonassi • Ignacio Uriarte • Jorinde Voigt. W Polsce Jan Dobkowski Maess, Aleksandra Waliszewska Przypisy Bibliografia Disegno — rysunek u źródeł sztuki nowożytnej, red. Tadeusz J. Żuchowski, Sebastian Dudzik, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2001, — materiały z sesji naukowej w Toruniu (2000 r.) Linki zewnętrzne Disegno — rysunek u źródeł sztuki nowożytnej — publikacja w zbiorach Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej Grafika

188057

https://pl.wikipedia.org/wiki/Anastazy%20Cywi%C5%84ski

Anastazy Cywiński

Anastazy Bernard Cywiński (ur. 15 kwietnia 1824 w Nakle nad Notecią - zm. 10 września 1871 w Ostrowie) – polski poeta, działacz narodowy, pedagog, z wykształcenia slawista i historyk. Życiorys Uczeń Gimnazjum w Trzemesznie i gimnazjum w Chojnicach. W latach 1844-1850 studiował na Uniwersytecie Wrocławskim slawistykę i historię. W tym czasie współpracował z radykalnym Tygodnikiem Literackim. Podczas Wiosny Ludów w 1848 roku należał do Polskiego Komitetu we Wrocławiu. W latach 1850-1855 pracował, początkowo jako stażysta, w gimnazjum w Lesznie. Od 1855 roku do śmierci w roku 1871 pracował w Królewskim Katolickim Gimnazjum w Ostrowie. W 1865 roku otrzymał tytuł Oberlehrer (Starszy Nauczyciel). Publikował w tym okresie wiersze na łamach Biblioteki Warszawskiej i Tygodnika Literackiego. Podczas powstania styczniowego organizował w swoim mieszkaniu zebrania tajnego Komitetu Polskiego, w którego skład wchodzili uczniowie najstarszych klas ostrowskiego gimnazjum. Uchodził za najpopularniejszego wśród młodzieży nauczyciela. Po śmierci pochowany został na Starym Cmentarzu w Ostrowie. Jego nagrobek został w 1939 roku odnowiony staraniem uczniów i profesorów gimnazjum. W latach '90 uhonorowany został w Ostrowie ulicą jego imienia. Wybrane publikacje Enteilung und Paradigmen der altslovenischen nominalen Deklination nach Franz Miklosichs Formenlehre der altslovenischen Sprache 1870. Bibliografia Jarosław Biernaczyk, Anastazy Cywiński, w: Alma Mater Ostroviensis - Księga Pamięci - Non Omnis Moriar, tom X, Ostrów Wielkopolski 2003 Absolwenci i studenci Śląskiego Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma we Wrocławiu Ludzie związani z Trzemesznem Ludzie związani z Ostrowem Wielkopolskim Polscy działacze narodowi w zaborze pruskim Polscy pedagodzy Polscy poeci Polscy slawiści Urodzeni w 1824 Zmarli w 1871 Ludzie urodzeni w Nakle nad Notecią

188058

https://pl.wikipedia.org/wiki/Strza%C5%82a%20%28ujednoznacznienie%29

Strzała (ujednoznacznienie)

Podstawowe znaczenia: strzała – pocisk wystrzeliwany z łuku lub kuszy Strzała-1 – rakieta przeciwlotnicza krótkiego zasięgu Strzała-2 – ręczna rakieta przeciwlotnicza krótkiego zasięgu Strzała – gwiazdozbiór nieba północnego Strzała – w leśnictwie: forma pnia wytwarzana przez drzewa Strzała – wspólna nazwa kilku serii radzieckich i rosyjskich wojskowych satelitów łącznościowych Strzała – rakieta kosmiczna, wariant rakiety Rokot W Polsce: Strzała – wieś w woj. łódzkim, w pow. radomszczańskim, w gminie Gidle Strzała – wieś w woj. mazowieckim, w pow. siedleckim, w gminie Siedlce Strzała – osada w woj. warmińsko-mazurskim, w pow. szczycieńskim, w gminie Jedwabno Strzała – gromada Miejscowość na Białorusi: Strzała – wieś w obwodzie grodzieńskim, w rejonie zdzięcielskim Historyczna nazwa miejscowości w Niemczech: Strehla Rody szlacheckie: Strzała – ród szlachecki występujący w Polsce, legitymujący się odmianą herbu Kotwicz

188063

https://pl.wikipedia.org/wiki/Grand%20Prix%20Wielkiej%20Brytanii%20Formu%C5%82y%201

Grand Prix Wielkiej Brytanii Formuły 1

Grand Prix Wielkiej Brytanii – wyścig zaliczany do Mistrzostw Świata Formuły 1, jeden z dwóch wyścigów organizowanych regularnie od początku istnienia serii, czyli od 1950. Obecnie odbywa się na torze Silverstone. Historia Wyścigi Grand Prix zostały zapoczątkowane w Wielkiej Brytanii przez Henry’ego Segrave'a na torze w Brooklands w 1926 r. Decyzję podjęto wskutek wzrostu popularności dyscypliny po jego wygranych w Grand Prix Francji w 1923 r. i podczas Grand Prix Hiszpanii w roku następnym. Pierwsze Grand Prix Wielkiej Brytanii wygrali Louis Wagner i Robert Sénéchal, Francuzi jadący w samochodzie Delage 155B. Tor Silverstone gości Grand Prix regularnie od jego pojawienia się w kalendarzu Formuły 1 w 1950 r. Od roku 1955 do 1962 wyścig organizowano na przemian z torem w Aintree, a w latach 1964–1986 z torem w Brands Hatch. Od roku 1987 Silverstone jest jedynym torem, na którym organizuje się Grand Prix Wielkiej Brytanii. Nieporozumienia pomiędzy właścicielem toru Silverstone, British Racing Drivers Club (BRDC), a osobistościami Formuły 1 w roku 2003 dotyczące funduszy na konieczne unowocześnienia zaplecza, spowodowały pojawienie się plotek na temat usunięcia Grand Prix na torze Silverstone z kalendarza. We wrześniu 2004 r. Grand Prix Wielkiej Brytanii nie znalazło się w kalendarzu na sezon 2005, ponieważ BRDC odmówiła zapłacenia opłaty za organizację wyścigu, której żądał Bernie Ecclestone. Po miesiącach negocjacji pomiędzy BRDC, Ecclestonem i stajniami, podjęto decyzję o organizacji Grand Prix do 2009 r. Jako jedną z możliwych lokalizacji Grand Prix Wielkiej Brytanii brano Londyn, głównie dlatego, że parada zorganizowana na ulicach tego miasta w lipcu 2004 okazała się wielkim sukcesem. Pokaz przyszło obejrzeć około 500 000 widzów. Mówiono także o tym, że może powstać oddzielne Grand Prix Londynu. Ken Livingstone, burmistrz Londynu wyraził pełne poparcie dla tej idei, twierdząc, że wyścig na ulicach miasta przyniósłby korzyści. 4 lipca 2008 potwierdzono przeniesienie od sezonu 2010 Grand Prix na tor Donington Park, który był gospodarzem Grand Prix Europy 1993. Ostatecznie właściciele toru nie zdołali zebrać funduszy na jego modernizację, a 7 grudnia 2009 potwierdzona została nowa, siedemnastoletnia umowa z torem Silverstone. Tory Pierwsze wyścigi o Grand Prix Wielkiej Brytanii odbywały się do 1955 roku tylko na torze Silverstone. Wtedy to wyścig zaczęto organizować cyklicznie na torach Silverstone i Aintree (niedaleko Liverpoolu). Ostatni wyścig na torze Aintree odbył się w 1962 r. Wyścig nadal był organizowany cyklicznie na dwóch torach. Oprócz Silverstone, Grand Prix gościło także na torze Brands Hatch. Od 1987 r. wyścig jest organizowany wyłącznie na torze Silverstone. Silverstone 1948–1949 (1950–1954, 1956, 1958, 1960, 1963, 1965, 1967, 1969, 1971, 1973, 1975, 1977, 1979, 1981, 1983, 1985, od 1987) Aintree (1955, 1957, 1959, 1961–1962) Brands Hatch (1964, 1966, 1968, 1970, 1972, 1974, 1976, 1978, 1980, 1982, 1984, 1986) Broklands (1926–1927), Donnington Park (1935–1938) Zwycięzcy Grand Prix Wielkiej Brytanii Liczba zwycięstw (kierowcy): 8 – Lewis Hamilton 5 – Jim Clark, Alain Prost, 4 – Nigel Mansell 3 – Jack Brabham, Niki Lauda, Michael Schumacher 2 – Fernando Alonso, Alberto Ascari, David Coulthard, Emerson Fittipaldi, Stirling Moss, Jackie Stewart, Sebastian Vettel, Jacques Villeneuve, Mark Webber 1 – Rubens Barrichello, Tony Brooks, Peter Collins, Juan Manuel Fangio, Giuseppe Farina, José Froilán González, Mika Häkkinen, Johnny Herbert, Damon Hill, James Hunt, Alan Jones, Juan Pablo Montoya, Kimi Räikkönen, Clay Regazzoni, Carlos Reutemann, Peter Revson, Jochen Rindt, Nico Rosberg, Carlos Sainz Jr., Jody Scheckter, Ayrton Senna, Jo Siffert, Wolfgang von Trips, John Watson. Liczba zwycięstw (konstruktorzy): 18 – Ferrari 14 – McLaren 10 – Williams 9 – Mercedes 8 – Lotus 3 – Red Bull 2 – Cooper, Renault, Tyrrell 1 – Alfa Romeo, Benetton, Brabham, Matra, Vanwall Liczba zwycięstw (producenci silników): 18 – Ferrari 14 – Ford (5 – McLaren, 4 – Lotus, 2 – Tyrrell, 2 – Williams, 1 – Matra) 13 – (8 – Mercedes) 10 – Renault (6 – Williams, 1 – Benetton, 3 – Red Bull), Mercedes (5 – McLaren) 6 – Climax (4 – Lotus, 2 – Cooper) 4 – Honda (4 – McLaren) 2 – TAG (2 – McLaren) 1 – Repco (1 – Brabham) Zwycięzcy Grand Prix Wielkiej Brytanii poza Formułą 1 Zobacz też Grand Prix Europy – odbyła się w 1993 roku na torze Donington Park Przypisy

188065

https://pl.wikipedia.org/wiki/Teatr%20Rozrywki%20%28Chorz%C3%B3w%29

Teatr Rozrywki (Chorzów)

Teatr Rozrywki – repertuarowy teatr muzyczny założony w 1985 w Chorzowie jako Państwowy Teatr Rozrywki; mieści się przy ulicy Marii Konopnickiej 1 (wejście od ulicy Katowickiej). Historia Historia teatru rozpoczyna się pod koniec lat 70 XX w., kiedy to powstał pomysł, aby przy TVP Katowice utworzyć Music-Hall. Rewie wzorowane na broadwayowskich miały przyciągnąć zarówno publiczność, jak i krytyków. Miały się w nim odbywać także pokazy musicali i recitale gwiazd sceny. Planowano grać około 250 przedstawień rocznie. Na siedzibę wybrano stary, zabytkowy budynek, w którym przed wojną mieścił się najekskluzywniejszy chorzowski Hotel Graf Reden. Zbudował go Niemiec wyznania mojżeszowego Franz Oppavsky. W czasie międzywojennym XX wieku był on siedzibą m.in. Teatru Niemieckiego. A po II wojnie światowej był tam Dom Kultury Huty Kościuszko zw. także Domem Hutnika (organizowano w nim imprezy np. koncerty, był siedzibą chórów itp.). Boczną przybudówkę, w której przed II wojną światową działała wielka piwiarnia i w której odbywały się imprezy sportowe jak np. zawody w szachach, w szkata, a nawet walki bokserskie, przebudowano na potrzeby teatru. Długo przekładano otwarcie Teatru i pierwsze w nim przedstawienie. W roku 1981 ze względu na sytuację polityczno-społeczną w ogóle zaprzestano przygotowań. 1 stycznia 1985 roku Music-Hall przekształcił się w Teatr Rozrywki. W celu zapewnienia sobie godnej kadry, powołane zostało Studium Taneczno-Wokalne. Przez 2,5 roku nauki (kończącej się otrzymaniem dyplomu artysty estradowego) można było się tam nauczyć aktorstwa, pantomimy, śpiewu, tańca, stepu, akrobatyki i kaskaderki. Do Studium uczęszczał m.in. Janusz Józefowicz. Znajduje się on w Chorzowie Śródmieściu (dawna Królewska Huta Königshütte) – nieopodal rynku, przy tzw. estakadzie, na skrzyżowaniu ulic Konopnickiej i Katowickiej. Ludzie Teatr tworzą cztery zespoły: aktorski, wokalny, balet oraz orkiestra, co pozwala na granie różnorodnego repertuaru. Działa tu również chór dziecięcy, grający specjalne koncerty. Razem w Teatrze pracuje około 100 artystów. Na zaplecze teatru składają się: Biuro Obsługi Widzów, Dział Marketingu i Promocji, Dział Księgowości, pracownia krawiecka, ślusarska, malarska. Dyrektorem Teatru był Dariusz Miłkowski, związany z tą instytucją już od czasów Music-Hallu. W 2018 roku zarządzanie chorzowską sceną muzyczną powierzono Aleksandrze Gajewskiej, która związana jest z placówką od ponad 25 lat. Zastępcą do spraw artystycznych został Jacek Bończyk. Aktorzy Zespół stały (marzec 2019) Wioletta Białk, Marzena Ciuła, Dominika Guzek, Wioletta Malchar-Moś, Izabella Malik, Maria Meyer, Ewa Niemotko, Anna Ratajczyk, Alona Szostak, Marta Tadla, Marek Chudziński, Maciej Cierzniak, Jarosław Czarnecki, Kamil Franczak, Rafał Gajewski, Tomasz Jedz, Mirosław Książek, Bartłomiej Kuciel, Maciej Kulmacz, Andrzej Lichosyt, Adam Szymura, Artur Święs, Hubert Waljewski. Gościnnie (marzec 2019) Marta Kloc, Elżbieta Okupska, Małgorzata Witkowska, Magdalena Wojtacha, Mirosława Żak, Grzegorz Dowgiałło, Kamil Drężek, Grzegorz Gadziomski, Andrzej Kowalczyk, Igor Kujawski, Dariusz Niebudek, Tomasz Steciuk, Dariusz Wiktorowicz. Repertuar Teatr prezentuje różnorodne spektakle, najwięcej uwagi poświęca on musicalom i spektaklom muzycznym. W repertuarze ma zarówno polskie przedstawienia: „Betlejem polskie” Lucjana Rydla, „Pannę Tutli Putli” Witkacego, „Apetyt na czereśnie” Agnieszki Osieckiej, czy „Jeszcze w zielone gramy” Wojciecha Młynarskiego, jak również najbardziej znane zagraniczne musicale: „Ocean niespokojny”, „Cabaret”, „Skrzypek na dachu”, „Evita”, „Człowiek z La Manczy”, „Pocałunek kobiety-pająka”, „Jekyll & Hyde”, „The Rocky Horror Show” czy „Oliver!”. Prezentowano także przedstawienia dramatyczne. Wystawiano m.in.: „Firmę” Mariana Hemara, „Kaczo” Bogusława Schaeffera, „Ubu króla” Alfreda Jarry’ego (wystawienie w setną rocznicę premiery). Oryginalnym pomysłem był spektakl „Ślady” Józefa Szajny, grany na wielu krajowych i zagranicznych festiwalach, oraz adaptacja powieści Williama Whartona „Ptasiek”. W 2001 Teatr po raz pierwszy zaistniał w roli producenta, przygotowując adaptację „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego z udziałem Macieja Stuhra i Henryka Talara. Następnie zaczęto wystawiać m.in. monodramy „Ja, Josephine” i „Shirley Valentine”, farsy „O co biega?” i „Okno na parlament”, musical „Dyzma”, widowisko baletowe „Rudolf Valentino” oraz spektakle muzyczne „Bal u Wolanda”, oparty na „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa z gościnnym udziałem Macieja Maleńczuka i „Krzyk według Jacka Kaczmarskiego”. Muzyka z tego ostatniego wydana została na płycie. Nie brakuje również koncertów: swoje występy mieli tu m.in.: Michał Bajor (oprócz własnych recitali grał również rolę Che Guevary w „Evicie”), Urszula Dudziak, Jacek Wójcicki, Grzegorz Turnau, Janusz Radek, Dżem i Stanisław Sojka. Ponadto od 1998 corocznie odbywa się Wakacyjny Przegląd Przedstawień. Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Teatru Rozrywki w Chorzowie Teatr Rozrywki. e-teatr.pl Teatr Rozrywki w Chorzowie – Śląskie. Informacja Turystyczna Teatry muzyczne w Polsce Rozrywki Instytucje Kultury Samorządu Województwa Śląskiego Obiekty budowlane w Chorzowie

188068

https://pl.wikipedia.org/wiki/CATIA

CATIA

CATIA(Computer Aided Three-dimensional Interactive Application) – zintegrowany system CAD/CAM/FEM. CATIA jest produktem firmy Dassault Systèmes. CATIA to jeden z najbardziej rozbudowanych i wszechstronnych programów wspomagania prac inżynierskich w zakresie projektowania, tworzenia dokumentacji płaskiej, symulacji metodą elementów skończonych MES oraz programowania obróbki na maszynach numerycznych typu CNC. Oprogramowanie jest najpowszechniej wykorzystywane w przemyśle samochodowym i lotniczym. Doskonale sprawdza się w projektowaniu wyrobów AGD, form wtryskowych, tłoczników, wykrojników, elementów z blach, tworzyw sztucznych, kompozytów, linii produkcyjnych i wielu innych. Umożliwia wirtualne sprawdzenie ergonomii projektowanego wyrobu. Oprócz funkcji CAx oferuje narzędzia PDM/PLM (SmarTeam, Enovia) pozwalające na zarządzenie cyklem życia produktu (tworzeniem, rozwojem, dokumentacją, cyklem życia itd.). Zastosowania w przemyśle CATIA dostarcza zestaw narzędzi do tworzenia powierzchniowej geometrii modelu, jej modyfikacji, analizy najbardziej złożonych kształtów. Jest doskonałym narzędziem dla projektantów. Ma bardzo dobrze rozwinięte narzędzia do projektowania powierzchni klasy A (powierzchnie stylistyczne). Przemysł lotniczy Największym i najstarszym klientem Dassault Systemes jest koncern Boeing, który w 1984 r. wybrał platformę V3 na główne narzędzie projektowe. Najbardziej znane koncerny wykorzystujące CATIę jako podstawowy system projektowy: Airbus Lockheed Martin Pratt & Whitney Canada Sikorsky Goodrich Cessna Przemysł motoryzacyjny Przemysł motoryzacyjny swoją specyfiką bardzo wpłynął na rozwój środowisk projektowych CATII. Szerokie i różnorodne wymogi sprawiły, że nie ma dziedziny inżynierii mechanicznej, która nie zostałaby ujęta w modułach CATII. Wymienianie koncernów wykorzystujących CATIę można ograniczyć do dwóch zdań: koncerny OPEL i FIAT wykorzystują konkurencyjne oprogramowanie - Siemens NX (Unigraphics), koncern Renault jako pierwszy zastosował całościowo platformę V6 w projektowaniu swoich pojazdów. Wersja V5 i V6 W chwili obecnej wiodącą wersją CATII jest platforma V5. Jest to stabilne i dojrzałe oprogramowanie projektowe. Jest najszerzej wykorzystywanym systemem projektowym w przemyśle motoryzacyjnym. Platforma na rynku istnieje już przeszło 10 lat. W 2008 roku, Dassault Systemes zaprezentowało platformę V6. Od strony użytkowej, V6 jest to połączenie funkcjonalności projektowej CATII V5 i systemu zarządzania cyklem życia produktu - ENOVIA. Zniknęło menu zapisu i otwierania plików. Całkowicie zmodernizowano format przechowywania danych. Dane zapisywane są w postaci „paczek” zawierających informacje o modelu części i tzw. metadanych. Możliwość zapisu danych na lokalnym komputerze istnieje tylko w formacie 3DXML. Natywne dane przechowywane są na serwerach bazodanowych, które stanowią zintegrowany system zarządzania dokumentacją. Dla użytkownika zniknęły pliki CATProd, CATPart i CATDrawing. Dane o dokumentacji technicznej przechowywane są w „pliku” modelu lub złożenia (w rzeczywistości w drzewku historii pojawia się link do „pliku” rysunku). Bardzo mocno zmodernizowano moduł Assembly Design. Został on podzielony na 2 moduły: VPM Physical Editor, Assembly Design. W module VPM buduje się szkielet złożenia przez dodawanie podzłożeń i części. Moduł Assembly Design jak w wersji V5 służy do nadawania relacji między elementami produktu. Największe zmiany pojawiły się w zakresie relacji geometrycznych. Zniknął pasek Constraints, pojawiła się ikona Engineering Connections, więzy geometryczne pogrupowane są w grupy funkcjonalne, no Cylindrical, Revolute, Rigid. Nowością jest fakt, że więzy nadane w module Assembly Design nie wymagają ponownego definiowania w przypadku pracy z modułami symulacji kinematycznej, czy wytrzymałościowej. Dodano moduł modelowania bezpośredniego (Live Shape) oraz współpracę za urządzeniami dotykowymi typu tablet. Pojawił się moduł „CATIA Natural Sketch”: http://www.youtube.com/watch?v=66FoxykeT0w Catia 3DExperience Dassault Systemes przeobraziło platformę V6 w kompleksowy system nazwany 3DExperience. Obecnie aktualną wersją jest R2023x. Oprogramowanie występuje w dwóch wersjach: On Cloud - Cała infrastruktura IT pracuje w oparciu o cloud computing Amazon. On Premise - Cała infrastruktura IT jest tworzona i zarządzana przez przedsiębiorstwo korzystające z 3DExperience. Z punktu widzenia użytkownika, oprogramowanie jest mocnym rozwinięciem Cati V6. Zmieniono całkowicie interfejs programu. Zniknęło klasyczne menu z paskami, które zastąpiono interfejsem wstęgowym. Kompatybilność danych między V4/V5/V6 CATIA V6 umożliwia eksport danych do natywnego formatu CATII V5, importuje zaś format danych CATII V4 i V5 w każdej wersji. Formaty danych pośrednich, które mogą zostać wczytane przez CATIę V6 ograniczają się tylko do IGS i STP. CATIA jest niekompatybilna z formatem Parasolid. Historia Od początku swojego istnienia system był związany z przemysłem lotniczym. Powstał w 1975 pod nazwą CATI w firmie Dassault Aviation i służył usprawnieniu budowy tunelu powietrznego. W 1981 roku powstała firma Dassault Systèmes, która miała rozwijać program pod nową nazwą CATIA. W 1984 firma Boeing Company wybrała system CATIA jako główny system tworzenia projektów 3D i stała się największym klientem Dassault Systèmes. W 1988 została wydana CATIA V3, która miała pracować na komputerach Unix, a nie jak dotychczas na Mainframe. W 1990 amerykańska stocznia Marynarki Wojennej General Dynamics' Electric Boat Division wykorzystała CATIA do zaprojektowania okrętów podwodnych typu Virginia. W 1992 CADAM (Computer Augmented Design And Manufacturing – system CAD stworzony przez Lockheed Corporation) został zakupiony od IBM. W 1993 została wydana kolejna wersja CATIA CADAM V4. W 1996 CATIA zaczęła współpracować z systemami AIX, IRIX, HP-UX oraz SunOS. W 1999 po przejęciu Euclida nastąpił przełom, powstała nowoczesna wersja (CATIA V5) współpracująca z systemami Windows NT i Windows XP od 2001. W 2008 powstała wersja CATIA V6, która jest kompatybilna z systemami Microsoft Windows, Linux oraz AIX, jednak Dassault Systèmes prowadzi support tylko dla Microsoft Windows. Od tego czasu program rozwijany jest w dwóch liniach. Wersje Wersje programu Catia: P1 – najtańsza i najuboższa wersja programu przeznaczona dla małych przedsiębiorstw. Zawiera tylko narzędzia do projektowania bryłowego, P2 – droższa i bardziej zaawansowana od wersji P1. Przeznaczona dla większych firm. Zawiera narzędzie do projektowanie bryłowego oraz hybrydowego (modelowanie bryłowe oraz powierzchniowe). Dodatkowo system w tej wersji został wyposażony w moduły badań MES oraz moduł symulacji obróbki ubytkowej, P3 – najdroższa i najbardziej zaawansowana wersja programu. Przeznaczona dla wielkich koncernów, zawiera najwięcej i najbardziej wyspecjalizowanych narzędzi. Kompatybilność z platformami CATIA V3 oraz wcześniejsze: Komputery typu Mainframe. Unix CATIA V4: AIX, HP-UX, IRIX, Solaris, Windows NT. CATIA V5: AIX, HP-UX, Solaris, Windows XP. Galeria Przypisy Linki zewnętrzne Strona WWW producenta programu CATIA Wymagania Catia v5r18 Komputerowe wspomaganie projektowania

188072

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jakub%C3%B3w%20%28powiat%20polkowicki%29

Jakubów (powiat polkowicki)

Jakubów (niem. Jakobskirch, w latach 1945–1950 Dębina) – wieś w województwie dolnośląskim, w powiecie polkowickim, w gminie Radwanice, w pobliżu Głogowa. Podział administracyjny Do lat 50. istniała gmina Jakubów. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa legnickiego. Obecnie wieś liczy ponad 40 posesji. Według Gminy Radwanice (31.12.2019 r.) liczyła 218 mieszkańców. Rezerwat przyrody W pobliżu wsi znajduje się rezerwat Buczyna Jakubowska o powierzchni 18,88 ha, w nim zaś źródełko św. Jakuba, słynne już w XII wieku, do którego przybywali liczni pielgrzymi. Do dziś bije z niego woda o ponoć cudownych właściwościach. Szlak Świętego Jakuba 18 października 2004 zadecydowano o utworzeniu pierwszego w Polsce stałego szlaku św. Jakuba, łączącego Dolny Śląsk z europejską siecią szlaków do Santiago de Compostela w Hiszpanii. Szlak ten pod nazwą Dolnośląska Droga św. Jakuba został oficjalnie otwarty 24 lipca 2005, a obecnie prowadzi z Głogowa do Zgorzelca. Nazwa Nazwa wsi pochodzi od świętego Jakuba, patrona miejscowego kościoła, istniejącego, według kronikarza parafii, ks. J. Górlicha, od 991 roku. Według niego pierwotna świątynia powstała na otwartym polu w miejscu, w którym poganie składali ofiary swoim bogom. Data ta nie jest jednak pewna, jako że opiera się na tradycji i dawnych przekazach. Badacz historii Śląska, J. Blaschke, cytuje natomiast zapis Jacopo Maiori 1103, znajdujący się ponoć na zbudowanej obok kościoła wieży, która służyła jako schronienie podczas napadów. W 1376 r. bezspornie istniał już w Jakubowie gotycki kościół podległy głogowskiej kolegiacie. Po wojnie wieś nazwano Dębiną, jednak w roku 1950 przywrócono jej nazwę Jakubów. Historia Obszar wsi, leżącej przy bocznym trakcie Głogów – Szprotawa, zasiedlony był już w X wieku przez plemię Dziadoszan. Pierwotna osada położona była na stoku małego wzniesienia, obok jaru i źródła wody. W średniowieczu toczyły się tu walki między Polakami a Czechami, w wyniku których osady kolonistów czeskich zostały zniszczone. Podczas rządów księcia Bolesława Wysokiego (1163-1201) i jego sporów z bratem Konradem nastąpiła tu potyczka zbrojna. Po północnej stronie jaru znajduje się stożkowe wzniesienie, gdzie w XIII-XIV wieku stał gródek obronny. Istnienie gródka potwierdza zapis z 1260 r., który jest jednak mało wiarygodny. W 1367 r. istniał tu już bezspornie gotycki zamek, w którym rycerstwo Księstwa Głogowskiego uwięziło Henryka V Żelaznego. Uwolnili go, opowiadający po stronie księcia mieszczanie. W 1419 r. w Jakubowie pojawiły się wojska husyckie, co nie wiązało się jednak ze stratami. Kolejnymi panami wsi byli von Kreckwitzowie, po nich zaś von Würchwitzowie. W II poł. XVI wieku dominującą religią stał się tam protestantyzm. W 1571 r. protestanci przejęli kościół. W tymże wieku, podczas wojny trzydziestoletniej, przez wieś przechodziły wojska austriackie, brandenburskie, saksońskie, szwedzkie i śląskie. Stacjonujący w Jakubowie Szwedzi ubezpieczali większe oddziały w Głogowie. Na stożkowym wzgórzu utworzyli okopy i utrzymali funkcję miejscowego pastora. Z czasem Szwedzi splądrowali kościół i paląc stare księgi zaprószyli ogień, który spalił kilka domów. Po zakończeniu wojny, 21 stycznia 1654, cesarska komisja rewindykacyjna przekazała kościół katolikom, a pastor, Kaspar Gigas, opuścił wieś. W 1741 r., u początku wojen śląskich między Prusami a Austrią, ziemia głogowska znalazła się pod kontrolą pruską. Około połowy XVIII wieku, w Jakubowie powstał zbór protestancki, później zaś wyznaniowa szkoła elementarna. Podczas okresu napoleońskiego (1806-1813) w okolice zgermanizowanego od wieków Jakubowa napływać zaczęli Polacy, kolejni zaś osiedlili się tu w 2. połowie XIX wieku. Od roku 1920 Jakubów ulegał modernizacji – nastąpiła elektryfikacja wsi i pokrycie traktu asfaltem. W latach 1918-1939 mieszkało tu 35 rodzin. Corocznie przyjeżdżali tu zatrudniani sezonowo w rolnictwie Polacy. Podczas I i II wojny światowej Polacy pracowali tu przymusowo. Wojska radzieckie zajęły Jakubów 10 lutego 1945, o godzinie 13:00. 47 żołnierzy radzieckich zginęło podczas nalotu samolotów niemieckich. W lutym roku 1945 spalony został też pałac. Wiosną tego samego roku nadzór nad wsią objęło wojsko polskie. Wieś była zasiedlana od 6 maja 1945. Pierwszym przybyłym po wojnie do Jakubowa polskim osadnikiem był Adam Widera. Na przykościelnym cmentarzu spoczywają dwaj polscy żołnierze, którzy zginęli od wybuchu miny podczas żniw w pobliżu wsi Borów (na polu za przystankiem autobusowym). Tabliczki na krzyżach z informacją o nieznanych polskich żołnierzach wisiały na grobach jeszcze w latach 90. XX wieku. Około 2011 r. na ich grobach ktoś zawiesił klepsydry z nazwiskami sowieckich żołnierzy, którzy rzekomo zginęli w okolicy Jakubowa. Z nocy 3 maja na 4 maja 2021 roku doszło do pożaru plebanii w Jakubowie, którego straty oszacowano wstępnie na dwa miliony złotych. W wyniku pożaru spaleniu uległ nowo wyremontowany dach plebanii oraz uszkodzeniu lub zawaleniu uległy stropy międzykondygnacyjne i jeden z kominów. Zabytki Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są: kościół parafialny pw. św. Jakuba, z 1376 r., 1505 r., 1735 r. kaplica grobowa rodziny Kreckwitzów, z 1752 r. plebania, z 1800 r. zespół pałacowy, z XVII w., XIX w.: pałac (w ruinie) park dwór, dawna szkoła, obecnie dom nr 20, z drugiej połowy XVIII wieku inne obiekty: źródło św. Jakuba Galeria Przypisy Bibliografia Jan Biliński, Tysiąclecie kościoła pw. św. Jakuba Apostoła w Jakubowie 991 – 1991 r., Komitet Organizacyjny Obchodów Tysiąclecia kościoła pw. św. Jakuba Apostoła w Jakubowie Linki zewnętrzne Głogów i okolice – Jakubów

188075

https://pl.wikipedia.org/wiki/Eugeniusz%20Priwieziencew

Eugeniusz Priwieziencew

Eugeniusz Priwieziencew (ur. 17 sierpnia 1946 w Gdańsku, zm. 8 lipca 2005 w Warszawie) – polski aktor teatralny i filmowy, reżyser, scenarzysta, dramaturg. Życiorys W 1971 ukończył studia na Wydziale Aktorskim PWSFTviT w Łodzi. Grał m.in. w Piratach Romana Polańskiego i w filmach Krzysztofa Zanussiego; Barwy ochronne, Spirala, Kontrakt, Cwał. W filmie Zabić księdza Agnieszki Holland partnerował znanym aktorom kina światowego: Christopherowi Lambertowi, Timowi Rothowi, Edowi Harrisowi. Zagrał też epizod w Liście Schindlera Stevena Spielberga. Szeroką popularność przyniosła mu rola organisty, kościelnego i grabarza Antoniego Pereszczaki w polskim serialu telewizyjnym Złotopolscy. Zmarł w wyniku powikłań boreliozy. 15 lipca 2005 został pochowany w kolumbarium na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (rząd 11-2). Scenariusz Przed maturą (1980) Prostytutki (1997) Reżyseria Prostytutki (1997) Filmografia Stawka większa niż życie (1968), odc. 16: Akcja „Liść dębu” jako skoczek spadochronowy Być może (1968) Jak rozpętałem drugą wojnę światową (1969), cz. 3 Wśród swoich jako młody zakonnik i partyzant (2 role, nie występuje w napisach) Doktor Ewa (1970) Złote Koło (1971) jako Andrzej Rokita Diabeł (1972) jako kompan Teraz i w każdą godzinę (1972) jako kierowca sanitarki Karuzela (1974) jako nowy pracownik Dyrektorzy (1975) jako Jacek Widlarz, syn Wacława Brunet wieczorową porą (1976) jako Mleczarz Smuga cienia (1976) jako marynarz Frenchy Barwy ochronne (1976) jako Konrad Raczyk Wakacje (1976) jako pirat Polskie drogi (1977) jako Waldek Borkiewicz, brat Hanny Szczubełkowej Spirala (1978) jako chory w klinice Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz (1978) jako hydraulik remontujący mieszkanie ginekologa Podróż Luizy (1978) jako Emile Bagnard Wielki podryw (1978) jako Sylwik Zapowiedź ciszy (1978) jako pijak Ślad na ziemi (1978) jako kierowca Wiktor Rębalski Przyjaciele jako instruktor ZMP Lekcja martwego języka (1979) jako komunista Miron Wściekły (1979) jako Zenon Krawczyk, złodziej zegarków z zakładu Okrzesika W słońcu i w deszczu (1979) jako Edzio Córka albo syn (1979) jako Piotr Drogi pośród nocy (Wege in der Nacht) (1979) jako uciekający chłop Za bramą (1980) Kontrakt (1980) jako tancerz Bez miłości (1980) jako doktor Jankowski Dom (1980–2000) jako pracownik Radiokomitetu Ukryty w słońcu (1980) jako Robert Constans (1980) jako celnik Miś (1981) jako milicjant Fik – Mik (1981) jako mechanik Filip z konopi (1981) jako kolega Leskiego z pracy Imperatyw (Imperativ) (1982) jako szaleniec Wybór Zofii (Sophie’s Choice) (1982) jako więzień Dla tych których kochałem (Au nom de tous les miens) (1983) jako Rutbinstein Danton (1983) jako zwolennik Robespierra Narzeczona z krainy chłodu (La Fiancée qui venait du froid) (1983) Yalta (1984) jako Pawłow Der Fall Bachmeier – Keine Zeit für Tränen (1984) jako Herbert Schulz Amerykańska marzycielka (American Dreamer) (1984) jako rosyjski dyplomata Sinobrody (Blaubart) (1984) Paradygmat, czyli potęga zła (Paradigma) (1985) Kurs na lewo (1986) jako Mikołaj Piraci (Pirates) (1986) jako garbus Pociąg do Hollywood (1987) jako milioner Żenia Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest (1988) jako pacjent w klinice psychiatrycznej w Kolonii Lance et compte II (1988) jako Belaieff Zabić księdza (To Kill a Priest) (1988) jako esbek Kanalia (1990) jako Pluskwiak Kapitan Conrad (1990) Życie za życie. Maksymilian Kolbe (1990) jako czeladnik Kamienna tajemnica (1990) jako Alex Ferdydurke (1991) Przeklęta Ameryka (1991) Le Manège de Pauline (1991) jako człowiek-wilk Dotknięcie ręki (The Silent Touch) (1992) jako gość na przyjęciu Wszystko co najważniejsze... (1992) jako Kuczyński Żenia Priwiezeńcew w ... czyli wywiad z samym sobą (1992) jako on sam Enak (1992) jako asystent Gooda Szwedzi w Warszawie (1992) Lepiej być piękną i bogatą (1993) jako szofer Doroty we Francji Kolejność uczuć (1993) jako ojciec Julii Przeklęta Ameryka (Auf wiedersehen Amerika) (1993) jako literat Żywot człowieka rozbrojonego (1993) Lista Schindlera (Schindler’s List) (1993) jako kelner Żabi skok (1994) jako goryl Tajemnica Czeskiego Zamku (Un Chateau en Boheme) (1994) jako morderca Doline’a Les Milles (1995) Nic śmiesznego (1995) jako sąsiad Adama Pułkownik Kwiatkowski (1995) jako kierownik restauracji Cwał (1995) jako prokurator Wirus (1996) jako strażnik w budynku giełdy Złote runo (1996) Szczęśliwego Nowego Jorku (1997) jako Czemp Złotopolscy (1997) jako Antoni Pereszczako Ciemna strona Wenus (1997) jako pracownik prosektorium Brat naszego Boga (Our God’s Brother) (1997) jako żebrak Królowie życia (Comme des rois) (1997) jako znajomy Kowalskich Amok (1998) jako ojciec Maksa Wszystkie pieniądze świata (1999) jako Mykoła Ogniem i mieczem (1999) jako Maksym, stróż w Rozłogach Gwiazdka w Złotopolicach (1999) jako Antoni Pereszczako, organista Trzy szalone zera (1999) jako kierowca Ajlawju (1999) jako taksówkarz Żółty szalik (2000) jako alkoholik Skarby ukryte (2000) jako taksówkarz Quo vadis (2001) jako senator Afer Czarna plaża (La Plage noire) (2001) jako urzędnik Suplement (2002) jako bezdomny w noclegowni Rób swoje, ryzyko jest twoje (2002) jako kasiarz Nienasycenie (2003) jako nacjonalista Persona non grata (2005) Hans Christian Andersen (2005) jako dziadek Hansa Christiana Andersena Gościnnie Świat według Kiepskich (1999–2006) jako komisarz Lokatorzy (1999–2005) jako dyrektor studium gastronomicznego Sąsiedzi (2003–2006) jako pan Pilica Punkt widzenia (1980) jako tragarz (odc. 6) Nagrody W 1978 Festiwal Polskich Filmów Fabularnych – Złota Plakietka za najlepszą główną rolę męską za Wielki podryw W 1980 Festiwal Sztuk Współczesnych – za wybitną kreację w „Oborze” Helmuta Kajzara W 2005 Festiwal Dobrego Humoru w Gdańsku – nagroda „Melonika” w kategorii najlepszy aktor komediowy Przypisy Linki zewnętrzne Eugeniusz Priwieziencew: zaryzykowałem – wywiad z aktorem i pisarzem Mój przyjaciel Żenia Priwieziencew – wspomnienie o aktorze i pisarzu Eugeniusz Priwieziencew: nie zaśpiewa – wywiad z aktorem i pisarzem Eugeniusz Priwieziencew wspomina prostytutki PRL-u – wywiad z aktorem i pisarzem Absolwenci Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi Polscy aktorzy filmowi Polscy aktorzy teatralni Polscy scenarzyści Polscy reżyserzy filmowi Polscy dramaturdzy Ludzie urodzeni w Gdańsku Urodzeni w 1946 Zmarli w 2005 Zmarli na choroby zakaźne Pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie

188076

https://pl.wikipedia.org/wiki/Strza%C5%82a-2

Strzała-2

9K32 Strieła-2 (Strzała-2) (ros. 9К32 Стрела-2, kod NATO SA-7A Grail) – radziecki ręczny przeciwlotniczy pocisk rakietowy klasy „ziemia-powietrze” i „woda-powietrze”, używany w wojskach Układu Warszawskiego od roku 1968. Radzieckie oznaczenie wojskowe zestawu według GRAU to 9K32, a samego pocisku – 9M32. Nazwa Strieła-2 funkcjonuje też w angielskiej transkrypcji Strela-2, a w Polsce była przyjęta na uzbrojenie i produkowana pod przetłumaczoną nazwą Strzała-2. Strieła-2M Strieła-2M (kod NATO SA-7B radzieckie oznaczenie pocisku 9M32M) to wprowadzona do użytku w roku 1972 zmodernizowana wersja pocisku Strieła-2. Rakieta ta została przyjęta na wyposażenie Wojsk Lądowych i Marynarki Wojennej. Była produkowana na licencji w Zakładach Metalowych MESKO w Skarżysku-Kamiennej (z wyjątkiem głowic samonaprowadzania i silników, których dokumentacji nie sprzedano i które były dostarczane z ZSRR). Marynarka Wojenna RP używa morskiej odmiany tego pocisku (kod NATO SA-N-5) między innymi na dozorowcu ORP Kaszub, kutrach rakietowych typu Osa (projekt 205), okrętach rakietowych typu Orkan (projekt 660/660M) i typu 1241RE, trałowcach bazowych projektu 206F oraz okrętach transportowo-minowych proj. 767 typu Lublin. W wersji morskiej używana jest na poczwórnych obrotowych wyrzutniach produkcji radzieckiej MTU-4US, polskiej Fasta-4M lub NRD FAM-14. Są stosowane także w polskim zestawie rakietowo-artyleryjskim ZU-23-2MR Wróbel II. Debiut bojowy Strieły miał miejsce podczas starć granicznych egipsko-izraelskich w latach 1969-1970, kiedy Egipcjanie wystrzelili 99 nowo dostarczonych pocisków, uszkadzając lub zestrzeliwując 36 samolotów. Były one następnie masowo używane na Bliskim Wschodzie przez państwa arabskie. Podczas wojny wietnamskiej w latach 1972-1975 siły komunistyczne wystrzeliły 589 pocisków, uszkadzając lub niszcząc 204 amerykańskie lub południowowietnamskie samoloty lub śmigłowce. Do wad pocisku należy mało skuteczna głowica samonaprowadzająca, umożliwiająca praktyczne jedynie użycie przeciw celom oddalającym się oraz mały ładunek bojowy, nie gwarantujący zniszczenia celu. W 1988 roku polskie wojska lądowe miały 556 mechanizmów startowych 9P58M zestawu Strzała-2M, ponadto pewna liczba była na uzbrojeniu Wojsk Obrony Powietrznej Kraju i Marynarki Wojennej. Od 1995 roku Wojska Lądowe rozpoczęły wprowadzanie na wyposażenie PPZR Grom, które do 2018 roku całkowicie zastąpiły zestawy Strzała-2M. Dane techniczne pułap minimalny: 50 metrów pułap maksymalny: 2300 m zasięg minimalny: 800 m zasięg maksymalny: 2800 m (z przedniej półsfery) / 4200 m (z tylnej półsfery) długość rakiety: 1440 mm średnica rakiety: 72 mm masa startowa rakiety: 9,8 kg masa głowicy: 1,15 kg masa materiału wybuchowego w głowicy: 0,37 kg prędkość startowa: 25 m/s prędkość marszowa lotu: 500 m/s maksymalna prędkość celu: 550 km/h (z przedniej półsfery) / 950 km/h (z tylnej półsfery) kąt widzenia głowicy: 1,5° kąt przeszukiwania głowicy: ±40° Zastosowanie Początek użycia bojowego pocisków Strzała-2 miał miejsce podczas wojny wietnamskiej. Między innymi, między majem, a czerwcem 1972 roku siły Wietnamu Północnego zestrzeliły za ich pomocą pięć śmigłowców szturmowych AH-1G Cobra. Afganistan Podczas inwazji radzieckiej na Afganistan mudżahedini posiadali zakupione na czarnym rynku m.in. w Polsce Strzały-2. Pociski z tych sponsorowanych przez zachodnie kraje dostaw często się psuły oraz posiadały wady. ZSRR doskonale o tym wiedział, kontrolując sprzedaż i uszkadzając sprzęt. Dlatego też dostarczenie sprawnych rakiet jak Stingery było zaskoczeniem. Użytkownicy Aktualni użytkownicy Hamas - Zastępowane przez Misagh-2. - wersja CA-94 Byli użytkownicy Afgańscy Mudżahedini Afrykańska Partia Niepodległości Gwinei i Wysp Zielonego Przylądka - Wycofywane z aktywnej służby. Armia Wyzwolenia Ludowego (PLA) - Wycofany z aktywnej służby. Armia Białoruska posiadała 29 wyrzutni. - Wycofane. - Wycofane. - Strzała-2M, oznaczona jako Ito-78. Wycofana. Frelimo Hezbollah - Część zrabowana po wojnie w Iraku w 2003 roku Libańskie siły Armia Wyzwolenia Kosowa - wyparte z uzbrojenia przez PZR Grom. Prowizoryczna Irlandzka Armia Republikańska Rewolucyjna Armia Ludowa Zimbabwe - W rezerwie. UNITA - Wycofane. Zobacz też Strzała-1 Chetz-2 Przypisy Linki zewnętrzne Przenośne przeciwlotnicze zestawy rakietowe

493

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bydgoszcz

Bydgoszcz

Bydgoszcz (, niem. Bromberg) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, siedziba wojewody i jednostek mu podporządkowanych oraz największe miasto województwa kujawsko-pomorskiego. Stolica Księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego, Obwodu Nadnoteckiego, Departamentu, Rejencji oraz województw: pomorskiego, bydgoskiego i ponownie bydgoskiego. Położone na styku czterech makroregionów Pojezierzy Południowobałtyckich, nad rzeką Brdą, Kanałem Bydgoskim i Wisłą, która poprzez Przełom Fordoński zwraca się ku Morzu Bałtyckiemu. Miasto położone jest częściowo w pradolinie rzeki Brdy. Ciągnie się od Łąk Nadnoteckich aż po Wisłę, gdzie Brda ma swoje ujście. Od strony południowej i północnej usytuowane są pasma wysoczyzn. Bydgoszcz zajmuje 8. miejsce w Polsce pod względem liczby ludności (334 026 mieszkańców w dniu 31 XII 2021 r.). Duży ośrodek przemysłu, handlu i logistyki oraz węzeł drogowy, kolejowy i żeglugi śródlądowej. Na terenie miasta jest zlokalizowany Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego oraz port rzeczny. Bydgoszcz jest jednym z głównych krajowych ośrodków branży informatycznej oraz usług dla biznesu Business Process Outsourcing/Share Service Center. W Bydgoskim Parku Przemysłowo-Technologicznym działa Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna. Bydgoszcz to także ośrodek akademicki, naukowy i kulturalny. W 15 szkołach wyższych studiuje ok. 35 tys. osób. Działają m.in.: opera, filharmonia, teatry, kina, muzea, galerie sztuki, orkiestry i zespoły muzyczne, rocznie odbywa się ok. 100 przeglądów i festiwali kulturalnych. Atrakcyjność turystyczną Bydgoszczy oprócz zabytków podkreśla oryginalne nabrzeże od strony rzek i kanałów, Wyspa Młyńska oraz bogactwo architektury z okresu belle epoque. Od 2010 światowe witryny turystyczne polecają Bydgoszcz wśród grona 10 najlepszych celów podróży w Polsce. W mieście zlokalizowany jest duży garnizon wojskowy oraz siedziby większości instytucji NATO obecnych w Polsce. Bydgoszcz jest także siedzibą diecezji kościoła rzymskokatolickiego, członkiem Unii Metropolii Polskich, Eurocities, Stowarzyszenia Miast Króla Kazimierza Wielkiego, siedzibą 9 konsulatów honorowych. Bydgoszcz wraz z powiatem bydgoskim i otaczającymi gminami tworzy aglomerację (Bydgoski Obszar Funkcjonalny), zamieszkałą przez ok. 600 tys. osób. Miasto wyróżniają m.in. Bydgoski Węzeł Wodny oraz największy w Polsce Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”. Otaczają je duże kompleksy leśne: Puszcza Bydgoska od południa i Bory Tucholskie od północy. Z uwagi na dogodne warunki naturalne i szkoleniowe (Brda, tor regatowy, infrastruktura wodna, Bydgostia i inne kluby) miasto uchodzi za „stolicę polskiego wioślarstwa” Od 1928 sportowcy bydgoscy (głównie wioślarze i kajakarze) zdobyli 32 medale, co stanowi 10% wszystkich medali zdobytych na letnich olimpiadach przez Polaków. Od 1999 odbywa się w Bydgoszczy szereg międzynarodowych imprez sportowych, których bazę stanowią m.in. stadion im. Zdzisława Krzyszkowiaka oraz hala sportowo-widowiskowa Łuczniczka. Miasto królewskie lokowane w 1346 roku położone było w XVI wieku w województwie inowrocławskim. W XIX wieku Bydgoszcz była siedzibą władz departamentu bydgoskiego, rejencji bydgoskiej, a od 1945 województwa bydgoskiego. Patronami miasta są biskupi: św. Marcin i św. Mikołaj. Świętem miasta jest 19 kwietnia, dla upamiętnienia nadania Bydgoszczy praw miejskich przez Kazimierza Wielkiego w 1346. Historyczne centrum miasta (Stary Rynek) znajduje się dokładnie na 18. południku długości geograficznej wschodniej. Etymologia Nazwa miejscowości wywodzi się od słowiańskiego imienia Bydgost, które składa się z dwóch części byd jako wariant bud- (budzić) wywodzące się z prasłowiańskiego *bъd- (staroruskie vъzbydati = pobudzać, prasłowiańskie bъděti/bъd'ǫ = nie spać, czuwać) oraz popularnego słowiańskiego członu goszcz/gost – oznaczającego „-gościnę”. Nazwa ta utworzona została z zastosowaniem przymiotnikowego formantu przyrostkowego „-jь”, za pomocą którego tworzono nazwy miejscowości od imion założycieli lub właścicieli, np. Przemyśl od Przemysła, Poznań od Poznana, Radom od Radoma lub Radomiła itp. Nazwy z końcówką -goszcz charakterystyczne są dla Słowian i wywodzą się bezpośrednio ze słowiańskiego *gost-jь oznaczającej w słowiańskich imionach „gościnę” lub „goszczenie”. Dowodzą one słowiańskiego osadnictwa grodowego i charakterystyczne są dla słowiańskich i polskich nazw dzierżawczych i miejscowych z tą końcówką jak np. Małogoszcz, Skorogoszcz. Nazwy takie występują także w Niemczech na terenach Germania Slavica, gdzie w średniowieczu Słowianie połabscy zakładali również swoje osady. Przykładami mogą być: gród pełniący rolę głównego ośrodka politycznego Redarów oraz centrum kultu boga Radogosta – Radogoszcz, *Trěbigost-jь, niemieckie Trebgast na terenie zasiedlonej przez Słowian tzw. Bawarii Slavica wywodzący się od słowiańskiego imienia Trzebiegost, wymienianie w 1028 r. po łacinie jako Trebegast, *Radogost-jь, niemieckie Raabs w Austrii, wymieniane w 1112 r. jako Ratgoz i wywodzące się od słowiańskiego imienia Radogosta. Jeden z pierwszych zachowanych dokumentów z nazwą miasta w języku polskim zanotował w 1429 Marcin z Międzyrzecza, który wymienił w nim czestnika bydgoskiego i starostę nakielskiego Tomka z Pakości – w org. „Thomekspakosczy czestnik bidgosczky ystarosta nakelsky”. „Bidgosczanyn” – polskie określenie na mieszkańca Bydgoszczy zapisał w 1523 w swoim słowniku polsko-łacińskim Bartłomiej z Bydgoszczy. Nazwa miejscowości ma bardzo bogatą dokumentację historyczną: 1239, Bidgosciam 1242, castrum quod Budegosta vulgariter nuncupatur („gród, który potocznie nazywa się Bydgoszcza”) 1279, Bidgoscha 1280, Bidgostia, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym w Gnieźnie sygnowanym przez księcia polskiego Przemysła II. 1281, Bydgost, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym w Lubinie w 1281 sygnowanym przez księcia pomorskiego Mściwoja II. 1558, Bydgoszcza, czyli do XVI w. Bydgoszcza „osada rybacka ewentualnie stanica przynależna do Bydgosta” 1835, Topograficzny słownik Prus Mullera notuje miasto pod obecną, polską nazwą Bydgoszcz, a także niemiecką Bromberg. Niektórzy identyfikują nazwę miejscowości z Ptolemeuszowskim BUDOrgis z II w., wyszczególnionym obok miejscowości Calisia, na szlaku bursztynowym. Środowisko naturalne Położenie Bydgoszcz znajduje się w północnej części Polski w charakterystycznym miejscu, gdzie Wisła wykonuje gwałtowny zwrot na północ. Obszar administracyjny miasta ma kształt wydłużony i rozciąga się wzdłuż Kanału Bydgoskiego w części zachodniej, Brdy w części centralnej, aż do Wisły, która stanowi granicę wschodnią. Z zachodu na wschód: od krańców osiedla Osowa Góra do Wisły poniżej Starego Fordonu miasto ma rozpiętość 22 km. Podobna odległość występuje po przekątnej z północnego zachodu (os. Smukała) na południowy wschód (os. Żółwin-Wypaleniska). Natomiast w najwęższym miejscu, z północy (os. Myślęcinek) na południe (Lotnisko) obszar miasta rozciąga się na długości 10 km. Okolice miasta charakteryzują się rzeźbą młodoglacjalną ukształtowaną podczas zlodowacenia bałtyckiego, ok. 15–10 tys. lat temu. Miasto położone jest na styku wielkich dolin, którymi uchodziły pierwotnie wody roztopowe lądolodu, a później zostały wykorzystane przez rzeki. Bydgoszcz jest jednym z nielicznych miast, w obrębie którego występują cztery makroregiony fizycznogeograficzne: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Pojezierze Południowopomorskie, Dolina Dolnej Wisły i Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie wraz z licznymi mezoregionami (6) i mikroregionami (ok. 20). W związku z tym widoczne jest znaczne zróżnicowanie geomorfologiczne na terenie miasta i jego najbliższej okolicy. Przemieszczenie się z Bydgoszczy w którymkolwiek z kierunków świata przynosi ze sobą odmienne krajobrazy, a także regiony geobotaniczne i etnograficzne. Na południe od miasta rozciągają się pola wydm śródlądowych, porośnięte Puszczą Bydgoską, na północy wysoczyzny pomorskie z jeziorami, na wschodzie wielkie zakole Wisły oraz Dolina Dolnej Wisły, na zachodzie pradolina bydgosko-nakielska z rozległymi łąkami. Terytorium miasta leży w obrębie trzech wielkich dolin rzecznych (Brdy, Wisły i pradoliny Noteci-Warty), co jest przyczyną występowania licznych poziomów tarasowych, obszarów wysoczyznowych oraz szczególnie eksponowanych w krajobrazie miasta – stref krawędziowych wysoczyzn (do 62 m wysokości względnej), rozczłonowanych przez dolinki i parowy denudacyjne. Do głównych stref krawędziowych w rejonie Bydgoszczy należą Zbocza: Fordońskie, Bydgoskie, Kruszyńskie, Mariańskie i Łęgnowskie. Według podziału S. Jarosza (1956) Bydgoszcz leży na obszarze siedmiu krain geobotaniczno-krajobrazowych. Natomiast według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (1978) Bydgoszcz leży na następujących mezoregionach: Kotlina Toruńska (obejmuje większość terytorium miasta, 11 teras wydmowych i zalewowych, kilkanaście mikroregionów) Dolina Fordońska (przełom Doliny Dolnej Wisły) Dolina Brdy Wysoczyzna Świecka Pojezierze Krajeńskie Pojezierze Chełmińskie. Region obejmujący Bydgoszcz i okolicę nazywany bywa Kujawami Północnymi, a historycznie związany jest z Kujawami oraz Wielkopolską, co nie wyklucza oczywiście bogatych w przeszłości i teraźniejszości kontaktów z Pomorzem i Gdańskiem. Pod względem etnograficznym znajduje się na granicy: Kujaw (południe i południowy wschód) Krajny (zachód i północny zachód) Pałuk (południowy zachód) Pomorza Nadwiślańskiego – Bory Tucholskie i Kociewie (północ) ziemi chełmińskiej (wschód) W latach 1945–1998 miasto administracyjnie było stolicą województwa bydgoskiego. Poziomy miasta i punkty widokowe Na terytorium Bydgoszczy znajduje się kilkanaście stref krawędziowych, będących granicami teras pradolinnych oraz wysoczyzn. Wszystkie te utwory powstały ok. 10 tys. lat temu wskutek erozji bocznej i wgłębnej wód płynących. Większość terenu miasta znajduje się w obrębie teras: wysokiej (Górny Taras (Bydgoszcz)) i średniej (Dolny Taras (Bydgoszcz) i Fordon (Bydgoszcz)) powstałych podczas kształtowania się Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Północne obrzeża miasta leżą w obrębie wysoczyzny morenowej, a północno-zachodnie na terasie sandrowej związanej z odpływem wód z północy. Na południowych obrzeżach miasta i dalej na terenie Puszczy Bydgoskiej występuje jedno z większych w Polsce pól wydm śródlądowych, które tworzy mozaikę pagórków, kotlin i dolinek. Najniżej położonym miejscem w Bydgoszczy jest brzeg Wisły – 28 m n.p.m. Poziom wody w Brdzie na odcinku od jazu Czersko Polskie do centrum miasta wynosi około 32 m n.p.m., zaś Kanału Bydgoskiego na zachodnich rubieżach miasta dochodzi do 58 m n.p.m. Najwyższym punktem topograficznym w mieście jest Góra Myślęcińska 107 m n.p.m., gdzie zimą funkcjonuje stok narciarski im. Stefana Kulmatyckiego. Krawędzie oddzielające poszczególne poziomy zwiększają swą wysokość względną ku wschodowi. Nad doliną Wisły osiągają największe wartości: 68 m w Fordonie i 40 m w Łęgnowie. Strefy przyskarpowe (zwłaszcza Zbocze Bydgoskie) już w XIX wieku przeznaczono na główne promenady miasta z punktami widokowymi i obiektami o funkcji ogólnomiejskiej. W 1900 r. wzniesiono m.in. wieżę ciśnień z galerią widokową, a od 1890 r. rozpoczęto budowę Alei Górskiej. Na eksponowanych stanowiskach znajdują się liczne punkty widokowe. Na Zboczu Bydgoskim są to m.in. Wzgórze Henryka Dąbrowskiego, Wzgórza Szwederowskie, Wzgórze Bolesława Krzywoustego, a na Zboczu Fordońskim m.in. Góra Myślęcińska, Góra Szybowników, grodzisko Zamczysko. Na wiślanym klifie usytuowane jest grodzisko Wyszogród – dawny gród książęcy odnotowany w kronice Galla Anonima. Klimat Średnia roczna temperatura powietrza w okresie 1945–1994 wynosiła +8,4 °C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, ze średnią temperatur +19,0 °C, najzimniejszym styczeń –1,9 °C. Absolutne rekordy temperatury w Bydgoszczy to: –26,9 °C (1 lutego 1956 r.) i +38,0 °C (31 lipca 1994 r.). Dominują wiatry o kierunku zachodnim (18%) i południowo-zachodnim (15%). W 24% dni występuje cisza, co jest efektem położenia miasta w dolinie otoczonej lasami. Średnia roczna suma opadów w okresie 1945–1994 wynosiła 512 mm, a w 1993–2002 – 533 mm, przy czym jest silnie zróżnicowana rocznie: od 269 mm (1989 r.) do 719 mm (1912 r.) Opad w sezonie wegetacyjnym wynosi średnio 318 mm, z maksimum w lipcu (83 mm), sierpniu (61 mm) i czerwcu (58 mm). W latach średnich i suchych występuje niedobór wody opadowej dla roślinności, co pogłębia na ogół lekki charakter gleb w okolicy. Usłonecznienie w rejonie Bydgoszczy wynosi 1509 godzin i jest wyższe od średniej w kraju, zwłaszcza w miesiącach wiosennych (marzec-maj). W ciągu roku notuje się 35 dni z mrozem, 100 dni z przymrozkami, ok. 50 dni z pokrywą śnieżną i 26–30 dni gorących z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C. Bydgoski Węzeł Wodny Najcenniejszym zasobem środowiska Bydgoszczy jest Węzeł Wodny, na który składają się trzy główne cieki wodne o łącznej długości nabrzeży 100 km. W Bydgoskim Węźle Wodnym łączą się dwie międzynarodowe śródlądowe drogi wodne: (E40 Morze Bałtyckie – Morze Czarne i E70 Ocean Atlantycki – Morze Bałtyckie), spinając dorzecza Europy Zachodniej i Wschodniej. Przez miasto, na odcinku 28 km, przepływa rzeka Brda, która uchodzi do Wisły w Brdyujściu. Wody tej rzeki na części miejskiego odcinka mają II klasę czystości. Wschodnia granica miasta na odcinku 14 km przebiega na Wiśle (w dzielnicach Fordon, Brdyujście i Łęgnowo). Przez zachodnią część miasta na odcinku 6,5 km przepływa Kanał Bydgoski, którym dotrzeć można do Noteci i dalej poprzez Wartę – do Odry. Godna odnotowania jest obecność na terenie miasta licznych budowli hydrotechnicznych związanych z Kanałem oraz drogą wodną Wisła-Odra: sześć czynnych śluz i cztery nieczynne (zabytkowe), trzy jazy, port rzeczny, zapora wodna, przepławki, upusty i budowle regulacyjne. W wyniku spiętrzenia Brdy w centrum miasta istnieje Wyspa Młyńska, którą opływa rzeka Młynówka, a przecina urządzony w formie wodnej kaskady kanał Międzywodzie. Na obszarze miasta znajdują się także mniejsze cieki wodne, m.in. Flis, który syfonem przekracza Kanał Bydgoski, Struga Młyńska, czy też Struga Prądy. Na Skarpie Południowej i Zboczu Fordońskim znajduje się kilkanaście strumieni, źródła i wysięki wodne. W wyniku zabudowania Brdy stopniami piętrzącymi, śluzami i obiektami hydroenergetycznymi, powstały w Bydgoszczy dwa zalewy: Tor Regatowy (60 ha, podniesienie poziomu wody względem stanu naturalnego sięga os. Kapuściska) zbud. w 1879, powiększony w 1906, odbywają się na nim krajowe i międzynarodowe zawody wioślarskie i kajakowe. Zalew Smukalski (96 ha) – powstał po budowie tamy na Brdzie w 1906, odbudowanej w 1952 po zniszczeniu w czasie II wojny światowej. W 2009 działały na obszarze miasta trzy elektrownie wodne na Brdzie, które wytwarzały łącznie 4,5 MW energii elektrycznej. Na terenie Bydgoszczy znajduje się ponadto około 50 zbiorników wodnych. Większość z nich to niewielkie stawy i starorzecza. Największe obiekty to jezioro zwane Balaton, położone na os. Bartodzieje, dwa rozległe stawy w Fordonie, na Okolu oraz staw parkowy w Myślęcinku. Ochrona przyrody Z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze, 35% terytorium Bydgoszczy znajduje się w strefie krajobrazu chronionego, zaś 9% zajmuje Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły (na północy i północnym wschodzie miasta). Z miastem graniczą trzy rezerwaty przyrody (Wielka Kępa Ostromecka, Las Mariański, Mała Kępa), zaś w promieniu 20 km znajduje się kolejnych 16 rezerwatów należących do czterech różnych jednostek przyrodniczo-geograficznych: (nadwiślańskie, nadnoteckie, Puszczy Bydgoskiej, wysoczyzny świeckiej). W okolicy Bydgoszczy znajduje się osiem obszarów krajobrazu chronionego, które obejmują zarówno pola wydmowe (porośnięte lasem), jak również strefy krawędziowe dolin rzecznych, jeziora oraz łąki nadnoteckie. Północna część Bydgoszczy objęta jest strefą krajobrazu chronionego pod nazwą Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy (2640 ha) oraz Krajobrazu Zalewu Koronowskiego (890 ha), natomiast południowe krańce miasta – strefą Krajobrazu Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej. Około 6% powierzchni miasta zajmują cztery obszary Natura 2000. Na obszarze miasta znajduje się 95 pomników przyrody, zaś w dzielnicy Osowa Góra – użytek ekologiczny w celu ochrony torfowiska mszarnego. Z uwagi na położenie Bydgoszczy na styku krain fizycznogeograficznych i geobotanicznych, krzyżują się tu trzy korytarze ekologiczne, w tym dwa o znaczeniu międzynarodowym (Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Dolina Dolnej Wisły oraz Sandr Brdy łączący ww. węzły z Borami Tucholskimi). Dolina Dolnej Wisły wraz z bydgoskim zakolem tej rzeki znajduje się w sieci Natura 2000. Drugim obszarem w sieci jest graniczący z miastem od zachodu obszar pod nazwą: Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego. Parki Bydgoszcz należy do miast o największej liczbie (31 parków o powierzchni powyżej 2 ha) i powierzchni parków w Polsce (879 ha, drugie miejsce po Warszawie). W północnej części miasta znajduje się największy park miejski w Polsce – Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek” – o powierzchni 830 ha. W centrum miasta znajduje się słynąca z „zielonego klimatu” Wyspa Młyńska, zaś Śródmieście w części zostało zbudowane na założeniach urbanistycznych miasta-ogrodu, w związku z czym istnieją tam liczne parki, skwery i kwietniki. Głównym założeniem przestrzennym terenów zielonych są cieki Bydgoskiego Węzła Wodnego: Kanał Bydgoski, Brda i Wisła. Każdy z nich posiada odmienny charakter krajobrazowy, co sprawia, że parki są znacznie zróżnicowane, oferując odmienne wrażenia estetyczne i rekreacyjne. Głównym parkiem zachodniej części miasta są Planty nad Kanałem Bydgoskim, w części centralnej Planty nad Brdą i park centralny, a w Fordonie park dzielnicowy „Wisła”. Innymi tworami natury, wzdłuż których urządzono tereny zielone są zbocza teras i wysoczyzn. Zbocza: Bydgoskie, Fordońskie i Kruszyńskie rozciągające się w kierunku wschód-zachód, od zachodnich granic miasta po Wisłę, stanowią potencjalne ciągi spacerowe, z których można obserwować panoramę miasta. Najstarsza trasa spacerowa (1890) prowadzi wzdłuż krawędzi górnego tarasu miasta, łącząc poszczególne parki oddzielone dolinkami erozyjnymi: Dolinę Pięciu Stawów, park im. Henryka Dąbrowskiego, Aleję Górską i park na Wzgórzu Wolności. Do najatrakcyjniejszych krajobrazowo tras w Bydgoszczy i okolicy należy spacer wzdłuż Zbocza Fordońskiego, które łączy Leśny Park Kultury i Wypoczynku z Fordonem. Oferuje ono kilometry tras spacerowych, położonych w bardzo urozmaiconym topograficznie terenie (doliny, wąwozy, parowy, kotliny, źródliska, strumienie, wzgórza z widokiem Przełomu Dolnej Wisły). Kulminacjami w jego obrębie są m.in.: Góra Myślęcińska z wyciągiem narciarskim, grodzisko Zamczysko, pomnik w Dolinie Śmierci, Góra Szybowników, skąd w latach 1933–1963 dokonywano wzlotów na szybowcach. Na terenie miasta znajdują się trzy ogrody botaniczne Najstarszy z nich (zał. 1930 r.) jest w całości uznany na pomnik przyrody – arboretum, zaś nowszy założony w latach 1979–1983 jest drugim co do obszaru w Polsce (60 ha), malowniczo położony wśród dolin i wzgórz Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”. Dodatkowo na północ od niego znajduje się Ogród Botaniczny IHAR, w którym prowadzone są badania naukowe. Od 1978 r. w Bydgoszczy znajduje się Ogród Fauny Polskiej Zoo o pow. 14 ha. Można w nim zobaczyć oprócz fauny krajowej zwierzęta ze wszystkich kontynentów, terrarium oraz Wisłarium Lasy Bydgoszcz jest jednym z nielicznych dużych miast w Polsce otoczonych ze wszystkich stron lasami. Zajmują one 32% powierzchni miasta. W większości są to lasy ochronne. Dominują bory sosnowe i mieszane, ale na północnych wysoczyznach znajdują się lasy mieszane oraz enklawy lasów liściastych, np. w okolicy Miedzynia, Osowej Góry, Opławca, Rynkowa, Fordonu. W dolinach Wisły i Brdy występują lasy łęgowe. Największy kompleks bogatych przyrodniczo lasów tego typu na obszarze całej dolnej Wisły znajduje się w bydgoskim zakolu Wisły graniczącym z miastem od wschodu. Demografia Bydgoszcz liczy 334 026 mieszkańców (dane z 31 grudnia 2021) (GUS) – dane te obejmują wyłącznie osoby zameldowane na pobyt stały. Populację miasta w 47% stanowią mężczyźni, a 53% kobiety. W ostatnich kilkunastu latach występuje stała tendencja wyludniania się miasta, spowodowana starzeniem się społeczeństwa i wyprowadzaniem się poza miasto do gmin ościennych oraz rzadziej poza region. Znaczną liczbę migracji mieszkańców stanowi emigracja zarobkowa do Wielkiej Brytanii, Irlandii i Holandii. Rozwój demograficzny miasta Liczba ludności miasta Bydgoszcz na przestrzeni 4 ostatnich stuleci: Największą populację Bydgoszcz odnotowała w 1998 – według danych GUS 386 855 mieszkańców. Piramida wieku mieszkańców Bydgoszczy w 2014. Podział administracyjny Osiedla i dzielnice Do początku XIX wieku Bydgoszcz obejmowała miasto lokacyjne w obrębie murów miejskich oraz trzy przedmieścia: Gdańskie, Kujawskie i Poznańskie. Od czasów Księstwa Warszawskiego (pocz. XIX w.) zaludniło się kolejne przedmieście: Okole, gdzie zbudowano Kanał Bydgoski. Pierwsze administracyjne poszerzenie granic miasta nastąpiło w 1851 i związane było z urbanizacją terenów przylegających do dworca kolejowego. Kolejnego poszerzenia dokonano w 1867, a na włączonym wówczas terenie powstało nowe centrum administracyjno-oświatowo-kulturalne miasta. Do 1907 obszar miasta wzrósł pięciokrotnie (względem stanu z 1800 r.), obejmując głównie obszary położone na północ od Starego Miasta. Na obszarze tym rozbudowało się dzisiejsze eklektyczne Śródmieście. Kolejne, ośmiokrotne, powiększenie terytorium miasta nastąpiło w 1920, kiedy to włączono większość ówczesnych gmin podmiejskich. Granice miasta oparły się wówczas, a nawet przekroczyły Wisłę (Zawiśle w latach 1920–1954). W okresie międzywojennym Bydgoszcz zaliczała się do siedmiu miast polskich o największej powierzchni i liczbie ludności. Po II wojnie światowej, w 1954, w obręb miasta włączono m.in. Prądy, Opławiec oraz położone w Puszczy Bydgoskiej tereny DAG Fabrik Bromberg (fabryki amunicji z czasów wojny). Kolejne korekty granic miały miejsce w latach: 1959 (Osowa Góra) i 1961 (Janowo, okolice ul. Grunwaldzkiej i Szubińskiej). W latach 60. XX wieku, wobec kurczących się obszarów budownictwa mieszkaniowego i ograniczeń stwarzanych przez sąsiadujące z Bydgoszczą lasy, zdecydowano o poszerzeniu miasta na wschód w kierunku Wisły. W 1973 przyłączono ponad 800 ha terenów wraz z miastem Fordon, a cztery lata później większość terenów łączących macierzysty rdzeń miasta z Fordonem. Fordon z około 8-tysięcznego miasteczka rozwinął się w ciągu 35 lat w prawie 70-tysięczną dzielnicę mieszkaniową, charakteryzującą się pewną odrębnością przestrzenno-krajobrazową względem obszaru macierzystego miasta. W 1977 w obręb miasta wcielono również Łęgnowo i Wypaleniska w zamierzeniu ulokowania tamże miejskich obiektów komunalnych (oczyszczalnia ścieków, wysypisko śmieci). Bydgoszcz podzielić można na następujące dzielnice: Dolny Taras (osiedla położone na niższym tarasie w północnej części miasta, ok. 40 m n.p.m.) Górny Taras (osiedla położone na wysokim tarasie pradoliny w południowej części miasta, ok. 70 m n.p.m.) Zachodnie osiedla willowe położone wzdłuż Kanału Bydgoskiego (zachód) i rzeki Brdy (północny zachód) Wschodnia dzielnica oparta o Stary Fordon oraz Wisłę Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy obejmujący m.in. Leśny Park Kultury i Wypoczynku, Las Gdański, Zbocze Fordońskie i obszary chronione w Parku Krajobrazowym Doliny Dolnej Wisły i strefach krajobrazu chronionego. Aglomeracja bydgoska Bydgoszcz razem z otoczeniem tworzy zespół miejski – aglomerację, w której mieszka ponad 530 tys. osób. Z tego jedną trzecią stanowi ludność mieszkająca na obszarach wiejskich otaczających miasto, lecz w odczuwalny sposób związanych z Bydgoszczą. Dwie gminy podmiejskie: Białe Błota i Osielsko mają charakter sypialni dla ludności, która w dużej mierze pracuje w Bydgoszczy i korzysta z oferty edukacyjnej, kulturalnej i rozrywkowej, o czym świadczą wskaźniki społeczno-gospodarcze. Parametry przedsiębiorczości, dochodów, aktywności zawodowej tych gmin są typowe dla ludności miejskiej. Dynamika budownictwa mieszkaniowego i wzrost demograficzny od 1990 są najwyższe w województwie kujawsko-pomorskim i wyróżniające się w kraju. W kolejnych gminach podmiejskich: Nowa Wieś Wielka, Sicienko, Solec Kujawski obszary enklaw miejskich łączą się z lasami i obszarami wiejskimi. Wskaźniki budownictwa mieszkaniowego są na poziomie miasta lub lepsze. Migracja jest wyraźnie dodatnia. Przedsiębiorczość wyższa, a bezrobocie niższe od średniej. Dynamizujący wpływ miasta Bydgoszczy wpływający na wyniki migracji, budownictwa mieszkaniowego, dochody i rynek pracy odczuwają także pozostałe gminy powiatu bydgoskiego: Dobrcz, Dąbrowa Chełmińska, Koronowo, a także poza powiatem: gminy: Szubin, Łabiszyn, Nakło, Pruszcz, Unisław, Żnin i Barcin. Większość tych gmin razem z Bydgoszczą tworzy Bydgoski Obszar Funkcjonalny. Z bliskości Bydgoszczy korzysta także ludność znajdująca się na znacznie większym obszarze położonym dalej od miasta. Rola Bydgoszczy wyraża się głównie w udostępnianiu miejsc pracy (w 2006 r. 20 tys. osób dojeżdżających do pracy z zewnątrz), obsłudze zdrowotnej, ofercie edukacyjnej, kulturalnej, handlowej, rozrywkowej. Razem otoczenie Bydgoszczy, w którym obserwuje się dynamizujący wpływ miasta liczy ok. 180 tys. osób i sąsiaduje na wschodzie (linia Zławieś Wielka – Przyłubie) ze strefą oddziaływania Torunia (110 tys. osób). Razem oba ośrodki generują obszar podwyższonego rozwoju społeczno-gospodarczego, który stanowi strefę metropolitarną regionu kujawsko-pomorskiego (Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny) o potencjale 850 tys. osób (z czego 63% przypada na Bydgoszcz i okoliczne gminy – BOF, a 37% na Toruń z gminami – TOF). Potencjał regionalny Bydgoszczy Wąsko rozumiana aglomeracja Bydgoszczy (powiat grodzki i ziemski) posiada następujący względny potencjał w regionie kujawsko-pomorskim: 23% ludności województwa ok. 30% podmiotów gospodarczych, osób pracujących, środków trwałych w przedsiębiorstwach, nowych mieszkań oddanych do użytku (lata 1995–2013) ok. 40% podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego, środków trwałych w przedsiębiorstwach usługowych ok. 50% i więcej potencjału szkolnictwa wyższego (nauczyciele akademiccy, studenci), wydawnictw prasowych, służby zdrowia (szpitale, lecznictwo specjalistyczne itd.), kultury muzycznej. Stowarzyszenie Metropolia Bydgoszcz 23 listopada 2016 zarejestrowano Stowarzyszenie Metropolia Bydgoszcz, skupiające 19 gmin (619 tys. mieszkańców, w tym 10 miast) leżących w strefie oddziaływania aglomeracji Bydgoszczy, będące formą współpracy samorządów, wstępem do budowy bydgoskiego związku metropolitalnego. Celem SMB jest budowanie wspólnej tożsamości, wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru stowarzyszenia, jego promocja i dbanie o wspólne interesy zrzeszonych samorządów. Związki i organizacje Bydgoszcz należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji, m.in.: Związek Miast Polskich, od 1990 Unia Metropolii Polskich, od 1997 – fundacja zrzeszająca 12 polskich miast metropolitarnych Stowarzyszenie Eurocities, od 2005 – stowarzyszenie dużych miast europejskich, w tym 12 polskich Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna (biuro; siedziba w Toruniu, pl. Teatralny 2), od 2005 Bydgoska Lokalna organizacja turystyczna, od 2006 Stowarzyszenie Agencji Demokracji Lokalnej ALDA, od 2007 Stowarzyszenie Miast Króla Kazimierza Wielkiego, od 2009 Związek Miast Nadwiślańskich (2002–2009) Historia Kalendarium historyczne Średniowiecze Znajdujące się w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy osady były zasiedlone na stałe od epoki brązu. Znaczny rozwój osadnictwa nastąpił w okresie rzymskim, kiedy stwierdzono kontakty handlowe miejscowej ludności z cesarstwem. Dogodne położenie osad i łatwa przeprawa przez Brdę wykorzystywane były wówczas przez kupców podróżujących traktem bursztynowym. W tym miejscu omijano Wisłę, pokonując brodem Brdę. Według najnowszych badań, opartych o metodę dendrochronologiczną, gród bydgoski, którego relikty odkrywane są do dziś, zbudowano w 1038. Pierwsza wzmianka o kasztelanie bydgoskim Suzzlaus de Budegac pochodzi z 1238. Wcześniejszą genezę ma osada oraz kościoły: pod wezwaniem św. Marii Magdaleny (przed 1198) w Wyszogrodzie (warowni nad Wisłą w obrębie dzisiejszego terytorium Bydgoszczy, której zdobycie przez Bolesława Krzywoustego w 1113 jest opisane w Kronice Galla Anonima) oraz romański kościół pod wezwaniem. św. Idziego. We wczesnym średniowieczu Bydgoszcz była grodem na północnych Kujawach. Książę Kazimierz Kujawski do połowy wieku XIII zbudował w Bydgoszczy stały most przez Brdę, gdzie pobierano cło od towarów przewożonych na Pomorze Gdańskie. Na początku XIV wieku w następstwie podziałów dzielnicowych na Kujawach powstało księstwo bydgosko-wyszogrodzkie. W latach 1330–1337 bydgoski gród był przejściowo okupowany przez Krzyżaków. 19 kwietnia 1346 Kazimierz III Wielki lokował miasto Bydgoszcz na prawie magdeburskim oraz nadał je niemieckim zasadźcom, Johannowi Kiesselhuth i Konradowi. Na wschód od miasta oddzielony fosą (na miejscu dawnego grodu), król wzniósł okazały zamek, który stał się początkowo siedzibą królewskiego wnuka, księcia słupskiego Kazimierza, a następnie starostów bydgoskich. Bydgoszcz, z racji swego położenia, uczestniczyła w wojnach polsko-krzyżackich. W sierpniu 1409 Krzyżacy zdobyli bydgoski zamek, który następnie odbił Władysław Jagiełło i zawarł tu rozejm obowiązujący do 24 czerwca 1410 r. W latach 1411–1454 Bydgoszcz była kilkukrotnie oblegana przez siły krzyżackie, a także kierowano stąd polskie działania zaczepne. Z kolei w czasie wojny trzynastoletniej król Kazimierz Jagiellończyk założył tutaj jedną ze swoich głównych kwater wojennych. Tutaj też w kwietniu 1457 dokonał wykupu z rąk zaciężnych krzyżackich m.in. twierdzy w Malborku – stolicy Zakonu, która nigdy nie została zdobyta militarnie. W listopadzie 1520, w czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej, w Bydgoszczy obradował Sejm, w którym uczestniczyło zebrane na wojnę pospolite ruszenie oraz król Zygmunt Stary. Jeszcze pod koniec średniowiecza, Bydgoszcz stała się siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które funkcjonowały aż do rozbiorów. Rzeczpospolita Obojga Narodów W 1555 roku Bydgoszcz uzyskała przywilej de non tolerandis Judaeis. W XV i XVI w. miasto znacznie wzbogaciło się na handlu spławnym zbożem, piwem i solą. Bydgoszcz w XVI wieku była jednym z największych miejskich ośrodków handlu zbożowego w Polsce. Wedle zachowanych rejestrów z komory wiślanej w Białej Górze, w 1579 co szósty statek zdążający do Gdańska miał port macierzysty w Bydgoszczy. Miejscowi szyprowie (zrzeszeni w cechu od 1484) transportowali średnio rocznie 2030 łasztów zboża (według zachowanych rejestrów z lat 1564–1573) pochodzącego z Kujaw i Wielkopolski, a z powrotem przywozili towary zamorskie kupowane w Gdańsku. Miasto było również ośrodkiem rzemiosła (21 cechów, 80 zawodów) oraz siedzibą zakładów-manufaktur. Na szczególną uwagę zasługuje czynna w latach 1594–1688 mennica, w której w 1621 wybito największe złote monety w Europie – 100 dukatów Zygmunta III Wazy. Mennica w latach 1627–1644 była jedyną, czynną na obszarze Korony. Na początku XVII w. zabudowa objęła w całości miejski obszar lokacyjny i rozprzestrzeniła się na czterech przedmieściach. Bydgoszcz osiągnęła wówczas maksymalną liczbę mieszkańców w okresie staropolskim – ok. 5 tysięcy, plasując się w gronie średnich miast Rzeczypospolitej. Miasto otoczone było od południa murem obronnym z czterema basztami i trzema bramami, a z pozostałych stron ciekami wodnymi: fosą miejską, zamkową, rzeką Brdą i Młynówką. Na terenie miasta lokacyjnego zbudowano okazały ratusz, liczne kościoły diecezjalne, zakonne i szpitalne, zabudowania klasztorne oraz kamienice. W Bydgoszczy istniała szkoła parafialna oraz szkoły klasztorne: karmelitów, klarysek i Bernardyńskie Studium Filozoficzne. Charakter szkoły średniej posiadało kolegium jezuickie (1647–1780). Najsłynniejszym uczonym Bydgoszczy doby staropolskiej był Bartłomiej z Bydgoszczy (1475–1548), który opracował w 1532 pierwszy słownik łacińsko-polski. W 1620 Bydgoszcz liczyła około 5 tysięcy mieszkańców wraz z przedmieściami. Potop szwedzki (1655–1660) przyniósł Bydgoszczy duże zniszczenia. Podczas zażartych walk (miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk) wysadzony w powietrze został zamek oraz zginęła połowa mieszczan. 6 listopada 1657 na Starym Rynku król Jan Kazimierz i elektor Prus Książęcych Fryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali i zaprzysiężyli traktaty welawsko-bydgoskie, które stały się podstawą dla uniezależnienia od Polski Prus Książęcych. Okres prób odbudowy miasta przerwała III wojna północna (1700–1721). W latach 1700–1760 w wyniku wojen, kontrybucji, zaraz i klęsk nastąpił głęboki upadek gospodarczy i demograficzny miasta. Poprawa koniunktury nadeszła podczas panowania ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, choć daleko było miastu do wizerunku dużego ośrodka miejskiego sprzed lat. W 1764 Bydgoszcz wyznaczono na siedzibę (na zmianę z Poznaniem) sądowniczego Trybunału Wielkopolskiego, zaś w 1766 powstał polski projekt Kanału Bydgoskiego. Okres pruski (1772-1920) W 1772 Bydgoszcz została zaanektowana przez państwo Pruskie w ramach I rozbioru Polski. Król Prus Fryderyk II wyznaczył wówczas Bydgoszcz na stolicę nowo utworzonego okręgu administracyjnego – Obwodu Nadnoteckiego, który obejmował wcielone tereny wielkopolsko-kujawskie, nie należące uprzednio do Prus Królewskich. W latach 1773–1774 zrealizowano również budowę Kanału Bydgoskiego, który połączył Brdę z Notecią (a w konsekwencji Wisłę z Odrą). W dniu 2 października 1794, podczas insurekcji kościuszkowskiej, rozegrała się bitwa o Bydgoszcz, którą stoczyło wojsko polskie pod dowództwem gen. Henryka Dąbrowskiego. W latach 1807–1815 miasto należało do Księstwa Warszawskiego, ustanowione stolicą departamentu bydgoskiego. Po 1815 było z kolei stolicą powiatu bydgoskiego i rejencji bydgoskiej w obrębie Wielkiego Księstwa Poznańskiego (od 1848 Prowincji Poznańskiej). W 1875 zostało wydzielone z powiatu ziemskiego tworząc odrębny powiat grodzki (Stadtkreis). W XIX wieku miasto przeżyło znaczny rozwój gospodarczy związany z rozwojem Węzła Wodnego, budową węzła kolejowego (Pruska Kolej Wschodnia – 1851, Kolej Warszawsko-Bydgoska – 1862, Kolej Poznańsko-Bydgoska – 1872 i inne), oraz rozwojem przemysłu metalowego, maszynowego, drzewnego i spożywczego. Bydgoszcz na początku XX wieku była uważana za miasto o charakterze niemieckim (m.in. dzięki sztucznemu administracyjnemu odseparowaniu Śródmieścia od polskich przedmieść), zwana „małym Berlinem” z uwagi na podobne do stolicy Cesarstwa Niemieckiego oblicze architektoniczne oraz wszechobecną zieleń. Władze pruskie dokonały rozbiórki wielu staropolskich budowli, w tym w 1834 gotycko-renesansowego starego ratusza, zaś w 1895 bydgoskiego zamku, który już od XVIII wieku popadał w ruinę. W mieście pobudowano jednak szereg reprezentacyjnych obiektów municypalnych, gmachów administracyjnych, szkół, szpitali, kościołów, mostów, fabryk. W 1895 wybudowano monumentalny gmach teatru, a w 1904 powstały Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy – pierwsza placówka naukowa. Do rozbudowy urbanistycznej miasta przyczyniła się lokalizacja dworca kolejowego na terenie obecnego Bocianowa. W latach 1850–1914 między Starym Miastem, a dworcem wzniesiono Nowe Miasto (Śródmieście), we wschodniej części w formie miasta-ogrodu. Stara zabudowa była wymieniana i intensyfikowana, a obszar Śródmieścia nabierał wyglądu wielkomiejskiego. Dynamika rozwoju Bydgoszczy w latach 1850–1914 była bardzo duża, co doprowadziło do tego, że po włączeniu miasta w granice Polski w 1920 stało się ono siódmym co do wielkości ośrodkiem w kraju (88 tys. mieszkańców). Powrót do Polski W granice odrodzonej Polski Bydgoszcz wróciła 20 stycznia 1920, przejęta przez wojska wielkopolskie na mocy traktatu wersalskiego. Obecność w mieście silnego garnizonu niemieckiego uniemożliwiła wcześniej wyzwolenie miasta przez powstanie wielkopolskie, którego zasięg w szczytowym okresie walk sięgnął wsi Brzoza Bydgoska, 7 km na południe od granic miasta. Po I wojnie światowej Bydgoszcz uległa bardzo szybkiej repolonizacji i stała się jednym z najbardziej polskich miast (około 1928/1929 Polacy stanowili 92% populacji miasta, natomiast przed repolonizacją, pod zaborami, w 1910 Polaków było około 19% według oficjalnego spisu oraz 28% według korekty Eugeniusza Romera). Na początku lat dwudziestych dochodziło na kolei do licznych ekscesów antysemickich pod postacią bicia i rabowania żydowskich pasażerów. Żydzi obawiali się w szczególności dworca kolejowego w Bydgoszczy. W 1920 ośmiokrotnie powiększono obszar miasta, włączając w nie polskie przedmieścia, a jego granice na wschodzie przekroczyły Wisłę. W dalszym ciągu rozwijał się przemysł, zwłaszcza jego nowoczesne branże: chemiczny i elektrotechniczny. W 1928 Bydgoszcz stała się węzłem oraz siedzibą dyrekcji nowo zbudowanej kolejowej magistrali węglowej Śląsk-Gdynia. W okresie II Rzeczypospolitej Bydgoszcz wchodziła jako miasto na prawach powiatu w skład województwa poznańskiego poprowadzonego według granic pruskiej Prowincji Poznańskiej. Fakt ten wywoływał frustrację miejscowego społeczeństwa, gdyż Bydgoszcz była wówczas 7. miastem pod względem wielkości w Polsce, największym miastem powiatowym, większym m.in. od Lublina i Katowic. W kwietniu 1938 roku znalazła się w województwie pomorskim, licząc na ulokowanie tu władz administracyjnych „Wielkiego Pomorza”, jako usankcjonowanie faktycznej roli gospodarczej i społecznej miasta w tym regionie (Toruń (przekształcony w miasto-twierdzę) był od II połowy XIX wieku miastem dwukrotnie mniejszym od Bydgoszczy, ustanowionym stolicą administracji województwa pomorskiego w 1920, gdy stało się jasne, że Gdańsk nie zostanie włączony do Polski, a w dawnej dzielnicy Prusy Zachodnie jedynym konkurentem Torunia był Grudziądz; Bydgoszczy nie brano wówczas pod uwagę, gdyż znajdowała się w Prowincji Poznańskiej). W międzywojennej Bydgoszczy kontynuowała działalność m.in. Biblioteka Miejska (zał. 1903), powstało Muzeum Miejskie (1923), Miejska Orkiestra Symfoniczna (1936). Centrum sportów wodnych w kraju był tor regatowy w Brdyujściu. II wojna światowa 3 września 1939 doszło do walk jednostek polskich z niemieckimi dywersantami wspomaganymi przez miejscowych Niemców (m.in. członków Hitlerjugend). Część pojmanych Niemców rozstrzelano. Propaganda nazistowska uwypukliła te wydarzenia (aby udowodnić moralne prawo Niemców do napaści na Polskę) i nadała im nazwę „Bromberger Blutsonntag” (bydgoska „krwawa niedziela”). Po wkroczeniu Wehrmachtu Niemcy rozpoczęli represje na ludności polskiej za udział w „krwawej niedzieli” – egzekucje (na Starym Rynku, w Tryszczynie, w „Dolinie Śmierci” k. Fordonu i in.) i wywózki do obozów koncentracyjnych. W operacji brały udział jednostki Einsatzgruppen SS m.in. Einsatzgruppe IV oraz paramilitarna organizacja mniejszości niemieckiej Volksdeutscher Selbstschutz. W czasie II wojny światowej Bydgoszcz (jako Bromberg) włączona została do prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie jako siedziba rejencji, choć Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy było bardziej przychylne koncepcji powiązania Bydgoszczy z Poznańskiem, według dawnego podziału prowincji i rejencji sprzed 1920, w czasach zaboru pruskiego. W mniemaniu dyrektora ministerialnego Vollerta, ze względu na ważność dróg komunikacyjnych (Kanał Bydgoski, kolej Piła-Bydgoszcz-Toruń), byłoby korzystniej przyłączyć Bydgoszcz do okręgu Gdańskiego, lecz ze względu na czynniki kulturalne, powinna stać się częścią Kraju Warty. O ostatecznej przynależności Bydgoszczy do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie zadecydowała nieugięta postawa Alberta Forstera, który ok. 23 września 1939 r. interweniował u samego Hitlera. Mianował on własnego nadburmistrza miasta Wernera Kampe i nie dopuścił do obsadzenia urzędów w rejonie bydgoskim przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy. Nowy nadburmistrz Bydgoszczy, Werner Kampe zarządził przebudowę centrum miasta na modłę narodowosocjalistyczną. Doprowadził on do realizacji pomysłu wyburzenia zachodniej pierzei Starego Rynku, wschodniej pierzei ul. Mostowej oraz synagogi, by centrum miasta stało się neue deutsche Bromberg. Zlikwidowano stojący w pobliżu gmachu starostwa przy ul. Słowackiego pomnik Henryka Sienkiewicza oraz monument Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego przy ul. Bernardyńskiej, zaś na cele wojenne w styczniu 1943 przetopiono fontannę Potop. W latach 1939–1945 śmierć poniosło 10 tysięcy mieszkańców miasta. 22 stycznia 1945 radziecki 9 Korpus Pancerny Gwardii sforsował Noteć, a w dniu następnym wdarł się do Bydgoszczy. Nie wdawał się jednak w walki uliczne i przekazał zdobyte pozycje 2 Korpusowi Kawalerii sam udając się na zachód. 23 stycznia wojska 47 Armii generała majora Pierchorowicza oraz 2 Korpusu Kawalerii Gwardii zajęły południową część miasta. Hitlerowcy bronili się w północnej części. 25 stycznia do walk dołączył 8 pułk piechoty 3 Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta. Walczyły tu też oddziały 1 Warszawskiej Brygady Kawalerii, 1 zmotoryzowany batalion rozpoznawczy i 7 samodzielny dywizjon artylerii pancernej. Walki trwały do 27 stycznia kiedy to miasto zostało ostatecznie zdobyte. Podczas walk o miasto został trafiony pociskami Teatr Miejski, rozebrany w 1946. Polska Ludowa 24 stycznia Roman Borowski (pełniący funkcję prezydenta miasta od 28 stycznia do 24 lutego 1945), oficer Ludowego Wojska Polskiego, razem z gronem obywateli zorganizował Tymczasowy Komitet Obywatelski, który przejął władzę w mieście. W marcu 1945, po zainicjowaniu tworzenia polskiej administracji państwowej, w Bydgoszczy ulokowano stolicę województwa pomorskiego, nie zaś w Toruniu, argumentując to oddaniem władzy klasie robotniczej, która przeważała w Bydgoszczy. Uwzględniono przy tym również argumenty o rodowodzie przedwojennym, tzn. potencjał gospodarczy i dostępność komunikacyjną. Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obozy pracy nr 11, 134 i 203 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Bydgoszczy. W latach 40. i 50. XX w. Bydgoszcz stała się dużym ośrodkiem wojskowym i garnizonowym (m.in. w 1946 przeniesiono z Koszalina dowództwo Pomorskiego Okręgu Wojskowego). Po wojnie Bydgoszcz stała się istotnym ośrodkiem kulturalnym (rozpoczyna działalność Bydgoski Antykwariat Naukowy – 1952, budowa Teatru Polskiego – 1948, Filharmonii Pomorskiej – 1956 i Opery Nova – 1973–2006). W 1974 roku zostaje oddana do użytku siedziba Pałacu Młodzieży – Młodzieżowy Dom Kultury, Techniki i Sportu. Od 1975 roku działała przy rynku Galeria Sztuki Współczesnej Pracowni Sztuk Plastycznych. Na szczególną uwagę zasługuje rozwój w Polsce Ludowej kultury muzycznej: w 1945 istniały dwie orkiestry symfoniczne (Miejska i Polskiego Radia), od 1953 Filharmonia Pomorska, od 1956 Teatr Muzyczny Opery i Operetki, od 1963 roku Reprezentacyjny Zespół Ziemi Bydgoskiej, od 1974 Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Organizowano prestiżowe festiwale muzyczne: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego (od 1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (od 1962), Musica Antiqua Europae Orientalis (od 1966), a w latach 70. powstała dzielnica muzyczna z galerią pomników kompozytorów i wirtuozów. Od 1978 roku Pałac Młodzieży organizował Bydgoskie Impresje Muzyczne – międzynarodowe spotkania młodzieży muzykującej W Polsce Ludowej Bydgoszcz stała się również ośrodkiem naukowym (cztery powojenne publiczne uczelnie wyższe). We wrześniu 1951 roku powołano Wieczorową Szkołę Inżynierską, która po licznych przekształceniach staje się w 1974 roku Akademią Techniczno-Rolniczą z prawem prowadzenia studiów doktoranckich. W 1969 roku powołano Wyższą Szkołę Nauczycielską, którą w 1975 roku przekształcono w Wyższą Szkołę Pedagogiczną. W tym roku również utworzono Wydział Lekarski Akademii Medycznej w Łodzi. Rok wcześniej powstała w mieście filia Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi. W 1974 roku oddano też do użytku Dom Technika (siedziba oddziału Wojewódzkiego Naczelnej Organizacji Technicznej). W 1959 roku powstało również Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. W 1946 w mieście gościła Pomorska Wystawa Rzemiosła, Przemysłu i Handlu w ramach obchodów 600-lecia miasta. Odziedziczony po poprzednich okresach wielobranżowy przemysł został przez nowe władze rozbudowany, nie wybudowano natomiast od podstaw żadnej nowej wielkiej inwestycji przemysłowej, jak to miało miejsce w miastach sąsiednich (Płock, Świecie, Toruń, Janikowo itd.) Do ważniejszych rozbudowanych zakładów należały m.in.: Zakłady Rowerowe Romet”, Zakłady Chemiczne „Zachem”, Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Zakłady Radiowe „Eltra”, Pomorskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Kobra”, Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil”, Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Makrum”, Zakłady Teleelektroniczne „Telfa”, Bydgoska Fabryka Kabli. Po wojnie rozwinięto infrastrukturę miejską oraz mieszkalnictwo. W latach 1945–1977 wybudowano w mieście ok. 175 tys. nowych mieszkań co wtedy stanowiło 60% zasobów mieszkaniowych miasta. Od 1950 budowano nowe osiedla mieszkaniowe na Dolnym i Górnym Tarasie miasta (Kapuściska, Leśne), a od lat 60. osiedla z wielkiej płyty (Błonie, Skrzetusko, Wyżyny, Bartodzieje, Szwederowo Północ i Południe, Wzgórze Wolności), zaś w zachodniej części miasta – osiedla domów jednorodzinnych. Na zachodzie (Osowa Góra) i wschodzie miasta (Bydgoszcz Wschód, Zimne Wody, Siernieczek, Brdyujście) powstały dzielnice składowo-przemysłowe. W 1961 roku oddano do użytkowania Most Staromiejski. 1971 zasypano część Starego Kanału Bydgoskiego wraz z dwoma śluzami i mostem ze względu na poszerzenie arterii komunikacyjnej. W latach 70. zbudowano trasę przelotową wschód-zachód, a w latach 80. trasę północ-południe. W 1974 roku stworzono rozwiązanie przestrzenne ronda Fordońskiego i alei Kardynała Wyszyńskiego (projekt architekta S. Klejbora). W 1975 roku stworzono deptak między Starym Rynkiem a ul. Grodzką. W 1975 zapoczątkowano także budowę Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku na podobieństwo parku śląskiego oraz zakończono budowę miejskiego dworca PKS. W 1976 roku przebito ul. Grudziądzką w kierunku Nowego Rynku co pozwoliło na eliminację ruchu kołowego z ul. Długiej oraz przebudowano ul. Wały Jagiellońskie. W 1977 r. miasto zyskało tor kartingowy. We wrześniu 1969 roku w 30 rocznicę pierwszych egzekucji hitlerowskich w mieście odsłonięto na rynku założenie pomnikowe Pomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej. Za pomnikiem autorstwa Franciszka Masiaka znalazł się szaniec 3,5 m wysoki i 30 m długi wykonany z piaskowca na którym wyryto 146 nazw miejscowości województwa bydgoskiego w których doszło do mordów dokonanych przez okupanta. W 1973 włączono do Bydgoszczy położone nad Wisłą miasto Fordon, gdzie w 1980 rozpoczęto budowę dużej dzielnicy na ok. 70 tys. mieszkańców. W 1979 roku przystąpiono do zabezpieczenia i przekształcenia w ośrodek rekreacyjno-muzealny Wyspy Młyńskiej. Po 1989 roku W 1991 i 1993 35% powierzchni miasta włączono do stref krajobrazu chronionego, m.in. do Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego. W latach 90. przekształceniu uległ system gospodarczy, kilka zakładów po okresie PRL upadło, a większa część została przekształcona w oddziały globalnych i krajowych koncernów i grup kapitałowych (Unilever, Telefonika, Atlas, Mlekpol, Enea, Alcatel-Lucent, Asseco itd.) Firmą o dużym potencjale rozwojowym stały się Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz. W latach 90. reaktywowano regularne loty pasażerskie z portu lotniczego oraz uruchomiono oddział Telewizji Polskiej TVP3 Bydgoszcz. Liczba mieszkańców sięgnęła 386 tys. w 1998, po czym, zaczęła powoli spadać w wyniku zmniejszenia przyrostu naturalnego i suburbanizacji na rzecz gmin podmiejskich. Od 1 stycznia 1999 miasto jest siedzibą wojewody kujawsko-pomorskiego i rządowej administracji wojewódzkiej. Po 2000 powstało kilka nowych uczelni niepublicznych, a publiczne zostały przekształcone w uniwersytety, powstało kilkanaście muzeów, centrów handlowych, mostów, zapoczątkowano budowę nowej trasy W-Z. Bydgoszcz pozostała dużym ośrodkiem wojskowym: w 2004 zlokalizowano w mieście Centrum Szkolenia Sił Połączonych NATO, a w 2007 Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych. Od lat 90. rozbudowie uległ Leśny Park Kultury i Wypoczynku o nowe obiekty służące rekreacji: Ogród Botaniczny z alpinarium, pole golfowe, stok narciarski, park miniatur, park jurajski, zoo z terrarium itp. W latach 2005–2012 zrewitalizowano Wyspę Młyńską, eksponując jej wartości kulturowo-rekreacyjne i przenosząc na jej teren kilka oddziałów Muzeum Okręgowego. W 2009 Bydgoszcz startowała w konkursie o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. W latach 2004–2016 dokonano wielu inwestycji, m.in. przebudowano system wodociągowo-kanalizacyjny, oczyszczalnie ścieków i renaturalizowano rzekę Brdę (ok. 1 mld zł), doprowadzono linie tramwajowe do dworca Bydgoszcz Główna (82 mln zł) i do Fordonu (290 mln zł), zbudowano Trasę Uniwersytecką z pylonami w kształcie podków (212 mln zł), Inteligentne systemy transportowe (58 mln zł), Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny z Zakładem Termicznego Przekształcania Odpadów Komunalnych (522 mln zł), rozbudowano port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo (130 mln zł), szpitale (ok. 400 mln zł), zrewitalizowano Stare Miasto i część Śródmieścia, dworce kolejowe, w tym Bydgoszcz Główna (197 mln zł), zmodernizowano bulwary nad Brdą na długości ok. 3 km. Na Brdzie powstały nowe przystanki Bydgoskiego Tramwaju Wodnego, kaskada Międzywodzie, wypożyczalnie rowerów wodnych i motorówek turystycznych. Wskutek rewitalizacji, ekspozycji Bydgoskiego Węzła Wodnego, rozwoju sieci hoteli, imprez kulturalnych miasto znacznie poprawiło swoją markę turystyczną. Od 2010 Bydgoszcz stała się jedynym z krajowych liderów dla nowych lokalizacji centrów usług wspólnych i Business Process Outsourcing, a w 2015 w zajęła pierwsze miejsce wśród miast polskich w rankingu „Doing Business in Poland 2015” stworzonym przez Bank Światowy. Od 1999 w Bydgoszczy odbyło się wiele międzynarodowych imprez sportowych, m.in.: na stadionie Zawiszy Mistrzostwa Europy (2003) i Świata (2008) Juniorów w Lekkoatletyce, w hali Łuczniczka Mistrzostwa Europy Kobiet w Siatkówce (2009), Mistrzostwa Świata Mężczyzn w Koszykówce (2009) i Siatkówce (2014), a w Myślęcinku Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych (2011 i 2013). W 2016 Bydgoszcz była gospodarzem Mistrzostw Świata Juniorów w Lekkoatletyce, a w 2017 jednym z 6 miast gospodarzy Mistrzostw Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017. Administracja Status Bydgoszczy Tradycje administracyjne W okresie staropolskim Bydgoszcz wchodziła w skład Prowincji Wielkopolskiej Korony Królestwa Polskiego. Pierwszym ziemskim urzędem bydgoskim była kasztelania, powołana do istnienia w latach 20. XIII wieku. W XIV wieku nastąpił rozwój średnich i niższych urzędów ziemskich (bydgoscy urzędnicy ziemscy), które związane były z wyodrębnieniem księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego (1314–1325) oraz rządami lennika Kazimierza Słupskiego (1370–1392). Jurysdykcja starostwa bydgoskiego obejmowała królewskie miasto Bydgoszcz i ziemski powiat bydgoski. W latach późniejszych Bydgoszcz była stolicą jednostek podziału administracyjnego I i II stopnia: I stopnia – odpowiednik stolicy województwa, regionu: obwodu nadnoteckiego (1772–1806), departamentu bydgoskiego (1806–1815), województwa pomorskiego (1945–1950), województwa bydgoskiego (1950–1975), województwa bydgoskiego (1975–1998) i wraz z Toruniem kujawsko-pomorskiego (od 1999) II stopnia – stolica jednostki o statusie niższym niż województwo i wyższym niż powiat: rejencji bydgoskiej (1815–1920, w Prowincji Poznańskiej), rejencji bydgoskiej (1939–1945, w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie) III stopnia – stolica powiatu ziemskiego nieprzerwanie od 1358 i grodzkiego od 1887. Sądownictwo i więziennictwo w Bydgoszczy Tradycje sądownictwa W okresie staropolskim administracją i sądownictwem na terenie Bydgoszczy zajmował się kasztelan (od 1230), potem sąd ziemski bydgosko-inowrocławski, wójt, rada miejska oraz starosta (od 1358) Bydgoscy starostowie mieszkali na zamku bydgoskim, w którym posiadali rezydencję, kancelarię i kaplicę. Wielokrotnie gościli w swoich murach królów polskich, niekiedy przez całe miesiące (np. Kazimierz Jagiellończyk – 1457–1466, Zygmunt Stary – 1520, Stefan Batory – 1577). Początkowo od wyroków sądów bydgoskich odwoływano się do władz Inowrocławia, od 1505 do Poznania, a od 1570 do sądu starościńskiego i królewskiego. Od 1764 Bydgoszcz stała się siedzibą Trybunału Koronnego dla Wielkopolski i Prus Królewskich, czyli najwyższego sądu apelacyjnego Korony Królestwa Polskiego dla prawa ziemskiego (szlacheckiego). W tym czasie aplikaturę sądowniczą w Bydgoszczy odbywał przyszły generał, organizator władz Księstwa Warszawskiego i twórca hymnu narodowego Józef Wybicki. Wtedy właśnie poznał swoją przyszłą żonę, Kunegundę Drwęską, a 2 października 1794 razem z gen. Henrykiem Dąbrowskim brał udział w zwycięskiej bitwie o Bydgoszcz. Wybicki napisał przyszły Hymn Polski w 1797 we Włoszech w miasteczku Reggio nell’Emilia, z którym do dzisiaj władze Bydgoszczy utrzymują stosunki partnerskie. Od 1781 w Bydgoszczy w nowym budynku na Starym Rynku miał siedzibę Zachodnio-Pruski Sąd Nadworny będący sądem apelacyjnym dla Obwodu Nadnoteckiego, z filiami w Pile i Chojnicach. W okresie Księstwa Warszawskiego organem sądowym był Trybunał Cywilny Departamentu Bydgoskiego, który nadal spełniał rolę sądu apelacyjnego. Od 1815 w Bydgoszczy znajdował się Sąd Ziemski, od którego można było odwołać się do wyższego Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. W 1870 wzniesiono przy ul. Wały Jagiellońskie 4 nową siedzibę Sądu Ziemskiego, a w 1906 nową siedzibę Sądu Okręgowego. W dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonował Sąd Grodzki oraz Prokuratura w gmachu przy Wałach Jagiellońskich. Po II wojnie światowej, od 1949, funkcjonował w Bydgoszczy Sąd Apelacyjny dla województwa pomorskiego, przemianowany w 1951 na Wojewódzki, a w 1999 na Okręgowy. Stan obecny W 2015 w Bydgoszczy istniały następujące jednostki i organizacje związane z sądownictwem: Wojewódzki Sąd Administracyjny (od 2002 r., Jana Kazimierza 5) – sąd najwyższej instancji w województwie kujawsko-pomorskim; Sąd Okręgowy (Wały Jagiellońskie 2) – jeden z 45 w Polsce i 3 w województwie, jego jurysdykcja obejmuje zachodnią część województwa; Sąd Rejonowy – poszczególne wydziały znajdują się w kilku budynkach na terenie miasta, m.in. Wały Jagiellońskie 2 i 4, Grudziądzka 45, Toruńska 64a, Nowy Rynek 10, Piotrowskiego 7, Grunwaldzka 30; Stały Polubowny Sąd Konsumencki (Jagiellońska 10), z filiami w Toruniu i Włocławku; Samorządowe kolegium odwoławcze (Jagiellońska 3) – jedno z 3 w województwie, obejmuje jego zachodnią połowę; Prokuratura Okręgowa w Bydgoszczy (Okrzei 10) – jedna z 40 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa; Prokuratury Rejonowe: Bydgoszcz Północ (Przyrzecze 2-4) i Bydgoszcz Południe (Nowy Rynek 10); Instytut Pamięci Narodowej – delegatura w Bydgoszczy (Grudziądzka 9-15) Bydgoska Okręgowa Rada Adwokacka – jedna z 24 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa; Bydgoska Okręgowa Izba Radców Prawnych; – jedna z 19 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa; Krajowa Izba Biegłych Rewidentów – jeden z 27 oddziałów w Polsce. Pięcioletnie jednolite studia magisterskie na kierunku prawo w Bydgoszczy można odbyć na Kujawsko-Pomorskiej Szkole Wyższej. Od około 2000 roku lokalne środowisko prawnicze, władze miasta i parlamentarzyści starają się o zlokalizowanie w Bydgoszczy Sądu Apelacyjnego do obsługi województwa kujawsko-pomorskiego. Tradycje sądu tej instancji w mieście sięgają 1764 i okresów 1781–1815, 1949–1975, a od 2005 Bydgoszcz jest największym polskim miastem bez własnego sądu apelacyjnego. Więziennictwo W Bydgoszczy mieści się Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej (jeden z 16 w kraju), któremu podlega 10 jednostek organizacyjnych, w tym 3 areszty śledcze (Bydgoszcz, Toruń, Chojnice) i 7 zakładów karnych (Bydgoszcz, Grudziądz 2x, Inowrocław, Koronowo, Potulice, Włocławek). W Bydgoszczy znajduje się areszt śledczy (Wały Jagiellońskie 4) oraz Zakład Karny Bydgoszcz-Fordon (1853–1984 dla kobiet, 1984-2021 dla mężczyzn, od grudnia 2021 jako Oddział Zewnętrzny w Bydgoszczy-Fordonie Aresztu Śledczezgo w Bydgoszczy). Turystyka Bydgoszcz jest miastem o historycznej metryce, której specyfika wyraża się przede wszystkim w symbiozie Starówki z rzeką oraz powszechności XIX-wiecznej zabudowy z okresu „belle epoque”. Spuściznę architektury staropolskiej stanowią trzy gotyckie kościoły, byłe kolegium jezuickie, kilka szachulcowych spichlerzy z XVIII w. oraz kilkanaście budynków i kamienic z XVII-XVIII w. Bogata jest natomiast zabudowa architektoniczna z okresu 1850–1914. Podstawowym i oryginalnym walorem Bydgoszczy jest jednak woda: rzeki, kanały, budowle hydrotechniczne, bulwary, nabrzeża, kaskady oraz elewacja zabudowy miasta od strony rzeki. Na uwagę zasługuje Stare Miasto położone w meandrach rzeki Brdy (drugim obszarem staromiejskim jest Stary Fordon nad Wisłą), Wyspa Młyńska, Wenecja Bydgoska oraz Śródmieście z wielkomiejską zabudową secesyjną. Unikatowym zabytkiem jest najstarsza, czynna w Polsce sztuczna droga wodna – Kanał Bydgoski (1774 r.) z systemem śluz. Produktem turystycznym jest Stare Miasto i Śródmieście ze swym historycznym rozplanowaniem i zabytkami architektury: kościołami, spichrzami, gmachami użyteczności publicznej, ulicami zabudowanymi zdobionymi kamienicami. W wojewódzkim rejestrze zabytków znajduje się 245 obiektów z Bydgoszczy, w tym przestrzenny zespół Starego Miasta, pozostałości murów miejskich, Wyspa Młyńska (w całości), Stary Kanał Bydgoski (w całości wraz ze śluzami i jazami), Śluza Miejska, 16 kościołów, synagoga, 7 cmentarzy, 10 starych spichlerzy, dawna wieża ciśnień, ok. 35 obiektów użyteczności publicznej, ponad 100 kamienic i willi. Gminna ewidencja zabytków obejmuje natomiast około 2800 obiektów, z czego ponad 2 tys. (75%) znajduje się w obszarze zwartej zabudowy Śródmieścia wraz z Bocianowem, Bielawami, Okolem i Wilczakiem. W mieście warto zobaczyć zabytkowe kościoły, zwłaszcza katedrę – sanktuarium maryjne Matki Bożej Pięknej Miłości, bazylikę św. Wincentego à Paulo oraz pozostałe trzy miejskie sanktuaria. W mieście znajduje się kilkanaście muzeów oraz obiekty kulturalne, które przyciągają publiczność ze względu na swój repertuar, jak również z powodu imprez i festiwali. W mieście tworzony jest również kulturowy Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O, na którym ustanowiono 16 przystanków oraz Bydgoski Szlak Kulinarny. Wielkim atutem Bydgoszczy jest również przyroda. Miasto rozczłonkowane jest dolinami trzech wielkich cieków wodnych. W związku z tym istnieje w Bydgoszczy wiele miejsc, skąd można zobaczyć panoramę miasta. Kolejne dzielnice, z zachodu na wschód można podziwiać idąc ścieżką spacerową wzdłuż Zbocza Bydgoskiego – krawędzi górnego tarasu Bydgoszczy o wysokości względnej 20–40 m. W mieście nie brakuje parków, w tym wielu założonych w wieku XIX. Godne polecenia są przede wszystkim: Leśny Park Kultury i Wypoczynku, Planty nad Kanałem Bydgoskim oraz szereg parków w obrębie Śródmieścia. Waterfront Bydgoszczy Cechą charakterystyczną Bydgoszczy jest ekspozycja zabudowy od strony rzek i kanałów. W ciągu wieków w pobliżu rzeki budowano kościoły, spichlerze, kamienice, mosty. Nad Brdą i Kanałem Bydgoskim mają miejsce wszystkie ważniejsze wydarzenia miasta. Wokół niej tworzy się specyficzny salon miasta – z Wyspą Młyńską jako jego centrum. Atrakcyjność Bydgoszczy związanej z wodą jest podkreślana przez iluminację zabytków, miejsc i zieleni oraz wzbogacana przez małe formy architektoniczne np. rzeźbę „Przechodzący przez rzekę”. Dodatkowego uroku dodają jazy oraz kaskady Międzywodzia. W gazetach opisujących miasto spotyka się stwierdzenia, że Bydgoszcz jest polskim Amsterdamem. Na obszarze staromiejskim w Brdzie odbijają swe wizerunki: bydgoskie zabytki (np. katedra, spichrze, Pałac Lloyda i inne), budynki municypalne (np. Poczta Główna, była Dyrekcja Kolei Wschodniej), budynki poprzemysłowe (np. młyny Rothera, garbarnia Buchholza, obecny gmach PZU), młyny Kentzera, budowle nowoczesne (Opera Nova, „nowe spichrze” i inne), kamienice nad Brdą, Młynówką oraz Kanałem Bydgoskim (Wenecja Bydgoska, ul. Przyrzecze, ul. Stary Port, kamienice na Wyspie Kanałowej). Unikalnym zabytkiem Bydgoszczy jest najstarszy w Polsce Kanał Bydgoski (1774) – śródlądowy łącznik pomiędzy Europą Zachodnią a Wschodnią. Na terenie miasta znajduje się dziesięć śluz i trzy jazy. Cztery śluzy są nieczynne, odrestaurowane i udostępnione do zwiedzania w parku nad Kanałem (3) oraz w Brdyujściu (1). Centrum Bydgoskiego Węzła Wodnego na terenie staromiejskim jest Wyspa Młyńska wraz z Wenecją Bydgoską. Wobec zlokalizowania w jej obrębie szeregu obiektów wystawienniczych Muzeum Okręgowego, posiada duże znaczenie kulturalne. Jednym z podstawowych szlaków spacerowo-turystycznych Bydgoszczy są bulwary wzdłuż Brdy (5 km) oraz Kanału Bydgoskiego (3 km). Wzdłuż Kanału można podziwiać odrestaurowane, zabytkowe śluzy, natomiast wzdłuż Brdy oprócz budowli hydrotechnicznych – zabytkowe gmachy architektury. Niektóre z nadrzecznych budowli są traktowane jako symbol miasta: zespół spichrzy nad Brdą, „nowe spichrze”, czy też np. Opera Nova. Od 2015 r. projektowana jest również budowa bulwaru nad Wisłą w Starym Fordonie. Do tej pory trasę spacerową nad Wisłą stanowi korona wału przeciwpowodziowego o długości ok. 4,5 km. Na Brdzie kursują trzy tramwaje wodne (w tym 2 statki solarne), których kurs (8 przystanków) uwzględnia również śluzowanie na śluzie miejskiej i innych. Miasto lokacyjne Bydgoskie Stare Miasto położone na zakolu Brdy zachowało średniowieczne rozplanowanie. Zachowały się tu relikty architektury sprzed 1800 r.: gotyckie świątynie: katedra św. św. Marcina i Mikołaja, kościół pobernardyński oraz kościół klarysek, gmach byłego kolegium jezuickiego z XVII w., fragmenty murów obronnych, kilkanaście kamienic i spichlerze z XVIII w. Większość zabudowy Starówki pochodzi jednak z 1. i 2. połowy XIX wieku. Centralnym punktem miasta jest Stary Rynek. W jednej z kamienic wschodniej pierzei Rynku dwa razy dziennie ukazuje się postać Pana Twardowskiego, która prezentuje krótki spektakl widowiskowo-muzyczny. Na terenie miasta lokacyjnego wraz z Wyspą Młyńską znajdują się historyczne ulice i place miejskie. Znajduje się tu ponad 50 obiektów wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków i kilkaset zabytków z rejestru gminnego. Do nowszych obiektów zalicza się monumentalny pomnik Kazimierza Wielkiego – dawcy praw miejskich dla Bydgoszczy i budowniczego zamku. Śródmieście Śródmieście Bydgoszczy zostało niemal w całości zbudowane w latach 1850–1914 na fali korzystnej koniunktury z okresu pruskiego. Ówczesne powiązania gospodarcze i mentalne z Berlinem zdecydowały, że stolica Cesarstwa Niemieckiego stała się dla Bydgoszczy wzorcem, punktem odniesienia. W owym czasie nazywano Bydgoszcz „Małym Berlinem”, z uwagi na podobieństwo urbanistyczne: stawiania na pierwszym planie terenów zielonych: parków, skwerów, ogrodów, relacji do rzek i kanałów oraz autorstwo nowej zabudowy według projektów architektów berlińskich lub miejscowych, kształconych na berlińskich uczelniach. Największy wkład w zabudowę w okresie pruskim wnieśli m.in. architekci: Józef Święcicki, Fritz Weidner, Karl Bergner, Paul Böhm, Rudolf Kern, Erich Lindenburger, Carl Rose, Alfred Schleusener, Paul Sellner, Heinrich Seeling oraz miejscy radcy budowlani: Heinrich Grüder (1871–1877), Wilhelm Lincke (1878–1886), Carl Meyer (1886–1912), Heinrich Metzger (1912–1920), a w okresie międzywojennym m.in.: Jan Kossowski, Bogdan Raczkowski, Kazimierz Ulatowski i inni. Rozległe Śródmieście słynie przede wszystkim z XIX i XX-wiecznej zabudowy, w stylach historyzujących (eklektyzm, neorenesans, neobarok, neogotyk, historyzm malowniczy, secesja i modernizm). Wschodnia część Śródmieścia została zbudowana na założeniach miasta-ogrodu, wobec czego zabudowa przeplata się tutaj z zielenią parków. Właśnie w tym rejonie jest zlokalizowana dzielnica muzyczna, gdzie zbudowano szereg obiektów kulturalnych i oświatowych. Na terenie Śródmieścia znajduje się większość zabytkowych gmachów użyteczności publicznej: administracyjnych, oświatowych, kulturalnych, neogotyckie i neobarokowe kościoły oraz pierzeje wielkomiejskich kamienic wzdłuż najważniejszych traktów miejskich: ul. Gdańskiej, Dworcowej, Cieszkowskiego, Alei Mickiewicza i innych. Bogate w detale, sztukaterie i ornamenty kamienice i wille są wielkim walorem zabytkowej i współczesnej architektury miasta. Kilka obiektów ze Śródmieścia jest traktowanych jako symbole miasta np. pomnik Łuczniczki z 1910 r., monumentalna Fontanna Potop z 1904 r. (odbudowywana), czy też neobarokowy hotel „Pod Orłem”. Istnieją także fontanny i nowe pomniki, m.in. „Ławeczka” z pogromcą Enigmy, bydgoszczaninem Marianem Rejewskim. Zabytkowe kościoły Bydgoszcz posiada kilkanaście zabytkowych obiektów sakralnych, w tym cztery sanktuaria, późnogotyckie kościoły z okresu przełomu średniowiecza i renesansu oraz neogotyckie i neobarokowe z czasów historyzmu. Warte zwiedzenia są przede wszystkim: katedra św. św. Marcina i Mikołaja z 1466 r. – sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości, kościół pobernardyński zbudowany latach 1552–1557, kościół klarysek, z którego wieży codziennie w południe grany jest hejnał Bydgoszczy. Bazylika Mniejsza pw. św. Wincentego à Paulo jest jednym z najciekawszych w Polsce przykładów nawiązania do Panteonu w Rzymie. Wśród kościołów architektury historyzującej najbardziej okazałe są: kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła, św. Andrzeja Boboli, Najświętszego Serca Pana Jezusa, Trójcy Świętej, św. Mikołaja. Muzea, turystyka festiwalowa W Bydgoszczy znajduje się regionalne Muzeum Okręgowe mieszczące się w kilku budynkach rozsianych po starówce (zwłaszcza na Wyspie Młyńskiej), Muzeum Wojsk Lądowych oraz jedyne w Polsce działające w czynnej aptece Muzeum Farmacji. Istnieje również Muzeum Mydła i Historii Brudu, Muzeum Kanału Bydgoskiego, Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego, Muzeum Wolności i Solidarności, Muzeum Fotografii, Muzeum Oświaty, Izba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych, Muzeum Misyjne duchaczy i inne. Bydgoszcz słynie również z kilkunastu festiwali, które przyciągają widzów także spoza miasta. Działają tu znane sceny muzyczne Filharmonii Pomorskiej, Opery Nova oraz scena Teatru Polskiego. Filharmonia organizuje festiwale: „Bydgoski Festiwal Muzyczny” i „Musica Antiqua Europae Orientalis”, opera „Bydgoski Festiwal Operowy”, zaś teatr „Festiwal Prapremier”. Sporą publiczność zyskują również koncerty oraz imprezy plenerowe typu „Ster na Bydgoszcz”. Oddzielną kwestią jest duża różnorodność imprez sportowych, w tym wielu klasy międzynarodowej, a wręcz światowej, które przyciągają kibiców z całej Polski. Turystyka kongresowa i biznesowa W Bydgoszczy znajduje się duże Centrum Kongresowe, które zajmuje jeden z kręgów Opery Nova (gmach ma formę trójlistnej koniczyny, dwa kręgi zajmuje opera). W 2023 rozpoczęto budowę 4 kręgu Opery. W 24 września 2015 r. otwarto Bydgoskie Centrum Targowo-Wystawiennicze znajdujące się na ul. Gdańskiej przy granicy z Osielskiem. W 2009 r. według Katalogu Usług Konferencyjnych, wydawanego przez Meetings Management bydgoskie centrum znalazło się w czołówce największych tego typu obiektów w kraju. Miasto jako duży ośrodek gospodarczy jest poza tym miejscem szkoleń oraz turystyki biznesowej. Stary Fordon Na terenie administracyjnym Bydgoszczy znajduje się dawne miasteczko Fordon, lokowane w średniowieczu, które posiada własny rynek staromiejski oraz kilka zabytków. Fordon posiada układ przestrzenny z XV wieku, natomiast obecna zabudowa pochodzi z XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje położenie Fordonu, którego rynek jest oddalony od Wisły zaledwie o 200 m., a z mostu przez Wisłę prezentuje się klasyczna nadwiślańska panorama byłego miasteczka. W 2023 otwarto nowe nabrzeże nad Wisłą, a w trakcie jest realizacja terenu rekreacyjnego w jego otoczeniu oraz promenady wzdłuż Wisły. Nad starym Fordonem dominują wieże trzech świątyń, które były niegdyś różnych wyznań: katolicka, ewangelicka i żydowska. W XVIII wieku Fordon zamieszkiwali w większości Żydzi, a nad Wisłą znajdowała się królewska komora celna ustanowiona tutaj przez króla Zygmunta III Wazę. Zabytki militarne II wojna światowa pozostawiła w Bydgoszczy i okolicy atrakcje dla miłośników militariów. W lasach na terenie Zakładów Chemicznych „Zachem” w południowo-wschodniej części miasta, znajdują się tajemnicze obiekty hitlerowskiej fabryki materiałów wybuchowych i elaboracji amunicji DAG Fabrik Bromberg, która zaliczała się do największych pod względem areału fabryk zbrojeniowych wzniesionych na obszarach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy. Do dziś na tym obszarze pozostały kilkanaście kilometrów dróg-betonówek, bocznic kolejowych i kilkadziesiąt zamaskowanych w lesie budynków, a także kilka kilometrów tuneli. W 2011 r. w 8 obiektach strefy produkcji nitrogliceryny (1% powierzchni całej fabryki, która obejmowała obszar 23 km²) otwarto Eksploseum – skansen architektury przemysłowej III Rzeszy wraz z podziemną trasą turystyczną. Poza tym w podbydgoskich lasach znajdują się liczne schrony i obiekty powojskowe. Strona polska pozostawiła po sobie linię obrony Wojska Polskiego (zwaną Przedmościem Bydgoskim) w Kruszynie-Osówcu, gdzie siłami członków i sympatyków Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „Bunkier” urządzono skansen. Turystyczne nagrody i wyróżnienia Wraz z postępem rewitalizacji terenów nadrzecznych, parkowych i zabytkowej architektury, Bydgoszcz zyskuje coraz większą markę turystyczną w kraju i na świecie. W rankingach organizowanych przez fachowe media Bydgoszcz niejednokrotnie znajduje się w gronie miast polskich uchodzących za topowe turystycznie. Np. twórcy rankingu Poland Sotheby’s International Realty podkreślają, że: Po 2010 Bydgoszcz otrzymała szereg nagród i wyróżnień w zakresie turystyki, m.in.: Tytuł Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2011 w kategorii wystawy techniki dla Exploseum Centrum Techniki Wojennej DAG Fabrik Bromberg przyznany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego; Certyfikat Najlepszy Produkt Turystyczny 2012 dla Wyspy Młyńskiej nadany przez Polską Organizację Turystyczną; Bydgoszcz wśród 10 najlepszych celów podróży w Polsce w 2013 według największej na świecie witryny turystycznej Tripadvisor; Nominacja do 7 nowych Cudów Polski 2013 dla Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy – miesięcznik National Geographic Traveler; Certyfikat „Gmina Przyjazna Turystom” przyznany w 2014 Bydgoszczy przez Pismo Samorządu Terytorialnego „Wspólnota” wraz z PTTK; Bydgoszcz uznana za 5 najpiękniejsze miasto w Polsce w 2014 roku według rankingu Poland Sotheby’s International Realty – platformy dla agencji pośredniczących w handlu nieruchomościami o statusie luksusowych na całym świecie. W 2015 roku Exploseum w Bydgoszczy zostało włączone do Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego, zyskując rangę tzw. punktu kotwicznego, jednego z 6 w Polsce i 77 w Europie – miejsca industrialne o ponadregionalnym znaczeniu dla przemysłowej historii Europy i o dużym potencjale turystycznym Bydgoszcz 8 najlepszym celem podróży w Polsce w 2015 według Tripadvisor (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim); Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy ulokowane w 2015 przez National Geographic Traveler na pierwszym miejscu wśród pięciu najciekawszych muzeów w Polsce Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O w Bydgoszczy zdobywa prestiżową nagrodę w konkursie Tourism Trends Awards 2016 oraz nominację w konkursie World Travel Awards 2016 Bydgoszcz 5 najlepszym celem podróży w Polsce w 2017 według Tripadvisor (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim, m.in. przed Poznaniem, Toruniem); Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy otrzymuje w 2017 Certyfikat Najlepszy Produkt Turystyczny Polskiej Organizacji Turystycznej, wcześniej to wyróżnienie otrzymały Exploseum, Wyspa Młyńska oraz Festiwal Filmowy Camerimage. Szlaki turystyczne i otoczenie Atrakcyjność krajobrazowo-przyrodnicza oraz silne zalesienie okolic Bydgoszczy sprawia, że wytyczono na obszarze podmiejskim kilkadziesiąt znakowanych szlaków turystycznych. Zagęszczenie szlaków w okolicy Bydgoszczy jest największe w regionie i większe niż w wielu innych dużych miastach. Spośród szlaków pieszych można wyróżnić: szlaki Brdy (9) – prowadzą one na północ od Bydgoszczy głównie terenami leśnymi wzdłuż Brdy i Zalewu Koronowskiego, szlaki Wisły (14) – obejmują cztery krainy: Dolinę Dolnej Wisły, dorzecze dolnej Wdy, zachodnią część Pojezierza Chełmińskiego i północne krańce Puszczy Bydgoskiej, szlaki Noteci (12) – prowadzą dorzeczem Noteci, obejmując część etnicznych terenów Kujaw i Pałuk, przez Bydgoskie Łąki Nadnoteckie oraz Puszczą Bydgoską krzyżując się w okolicy Jeziora Jezuickiego. Przez Bydgoszcz przebiega najdłuższa w Europie Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 oraz kilka innych: po Dolinie Dolnej Wisły, dookoła Doliny Fordońskiej, Rowerowy Szlak Przyjaźni Bydgoszcz-Toruń i inne. Przez Bydgoszcz zaplanowany jest również przebieg trasy rowerowej Eurovelo nr 9. Na obszarze miasta i w najbliższym jego otoczeniu znajdują się cztery grodziska słowiańskie z VI-XI w.: Wyszogród, Zamczysko, Pawłówek i Strzelce Dolne. Miasto słynie również z turystyki wodnej, za sprawą spływów kajakowych na Brdzie oraz żeglugi barkami turystycznymi na szlakach żeglugowych: Wielkiej Pętli Wielkopolski, Pętli Toruńskiej, Pętli Kujawskiej, na Wiśle i Noteci. W dzielnicy Opławiec znajduje się ośrodek wypoczynkowy (Janowo) oraz sanatorium (wybudowane w 1904). W promieniu 20 km znajduje się ok. 10 kąpielisk nad jeziorami. Najbliższe są w Pieckach i Chmielnikach nad Jeziorem Jezuickim oraz w Borównie nad jeziorem Borówno. Stan czystości wody w Brdzie (II klasa) umożliwia kąpiel w rzece na jej odcinku górnym. W najbliższym otoczeniu miasta znajduje się zespół pałacowo-parkowy w Ostromecku, zwany „bydgoskim Wilanowem”, Puszcza Bydgoska, zyskująca coraz bardziej na turystycznej marce Dolina Dolnej Wisły, a w odległości ok. 20 km Zalew Koronowski, atrakcyjny dla żeglarzy i wodniaków. Miasto jest dobrym punktem wypadowym w Bory Tucholskie, na Ziemię Chełmińską (zabytki pokrzyżackie) oraz na Kujawy i Pałuki, gdzie wytyczono Szlak Piastowski. W 2008 w Solcu Kujawskim, 15 km od Bydgoszczy powstał park jurajski, zaś w 2012 podobny obiekt w Leśnym Parku Kultury i Wypoczynku. Noclegi W Bydgoszczy znajduje się jeden hotel pięciogwiazdkowy (Bohema) oraz pięć czterogwiazdkowych: City, Holiday Inn, Pod Orłem, Słoneczny Młyn oraz Sepia. Oprócz nich znajduje się ok. 20 obiektów niższej klasy. Według danych GUS w 2013 r. w Bydgoszczy funkcjonowało 25 turystycznych obiektów noclegowych (w tym 18 hoteli), dysponujących 3 tys. miejsc. Udzielono 238 tys. noclegów, w tym 90% w hotelach. Oferowanych jest także 105 miejsc w schronisku młodzieżowym oraz kilkaset w obiektach oferujących pokoje gościnne. Gospodarka Bydgoszcz jest ósmym pod względem wielkości w kraju i największym w regionie kujawsko-pomorskim ośrodkiem gospodarczym. Jest również czwartym w Polsce północnej miejscem pracy najemnej, którego zasięg oddziaływania wykracza poza województwo kujawsko-pomorskie. Zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wynosiło 56 tys. osób (7. miejsce w kraju), z czego 90% przypadało na sektor prywatny. Pierwszoplanowe znaczenie w gospodarce miasta mają usługi i przemysł. Jego struktura jest zdywersyfikowana, lecz najważniejsze znaczenie mają branże: chemiczna, w tym przetwórstwa tworzyw sztucznych, skupione w ramach Bydgoskiego Klastra Przemysłowego, informatyczna i nowoczesnych usług dla biznesu Business Process Outsourcing (BPO) / Share Service Center (SSC), skupione w ramach Bydgoskiego Klastra Informatycznego, elektromaszynowa, w tym produkcji taboru kolejowego i tramwajowego skoncentrowana wokół firmy PESA jej poddostawców, spożywcza. Wizytówką gospodarczą miasta i największym miejscowym przedsiębiorstwem są Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz, produkujące tabor kolejowy i tramwajowy. W mieście obecnych jest wiele grup kapitałowych, koncernów i korporacji międzynarodowych. W Bydgoszczy znajduje się około 25% kujawsko-pomorskich firm eksportujących swoje wyroby za granicę. Duże znaczenie posiada rozwinięte otoczenie biznesu – banki, usługi finansowe, instytucje ubezpieczeniowe, obsługa nieruchomości i firm, targi, klastry przemysłowe, organizacje gospodarcze, baza hotelowa klasy prestiż, połączenia lotnicze (w tym towarowe). Specyfikę gospodarczą Bydgoszczy dopełnia otoczenie, powiat bydgoski, a zwłaszcza najbliżej położone i rozwinięte gminy: Białe Błota, Osielsko, Nowa Wieś Wielka i Solec Kujawski, których parametry gospodarcze są wyraźnie lepsze niż przeciętne obszary wiejskie. Aglomeracja Bydgoszczy grupuje 30% podmiotów gospodarczych w województwie kujawsko-pomorskim, w tym ponad 50% podmiotów dużych, zatrudniających ponad 1000 osób. Aktywność zawodowa w Bydgoszczy jest najwyższa w regionie, natomiast stopa bezrobocia – najniższa. Dodatkowo Bydgoszcz stanowi miejsce pracy dla 30 tys. osób dojeżdżających z zewnątrz (dane z 2011). Saldo dojazdów daje Bydgoszczy 4. miejsce w Polsce północnej, po Warszawie, Poznaniu i Gdańsku. Miasto w rankingach gospodarczych Specyfika bydgoskiej gospodarki wyraża się m.in. w skromnej obecności w rankingach przedsiębiorstw o największych przychodach (np. 500 Polityki), gdyż to nie przedsiębiorstwa handlowe, wykazujące duży obrót decydują o obrazie gospodarczym miasta, lecz m.in. branża przetwórcza (przychody – 7. miejsce w kraju). Należy podkreślić, że największe przedsiębiorstwa bydgoskie są często filiami, względnie oddziałami ogólnopolskich lub globalnych grup kapitałowych, a jednocześnie ponad połowa kujawsko-pomorskich firm o największym zatrudnieniu znajduje się właśnie w Bydgoszczy. Firmy bydgoskie są szeroko reprezentowane w rankingach promujących jakość wyrobów i usług (Teraz Polska, Dobre bo Polskie, Medal Europejski itp), wskaźniki rozwoju (Gazele Biznesu, Złota Setka itp.) lub etykę prowadzenia działalności gospodarczej (Firmy Fair Play). W 2015 spośród 121 firm z kujawsko-pomorskiego wyróżnionych jako Diamenty Forbesa jedna trzecia to firmy z Bydgoszczy (28) i powiatu (10). Na uwagę zasługują lokalne udogodnienia w prowadzeniu i rozwoju biznesu. W 2015 Bydgoszcz zajęła pierwsze miejsce wśród miast polskich w rankingu Doing Business in Poland 2015 przygotowanym przez Bank Światowy. Rys historyczny Bydgoszcz posiada bogate tradycje handlowe i przemysłowe. Tradycja handlu sięga średniowiecza, natomiast przemysłu początku XIX wieku. Rozwój Bydgoszczy opierał się na przesłankach wynikających z jej położenia na styku działów wodnych (Bydgoski Węzeł Wodny) i szlaków komunikacyjnych (szlak bursztynowy). Począwszy od XV wieku Bydgoszcz stała się centrum handlu zbożowego dla północnej Wielkopolski, a w wieku XVI miasto należało do największych ośrodków handlu spławnego w Rzeczypospolitej. W okresie staropolskim Bydgoszcz była także sporym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej, gdzie funkcjonowało kilkanaście cechów. Na terenie Rzeczypospolitej znane były piwo bydgoskie oraz wyroby garncarskie, odnotowane m.in. w dziele Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi (1595). W XVI wieku piwo bydgoskie obok czterech innych było zatwierdzone przez Sejm jako piwo eksportowe Rzeczypospolitej. Podpiętrzona w jazie miejskim Brda była źródłem energii dla napędu różnorodnych manufaktur, m.in. młynów wodnych, tartaków, garbarni. W mieście znajdowała się m.in. żupa solna (1522) i warzelnia soli (1579), mennica królewska (1594–1688) oraz papiernia (1648). Bydgoszczanie aż do końca XVII wieku posiadali monopol na handel solą na terenie Wielkopolski. Od połowy XVII wieku handel i gospodarka miejska przeżywała kryzys wskutek wojen szwedzkich, ale nawet wtedy miasto wyróżniało się pod względem spławu towarów. W życiu gospodarczym miasta ważną rolę odgrywały także targi oraz sześciokrotnie w roku jarmarki, na które mieszczanie otrzymali przywileje królewskie. Duże znaczenie dla rozwoju przemysłu i handlu ukierunkowanego na Europę Zachodnią miała budowa Kanału Bydgoskiego w 1774 W końcu XVIII w. przepływało nim ok. 1000 łodzi i tratew rocznie, a w połowie XIX wieku już osiem razy więcej. Bydgoszcz była pośrednikiem w dostawie drewna i zboża z Królestwa Kongresowego oraz maszyn i wyrobów przemysłowych z Niemiec. Z kolei włączenie miasta do sieci kolejowej w 1851 zadecydowało o zaistnieniu w Bydgoszczy rewolucji przemysłowej, która całkowicie zmieniła jego oblicze w II połowie XIX w. i doprowadziła do metropolizacji Bydgoszczy. Ranga kolei w Bydgoszczy była bardzo duża. Tutaj znajdowała się Dyrekcja Kolei Wschodniej zarządzająca siecią od Berlina po Kłajpedę oraz siedziba warsztatów kolejowych, największych we wschodnich prowincjach Niemiec. W XIX wieku Bydgoszcz dzięki rozwojowi komunikacji wodnej, kolejowej i przemysłu rozwijała się najszybciej spośród miast zaboru pruskiego. Przez cały XIX wiek szczególne znaczenie miał w Bydgoszczy przemysł maszyn i urządzeń do obróbki drewna i maszyn rolniczych oraz przemysł spożywczy. Wiele powstałych wtedy przedsiębiorstw istnieje do dnia dzisiejszego np. Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana” (1852), Zakład Sygnałów Kolejowych Fiebrandta (1864), Fabryka Obrabiarek do Drewna (1865), Fabryka Maszyn Löhnerta (1868), Fabryka Mebli Ottona Pfefferkorna (1884), Rzeźnia Miejska (1890) i wiele innych. Na szczególną uwagę zasługuje rozwój od lat 70. XIX w. przemysłu drzewnego. Wielkie ilości drewna spławiane z Królestwa Kongresowego Wisłą do Gdańska i Kanałem Bydgoskim do centralnych Niemiec sprzyjały powstaniu w Bydgoszczy w latach 90. XIX w. zespołu przedsiębiorstw (tartaków, stolarni, fabryk mebli, sklejek, opakowań drewnianych) położonych wzdłuż nabrzeży dolnej Brdy, które zapoczątkowały wschodnią dzielnicę przemysłową. Rozwojowi tej dziedziny gospodarki sprzyjała regulacja Brdy (1879) i budowa portu drzewnego w Brdyujściu, regulacja Wisły (1880–1892), a w 1890 powstanie przedsiębiorstwa Żegluga Bydgoska. Po 1920 bydgoski ośrodek przemysłowy rozwijał się w dalszym ciągu, m.in. w latach 1920–1939 trzykrotnie szybciej przybywało pracowników, niż w okresie pruskim (1860–1914). Od podstaw rozwinęły się wtedy nowe gałęzie przemysłu, które mają wydatny udział w gospodarce Bydgoszczy do dnia dzisiejszego: przede wszystkim przemysł chemiczny i elektrotechniczny. Poza tym nadal rozwijał się przemysł metalowy i precyzyjny, większe niż dotąd znaczenie miał przemysł lekki, zwłaszcza skórzany i włókienniczy. Przemysł spożywczy utrzymał wysoką pozycję. Zmniejszył się natomiast udział przemysłu maszynowego i drzewnego, wskutek utraty rynków zbytu w Niemczech. Do nowych zakładów założonych w okresie międzywojennym należały m.in.: Fabryka Wyrobów Gumowych „Kauczuk” (1920), Polska Spółka Akcyjna Persil (1930), Kabel Polski Towarzystwo Akcyjne (1923), Fabryka Artykułów Elektrotechnicznych S. Ciszewskiego (1923), Fabryka Rowerów „Tornedo”, Fabryka Pasmanterii, Taśm i Pasów „Pasamon” (1922), Fabryka Wyrobów Czekoladowych i Cukierniczych „Lukullus”. W bydgoskich zakładach skonstruowano pierwszą w Polsce maszynę do pisania, istniał tu jedyny w przedwojennej Polsce zakład produkcji kabli izolowanych, pierwsza fabryka w Polsce produkująca płyty, błony i papier fotograficzny, czy też jedyny zakład produkujący pianina i fortepiany (Fabryka Pianin i Fortepianów Brunona Sommerfelda). Istotny wpływ na rozwój bydgoskiego przemysłu miała rozbudowa Gdyni oraz budowa magistrali węglowej Śląsk-Gdynia, której węzeł i dyrekcja zlokalizowana była w Bydgoszczy. Bydgoszcz wyróżniała się gospodarczo w regionie „Wielkiego Pomorza”. W 1930 r. wartość wykupionych świadectw przemysłowych była dwa razy większa, niż w Toruniu, Grudziądzu i Włocławku razem wziętych. W dwudziestoleciu międzywojennym istotnym działem gospodarki Bydgoszczy był także handel, prowadzony zarówno wodą (Kanał Bydgoski, Wisła), jak i koleją (magistrala węglowa). W 1925 otwarto w Bydgoszczy Giełdę Drzewną jedyną w kraju, a w 1933 r. Giełdę Zbożowo-Towarową, której obroty stawiały ją na trzecim miejscu w kraju (po Poznaniu i Lwowie, a przed giełdą warszawską). W czasie II wojny światowej Niemcy zbudowali pod miastem w Puszczy Bydgoskiej zakład produkcji materiałów wybuchowych i elaboracji amunicji DAG Fabrik Bromberg, którego powierzchnia sięgała 23 km². W 1946 w uznaniu bohaterskiej postawy mieszkańców podczas II wojny światowej miasto odznaczono Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy. W okresie powojennym w PRL przemysł został odbudowany i w mieście działało wiele zakładów przemysłowych. W latach 50. XX w. wykorzystano infrastrukturę niemieckiej fabryki do uruchomienia w tym miejscu Zakładów Chemicznych (Zachem i Nitrochem) wytwarzających produkty chemii organicznej i nieorganicznej oraz materiały wybuchowe dla wojska. Od tego czasu był to największy zakład w mieście dystansujący Warsztaty Kolejowe. Ponadto funkcjonowały w mieście inne przedsiębiorstwa wojskowe: Zakłady Elektromechaniczne „Belma” produkujące miny i zapalniki oraz Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 specjalizujące się w remoncie i modernizacji samolotów bojowych. Charakterystyczną cechą industrializacji miasta w latach powojennych było opieranie się na istniejących i posiadających dobre tradycje przemysłach i zakładach pracy: chemicznym, elektrotechnicznym, elektromaszynowym, odzieżowym, skórzanym, drzewnym, spożywczym. Miasto stało się centrum produkcji rowerów w Polsce. Specyfiką polityki gospodarczej państwa prowadzonej w Bydgoszczy była rozbudowa i modernizacja istniejących zakładów o wieloletnich tradycjach, nie zaś jak w wielu ośrodkach w kraju budowa od podstaw nowych wielkich zakładów przemysłowych, tzw. „budów socjalizmu”. Rozpoczęto również proces dyslokacji zakładów z centrum miasta do dzielnic składowo-przemysłowych: Osowej Góry na zachodzie oraz Bydgoszcz Wschód, Siernieczek i Zimne Wody na wschodzie miasta. Jednym z ważniejszych osiągnięć przemysłu bydgoskiego było wyprodukowanie w 1958 przez Zakłady Radiowe Unitra-Eltra pierwszego w Polsce miniaturowego odbiornika radiowego, w którym tradycyjne lampy zostały zastąpione tranzystorami. W latach 70. największymi producentami na rynek i eksport, niejako wizytówkami miasta były m.in.: Zakłady Rowerowe Romet, Zachem, Eltra, Telfa, Pollena, Modus, Kobra. W mieście istniały także Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Zremb-Makrum”, Stomil Bydgoszcz oraz Zakłady Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych. Po 1989 kilka dużych przedsiębiorstw bydgoskich upadło (Zakłady Rowerowe Romet, Kobra, Foton, Zachem). Natomiast w wyniku procesów prywatyzacyjnych kilkanaście dużych firm bydgoskich zostało wchłoniętych przez korporacje krajowe i międzynarodowe: Unilever, Nokia, Canpack, Tele-Fonika Kable, Grupa Atlas, Enea, Mlekpol, Colian, IKEA Grene, Tyco, Globalmalt itd. Przykładami lokalnych firm, które utworzyły własną markę wchodząc na rynek globalny są m.in. Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz, Oponeo.pl, czy też Grupa kapitałowa Immobile. Gospodarka Bydgoszczy w statystyce W 2013 w Bydgoszczy zatrudnionych było 117 tys. osób, co stanowiło 27% zatrudnionych w województwie kujawsko-pomorskim. Stopa bezrobocia wynosiła 8,8%, wobec 13,4% w kraju i 18,1% w regionie. W 2013 co trzecia oferta pracy w województwie dotyczyła pracodawcy z Bydgoszczy. W mieście funkcjonowało 43,4 tys. podmiotów gospodarczych, z tego jedynie 2% w sektorze publicznym. Najwięcej w sekcji handel i naprawy (26%), budownictwo (10%), działalność naukowo-techniczna (10%) i przetwórstwo przemysłowe (9%). Według sekcji PKD 2007 w Bydgoszczy prowadziło działalność 31 tys. osób fizycznych, 12,4 tys. osób prawnych, 350 jednostek samorządowych. W podziale na formy prawne funkcjonowały 3 przedsiębiorstwa państwowe, 115 spółdzielni, 1085 fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz 4,4 tys. spółek handlowych, w tym 563 z udziałem kapitału zagranicznego. 96% podmiotów gospodarczych to mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 osób. Prawie 2 tys. firm zatrudniało od 10 do 250 osób, 53 – w zakresie 250-1000 osób, a 14 – powyżej 1000 osób. W 2013 przychody ze sprzedaży produktów i usług (bez sekcji handel i naprawy) wynosiły w Bydgoszczy 12,4 mld zł, z czego 70% wartości przypadało na przemysł, a 10% – budownictwo. W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu największy udział mają wyroby z tworzyw sztucznych i gumy (17%), artykuły spożywcze (12%), wyroby z metali (11%), papier i wyroby z papieru (7%), maszyny i urządzenia (5%) oraz meble (4%). Lokalne przedsiębiorstwa Największymi pracodawcami w Bydgoszczy w 2014 były m.in.: Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz (3300 osób), Atos IT Services (1500), Poczta Polska (1500, Centralny Ośrodek Rozliczeniowy i regionalne centrum logistyczne w Lisim Ogonie), iQor Global Services (1400), PKP Cargo (1400), Enea (1400), MZK Bydgoszcz (1300), Stomil Bydgoszcz (1000), IMS Sofa (1000), Alcatel-Lucent (1000), Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 (1000), Bank Pocztowy (950), Tyco Electronics (930) i inne. Dużymi pracodawcami są również podmioty sfery społecznej, np. szpitale, szkoły, uczelnie oraz urzędy. Największymi płatnikami podatku CIT za rok 2013 były przedsiębiorstwa: Bank Pocztowy, NeuPack Polska (należące od 1995 do austriackiego koncernu Mayr-Melnhof Bydgoskie Zakłady Opakowań Drukowanych), Miejskie Wodociągi i Kanalizacja, Miejskie Zakłady Komunikacyjne, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2, Frosta, Supravis Group (wywodząca się z firmy PPH Gąsior), Polmass, ZETO oraz PESA. W Bydgoszczy czynnych jest nadal szereg przedsiębiorstw z tradycjami, sięgającymi XIX wieku oraz dwudziestolecia międzywojennego, m.in.: Hotel Pod Orłem w Bydgoszczy – 1800 Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz – 1851 Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana” – 1852 Gazownia w Bydgoszczy – 1859 Fabryka Obrabiarek do Drewna – 1865 BZE Belma – 1868 Makrum – 1868 Prasowe Zakłady Graficzne – 1869 Hotel Ratuszowy w Bydgoszczy – 1881 Bydgoskie Fabryki Mebli – 1884 Miejskie Zakłady Komunikacyjne w Bydgoszczy – 1888 Bydgoskie Zakłady Mięsne – 1890 Żegluga Bydgoska – 1891 Zakład Energetyczny Bydgoszcz – 1896 Zieleń Miejska (Deputacja Ogrodów Miejskich) – 1898 Miejskie Wodociągi i Kanalizacja – 1900 Bydgoskie Zakłady Sklejek – 1914 Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” – 1920 Tele-Fonika Kable (Bydgoska Fabryka Kabli) – 1920 Kolejowe Zakłady Łączności – 1920 Poczta Polska Centralny Ośrodek Rozliczeniowy – 1920 Jutrzenka – 1922 Eltra – 1923 Pasamon – 1924 Alcatel-Lucent (Telfa) – 1928 Unilever (Bydgoszcz) (Bydgoskie Zakłady Chemii Gospodarczej Pollena) – 1932. Na uwagę zasługuje rozwijający się sektor nowoczesnych usług, do których zalicza się przede wszystkim: finanse i księgowość, usługi informatyczne, obsługę klienta, zarządzanie zasobami ludzkimi, zarządzanie zaopatrzeniem, dokumentacją, dostawami, badania i rozwój, usługi prawne. W Bydgoszczy znajduje się szereg międzynarodowych przedsiębiorstw typu Business Process Outsourcing (BPO) oraz Share Service Center (SSC), będących liderami tej branży w kujawsko-pomorskim. Według opracowania Kujawsko-Pomorskiego Centrum Obsługi Inwestora są to m.in.: Atos Origin, Alcatel-Lucent, JPMorgan Chase, Teleplan Polska, Jabil Global Services, Mobica Limited, Genesys, Asseco Poland, Sunrise System, Bazy i Systemy Bankowe, TELDAT, Postadata i inne. W mieście funkcjonują również centra rozliczeniowo-finansowe, np. Livingston International, BPH Centrum Korporacyjne, Centrum Operacyjne Grupy Banku Pocztowego, Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej. W 2014 w sektorze BPO/SSC w Bydgoszczy pracowało ponad 7 tys. osób, z czego ponad 70% w szeroko rozumianej branży informatycznej. Do tego należy doliczyć ponad 1 tys. pracowników w dziedzinie finansów i rachunkowości oraz niespełna 0,5 tys. pracowników call center. Marki gospodarcze Do rozpoznawalnych produktów wytwarzanych w przedsiębiorstwach bydgoskich należą m.in.: składy kolejowe, autobusy szynowe i tramwaje (PESA) obecne w wielu regionach i miastach polskich i zagranicznych (Warszawa, Łódź, Gdańsk, Elbląg, Toruń, Bydgoszcz, Segedyn, Sofia, Kaliningrad, Moskwa), pasty do zębów (Signal, Amodent), szampony i odżywki do włosów (Timotei, Sunsilk, Andrelon), płyny do kąpieli (Dove), kostki toaletowe (Domestos), słodycze marki Jutrzenka m.in. bakalie w czekoladzie, batony Alibi i Apetit, ciastka Jeżyki, Elitki, Petit Beurre, wafle Familijne, Grześki, paluszki rybne i mrożonki (Frosta), Natomiast przykładami lokalnych marek gospodarczych oprócz tramwajów PESA i słodyczy Jutrzenka są m.in. wyroby cukiernicze Sowa znane w kraju i w Europie, marka handlowa Oponeo.pl znana ze sprzedaży opon na rynku polskim i europejskim, Bydgoskie Meble – marka obecna w Polsce i Niemczech od końca XIX wieku, wielokrotnie nagradzana, marka odzieży Quiosque znana na terenie całego kraju, Vivid Games – marka gier mobilnych znana na świecie. Koncerny i korporacje W Bydgoszczy funkcjonuje ponad 550 spółek z udziałem kapitału zagranicznego, co stanowi ok. 30% potencjału regionu, a licząc z powiatem – blisko 40%. Swoje przedsiębiorstwa posiadają tutaj korporacje produkcyjne, m.in.: Unilever, Tele-Fonika Kable, Grupa Atlas, Mlekpol, IMS Group, Grupa Pilkington, Tyco, Lexel A/S, Schieder, MMP Neupack, Prettl, Bierbaum, Frosta, Helvetia Furniture, SPX, OKT, Global Malt, East Pack, Wentworth, jak i usługowe: Grupa Energetyczna Enea, Schenker, Polska Grupa Farmaceutyczna, Nokia, Atos IT Services, Livingston International, Teleplan, Jabil, Mobica, Sunrise System, Metro AG, Grene, Cogifer, Asseco, Dräger Medical i wiele innych. Przykładami lokalnych firm, wykazującymi ekspansję krajową i globalną są m.in. Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz, Oponeo.pl, Makrum, Abramczyk, Drozapol-Profil i inne. Parki przemysłowe i centra biznesowe Od 2004 w Bydgoszczy funkcjonuje Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny o powierzchni 283 ha. Jest to przestrzeń atrakcyjna dla prowadzenia działalności gospodarczej z uwagi na ulgi w podatkach, ochronę, dostępne media i tereny, bliskość szlaków komunikacyjnych: kolejowej magistrali węglowej, DK5, DK10, portu lotniczego z terminalem cargo i rejsami do portów przesiadkowych. W BPPT na terenie 46 ha utworzona została podstrefa Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W ramach przyjaznej inwestorom polityki władz miejskich, w Bydgoszczy obowiązuje zwolnienie z podatku od nieruchomości dla nowych inwestycji, w których utworzono nowe miejsca pracy. W 2015 w BPPT funkcjonowało 61 przedsiębiorstw zatrudniających ok. 2 tys. osób. Oddzielnym zagadnieniem jest rozwój centrów biurowo-biznesowych wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa z branży informatycznej i firmy rozliczeniowo-finansowe. Nowe centra biurowe, rozwijające się po 2010, to: Biznes Park Kraszewskiego 1, Bydgoskie Centrum Biznesu, SCANPARK Business Center, Your Office, ML Office, F262. Otoczenie biznesu W Bydgoszczy funkcjonuje szereg instytucji tzw. otoczenia biznesu, wspierających rozwój przedsiębiorczości oraz zrzeszających przedsiębiorców. W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało szereg instytucji finansowych o zasięgu regionalnym, 230 kancelarii prawnych, 21 firm leasingowych, 13 domów maklerskich, 247 biur rachunkowych, 17 wypożyczalni samochodów osobowych, 24 izb i organizacji gospodarczych, 10 instytucji targowych z 14 imprezami targowymi. W Bydgoszczy mają siedzibę regionalne instytucje administracji państwowej i samorządowej, m.in. Najwyższa Izba Kontroli, Agencja Nieruchomości Rolnych, Agencja Rynku Rolnego, Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Inspektoraty podległe Wojewodzie Kujawsko-Pomorskiemu (Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, Farmaceutyczny, Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Weterynarii, Nadzoru Budowlanego, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Handlowa, Inspekcja Transportu Drogowego, Inspekcja Geodezyjna i Kartograficzna, Sanepid). Mają tu siedziby oddziały regionalne rozlicznych urzędów m.in.: Generalnej Dyrekcji Dróg i Autostrad, Głównego Urzędu Statystycznego, Głównego Urzędu Miar, Probierczego, Dozoru Technicznego, Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Komunikacji Elektronicznej, Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych i inne. W 2015 r. zdecydowano o ulokowaniu w Bydgoszczy Zarządu Dorzecza Wisły, administrującego większością wód śródlądowych w Polsce. Przedsiębiorczość w mieście i regionie wspierają liczne instytucje i stowarzyszenia gospodarcze, m.in.: Bydgoska Agencja Rozwoju Regionalnego, akademickie i miejskie inkubatory przedsiębiorczości, kilkanaście izb gospodarczych, w tym kilka ogólnopolskich (Izba Gospodarcza „Wodociągi Polskie”, Polska Izba Gospodarcza Elektrotechniki i inne), regionalne izby branżowe urbanistów, architektów, inżynierów, radców prawnych, związki i zrzeszenia gospodarcze, fundusze pożyczkowe, Sieć aniołów biznesu, centra i kluby eksportera, Business Centre Club, Rotary International. Wśród instytucji zajmujących się wdrażaniem osiągnięć nauki w działalność przemysłową wyróżnia się Regionalne Centrum Innowacyjności w Bydgoszczy oraz centrum rozwoju holdingu PESA. Klastry gospodarcze W 2007 utworzono Bydgoski Klaster Przemysłowy skupiający firmy z branży narzędziowej i przetwórstwa tworzyw sztucznych oraz szereg instytucji okołobiznesowych. W 2013 kilkanaście bydgoskich firm sektora informatycznego, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy oraz miasto Bydgoszcz zawarło umowę o współpracy w ramach Bydgoskiego Klastra Informatycznego, natomiast w 2014 powołano Bydgoski Klaster Lotniczy, którego jednostką wiodącą są Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2. Istnieje poza tym szereg innych klastrów, skupiających m.in. agrobiznes, branże chemiczną, turystyczną, medyczną, rzemiosło i inne. Klastry przyczyniają się do rozwoju innowacji i zastosowaniu nauki w przemyśle. Targi W Bydgoszczy odbywa się rocznie około 14 imprez targowych i wystawienniczych. Największe to: Międzynarodowe Targi Maszyn i Urządzeń dla Wodociągów i Kanalizacji „Wod-Kan” (400 wystawców z Polski i Europy) organizowane przez Izbę Gospodarczą „Wodociągi Polskie”. Na terenie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku Myślęcinek w 2012 r. powstało Centrum Targowo-Wystawiennicze, dla którego w 2015 wzniesiono nową halę wystawienniczą w Myślęcinku. Instytucje finansowe w Bydgoszczy Tradycje Najstarszą placówką w Bydgoszczy związaną z szeroko pojętymi finansami była mennica (1594–1688), która od 1627 do 1644 była jedynym tego typu czynnym zakładem w Koronie Polskiej. Do napędu urządzeń bydgoskiej mennicy szeroko wykorzystywano wodną siłę napędową nurtu rzeki Młynówki, co na równi z dogodnym położeniem Bydgoszczy przy wodnym szlaku komunikacyjnym (Brda, Wisła) przyczyniło się do rozwoju zakładu. Do 1601 mennica działała jako prywatny zakład Stanisława Cikowskiego, podkomorzego krakowskiego i generalnego administratora ceł koronnych. Od 1613 była już mennicą królewską Zygmunta III Wazy (jedną z czterech obok mennic w Olkuszu, Gdańsku i Warszawie). W 1632 zakład przekształcono w mennicę koronną, zarządzaną przez podskarbiego koronnego. Po potopie szwedzkim w bydgoskiej mennicy wybijano masowo pierwsze monety polskie nazywane złotówkami – tymfy Jana Kazimierza (1663–1666), których różnica między wartością nominalną, a faktyczną miała służyć finansowaniu skarbu królewskiego. W tym samym czasie w podobny sposób wybijano również masowo szelągi miedziane (boratynki). W XVII wieku mennica bydgoska była porównywalna z najlepszymi zakładami europejskimi. W 1621 wybito w niej największe do dzisiaj złote monety w Europie – 100 dukatów Zygmunta III Wazy. Natomiast pierwsza instytucja o charakterze banku została założona w Bydgoszczy w 1787 r. W połowie XIX wieku w Bydgoszczy istniała m.in. filia pruskiego Banku Królewskiego w Berlinie z siedzibą przy ul. Długiej 52. W latach 1863–1866 dla tej instytucji zbudowano neorenesansowy budynek w administracyjnej części miasta przy ul. Jagiellońskiej według proj. arch. Hermanna Cuno. W XIX i początku XX wieku na Pomorzu i w Wielkopolsce dominowały banki niemieckie, w tym Ostbank für Handel und Gewerbe z siedzibą w Bydgoszczy. Funkcjonowało także 5 banków polskich. W okresie międzywojennym liczba banków w Bydgoszczy kształtowała się w granicach 17-26 (w tym 4-6 niemieckich). Wśród banków miejscowych wyróżniały się Bank Dyskontowy Towarzystwo Akcyjne, Bank Bydgoski (do 1929 – Komunalna Kasa Oszczędności) oraz Niemiecki Bank Ludowy. Natomiast siedzibę dawnego Banku Królewskiego w Berlinie przy ul. Jagiellońskiej zaadaptowano dla Banku Polskiego w Warszawie. W 1925 r. gmach rozbudowano według proj. arch. Z. Mączyńskiego z Warszawy. Po wojnie w budynku zlokalizowano oddział Narodowego Banku Polskiego. W 1954 r. były już w Bydgoszczy trzy oddziały NBP, które zajmowały m.in. budynki przy ul. Jagiellońskiej 4 i 8. Po reformie bankowości przeprowadzonej w 1969 r. I oddziałowi NBP w Bydgoszczy przypadła rola kontroli i finansowania (w skali krajowej) drobnego handlu, przemysłu, gospodarki komunalnej i mieszkaniowej. W 1974 r. NBP założył w Bydgoszczy przedsiębiorstwo informatyczne Bazy i Systemy Bankowe, producenta kompleksowych rozwiązań informatycznych dla instytucji Skarbu Państwa oraz administracji publicznej. Po 1989 NBP pozostał w roli banku centralnego, podczas gdy otwarto rynek dla banków komercyjnych. W latach 90. XX w. w Bydgoszczy zaistniał „boom bankowy”, który charakteryzował się otwarciem kilkudziesięciu oddziałów banków komercyjnych i powstaniem kilku rodzimych. Nowo wzniesiona siedziba mBanku w Bydgoszczy w formie „nowych spichrzy” uzyskała tytuł najpiękniejszego budynku użyteczności publicznej w Polsce lat 90. XX wieku. Współczesność W Bydgoszczy mają siedzibę regionalne instytucje finansowe, m.in. Narodowy Bank Polski Oddział Okręgowy, Jagiellońska 8 – wojewódzki oddział polskiego banku centralnego Izba skarbowa, Warmińskiego 18 – podlega jej 23 urzędów skarbowych w województwie Urząd Kontroli Skarbowej, Marcinkowskiego 7 Regionalna Izba Obrachunkowa, Świętej Trójcy 35 Kujawsko-Pomorski Urząd Skarbowy, Grunwaldzka 50 – obsługuje duże podmioty gospodarcze z całego województwa, istnieją także 3 miejskie oddziały urzędu skarbowego ZUS, Świętej Trójcy 33 – oddział w Bydgoszczy, z inspektoratami w Bydgoszczy, Inowrocławiu, Nakle, Sępólnie, Świeciu, Tucholi, Żninie KRUS, Wyczółkowskiego 22 – Oddział Regionalny w Bydgoszczy, z placówkami terenowymi w całym województwie plus powiat chojnicki Bazy i Systemy Bankowe – przedsiębiorstwo informatyczne należące do NBP, stowarzyszone ze Związkiem Banków Polskich Regionalne Centrum Sprzedaży KIR – oferujące sprzedaż kwalifikowanych podpisów elektronicznych 34 banków ze 167 placówkami, w tym jedyny ogólnopolski bank z centralą w regionie kujawsko-pomorskim (Bank Pocztowy), 13 Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych, 59 firm konsultingowych, 156 agencji reklamowych, 211 firm ubezpieczeniowych ogólnopolskie centra rozliczeniowe: Poczty Polskiej, Banku Pocztowego, PKP Cargo, Banku BPH PZU – oddział i regionalne centrum ubezpieczeń komunikacyjnych Totalizator Sportowy – oddział wojewódzki Centra handlowe Najstarszym domem towarowym w Bydgoszczy (1911), który pełni swą funkcję częściowo po dzień dzisiejszy jest Jedynak przy ulicy Gdańskiej w centrum miasta. Rozwój sieci hiper- i supermarketów nastąpił od 1996. Według danych GUS w 2014 w Bydgoszczy znajdowało się 12 hipermarketów (3x Carrefour, 2x Auchan, Tesco, E.Leclerc, Makro, Castorama, OBI, Leroy Merlin (od 2002), IKEA i inne) i 72 supermarkety. Na osiedlach funkcjonowało 15 targowisk oraz ponad 5 tys. sklepów drobnodetalicznych. W 2014 miasto dysponowało 4 dużymi (powyżej 50 tys. m²) galeriami handlowo-rozrywkowymi oraz 4 mniejszymi: Centrum Handlowe Rondo (1998) – 60 tys. m², w tym hala hipermarketu ok. 8 tys. m², trzypoziomowa galeria z parkingiem podziemnym i hipermarketem Auchan oraz 46 butikami z częścią gastronomiczną (m.in. McDonald’s) Centrum Handlowe Tesco (2000) – hala sprzedaży ok. 10 tys. m², butiki, jedyne w Bydgoszczy otwarte 24 h Centrum Handlowe Auchan (2001) – 17,6 tys. m² (hipermarket 11,5 tys. m² – największa powierzchnia w Bydgoszczy, galeria handlowa 6,1 tys. m² – 46 butików), parking naziemny, w pobliżu Leroy Merlin, Decathlon i Ikea Galeria Pomorska (2003, rozbudowa 2014) – 76 tys. m², w tym 8 tys. m² to hala sprzedaży Carrefour; dwupoziomowa galeria liczy około 150 butików, kręgielnię, multipleks Helios, część restauracyjną i rozrywkową oraz parking naziemny i wielopoziomowy Centrum Handlowe Glinki (2006) – mieści salę sprzedaży Carrefour oraz ok. 20 butików Focus Mall (2006) – czteropoziomowa galeria handlowa (90 tys. m²) ze 150 butikami, multipleksem Cinema City i dwupoziomowym parkingiem na dachu Dom Mody Drukarnia (2007) – sześciokondygnacyjna galeria handlowa (w tym 3 kondygnacje handlowe, 3 to parkingi) o powierzchni 25 tys. m² w centrum miasta przy ul. Gdańskiej Galeria Fordon (2008) – czterokondygnacyjna galeria handlowa o pow. 7 tys. m² i ok. 18 butikami Centrum Handlowe Zielone Arkady (2015) – czteropoziomowa galeria handlowa największa w województwie (115 tys. m²) z 200 butikami, częścią rozrywkową i 6-kondygnacyjnym parkingiem Tradycyjną rolę handlową spełnia także centrum miasta z ulicami handlowymi: Gdańską, Dworcową, Długą, Śniadeckich, lecz po 2000 r. ich rolę przejmują w coraz większym stopniu galerie handlowe. Transport Bydgoszcz jako węzeł komunikacyjny – rys historyczny Rozwój historyczny Bydgoszczy ściśle związany jest z jej korzystnym położeniem na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych. W okresie prehistorycznym i staropolskim najważniejsze znaczenie miał kierunek południkowy. Rozwój osady umożliwiło położenie na szlaku bursztynowym, a później na lądowym szlaku śląsko-pomorskim. Wyrazem dużego znaczenia komunikacyjnego grodu bydgoskiego była budowa przed 1250 stałego mostu przez Brdę, gdzie pobierano opłaty celne. W wiekach XIV-XVII kluczowym czynnikiem miastotwórczym Bydgoszczy był rozwój handlu zbożem i drewnem na wodnym szlaku Wisły do Gdańska. Wiąże się z tym budowa licznych spichlerzy w mieście, powstanie najstarszego na terenie Korony cechu szyprów oraz wzrost liczby mieszkańców. Po zagarnięciu miasta przez Prusy w 1772 i budowie Kanału Bydgoskiego (1774) większego znaczenia nabrał kierunek równoleżnikowy. Śródlądowa droga wodna Wisła-Odra stała się konkurencją dla transportu morskiego przez Gdańsk. Przez cały wiek XIX i początek XX w. przewóz towarów rzekami osiągał w Bydgoszczy swoje apogeum. Na początku XX w. przez Kanał Bydgoski przechodziła jedna trzecia całego dowozu drewna do Niemiec, a nad Brdą powstał port rzeczny ze stocznią oraz jeden z największych w Niemczech portów drzewnych. Od 1851 nowym czynnikiem miastotwórczym stała się dla Bydgoszczy kolej, z uwagi na lokalizację węzła Pruskiej Kolei Wschodniej. W 1862 zbudowano Kolej Warszawsko-Bydgoską, która do 1877 (otwarcia Kolei Nadwiślańskiej) stanowiła jedyne połączenie północnych Niemiec z Rosją. Przez 20 lat do lat 70. XIX wieku Bydgoszcz była między Poznaniem a Gdańskiem jedynym tak dużym węzłem kolejowym, przez który przechodził w całości tranzyt z Królestwa Kongresowego, Rosji, Królewca i Gdańska do Berlina. W 1849 zlokalizowano w mieście pierwszą w Europie i na świecie państwową Dyrekcję Kolei, która stała się najbardziej prestiżową instytucją, jaka została zlokalizowana w Bydgoszczy w XIX wieku. Do 1895 dyrekcja zarządzała Pruską Koleją Wschodnią, obejmując swym zasięgiem prowincje: Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, Poznańskie i Pomorze Zachodnie. Dodatni wpływ kolei dotyczył zarówno rozwoju przemysłu i handlu w Bydgoszczy w okresie rewolucji przemysłowej (m.in. powstały najstarsze w Polsce Warsztaty Naprawy Kolei, dziś holding Pesa), jak również rozwoju budownictwa mieszkaniowego (Śródmieście). Do 1914 wzniesiono w Bydgoszczy 10 mostów na Brdzie i Kanale Bydgoskim oraz najdłuższy w Niemczech kratownicowy most przez Wisłę o długości 1,35 km. Po powrocie Bydgoszczy do Polski w 1920 ponownego znaczenia nabrał południkowy kierunek komunikacyjny. W 1933 Bydgoszcz stała się węzłem i siedzibą dyrekcji magistrali węglowej Śląsk-Gdynia – największej inwestycji transportowej II Rzeczypospolitej. Oprócz tego nadal duże znaczenie miał transport wodny, a także podjęto przewozy lotnicze (loty cywilne do Warszawy, Lwowa i Wilna). W okresie powojennym korzystne położenie komunikacyjne nadal przyczyniało się do rozwoju miasta. Jednakże w nowym układzie granic Polski, osłabiona została rola Bydgoszczy jako bezpośredniego zaplecza komunikacyjnego Gdyni i Gdańska. W konsekwencji w latach 70. planowaną autostradę A1 odsunięto od Bydgoszczy na rzecz Torunia, mimo że wymagało to budowy dwóch przepraw przez Wisłę w odległości zaledwie 50 km. W latach 60. powstała południowa obwodnica drogowa miasta, zmodernizowano linie kolejowe oraz miejski układ komunikacyjny. Kolejowa magistrala węglowa nadal spełniała funkcję głównej tranzytowej linii towarowej służącej do zaopatrywania portów Trójmiasta. Mimo że spadło znaczenie gospodarcze drogi wodnej Wisła-Odra, w Bydgoszczy istniało jedno z większych w Polsce przedsiębiorstw żeglugowych „Żegluga Bydgoska”. Przez cały okres powojenny prowadzono połączenia lotnicze z Gdańskiem i Warszawą, a w 2000 r. wprowadzono połączenia międzynarodowe. Transport drogowy Bydgoszcz położona jest na trasie paneuropejskiego korytarza transportowego VIa, którym przebiega trasa europejska E261. W Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych przewiduje się poprowadzenie przez Bydgoszcz dwóch dróg ruchu szybkiego. Przez miasto przebiegają: drogi ekspresowe: – oddany do użytku w 2020 r. odcinek jest zachodnią obwodnicą Bydgoszczy i prowadzi od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Północ”. Tym samym wyprowadza on ruch tranzytowy z centrum miasta i usprawnia ruch do Poznania i Wrocławia w ramach trasy europejskiej E261 (odcinek od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Zachód” ma wspólny przebieg z drogą ekspresową S10) – od 2008 istnieje odcinek na południowej i zachodniej obwodnicy miasta od węzła „Bydgoszcz Południe” do węzła „Bydgoszcz Zachód” (odcinek od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Zachód” ma wspólny przebieg z drogą ekspresową S5) drogi krajowe: – z Bobolic do Sokołowic k. Oleśnicy, łączy Bydgoszcz z Koninem i Kaliszem, oraz pośrednio z Koszalinem (odcinek od węzła „Bydgoszcz Opławiec” do węzła „Bydgoszcz Południe” ma wspólny przebieg z drogami ekspresowymi S5 oraz S10) – z Pawłówka (węzeł Bydgoszcz Zachód) do Lubicza (węzeł Lubicz), wzdłuż północnego brzegu Wisły łączy Bydgoszcz z Toruniem; drogi wojewódzkie: – 7-kilometrowy odcinek łączący drogę ekspresową S5 oraz S10 w Białych Błotach z drogą krajową nr 80 w Bydgoszczy, – 3-kilometrowy odcinek łączący drogę krajową nr 80 z alejami Jana Pawła II, przebiega w całości przez miasto, – 16-kilometrowy odcinek łączący drogę krajową nr 5 w Trzeciewcu z drogą krajową nr 80 w Bydgoszczy (Fordonie), – Kamieniec – Bożenkowo – Strzelce Dolne, część lokalnej północnej obwodnicy miasta (nie dochodzi do granic miasta), – Czarnowo – Solec Kujawski, obecnie brakuje stałej przeprawy przez Wisłę (nie dochodzi do granic miasta), – Przyłubie – Solec Kujawski – Otorowo, naturalne przedłużenie ulicy Toruńskiej (nie dochodzi do granic miasta) Natężenie ruchu na wjazdach i wyjazdach z miasta wynosi 98,6 tys. pojazdów na dobę (pomiar ruchu z 2005), w tym 13,5% pojazdów ciężkich. Tranzyt na wylotach wynosi ok. 30% ruchu całkowitego, co znaczy, że większość kierowców znajduje w Bydgoszczy punkt docelowy. Spośród 9 głównych dróg wylotowych z Bydgoszczy, największy ruch dobowy pojazdów stwierdzono na wylocie południowym i północnym (droga krajowa nr 5, 20 tys., pomiar ruchu z 2005) Przebudowy dróg W latach 2006–2007 dokonano przebudowy do parametrów drogi ekspresowej 5-km odcinka 5 i 25 Bydgoszcz-Stryszek. Powstały dwa bezkolizyjne węzły: „Lotnisko” i „Bydgoszcz Południe”. W latach 2008–2010 powstał 11-km dwujezdniowy odcinek S5 i S10 na południowej obwodnicy miasta wraz z węzłem „Bydgoszcz Błonie”. W 2015 rozstrzygnięto przetarg na budowę S5, łączącej Bydgoszcz z Gnieznem i Poznaniem, a na północy z A1 (E75). W grudniu 2019 oddano do użytku północny odcinek obwodnicy drogi ekspresowej S5 od węzła „Bydgoszcz Północ” do węzła „Bydgoszcz Opławiec”. W roku 2020 oddano do użytku zachodnią obwodnicę miasta w ciągu drogi S5 i S10, dzięki której powstało obejście miasta i wyprowadzenie ruchu tranzytowego w ciągu drogi krajowej nr 5 w ramach Europejskiej trasy E261. Administracja drogowa W Bydgoszczy znajduje się oddział Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad, zajmujący się budową, remontami i utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, jak również Zarząd dróg wojewódzkich, spełniający te same zadania w odniesieniu do dróg wojewódzkich. Drogami powiatowymi (powiat bydgoski) zajmuje się Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, a drogami miejskimi w Bydgoszczy – Zarząd Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej. Katedra Inżynierii Drogowej i Transportu na bydgoskim Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym zapewnia obsługę studialną, badawczą i planistyczną w zakresie ruchu drogowego i sieci transportowej na terenie regionu. W mieście ma siedzibę także Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego oraz Wojewódzki ośrodek ruchu drogowego z filią w Inowrocławiu. Transport kolejowy Bydgoski Węzeł Kolejowy tworzą trzy linie kolejowe znaczenia państwowego oraz trzy linie lokalne. Wśród linii znaczenia państwowego znajdują się: (linia tranzytu międzynarodowego C-E 65/1) – węglowa magistrala kolejowa Chorzów Batory – Tczew, łącząca Śląsk z portami w Gdańsku i Gdyni. Przebiega ona przez miasto na kierunku południe-północ, umożliwiając połączenie z Trójmiastem i południem kraju; (linia magistralna): Piła – Bydgoszcz – Toruń – Włocławek – Kutno (dawna Kolej Warszawsko-Bydgoska). Umożliwia ona połączenie Bydgoszczy z Warszawą oraz pośrednio ze Szczecinem i Berlinem; (obwodnica towarowa) na odcinku Nowa Wieś Wielka – Bydgoszcz – Maksymilianowo. Zbudowana w latach 1928–1930, omija stację Bydgoszcz Główna od wschodu. Linie lokalne w Bydgoszczy to: na odcinku Maksymilianowo – Kościerzyna – Gdynia; : Bydgoszcz – Chełmża – Kowalewo Pomorskie; : Bydgoszcz – Kcynia – Gołańcz – Poznań. Linie 131 i 201 znajdują się w VI paneuropejskim korytarzu transportowym oznaczonym numerem C-E65. Są one jedynymi liniami kolejowymi w regionie kujawsko-pomorskim o znaczeniu międzynarodowym, ponieważ ujęto je w umowie europejskiej AGTC o Ważniejszych Międzynarodowych Liniach Tranzytu Kombinowanego i Obiektach Towarzyszących. Koncentrują one ruch pasażerski (nr 131) i towarowy (nr 201) w kierunku północ-południe. Linia nr 18 umożliwia natomiast transport w kierunku wschód-zachód-południe. Wszystkie linie na terenie miasta są zelektryfikowane, z wyjątkiem linii nr 209 i 356. Linia kolejowa z Bydgoszczy do Poznania przez Inowrocław oraz z Bydgoszczy do Gdańska przez Tczew została wyremontowana i obecnie pociągi poruszają się po tej linii z prędkością 120 km/h. Od czerwca 2013 część trasy Poznań – Gdańsk jest przystosowana do prędkości 140–160 km/h (odcinki Bydgoszcz-Laskowice Pomorskie – Tczew i Poznań – Gniezno-Bydgoszcz). Docelowy czas jazdy dla najszybszych pociągów z Bydgoszczy do Gdańska będzie wynosił 1 h 20 min, a do Poznania 1 h 24 min. A z Gdańska do Poznania w 2 h 45 min. W granicach administracyjnych miasta znajduje się pięć dworców kolejowych: Główna, Leśna, Wschód, Bydgoszcz Emilianowo (nieczynny) i Bydgoszcz Fordon, a także 9 przystanków kolejowych. Najbardziej obciążona przewozami pasażerskimi jest stacja Bydgoszcz Główna, odprawiająca ok. 90% podróżnych. Stacja ta jako jedyna w województwie kujawsko-pomorskim jest zaliczona, obok 15 innych dworców w Polsce do kategorii Premium. Jednostki i instytucje związane z kolejnictwem W Bydgoszczy znajdują się wydziały spółek kolejowych, m.in.: PKP Polskie Linie Kolejowe (Zakład Linii Kolejowych i Zakład Maszyn Torowych), PKP Cargo (Zakład Przewozów Towarowych, Kasa Towarowa, Centralne Biuro Rozrachunków – od 1922 r.), PKP Energetyka (Zakład Kujawski), Kujawsko-Pomorski Zakład Przewozów Regionalnych, Komenda Regionalna Straży Ochrony Kolei. Mają tu siedzibę również duże podmioty gospodarcze, zajmujące się produkcją i usługami na rzecz kolei, m.in. Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz – producent składów kolejowych, w tym kolei dużych prędkości, Kolejowe Zakłady Łączności w Bydgoszczy (od 2013 r. w grupie PKP Informatyka) – większość polskich dworców kolejowych wyposażona jest w system tablic informacyjnych KZŁ, Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe Cogifer Polska i inne. PESA i PKP Cargo należą do największych pracodawców w Bydgoszczy i regionie kujawsko-pomorskim. W Bydgoszczy mają siedzibę także ogólnopolskie organizacje związane z kolejnictwem: Ogólnopolskie Stowarzyszenie Samorządów na Rzecz Kolei Lokalnych oraz Polska Izba Producentów Urządzeń i Usług na Rzecz Kolei, a także Izba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych przy dworcu Bydgoszcz Wschód, prowadzona przez Bydgoskie Towarzystwo Przyjaciół Kolei. Od 2015 przy Bydgoskiej Szkole Wyższej funkcjonuje jedyne w regionie kujawsko-pomorskim Technikum Kolejowe, które nawiązuje do Technikum Kolejowego im. Mikołaja Kopernika istniejącego w latach 1952–2007 w budynku Copernicanum w Bydgoszczy. Transport lotniczy Międzynarodowy port lotniczy Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego Bydgoszcz-Szwederowo (kod ICAO: EPBY), zlokalizowany jest 3,5 km na południe od centrum Bydgoszczy. Jego zaletą oprócz bliskości do centrum, jest powiązanie z siecią dróg ruchu szybkiego (węzeł „Lotnisko” na S5, na wylocie z miasta). Połączenie z miastem zapewnia autobusowa linia nr 80. Lotnisko w Bydgoszczy zostało zbudowane w czasach I wojny światowej, a weszło do użytku cywilnego w 1929. Posiada utwardzoną drogę startową o wymiarach 2500 × 60 m i jest 9. najruchliwszym portem lotniczym kraju. Od 2004 posiada nowoczesny terminal pasażerski. W 2015 odprawiono w porcie 341 tys. pasażerów, w roku 2019 425 tys. pasażerów. Od 2013 port jest włączony do transeuropejskiej sieci TEN-T. Port lotniczy obsługują loty rejsowe linii Ryanair, Lufthansa (połączenie z Frankfurtem), WizzAir oraz LOT. Odprawiane są także letnie loty czarterowe (Bułgaria, Chorwacja, Grecja, Turcja), towarowe i loty lotnictwa ogólnego (ang.: general aviation). Lotnisko aeroklubowe Bydgoszcz posiada również drugie lotnisko, Bydgoszcz-Biedaszkowo (kod ICAO: EPBD), będące w posiadaniu Aeroklubu Bydgoskiego i lotnisko lotnictwa ogólnego. Lotnisko znajduje się w tym samym kompleksie co Międzynarodowy Port Lotniczy, z oddzielnym dojazdem i wejściem głównym od strony Biedaszkowa. Lotnisko posiada nieczynną betonową drogę startową na kierunku 13/31 o wymiarach 1000 × 50 metrów. Używane są oboczne pasy trawiaste o wymiarach 650 × 100, 650 × 100 i 590 × 100 m. Współrzędne geograficzne lotniska (środek nieczynnego betonowego pasa): . Lądowiska W 2015 w Bydgoszczy znajdowały się trzy sanitarne lądowiska: im. dr. Antoniego Jurasza na dachu Szpitala Uniwersyteckiego nr 1, przy ul. Skłodowskiej-Curie Lądowisko Bydgoszcz-10 Wojskowy Szpital Kliniczny przy. ul. Powstańców Warszawy 5. Lądowisko na terenie Szpitala Uniwersyteckiego nr 2 przy ul. Biziela Ponadto w rejonie węzła drogowego „Bydgoszcz Północ” w miejscowości Niwy znajduje się baza Lotniczego Pogotowia Ratunkowego. Wystawy lotnicze W maju każdego roku (od 2007) na terenie Wojskowych Zakładów Lotniczych nr 2 odbywają się targi techniki lotniczej Air Fair połączone z wystawą, dotyczącą zarówno lotnictwa cywilnego i turystycznego, wojskowego oraz szybownictwa. Lista wystawców w 2015 r. sięga ok. 120 podmiotów, a jeden dzień przeznaczony jest na bezpłatne zwiedzanie wystaw. Transport wodny W Bydgoszczy krzyżują się korytarze wodne wschodnio- i zachodnioeuropejskiego systemu śródlądowych dróg wodnych. Są to drogi: E-40 Dolna Wisła (Morze Bałtyckie-Gdańsk-Bydgoszcz-Warszawa-Bug-Dniepr-Morze Czarne); E-70 (Morze Północne-Antwerpia-Berlin-Bydgoszcz-Kaliningrad-Kłajpeda). Fragmentem tej drogi jest odcinek Odra-Wisła, spławny dzięki Kanałowi Bydgoskiemu. Przez terytorium miasta przepływają trzy skanalizowane cieki wodne, którymi możliwy jest transport wodny – zarówno o charakterze gospodarczym, jak i turystycznym: Wisła (14,4 km), Brda (skanalizowane 14,4 km) oraz Kanał Bydgoski (6,5 km). Infrastruktura wodna Bydgoszcz należy do pionierów wśród miast polskich w zakresie rewitalizacji i przywracania mieszkańcom terenów nadrzecznych. Obecne wykorzystanie gospodarcze dróg wodnych w obrębie Bydgoszczy jest niewielkie (na Brdzie istnieje od 1879 port drzewny, a od 1897 port rzeczny, w którym apogeum przeładunków sięgało 2 mln ton towarów rocznie), natomiast co roku wzrasta ich znaczenie turystyczne. Od 2005 na Brdzie kursuje Bydgoski Tramwaj Wodny o charakterze środka komunikacji publicznej (z rozkładem jazdy i biletami ZDMiKP). Oprócz tego dostępne do wynajęcia są jednostki pasażerskie, jachty oraz domy na wodzie (produkowane w Bydgoszczy). Na terenie miasta znajduje się 5 przystani żeglarskich, 6 wioślarskich i 7 kajakarskich – wiele z nich posiada tradycje i architekturę z początku XX w. i dwudziestolecia międzywojennego. Tor regatowy w Brdyujściu jest jednym z krajowych centrów sportów wodnych. W 2009 oddano do użytku marinę Gwiazda na Kanale Bydgoskim, a Przystań Bydgoszcz od 2012 oferuje wynajem kajaków, łodzi, rowerów wodnych i motorówek, którymi można pływać w centrum miasta podziwiając jego waterfront. W Bydgoszczy-Janowie znajduje się stanica PTTK, gdzie kończą się zwyczajowo spływy kajakowe Brdą z Borów Tucholskich. Od 2000 roku realizowane są kolejne programy „Przywracania miastu rzeki Brdy”, „Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego”, „Rewitalizacji Wyspy Młyńskiej”, „Rewitalizacji bulwarów i nabrzeży Brdy oraz Kanału Bydgoskiego”, „Rewitalizacji Starego Fordonu wraz z zagospodarowaniem bulwaru nad Wisłą”. Wydane na te cele środki sięgają setek mln zł, a efekty widoczne są dla mieszkańców i turystów w postaci kilometrów przebudowanych nabrzeży, bulwarów, wyremontowanych mostów, śluz, jazów, budowy nowych obiektów hydrotechnicznych np. kaskad Międzywodzia oraz oczyszczonej wody w Brdzie, w której nawet w centrum miasta można swobodnie zażywać kąpieli. Administracja wodna W Bydgoszczy od 1 stycznia 2018 ma siedzibę regionalny zarząd gospodarki wodnej odpowiedzialny za rejon wodny Noteci (w tym Kanał Bydgoski). Pod RZGW w Bydgoszczy funkcjonują Zarządy Zlewni: w Inowrocławiu i Pile. W Bydgoszczy funkcjonuje również Urząd Żeglugi Śródlądowej (jeden z 8 w kraju), którego rejon działania od 2018 roku obejmuje Wisłę na całym jej odcinku. W ramach nowej struktury urzędy żeglugowe w Warszawie i Krakowie są delegaturami UŻŚ w Bydgoszczy. W mieście zlokalizowany jest również Oddział Rejonowy Kujawsko-Pomorskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych, który obejmuje większość terenu województwa kujawsko-pomorskiego (po lewej stronie Wisły). Komunikacja miejska Obsługę transportu zbiorowego w Bydgoszczy, na zlecenie ZDMiKP, świadczy kilka firm. Wiodącym przewoźnikiem są Miejskie Zakłady Komunikacyjne MZK Bydgoszcz. Linie miejskie obsługuje również KDD Trans spółka z o.o. Pozostali przewoźnicy uruchamiają kilka linii miejskich (mikrobusy) oraz kilkanaście podmiejskich. W Bydgoszczy w ramach komunikacji miejskiej funkcjonuje 47 linii autobusowych oraz 11 tramwajowych, a także Bydgoski Tramwaj Wodny. Władze miasta stawiają na rozwój połączeń tramwajowych. W latach 2010–2012 wybudowano linię do Dworca PKP, natomiast od stycznia 2016 funkcjonuje linia do Fordonu. W 2021 otwarto odcinek torowiska na ul. Kujawskiej (łączący Górny Taras z centrum). Trwa budowa mostu tramwajowego Kazimierza Wielkiego. W marcu 2007 z bydgoskich ulic zniknęły autobusy marki Ikarus, zaś w 2008 pojawiły się dwa nowe tramwaje niskopodłogowe z bydgoskich zakładów Pesa. W kolejnych latach zakupiono kilkadziesiąt kolejnych tramwajów PESA Swing. Komunikacja rowerowa W 2015 w Bydgoszczy wyznaczonych i oznakowanych było 81 km dróg dla rowerów. 1 kwietnia 2015 uruchomiono Bydgoski Rower Aglomeracyjny z siecią 36 przystanków, a docelowo uwzględniający również część gmin: Osielsko, Białe Błota i Dąbrowa Chełmińska. System cieszy się bardzo dużą popularnością wśród społeczności bydgoszczan. W 2015 zanotowano 585 395 wypożyczeń, co stawia Bydgoszcz na 3. miejscu w kraju po Warszawie i Wrocławiu, a pod względem częstotliwości wypożyczania roweru (średnio 8 razy dziennie) na 3. miejscu w Europie za Dublinem i Barceloną Komunikacja dalekobieżna Bydgoszcz jest ważnym przystankiem dalekobieżnych kursów zbiorowej komunikacji samochodowej. Do kilku miast, m.in. Warszawy, Kołobrzegu, Szczecina, Gorzowa Wielkopolskiego kursują autobusy Komfort Busu. Z kolei PKS utrzymuje komunikację dalekobieżną m.in. do miast: Łódź, Chojnice, Słupsk, Koszalin, Grudziądz, Elbląg, Gniezno, Poznań, Wrocław, Katowice, Płock, Ostrołęka, Białystok, Warszawa, Ustka, Piła, Konin i innych, nie licząc mniejszych miejscowości w regionie bydgoskim. Bydgoszcz znajduje się w siatce połączeń Polskiego Busa – realizowane są bezpośrednie połączenia z Warszawą, Gdańskiem, Poznaniem, Wrocławiem, Berlinem i Pragą. Infrastruktura transportowa W 2013 w Bydgoszczy znajdowało się 748 km dróg, z czego 38 km przypadało na drogi krajowe, 9 km na wojewódzkie, 160 km na powiatowe, a 541 km na gminne. Tranzyt na kierunku wschód-zachód umożliwia południowa Obwodnica miasta: 10, częściowo przebudowana na S10 oraz 80, natomiast przemieszczanie w kierunku – północ-południe przejmuje 5, również częściowo przebudowana na S5. W 2013 roku 67% dróg miejskich posiadało nawierzchnię ulepszoną. Inteligentny System Transportowy W kwietniu 2015 uruchomiono w Bydgoszczy System ITS (Intelligent Transportation Systems) – jeden z pierwszych w kraju miejskich inteligentnych systemów usprawniających warunki ruchu kołowego. System obejmuje centralną część miasta, gdzie notuje się największe natężenie ruchu drogowego oraz ul. Fordońską, aż do wiaduktów warszawskich. System pozyskuje dane z drogowych urządzeń pomiarowych, optymalizując pracę sterowników sygnalizacji świetlnych, nadając priorytet komunikacji zbiorowej. Udostępnia użytkownikom aktualne informacje na tablicach zmiennej treści i tablicach informacji pasażerskiej. Podaje również wykorzystanie miejsc parkingowych na terenie Śródmieścia oraz naprowadza kierowców na trasy alternatywne. Wartość przedsięwzięcia wyniosła 54 mln zł, z czego 85% uzyskano z funduszy Unii Europejskiej. Obiekty inżynierskie Na terytorium miasta znajduje się 68 obiektów inżynierskich: 26 mostów, 23 wiadukty, 15 kładek dla pieszych, 2 przejścia podziemne, 2 tunele dla pieszych. Największym z obiektów jest most przez Wisłę im. Rudolfa Modrzejewskiego, który ma długość 1 km. Natomiast najstarszym zachowanym obiektem w oryginalnej formie są ceglane, łukowe mosty kolejowe przez Brdę z 1851. Oświata i nauka Tradycje Od XIV wieku w Bydgoszczy istniała szkoła parafialna, a w latach 1530–1725 trzyletnie Bernardyńskie Studium Filozoficzne, którego jednym z wykładowców był Bartłomiej z Bydgoszczy – autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego. Oprócz szkół zakonnych: karmelitów, bernardynów i klarysek od końca XVI wieku istniało w Bydgoszczy gimnazjum, zastąpione w 1637 przez kolegium jezuickie, którego gmach przy Starym Rynku (dzisiejszy ratusz) ufundował kanclerz wielki koronny, starosta bydgoski Jerzy Ossoliński. Po kasacie zakonu w 1780 kolegium przekształcono w szkołę realną, od 1808 szkołę departamentową, a w 1817 podniesiono ją do rangi Królewskiego Gimnazjum Klasycznego. W tym czasie w mieście istniało również ewangelickie seminarium nauczycielskie oraz szkoły prywatne i elementarne. W latach 1846–1914 wybudowano 8 nowych budynków szkolnych, a 2 rozbudowano. Wiele z nich służy po dzień dzisiejszy mieszcząc najbardziej renomowane placówki szkolne i wydziały bydgoskich uniwersytetów. W 1914 funkcjonowało w mieście m.in. 14 szkół ludowych i kilkanaście średnich. Do szkół wyższego poziomu zaliczały się m.in.: Gimnazjum Klasyczne, od 1877 w budynku przy pl. Wolności 9; Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie, od 1879 w budynku przy ul. Bernardyńskiej 6; Katolickie Seminarium Nauczycielskie, od 1907 w budynku przy ul. Seminaryjnej 3; Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne (zał. 1904) w kamienicy secesyjnej przy al. Mickiewicza 9; Wyższa Szkoła Muzyczna – założona w 1907; Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (zał. 1911) – jedyna w Prowincji Poznańskiej państwowa szkoła artystyczna w gmachu przy ul. św. Trójcy 37. Bogate tradycje w Bydgoszczy ma szkolnictwo specjalne przeznaczone dla dzieci niepełnosprawnych. W 1870 wzniesiono budynek Zakładu dla Niewidomych przy ul. Krasińskiego, a w 1902 kolejną placówkę przy ul. Kołłątaja. W 1895 przy ul. Reja otwarto Zakład dla Głuchoniemych. W okresie międzywojennym najwyżej w hierarchii znajdowały się cztery polskie gimnazja państwowe i miejskie (szkoły średnie): Państwowe Gimnazjum Klasyczne (pl. Wolności) męskie, od 1938 I Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego; Państwowe Gimnazjum Humanistyczne (ul. Grodzka) męskie, od 1938 II Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Edwarda Śmigłego-Rydza; Miejskie Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze (ul. Kopernika) męskie, od 1934 Miejskie Gimnazjum Męskie im. Mikołaja Kopernika; Miejskie Żeńskie Katolickie Gimnazjum Humanistyczne (ul. Staszica), od 1938 Miejskie Katolickie Liceum i Gimnazjum Żeńskie. Oprócz szkół państwowych funkcjonowały gimnazja prywatne, seminaria nauczycielskie oraz liczne szkoły zawodowe różnych typów i stopni, a także szkolnictwo wojskowe, artystyczne i muzyczne. Oprócz Bydgoskiego Konserwatorium Muzycznego w 1921 otwarto Bydgoską Szkołę Muzyczną, a w 1925 Miejskie Konserwatorium Muzyczne. Po II wojnie światowej znacznie rozbudowano bazę oświatową, m.in. do 1980 wzniesiono 41 nowych budynków szkolnych. Oddzielne zagadnienie stanowią starania Bydgoszczy o powołanie w mieście uniwersytetu, które sięgają 1873. W latach 1903–1906 ulokowano w Bydgoszczy Instytuty Rolnicze, których strukturę zorganizowano na wzór uniwersytetu z czterema wydziałami: chemii rolnej, chorób roślin, higieny zwierząt i melioracji. Po włączeniu Bydgoszczy do II RP, w 1920, nastąpił intensywny rozwój instytutu, który po 1927 r. stał się oddziałem Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Jego działalność kontynuowano, a nawet poszerzono również po 1945. Drugą placówką stanowiącą w założeniu zalążek Uniwersytetu Bydgoskiego była Królewsko-Pruska Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (1911), podniesiona w 1916 do rangi akademii. W latach 1920–1923 działalność szkoły kontynuowano pod nazwą Państwowa Szkoła Przemysłu Artystycznego. Od 1920 funkcjonowała w Bydgoszczy także Akademia Rolnicza, przeniesiona później do Cieszyna. Idea uniwersytecka doczekała się realizacji dopiero po II wojnie światowej, przy czym prowadziła poprzez naturalny rozwój miejscowego środowiska naukowego, skupionego od 1959 w Bydgoskim Towarzystwie Naukowym. Sumaryczny potencjał czterech uczelni publicznych powstałych do 1990 można było porównać z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu. Gwałtowny wzrost liczby studentów, kadry naukowej oraz uczelni niepublicznych w Bydgoszczy rozpoczął się po przełomie politycznym w 1989. Mimo planów połączenia w jeden uniwersytet, w latach 90. XX w. uczelnie bydgoskie zdecydowały się rozwijać samodzielnie. W 2004 Akademię Medyczną przekształcono w Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, w 2005 powstał Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, a w 2006 Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy (od 2021 Politechnika Bydgoska) Szkolnictwo wyższe W 2011 w Bydgoszczy istniało 16 jednostek szkolnictwa wyższego, w tym 9 uczelni (4 publiczne i 5 niepublicznych), 3 uczelnie teologiczne, w tym dwie będące sekcjami Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz 4 wydziały zamiejscowe uczelni publicznych i niepublicznych z Poznania, Torunia i Łodzi. Dodatkowo funkcjonowały dwa Nauczycielskie Kolegia Języków Obcych, które oferowały dyplomy uczelni patronackich (Uniwersytet Poznański, Warszawski i Gdański). W Bydgoszczy znajdują się jedyne w województwie kujawsko-pomorskim publiczne uczelnie – techniczna, muzyczna i medyczna. W 2014 studiowało w Bydgoszczy 36 tysięcy studentów (11. miejsce w kraju), co stanowiło 52% studentów w regionie kujawsko-pomorskim Uczelnie publiczne W Bydgoszczy działają cztery wyższe uczelnie publiczne, z których największą jest Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, na którym studiuje ponad 8 tys. studentów. Oferuje on 30 kierunków i ok. 60 specjalności na pięciu wydziałach: Humanistycznym, Pedagogiki i Psychologii, Matematyki, Fizyki i Techniki, Nauk Przyrodniczych oraz Administracji i Nauk Społecznych. Drugą pod względem liczby studentów (ponad 7 tys. w 2020), ale też i najstarszą (1951) jest Politechnika Bydgoska im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich – największa i najbardziej utytułowana uczelnia techniczna w województwie. Oferuje 27 kierunków i ok. 100 specjalności na 7 wydziałach: Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Inżynierii Mechanicznej, Rolnictwa i Biotechnologii, Technologii i Inżynierii Chemicznej, Telekomunikacji, Informatyki i Elektrotechniki, Biologii i Hodowli Zwierząt, Zarządzania oraz w Instytucie Matematyki i Fizyki. Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego to państwowa uczelnia artystyczna. Kształci przyszłych artystów muzyków, kompozytorów, instrumentalistów, wokalistów, dyrygentów, na 4 wydziałach: Kompozycji, Teorii Muzyki i Reżyserii Dźwięku, Instrumentalnym, Wokalno-Aktorskim oraz Dyrygentury Chóralnej i Edukacji Muzycznej. W Bydgoszczy znajduje się też Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika – wydzielona część toruńskiego Uniwersytetu, ukierunkowana na kształcenie studentów w naukach medycznych. Stanowi ona pod względem liczby kadry naukowej ok. jednej czwartej potencjału całego UMK. Uczelnia ta powstała w 1975 jako bydgoska filia Akademii Medycznej w Gdańsku, usamodzielniona w 1984 jako Akademia Medyczna im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, w 2004 włączona w struktury UMK z zachowaniem własnego patrona i siedziby w Bydgoszczy. Kształci się na niej 4,77 tys. studentów na 3 wydziałach: Lekarskim, Farmaceutycznym i Nauk o Zdrowiu. Baza uczelni opiera się również o kliniki zlokalizowane w 7 szpitalach (w tym dwóch uniwersyteckich). W mieście działają również filie innych państwowych uczelni, m.in. Ośrodek Studiów Wyższych Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Sekcja Studiów Teologicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dwie uczelnie teologiczne: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej oraz Wyższe Misyjne Seminarium Duchowne Zgromadzenia Ducha Świętego. Uczelnie niepubliczne Od 1998 nastąpił dynamiczny rozwój uczelni niepublicznych. Konsekwencją tego procesu jest ponad 35% udział studentów uczelni niepublicznych w ogólnej liczbie studiujących w Bydgoszczy w 2010. Spośród 6 niepublicznych szkół wyższych wyróżniają się trzy, zaliczane do czołówki w Polsce północnej: Wyższa Szkoła Gospodarki (zał. 1999, 3 wydziały, 17 kierunków studiów, 5,1 tys. studentów w 2010), Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa (zał. 2000, 5 wydziałów, 11 kierunków studiów, 5,6 tys. studentów w 2010) oraz Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Wydział Finansów i Zarządzania w Bydgoszczy (zał. 2007, 7 tys. studentów w Toruniu i Bydgoszczy). Pozostałe uczelnie niepaństwowe to: Wyższa Szkoła Środowiska (zał. 1998), Bydgoska Szkoła Wyższa (zał. 2004), Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu (zał. 2005) oraz Wydziały Zamiejscowe: Wyższej Szkoły Informatyki i Umiejętności w Łodzi (od 2001), Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (od 2002), Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Poznaniu (od 2007). Instytuty naukowe Bydgoszcz to również siedziba instytutów naukowych oraz innych jednostek współpracujących z uczelniami. Do najważniejszych jednostek naukowych, które posiadają swoje oddziały w Bydgoszczy należą: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy, Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego, Instytut Genetyki Sądowej i inne. Protoplastą wielu z tych jednostek są założone w 1903 Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy. Towarzystwa naukowe Bydgoszcz jest regionalnym ośrodkiem, w którym działalność prowadzi większość polskich stowarzyszeń naukowych. Wiele z bydgoskich oddziałów tych towarzystw ma zasięg obejmujący cały region kujawsko-pomorski, a w niektórych przypadkach go przekracza. Geneza niektórych organizacji sięga okresu międzywojennego, a nawet pruskiego (przed 1920). Niektóre z towarzystw prowadzą studia regionalno-historyczne. Wśród nich znajdują się najbardziej zasłużone dla miasta: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe i Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. TMMB należy do najstarszych stowarzyszeń regionalnych w Polsce (zał. 1832). Niższe szkolnictwo W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 8 żłobków, 83 przedszkola, 34 oddziały przedszkolne przy szkołach oraz 12 punktów przedszkolnych. Opieką objętych było w nich 11,7 tys. dzieci. W 56 szkołach podstawowych uczyło się 17,5 tys. dzieci, a w 66 gimnazjach 9,2 tys. dzieci i młodzieży. W mieście funkcjonowało 19 ponadgimnazjalnych szkół zawodowych, 29 liceów ogólnokształcących dla młodzieży i 17 dla dorosłych oraz 53 szkół policealnych dla młodzieży i dorosłych. W bydgoskich gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych 52% młodzieży uczyło się języka angielskiego, a 40% – języka niemieckiego. W latach 2008–2012 w Bydgoszczy świadectwo dojrzałości uzyskiwało średnio 2,4 tys. maturzystów. Wśród zespołów szkół znajdują się m.in. mistrzostwa sportowego (3), specjalne (2), budowlana, spożywcza, chemiczna, mechaniczna (2), samochodowa, drzewna, ekonomiczno-administracyjna, elektroniczna, gastronomiczna, handlowa, medyczna i inne. International School of Bydgoszcz W Bydgoszczy funkcjonuje jedyna w regionie szkoła międzynarodowa, posiadająca uprawnienia do wystawiania świadectw uznawanych na całym świecie. International School of Bydgoszcz założona dla dzieci oficerów wojsk NATO, kształci zarówno zagraniczne, jak i polskie dzieci. Średnie szkoły artystyczne Państwowy Zespół Szkół Muzycznych im. Artura Rubinsteina – szkoła I i II stopnia, istniejąca od 1925 Zespół Szkół Plastycznych im. Leona Wyczółkowskiego – od 1945 Szkoła Aktorska im. Adama Grzymały-Siedleckiego ul. Dworcowa 81 Policealna Szkoła Sztuk Pięknych w Bydgoszczy Szkolnictwo specjalne Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy – istniejący od 1872 Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabosłyszącej i Niesłyszącej im. gen. S. Maczka w Bydgoszczy – istniejący od 1876 Ośrodek Szkolno-Wychowawczy 03 Ośrodek Rewalidacyjno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży z Autyzmem Nadzór i doskonalenie zawodowe nauczycieli W Bydgoszczy zlokalizowane jest Kujawsko-Pomorskie Kuratorium Oświaty, Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli, Miejski Ośrodek Edukacji Nauczycieli w Bydgoszczy, Okręgowy Ośrodek Dokształcania Zawodowego, Bydgoski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli i Usług Oświatowych, Centrum Doskonalenia Nauczycieli Towarzystwa Wiedzy Powszechnej i inne Kultura Tradycje kulturalne Bydgoszcz jest liczącym się w kraju ośrodkiem kultury, zwłaszcza muzycznej. Tradycje teatru miejskiego sięgają XVII wieku, kiedy to w kolegium jezuitów wybudowano salę teatralną. W 1824 wzniesiono stały budynek teatru, przebudowany w 1895 do monumentalnej formy przez architekta Heinricha Seelinga z Berlina. Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne powstało w 1904, a w latach 1905–1945 istniała tu znana w Europie i na świecie Fabryka Pianin i Fortepianów Brunona Sommerfelda, liczne orkiestry oraz chóry zarówno niemieckie („Gesangverein”, „Liedertafel”), jak i polskie (św. Wojciech, Halka”, Moniuszko). W 1880 udostępniono pierwsze zbiory muzealne, w 1884 założono Bibliotekę Ludową, a w 1903 Bibliotekę Miejską, w 1913 ośrodek kształcenia artystycznego, a w 1909 pierwsze kino. Ośrodkiem polskiego życia kulturalnego był założony w 1907 Dom Polski, zniszczony w 1919 przez niemiecki Grenzschutz. Repolonizacja miasta dokonana w dwudziestoleciu międzywojennym doprowadziła do wytworzenia nowej polskiej elity kulturalnej w latach 30. XX w., rozwoju polskiego życia teatralnego, muzycznego, plastycznego, literackiego oraz rozwoju czasopiśmiennictwa. Po dramatycznym epizodzie II wojny światowej, trwał nadal proces rozwoju kulturalnego głównie pod względem instytucjonalnym. W latach 50. XX w. założono dwie instytucje muzyczne: Filharmonię Pomorską oraz Operę i Operetkę. Od 1974 istnieje Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Stan obecny W 2011 w Bydgoszczy czynnie działało ponad 80 organizacji, stowarzyszeń, fundacji zajmujących się szeroko rozumianą działalnością kulturalną. Osiem instytucji kultury korzysta z dotacji samorządu terytorialnego szczebla gminnego i wojewódzkiego. Są to: Opera Nova, Filharmonia Pomorska im. Ignacego Jana Paderewskiego, Teatr Polski im. Hieronima Konieczki, Wojewódzki Ośrodek Kultury i Sztuki „Stara Ochronka”, Miejski Ośrodek Kultury, Galeria Miejska bwa, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego i Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Witolda Bełzy. Uzupełnieniem oferty bydgoskich instytucji kultury jest działalność Akademii Muzycznej, Pałacu Młodzieży, młodzieżowych domów kultury, kilkunastu galerii sztuki, muzeów oraz stowarzyszeń i fundacji, których propozycje kulturalne łączą w sobie różne, często niekonwencjonalne dziedziny twórczości artystycznej. Do najbardziej znanych należą Stowarzyszenie Artystyczne „Mózg”, Eljazz, Fundacja Kultury Yakiza oraz Art House. W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 34 bibliotek (z filiami), z których usług korzystało blisko 50 tys. osób. 51 tys. seansów kinowych obejrzało 762 tys. osób. Muzea bydgoskie w 2013 zwiedziło 83 tys. osób. W ciągu 2012 roku 96 tys. osób wysłuchało koncertów w filharmonii, 71 tys. osób obejrzało spektakle operowe, a 24 tys. obejrzało sztuki teatralne. W 2010 Bydgoszcz kandydowała do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Doświadczenia zebrane podczas opracowywania aplikacji zaprocentowały zakotwiczeniem procesu rozwoju miasta w kulturze i poprzez kulturę, co wyrażono podczas I Bydgoskiego Kongresu Kultury, obradującego w 2011. Filharmonia Pomorska Filharmonia Pomorska im. I. J. Paderewskiego istnieje od 1953. Sala koncertowa (920 osób) zaliczana jest pod względem akustycznym do najlepszych w Europie, co potwierdzają opinie znanych twórców i krytyków muzycznych. Z uwagi na fenomen akustyki, cieszy się zainteresowaniem sławnych artystów. Na bydgoskiej estradzie występowało wiele światowych sław, m.in. Artur Rubinstein, Benjamin Britten, Witold Małcużyński, Luciano Pavarotti, Shlomo Mintz, Mischa Maisky, Kevin Kenner, Kurt Masur, Kazimierz Kord, Jerzy Maksymiuk i Antoni Wit. Gościło tu również wiele znakomitych zespołów. Opera Nova Opera Nova, istniejąca od 1956. W 1974 rozpoczęła budowę gmachu, składającego się z trzech kręgów, położonego nad Brdą. W 2023 rozpoczęto budowę 4 kręgu. Opera Nova stała się kulturalna wizytówką Bydgoszczy na świecie. W bydgoskiej Operze odnosiły pierwsze sukcesy i zaczynały wielką karierę uznane dziś primadonny, np. Barbara Zagórzanka i Bożena Betley, jak też śpiewacy: Józef Stępień, Florian Skulski i inni. Gościli tu najwięksi artyści operowi krajowi, np. Antonina Kawecka, Teresa Żylis-Gara, Wiesław Ochman, jak też zagraniczni. Występowały tu także całe zespoły: Opery Wrocławskiej, Teatrów z Leningradu, Moskwy, Kijowa, Mińska i Fundacji Glubenkiana z Lizbony. Teatry Teatr Polski im. Hieronima Konieczki z XVI-wiecznymi tradycjami, powstał w 1949. Kontynuował on działalność Teatru Miejskiego, którego okazały budynek zburzono w 1945. Od 2002 jest inicjatorem jedynego w Polsce Festiwalu Prapremier. W 2022 otwarto nowy budynek Teatru Kameralnego. W Bydgoszczy działa również kilka teatrów prywatnych: „Obok”, „Yakiza”, Teatr tańca Rozruch, plastyczny, słowa, Salon Młodych Twórców, oraz działają teatry alternatywne m.in. Teatr Pantomimy Dar. Ponadto przy Szkole Aktorskiej im. A. Grzymały-Siedleckiego istnieje Scena Prezentacji Teatralnych, która podejmuje szereg imprez ogólnopolskich: „Wiosna Teatralna”, „Peregrynacje z Melpomeną”, happeningi. W latach 1960–1986 funkcjonowała także druga scena teatralna: Teatr Kameralny, zaś od 2009 Bydgoski Teatr Lalek Buratino. W 2015 zainicjowano powstanie Teatru Rozmaitości przy IV śluzie Kanału Bydgoskiego z widownią 650 miejsc. Chóry W Bydgoszczy funkcjonuje około 30 chórów: akademickich, parafialnych, świeckich i młodzieżowych. Większość z nich należy do bydgoskich oddziałów stowarzyszeń: Polskiego Związku Chórów i Orkiestr oraz Federacji Caecilianum. Bydgoskie Towarzystwo Śpiewu „Halka” funkcjonujące nieprzerwanie od 1883 zalicza się do najstarszych chórów w Polsce. Orkiestry Próby organizacji zawodowej orkiestry miejskiej podejmowano na początku XX wieku (niemieckie Towarzystwo Orkiestrowe, zał. 1898), a także w latach 1921–1922. W okresie międzywojennym istniały w Bydgoszczy zespoły symfoniczne przy szkołach muzycznych, niemiecko-polska orkiestra teatralna (Deutsche Bühne) oraz kilkadziesiąt orkiestr dętych amatorskich i zawodowych. Pierwsza Miejska Orkiestra Symfoniczna powstała w Bydgoszczy w 1936, kierowana przez Alfonsa Rezlera. Reaktywowana w 1945 została przekształcona w 1953 w Orkiestrę Symfoniczną Filharmonii Pomorskiej. Niezależnie od tego wizytówką artystyczną Bydgoszczy w latach 1946–1955 była Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Bydgoszczy, która tworzyła na żywo oprawę muzyczną dla audycji Polskiego Radia. Kolejne orkiestry: symfoniczne, kameralne i dęte powstawały od lat 60. i związane były z rozwojem szkolnictwa średniego i muzycznego. W 2011 w Bydgoszczy funkcjonuje kilkadziesiąt orkiestr, z których kilka ma charakter zawodowy (Filharmonia, Opera, Akademia Muzyczna), a inne amatorskie zrzeszone są w Polskim Związku Chórów i Orkiestr. Kluby muzyczne W Bydgoszczy znajduje się blisko 40 klubów muzycznych. Klub Mózg założony przez Jacka Majewskiego i Sławomira Janickiego był jednym z ośrodków powstania tzw. muzyki yassowej, ważnej dla współczesnej kultury europejskiej. Z Mózgiem związani są tacy artyści jak Tomasz Gwinciński, Tymon Tymański, Marcin Świetlicki, Jerzy Mazzoll, Kazik Staszewski i wielu innych artystów polskich i zagranicznych. Do innych placówek, będących wyrazicielami lokalnego undergroundu oraz muzyki alternatywnej należą m.in.: Eljazz, Kuźnia, Węgliszek, Clan, Savoy, Sogo i wiele innych. Muzea Wśród muzeów bydgoskich największym jest regionalne Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego (od 1923), zajmujące kilka budynków w mieście, m.in. spichlerze nad Brdą i na Wyspie Młyńskiej. W Bydgoszczy działa też Muzeum Wojsk Lądowych specjalizujące się w dokumentowaniu najnowszej (XIX-XX w.) polskiej historii wojskowej, a w szczególności historii Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Exploseum, prezentujące zagadnienia związane z materiałami wybuchowymi i historią DAG Fabrik Bromberg oraz kilkanaście innych jednostek muzealnych. Kina W 2014 w Bydgoszczy funkcjonowały trzy multipleksy: Multikino (10 sal), Cinema City (13 sal) w Focus Mall oraz Helios w Galerii Pomorskiej (7 sal). Ofertę uzupełniają kina studyjne, m.in.: Kinoteatr Adria, Kino Orzeł, kino Pałacu Młodzieży, Kinoteatr Klubu IwSZ oraz dwa kina w Fordonie: Jeremi oraz w Domie Kultury Katolickiej „Wiatrak”. W sezonie wakacyjnym funkcjonują kina plenerowe: Perła przed Domem Mody Drukarnia, LPM przed Klubem Mózg oraz Blokada Filmowa – seanse nocne na najpiękniejszych ulicach Bydgoszczy. Biblioteki Najstarszą i największą historyczną kolekcję książek stanowi Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy, założona w 1488. W XIX wieku oprócz bibliotek urzędowych (poczta) i administracyjnych (rejencja) rozwijały się biblioteki naukowe, głównie należące do towarzystw niemieckich, np. Towarzystwa Technicznego, Przyrodniczego, Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego, czy też Instytutów Rolniczych (Centralna Biblioteka Rolnicza). W tym czasie powstawały również biblioteki przy szkołach średnich, garnizonowe, fachowe, w 1898 Biblioteka Ludowa, a w 1903 Biblioteka Miejska. Własne zbiory posiadały polskie stowarzyszenia kulturalne, oświatowe i rzemieślnicze. W 1867 Tomasz Śniegocki założył pierwszą polską księgarnię w mieście. W okresie międzywojennym powstała m.in. Biblioteka Lekarska (1921, największa na Pomorzu), biblioteka przy Muzeum Miejskim (1925), kolejne biblioteki wojskowe, szkolne i fachowe. Po 1945 siedzibę w Bydgoszczy miał m.in. Wydział Biblioteczny Instytutu Bałtyckiego, a w 1959 założono bibliotekę Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. W 2015 r. największą biblioteką w Bydgoszczy była Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dr Witolda Bełzy, która posiadała na terenie miasta 34 filie oraz cenne starodruki m.in. „Regułę dla wszystkich zakonników” Hieronima Savonaroli z 1489 i rękopis „Roty” Marii Konopnickiej (1910). Do innych większych bibliotek należały m.in. Wojewódzka Biblioteka Pedagogiczna, zbiory Archiwum Państwowego, kilkanaście bibliotek uczelnianych, m.in.: UTP (1952, największa w regionie o profilu technicznym), UKW (1969), Akademii Muzycznej (1974), Akademii Medycznej (1984), Wyższej Szkoły Gospodarki, KPSW, Wyższej Szkoły Bankowej, biblioteki kościelne m.in. Prymasowskiego Instytutu Kultury Chrześcijańskiej, biblioteki wojskowe, m.in. Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych, Muzeum Wojsk Lądowych i wiele innych. Od 1952 funkcjonuje nieprzerwanie Bydgoski Antykwariat Naukowy, który od 1969 prowadzi Bydgoskie Aukcje Antykwaryczne. Stowarzyszenia Najważniejszą organizacją prowadzącą działalność regionalną jest Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy powołane w 1923. Kontynuuje ono tradycje powstałego w 1832 Towarzystwa Upiększania Miasta Bydgoszczy. TMMB wydaje wiele wydawnictw poświęconych miastu (m.in. monumentalny wielojęzyczny album „Bo to jest Bydgoszcz”, album „Papież Jan Paweł II w Bydgoszczy”, „Muzyczna Bydgoszcz” oraz periodyki: „Kronika Bydgoska” – od 1967 – i „Kalendarz Bydgoski” – od 1968), organizuje liczne koncerty, konkursy dla bydgoszczan, troszczy się o ochronę miejsc pamięci i zabytków. Za pomocą szkolnych kół popularyzuje wiedzę o tradycjach Bydgoszczy wśród młodych mieszkańców miasta. W Bydgoszczy funkcjonują także inne stowarzyszenia popularyzujące literaturę, sztukę oraz kulturę innych krajów i regionów świata, m.in.: Stowarzyszenie Pisarzy Polskich Oddział Bydgoszcz, Galeria Autorska Jana Kaji i Jacka Solińskiego, Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej, Towarzystwo Polsko-Austriackie, Włoskie, Niemieckie, Nigeryjskie, Norweskie, Koreańskie i wiele innych. Festiwale W Bydgoszczy odbywa się kilkadziesiąt cyklicznych festiwali i przeglądów kulturalnych o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Najstarsze festiwale bydgoskie są organizowane przez Filharmonię Pomorską: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego (1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (1962) i kongres Musica Antiqua Europae Orientalis (1966). Pokaźne tradycje posiadają także organizowane przez Pałac Młodzieży: Ogólnopolski Konkurs Chórów a Cappella Dzieci i Młodzieży oraz Bydgoskie Impresje Muzyczne (1977). Markę w kraju i za granicą wypracowały także takie festiwale jak: Międzynarodowy Konkurs Młodych Pianistów „Arthur Rubinstein in memoriam” organizowany przez Zespół Szkół Muzycznych, Bydgoski Festiwal Operowy, Artpop Festival Złote Przeboje Bydgoszcz, Festiwal Laureatów Konkursów Muzycznych, Festiwal Prapremier, Camera Obscura czy Pejzaż bez Ciebie – Festiwal Twórczości Niezapomnianych Artystów Polskich. Miejski Ośrodek Kultury w Bydgoszczy organizuje m.in. festiwale: Międzynarodowy Festiwal Harmonijki Ustnej, na który zjeżdżają się wielbiciele tego instrumentu z całej Polski oraz największą imprezę literacką w regionie Międzynarodowy Festiwal Książki – Bydgoski Trójkąt Literacki, zaś Wojewódzki Ośrodek Kultury – Bydgoszcz Buskers Festiwal – Międzynarodowe Spotkania Artystów Ulicznych. Bydgoscy perkusiści mają także swój festiwal – są nim Bydgoskie Drums Fuzje. W mieście odbywają się festiwale filmowe: Never seen in Bydgoszcz i AFF-Era Filmowa oraz przegląd kina niezależnego OFF-Era Filmowa. W latach 2010-18 w Bydgoszczy odbywał się największy na świecie festiwal poświęcony sztuce operatorów filmowych: Camerimage. Gwara bydgoska W 2008 na temat gwary miejskiej Bydgoszczy prof. Andrzej Stanisław Dyszak wydał (nakładem TMMB) „Jak mówili bydgoszczanie. Mały słownik gwary bydgoskiej”. Literackim świadectwem gwary jest książka Jerzego Sulimy-Kamińskiego „Most królowej Jadwigi”. We wrześniu 2012 ruszyła internetowa inicjatywa „Ratowanie Gwary Bydgoskiej”, w której wzięło udział ponad 1200 osób. Owocem ich prac jest opublikowany w internecie na początku stycznia 2013 Słowniczek Gwary Bydgoskiej. Media Bydgoszcz jest ośrodkiem, w którym znajdują się siedziby większości środków masowego przekazu z zasięgiem na województwo kujawsko-pomorskie. Znajdują się tu: regionalny oddział Telewizji Polskiej (TVP3 Bydgoszcz) (1973–1984 i od 1994), regionalna rozgłośnia radia publicznego (Polskie Radio Pomorza i Kujaw), największy w Polsce dziennik regionalny (Gazeta Pomorska) oraz liczne lokalne rozgłośnie radiowe, redakcje gazet i czasopism oraz portali internetowych. W 2013 siedzibę w Bydgoszczy miało 6 stacji radiowych oraz 15 redakcji prasowych. W mieście ukazują się 3 regionalne dzienniki: Gazeta Wyborcza Bydgoszcz, Express Bydgoski oraz Gazeta Pomorska, których mutacje lokalne (np. Toruń, Włocławek, Grudziądz, Inowrocław) również wydawane są w Bydgoszczy. Tradycje drukarstwa w Bydgoszczy sięgają 1806. Zakłady Graficzne w Bydgoszczy były w okresie międzywojennym jednym z większych zakładów poligraficznych w Polsce, wydawcą ekskluzywnych wydawnictw polskich, a po 1945 r. – największym w kraju kombinatem poligraficznym w zakresie druku podręczników i czasopism pedagogicznych. W 2008 wydano w Bydgoszczy 97 tytułów gazet i czasopism w nakładzie 58 tys. egzemplarzy (7. miejsce w kraju), natomiast w 2012 wydano 79% nakładu prasy wychodzącego w województwie kujawsko-pomorskim. Kilka czasopism ma zasięg krajowy. Bydgoszcz jest także ośrodkiem wydawniczym, w którym co roku wydawanych jest kilkaset tytułów książek i broszur, np. w 2008 wydano w Bydgoszczy 349 tytułów w nakładzie 617 tys. egzemplarzy (9. miejsce w kraju). Połowa wydanych pozycji dotyczyła tematyki ogólnej i popularnej, zaś jedna trzecia – publikacji naukowych. Rosnąca rola Internetu jako źródła informacji ma odbicie w ofercie lokalnej. Istotniejszymi źródłami informacji są m.in.: Bydgoski Portal Internetowy, Bydgoszcz Nasze Miasto, MetropoliaBydgoska.pl. Miasto jest siedzibą wojewódzkiego oddziału Polskiej Agencji Prasowej, a także rezydują tu korespondenci innych agencji m.in. KAI. Od 2007 Polskie Radio Pomorza i Kujaw organizuje Międzynarodowy Konkurs Artystycznych Form Radiowych, jedyny tego typu w Polsce, który wpisuje się w poszukiwania nowatorskich form sztuki radiowej. Finał każdej edycji festiwalu odbywa się w różnych zabytkowych obiektach na terenie regionu kujawsko-pomorskiego. Poczta w Bydgoszczy Tradycje Początki poczty w Bydgoszczy sięgają I połowy XVIII wieku, kiedy to odbywano regularne kursy pocztowe do Warszawy, a w mieście znajdowała się placówka Poczty Królewskiej w kamienicy na rogu ulic Batorego i Niedźwiedziej. W latach 1778–1815 Bydgoszcz była siedzibą Pocztamtu Centralnego. Po 1772 r. przez Bydgoszcz prowadził jeden z najważniejszych w państwie pruskim szlaków z Berlina do Królewca. W 1825 r. wyruszył pierwszy listonosz etatowy, w 1826 r. otwarto pocztę szybką, w 1838 r. osobową, a w 1876 r. telegraf, w 1895 r. telefon. W połowie XIX wieku umieszczono w Bydgoszczy dyrekcję Poczty, co miało związek z równoczesną budową ważnego węzła kolejowego. W latach 1883–1899 zbudowano dla tej instytucji okazały gmach przy ul. Stary Port. Od 1885 r. w budynku mieściła się naddyrekcja poczty, której jurysdykcja obejmowała część Wielkopolski i Prus Zachodnich – obszar rozleglejszy niż rejencja bydgoska. Jeszcze w XIX w. pojawiły się w Bydgoszczy kolejne placówki pocztowe: Oddział nr 2 przy dworcu kolejowym (1850), Oddział nr 3 na Bocianowe (1878) i kolejne: na Bartodziejach (1888), Wilczaku (1896), Jachcicach (1900). Ważną instytucją, która znalazła siedzibę w Bydgoszczy była Izba Obrachunkowa Poczty Polskiej, powstała w 1919 r. i obejmująca swoim zasięgiem działania cały kraj. Na skutek zarządzonej częściowej ewakuacji Warszawy, w czasie wojny polsko-bolszewickiej Izbę przeniesiono do Bydgoszczy w sierpniu 1920 i pozostała tu już na stałe. W 1935 nazwę zmieniono na Izba Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów. W 1957 oddano dla potrzeb Biura budynek przy ul. Bernardyńskiej 15 oraz przejęto kontrolę opłat celnych z Warszawy. W latach 70. po informatyzacji ośrodka zmieniono nazwę na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty i Telekomunikacji, a w 1991 na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej. W latach 90. utworzono w Bydgoszczy kolejne ogólnokrajowe jednostki pocztowe: Bank Pocztowy oraz Postdata. Współczesność Wśród jednostek pocztowych w Bydgoszczy znajdują się m.in.: Poczta Polska Centralny Ośrodek Rozliczeniowy w Bydgoszczy, ul. Bernardyńska 15 – istniejący w Bydgoszczy nieprzerwanie od 1920 Poczta Polska Węzeł Ekspedycyjno-Rozdzielczy w Lisim Ogonie k. Bydgoszczy – jedno z 11 centrów logistycznych Poczty Polskiej w kraju Oddziały operacyjne i urzędy pocztowe: Oddział Rejonowy, Centrum Sieci Pocztowej Oddział Regionalny, Centrum Informatyki Regionalny Wydział Operacyjny, Centrum Usług Koncesjonowanych Oddział Regionalny (Jagiellońska 6), Centrum Logistyki Oddział Regionalny (Gajowa 99), Wydział Regionalny Centrum Zarządzania Bezpieczeństwem (Bernardyńska 15) oraz 51 urzędów pocztowych. Ponadto wśród 8 jednostek wchodzących w skład Grupy Poczta Polska, dwie mają siedziby w Bydgoszczy: Bank Pocztowy (od 1990) – specjalizuje się w obsłudze klientów indywidualnych, posiada największą w kraju sieć dystrybucji – ponad 7500 placówek Postdata (od 1990) – spółka zapewniająca obsługę informatyczną Poczty Polskiej W Bydgoszczy znajduje się ponadto delegatura wojewódzka Urzędu Komunikacji Elektronicznej (przed 2006 Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty) Bezpieczeństwo publiczne Bydgoszcz oraz powiat bydgoski posiadają wspólne jednostki organizacyjne Policji i Państwowej Straż Pożarnej – działają one na obszarze 1569 km² zamieszkałym przez 470 tys. osób. W 2019 roku doszło w Bydgoszczy do 6270 wypadków i kolizji drogowych (17,9 zdarzeń/1000 mieszkańców), spowodowanych najczęściej niezachowaniem bezpiecznej odległości między pojazdami. Policja W Bydgoszczy znajduje się Wojewódzka Komenda Policji, której podlega m.in. Oddział Prewencji oraz 19 miejskich i powiatowych komend policji w województwie kujawsko-pomorskim. Zasięg terytorialny Komendy Miejskiej Policji w Bydgoszczy obejmuje miasto Bydgoszcz oraz powiat bydgoski. W 2015 r. jednostkami terytorialnymi KMP były: Komisariat Policji Bydgoszcz-Śródmieście – obejmuje północną część miasta oraz gminę Osielsko; Komisariat Policji Bydgoszcz-Szwederowo – obejmuje centralną i południową część miasta; Komisariat Policji Bydgoszcz-Błonie – obejmuje zachodnią część miasta; Komisariat Policji Bydgoszcz-Wyżyny – obejmuje południowo-wschodnią Bydgoszcz i gminę Nowa Wieś Wielka; Komisariat Policji Bydgoszcz-Fordon – obejmuje dzielnicę Fordon i gminę Dąbrowa Chełmińska; Komisariat Policji w Koronowie – obejmuje gminy: Koronowo, Dobrcz i Sicienko; Komisariat Policji w Solcu Kujawskim – obejmuje miasto i gminę Solec Kujawski; Komisariat Policji w Białych Błotach – obejmuje gminę Białe Błota. Stan etatowy Komendy Miejskiej Policji w Bydgoszczy w 2014 r. wynosił 1039 policjantów. Straż Pożarna Geneza Ochotniczej Straży Pożarnej w Bydgoszczy sięga 1864, a służby zawodowej 1872. Do 1911 główna remiza mieściła się w kościele Klarysek, a potem w budynku przy ul. Pomorskiej 16. W 2014 Komenda Miejska PSP w Bydgoszczy zatrudniała łącznie 221 funkcjonariuszy. Zabezpieczenie operacyjne miasta i powiatu bydgoskiego stanowi 5 jednostek ratowniczo-gaśniczych (JRG), które posiadają własne specjalizacje, m.in. wodno-nurkową, chemiczną, wysokościową. Działania ratownicze wspomaga 6 zakładowych ochotniczych straży pożarnych (Kable, Lucent, BFM, Unilever, Sklejka, Pasamon), wojewódzka delegatura Wojskowej Ochrony Pożarowej oraz służby ratowniczo-gaśnicze przy porcie lotniczym Bydgoszcz. Od 1992 r. funkcjonuje w Bydgoszczy Szkoła Podoficerska Państwowej Straży Pożarnej (jedna z 5 szkół PSP w kraju), która kształci strażaków – ratowników z terenu całego kraju. W 2014 r. straż pożarna odnotowała na terenie Bydgoszczy 2463 zdarzeń, w tym 907 pożarów. Straż Miejska Protoplastą Straży Miejskiej w Bydgoszczy byli obserwatorzy pełniący służbę na wieży ratuszowej, oddział piechoty miejskiej (1636), a w XIX wieku tzw. stróżowie nocni. Od 1991 r. przy urzędzie miejskim działa komenda Straży Miejskiej Miasta Bydgoszczy, której podlegają 4 referaty dzielnicowe. W 2014 r. jednostki te zatrudniały 248 osób, w tym 180 strażników i 27 osób przy obsłudze wideomonitoringu. W 2014 r. ukarano mandatami karnymi 17,5 tys. osób na łączną kwotę 2 mln zł oraz wylegitymowano 39,4 tys. osób ujawniając 41 tys. wykroczeń. Monitoring miejski Istotną rolę w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom Bydgoszczy pełni system monitoringu wizyjnego rozmieszczony w strategicznych punktach miasta, którego budowę rozpoczęto w 2004. W 2014 składał się z 159 kamer, w tym 68 stacjonarnych i 91 obrotowych. Studia obsługujące system znajdują się m.in. w budynkach: Komendy Miejskiej Policji oraz Komisariatu Policji Bydgoszcz-Śródmieście, a docelowo w budynku Bydgoskiego Centrum Monitoringu. Obsługiwane są przez pracowników oraz funkcjonariuszy Straży Miejskiej w liczbie ok. 40 osób. Bydgoskie Centrum Bezpieczeństwa Od 2008 r. miasto Bydgoszcz i powiat bydgoski prowadzą wspólnie Bydgoskie Centrum Bezpieczeństwa i Bydgoskie Centrum Zarządzania Kryzysowego. Niezależnie od tego funkcjonuje Centrum Zarządzania Kryzysowego Wojewody Kujawsko-Pomorskiego. W Centrum pracują strażnicy miejscy i służba dyżurna zarządzania kryzysowego. Znajduje się tu (ul. Grudziądzka 9-15 bud. C) jedno z 17 krajowych Wojewódzkich Centrów Powiadamiania Ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. W 2012 r. uruchomiono w Bydgoszczy SMS-owy system przekazywania ostrzeżeń o sytuacjach kryzysowych zagrażających zdrowiu, życiu i mieniu. Inne instytucje bezpieczeństwa narodowego W Bydgoszczy siedzibę mają także wojewódzkie oddziały: Państwowej Straży Rybackiej, Straży Ochrony Kolei, Państwowej Straży Łowieckiej, Straży Granicznej (przy porcie lotniczym), Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, delegatura Centralnego Biura Antykorupcyjnego, oddział Żandarmerii Wojskowej, Ekspozytura Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Więzienna, Inspekcja Transportu Drogowego i inne. Opieka zdrowotna Miasto jest ważnym ośrodkiem medycznym w skali krajowej, dzięki rozwiniętej infrastrukturze, wyższej uczelni medycznej kształcącej odpowiednie kadry, a także dzięki obecności wybitnych specjalistów (prof. Marek Harat, prof. Józef Kałużny i inni), którzy słyną z nowatorskich przedsięwzięć medycznych (onkologia, neurochirurgia, okulistyka, laryngologia, kardiologia). W 2013 r. pracowało w Bydgoszczy 3536 lekarzy, 3937 pielęgniarek oraz 435 położnych. Tradycje Pierwsi lekarze, absolwenci Uniwersytetu Jagiellońskiego zamieszkali w Bydgoszczy na początku XVI wieku. W czasach staropolskich na każdym z bydgoskich przedmieść istniały szpitale, które wówczas miały formę przytułków dla chorych, starców i ubogich. W 1448 r. z fundacji patrycjatu bydgoskiego na przedmieściu Gdańskim powstał szpital Świętego Ducha, w 1529 r. z fundacji starosty bydgoskiego Stanisława Kościeleckiego wzniesiono szpital św. Stanisława na przedmieściu Kujawskim, a w 1550 r. z fundacji burgrabiego zamku bydgoskiego powstał szpital św. Krzyża na przedmieściu Poznańskim. Przytułki te wraz z kaplicami rozebrały w latach 1834–1840 władze pruskie. Pierwszy szpital (lazaret miejski) utworzono przy ul. Grodzkiej 2 w 1774 r. po założeniu w mieście stałego garnizonu wojskowego. W czasach Księstwa Warszawskiego (1806–1815) istniały w Bydgoszczy dwa lazarety: wojskowy oraz miejski. W 1809 r. władze Księstwa zezwoliły na założenie w Bydgoszczy departamentowej Rady Lekarskiej, która miała sprawować nadzór nad lecznictwem. Po 1815 r. przekształcono ją w rejencyjną Komisję Sanitarną podległą Kolegium Medycznemu w Poznaniu. W 1836 r. w dawnym klasztorze klarysek założono nowy Szpital Miejski, który w 1878 r. rozbudowano do 70 łóżek. W 1852 r. wzniesiono Szpital Garnizonowy przy ul. Jagiellońskiej, a w 1880 r. na Bielawach (nie włączonych jeszcze w obręb administracyjny miasta) otwarto Szpital Powiatowy (dzisiaj Wojewódzki Szpital Dziecięcy). Z kolei w 1885 r. powstał Szpital Diakonisek im. Ludwiki Giese-Rafalskiej, która ufundowała budynek (dzisiaj Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii). W 1898 r. otwarto Szpital Dziecięcy przy ul. św. Floriana (dzisiaj Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny), rozbudowany w 1910 r. dzięki pomocy dr Stanisława Warmińskiego – stryja działacza narodowego dr Emila Warmińskiego. W 1909 r. dzięki fundacji cesarzowej Augusty Wiktorii powstała w Bydgoszczy 25-łóżkowa Lecznica dla Niemowląt przy pl. Kościeleckich (dzisiaj Wojewódzki Ośrodek Kultury). W 1901 r. wybudowano także okazałe schronisko dla niewidomych przy ul. Kołłątaja. Z kolei w latach 1903–1904 staraniem Centralnego Niemieckiego Komitetu dla Budowy Zakładów Przeciwgruźliczych powstało w Smukale wśród lasów sosnowych sanatorium dla płucnochorych, połączone z miastem koleją wąskotorową. W okresie międzywojennym zbudowano duży Szpital Miejski (1928–1938, dzisiaj szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr A. Jurasza), dokąd w 1937 r. przeprowadzono szpital miejski z klasztoru klarysek (dzisiaj Muzeum Okręgowe). W 1933 zmodernizowano także Szpital Powiatowy przy ul. Chodkiewicza. Po 1945 r. zbudowano w Bydgoszczy cztery duże szpitale: Miejski im. E. Warmińskiego (1959), Wojewódzki im. J. Biziela (1980), Wojskowy (1985) oraz Onkologiczny (1994) oraz szereg innych jednostek służby zdrowia. W 1985 r. powołano Państwowy Szpital Kliniczny Akademii Medycznej im. dr Antoniego Jurasza na bazie szpitala wojewódzkiego. Po 2000 r. powstało szereg szpitali niepublicznych. Szpitale W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 15 szpitali, 156 przychodni oraz 124 apteki. Wykaz szpitali bydgoskich: szpitale jednostek samorządu terytorialnego: Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii w Bydgoszczy Wielospecjalistyczny Szpital Miejski im. Emila Warmińskiego w Bydgoszczy Wojewódzki Szpital Dziecięcy im. Józefa Brudzińskiego w Bydgoszczy Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny im. Tadeusza Browicza w Bydgoszczy szpitale uniwersyteckie, prowadzone przez Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy: Szpital Uniwersytecki nr 1 im. Antoniego Jurasza w Bydgoszczy Szpital Uniwersytecki nr 2 im. Jana Biziela w Bydgoszczy szpitale resortowe: Szpital MSW w Bydgoszczy 10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy 6 szpitali prywatnych, m.in. Szpital Świętego Łukasza, Alfa Med, Centrum Medyczne Bieńkowski, Centrum Medyczne Gizińscy, Stadmedica, Szpital Eskulap – Centrum Leczenia Chorób Serca i Naczyń. W Bydgoszczy funkcjonują ponadto 3 placówki opieki paliatywnej: Hospicjum im. ks. Jerzego Popiełuszki w Bydgoszczy przy Szpitalu Miejskim Dom Sue Ryder w Bydgoszczy przy Centrum Onkologii Oddział Medycyny Paliatywnej w szpitalu Uniwersyteckim nr 1. Szpitale publiczne w Bydgoszczy dysponują łącznie 3295 łóżkami. Mają one znaczenie ponadlokalne – hospitalizowani są tu także mieszkańcy regionu oraz pozostałej części kraju. W 2003 r. leczyło się tutaj 114 tys. osób, a przeciętny okres pobytu wynosił 6,9 doby. W trzech szpitalach bydgoskich: Wojskowym, Uniwersyteckim nr 1 i Uniwersyteckim nr 2 funkcjonują Szpitalne Oddziały Ratunkowe (SOR-y). Dodatkowo w Szpitalu Uniwersyteckim nr 1 im. dr Jurasza utworzono jedno z 14 w kraju Centrów Urazowych. Na szczególną uwagę zasługuje Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka, znajdujące się w dzielnicy Fordon. Słynie ono nie tylko z wielokrotnych wygranych w rankingach na najlepszy szpital w Polsce, lecz i z wysoce specjalistycznych badań z wykorzystaniem m.in. pierwszego w Polsce PET-CT (pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa). W dzielnicy Opławiec, położonej w zachodniej części miasta, na skarpie nad Brdą znajduje się sanatorium Kujawsko-Pomorskiego Centrum Pulmonologii dla przewlekle chorych. Szkolnictwo medyczne Szkolnictwo medyczne w Bydgoszczy istnieje od początku lat 50. XX wieku – w 1951 powołano jako pierwszy w Polsce Zakład Doskonalenia Lekarzy, gdzie odbywały się szkolenia podyplomowe dla lekarzy z całego kraju. W 1971 przekształcono go w Zespół Nauczania Klinicznego w Bydgoszczy, a następnie w Filię Akademii Medycznej w Gdańsku. W 1984 powstała samodzielna Akademia Medyczna, która 20 lat później, w 2004, została włączona do Uniwersytetu Mikołaja Kopernika jako Collegium Medicum. W 2023 rozpoczęto prace nad utworzeniem wydziału medycznego na Politechnice Bydgoskiej Medyczne jednostki organizacyjne W Bydgoszczy zlokalizowany jest Kujawsko-Pomorski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia, Kujawsko-Pomorskie Wojewódzkie centrum zdrowia publicznego, Wojewódzki Inspektorat Farmaceutyczny, Wojewódzki Inspektorat Weterynarii, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa oraz jednostki samorządu zawodowego, m.in.: Bydgoska Izba Lekarska – jedna z 24 okręgowych izb Naczelnej Izby Lekarskiej obejmująca zachodnią połowę województwa, wydaje własne pismo „Primum non nocere”; Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych w Bydgoszczy – jedna z 45 izb okręgowych, obejmująca zachodnią połowę województwa; Pomorsko-Kujawska Okręgowa Izba Aptekarska – jedna z 20 okręgowych izb Naczelnej Izby Aptekarskiej, obejmuje całe województwo; Kujawsko-Pomorska Izba Lekarsko-Weterynaryjna – jedna z 16 wojewódzkich izb Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej; Federacja Związków Pracodawców Ochrony Zdrowia Porozumienie Zielonogórskie W Bydgoszczy istnieją ponadto regionalne oddziały wielu organizacji i stowarzyszeń medycznych np. Polskie Stowarzyszenie Diabetyków (założone w 1981 r. z siedzibą w Bydgoszczy), Polskie Towarzystwo Alergologiczne (założone w Bydgoszczy w 1982 r.), Polskie Towarzystwo Lekarskie (od 1903), Polskie Towarzystwo Stomatologiczne (od 1953), Polskie Towarzystwo Pediatryczne (od 1954), Polskie Lekarskie Towarzystwo Radiologiczne, Polskie Towarzystwo Anatomiczne, Polskie Towarzystwo Chirurgów Dziecięcych, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, Polskie Towarzystwo Kardiologiczne, Polskie Towarzystwo Neurologiczne, Polskie Towarzystwo Endokrynologiczne, Polskie Towarzystwo Fizyki Medycznej, Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego, Polskie Towarzystwo Ortopedyczne i Traumatologiczne, Polskie Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii, Towarzystwo Internistów Polskich, Polskie Towarzystwo Diagnostyki Laboratoryjnej, Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie, Polskie Towarzystwo Położnych (od 2004), Międzynarodowe Stowarzyszenie Studentów Medycyny IFMSA-Poland i inne. Ratownictwo medyczne Pierwszy wóz sanitarny służący transportowi chorych i udzielaniu pierwszej pomocy uruchomiono w Bydgoszczy w 1902 i przekazano do dyspozycji Miejskiej Straży Pożarnej. W 1926 r. nastąpiło przejście na trakcję mechaniczną, a w 1927 r. uruchomiono Pogotowie Ratunkowe ze stałym dyżurem lekarskim w remizie straży pożarnej przy ul. Pomorskiej 16. W latach 30. XX w. rocznie przewożono ok. 1,7 tys. chorych. W 1955 r. uruchomiono Zespół Lotnictwa Sanitarnego. W 1967 r. oddano do użytku nową siedzibę Pogotowia Ratunkowego przy ul. Markwarta, które stało się stacją wojewódzką. W 2015 r. Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Bydgoszczy dysponowała 5 zespołami specjalistycznymi, 11 bazami wyjazdowymi oraz 16 ambulansami. W Bydgoszczy przy ul. Toruńskiej 157 (przy jazie Czersko Polskie) funkcjonuje Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe Województwa Kujawsko-Pomorskiego (zał. 1968), do którego należy 12 placówek rejonowych na terenie całego regionu. Przy Lotnisku Bydgoszcz-Biedaszkowo funkcjonuje ponadto bydgoskie Lotnicze Pogotowie Ratunkowe (baza HEMS). W mieście znajdują się 3 profesjonalne lądowiska dla helikopterów LPR, w tym 2 całodobowe (przy Szpitalach: Wojskowym oraz Uniwersyteckich nr 1 i 2). Bydgoszcz jako garnizon wojskowy Bydgoszcz jest jednym z ważniejszych ośrodków administracji wojskowej na mapie kraju, w 2014 drugim co do wielkości garnizonem w Polsce. Znajduje się tu także większość instytucji NATO obecnych w Polsce. Instytucje i jednostki WP W 2014 w Bydgoszczy znajdowały się następujące instytucje wojskowe: Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych – jednostka podległa Ministrowi Obrony Narodowej, bezpośrednio podporządkowana Dowódcy Generalnemu Rodzajów Sił Zbrojnych; Batalion Dowodzenia Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych; 1 Pomorska Brygada Logistyczna im. Kazimierza Wielkiego – obecna w większości konfliktów, w których brała udział polska armia, m.in. w Iraku, Czadzie, Afganistanie; Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych – zajmuje się przystosowywaniem NATO-wskich doktryn do działań polskiej armii; Wojewódzki sztab wojskowy; Wojskowa Komenda Uzupełnień; 11 Wojskowy Oddział Gospodarczy; 22 Ośrodek Dowodzenia i Naprowadzania – służy siłom lotniczym; Region Wsparcia Teleinformatycznego w Bydgoszczy – obejmuje województwa: kujawsko-pomorskie, pomorskie, zachodniopomorskie; 2 Rejon Wsparcia Teleinformatycznego Sił Powietrznych; Zespół Zarządzania Wsparciem Teleinformatycznym w Bydgoszczy; 1 Wojskowy Szpital Polowy – jeden z dwóch w kraju, jako Szpital Operacji Pokojowych zabezpieczał medycznie żołnierzy w Iraku; Centralna Grupa Działań Psychologicznych – jest obecna m.in. na misjach zagranicznych, w jakich uczestniczą polscy żołnierze; 2 Wojskowy Ośrodek Metrologii; Komenda garnizonu Bydgoszcz – ul. Warszawska 10; Oddział Żandarmerii Wojskowej; Rejonowy Zarząd Infrastruktury – obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i łódzkie; Rejonowe Warsztaty Techniczne; Wojskowa Agencja Mieszkaniowa oddział regionalny w Bydgoszczy (www) – obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i część łódzkiego; 10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy; Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej – jeden z 5. w kraju, obejmuje województwa: kujawsko-pomorskie, łódzkie i wielkopolskie; Wojskowa Ochrona Pożarowa – jedna z 10. delegatur w kraju, obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i łódzkie; Ekspozytura Służby Kontrwywiadu Wojskowego; Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2; Orkiestra Wojskowa w Bydgoszczy; Muzeum Wojsk Lądowych; Cywilno-Wojskowy Związek Sportowy Zawisza Bydgoszcz; dwie parafie wojskowe: katolicka pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju i ewangelicko-augsburska. Instytucje i jednostki NATO W Bydgoszczy zlokalizowane są także istotne instytucje NATO, większość z tych, które są w Polsce: Centrum Szkolenia Sił Połączonych Joint Force Training Center – dzięki niemu rocznie przyjeżdża do Bydgoszczy kilka tysięcy oficerów z wszystkich państw NATO oraz Partnerstwa Wschodniego 3 Batalion Łączności NATO Centrum Eksperckie Policji Wojskowej NATO Jednostka Szpicy NATO (2015 – w organizacji). Zespół Wsparcia Teleinformatycznego Agencji Łączności i Informatyki NATO (ang. NATO Communications and Information Agency CIS Support Unit Bydgoszcz – NCI Agency CSU Bydgoszcz). Rys historyczny Pierwsza stała załoga wojskowa na terytorium obecnej Bydgoszczy odnotowana w Kronice Galla Anonima związana jest z Wyszogrodem nad Wisłą, który w 1113 zdobył Bolesław Krzywousty. W czasach I Rzeczypospolitej na zamku bydgoskim przebywała stała załoga wojskowa. Po 1657 bezpieczeństwo miastu zapewniała milicja municypalna oraz członkowie Bydgoskiego Bractwa Kurkowego, istniejącego od XV wieku. Po przejściu Bydgoszczy pod kuratelę Królestwa Prus w 1772 w ramach I rozbioru Polski utworzono w mieście stały garnizon wojskowy. W 1774 wybudowano koszary huzarskie, prochownię oraz kompleks magazynów wojskowych. Podczas insurekcji kościuszkowskiej korpus dowodzony przez Jana Henryka Dąbrowskiego w bitwie pod Bydgoszczą pokonał przeważające oddziały pruskie i 2 października 1794 zdobył miasto. Od 1815 garnizon bydgoski podlegał dowództwu V Korpusu Armijnego w Poznaniu, a w 1846 zmienił podporządkowanie pod II Korpus Armijny w Szczecinie. Od 1818, aż do 1919 stacjonowały w mieście oddziały 4. Dywizji Piechoty, którą w latach 1866–1870 dowodził gen. Otto Hahn von Weyhern – Honorowy Obywatel Bydgoszczy. W II połowie XIX wieku Bydgoszcz stała się miastem garnizonowym. W latach 1850–1890 nastąpiło potrojenie liczebności wojska, a przeciętnie garnizon bydgoski stanowił około 10% ogólnej liczby mieszkańców miasta. W II połowie XIX wieku północna część Śródmieścia stała się stopniowo dzielnicą koszarową. Powstał szpital garnizonowy, siedziby dowództw sztabów, komendy garnizonu i kasyna przy ul. Focha, rozległe koszary obejmujące kilkaset hektarów powierzchni oraz place ćwiczeń i strzelnice: na Jachcicach, Błoniu (dla kawalerii) i przy ul. Artyleryjskiej. W 1913 przy ul. Gdańskiej wzniesiono okazały budynek Szkoły Wojennej, który później stał się siedzibą wielu najwyższej rangi instytucji wojskowych. W latach 1916–1919 w Bydgoszczy powstało także lotnisko wojskowe na Biedaszkowie. 20 stycznia 1920 do Bydgoszczy wkroczyli żołnierze Wojska Polskiego z naczelnym wodzem powstania wielkopolskiego gen. Józefem Dowbor-Muśnickim obejmując miasto we władanie II Rzeczypospolitej. W dwudziestoleciu międzywojennym oddziały WP stacjonujące na terenie województwa pomorskiego wchodziły w skład Dowództwa Okręgu Korpusu VIII z siedzibą w Toruniu. Ich głównym zadaniem operacyjnym było przeciwdziałanie ewentualnej agresji niemieckiej w korytarzu pomorskim oraz tzw. interwencja gdańska. Bydgoszcz stanowiła duży garnizon wojskowy, posiadała również wojskowe instytucje ponadlokalne. Stacjonowały tu m.in.: 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty, Dowództwo Pomorskiej Brygady Kawalerii, 61 i 62 Pułk Piechoty Wielkopolskiej, 16 Pułk Ułanów Wielkopolskich, 15 Wielkopolski Pułk Artylerii Lekkiej, 11 Dywizjon Artylerii Konnej, 8 Batalion Pancerny. Bydgoszcz była również ważnym ośrodkiem szkolnictwa wojskowego, gdzie działały m.in. Bydgoska Szkoła Podchorążych, Szkoła Podchorążych Marynarki Wojennej, Wojskowy Ośrodek Spadochronowy w Bydgoszczy, Fordońska Szkoła Szybowcowa i Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa. Absolwentami bydgoskiej szkoły pilotów byli znakomici polscy piloci i mechanicy lotniczy sławni na świecie, m.in.: Stanisław Skarżyński, Bolesław Orliński, Karol Pniak, Stanisław Płonczyński, Stanisław Rogalski, Zygmunt Puławski i inni. Ważną instytucją ponadlokalną była Ekspozytura Nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego. Zajmowała się wywiadem wojskowym i zwalczała niemieckie agentury szpiegowskie w Wolnym Mieście Gdańsku, Prusach Wschodnich, Pomorzu Zachodnim i Brandenburgii. Jej kierownikiem był mjr Jan Żychoń, późniejszy szef wydziału wywiadowczego Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysława Sikorskiego, uczestnik bitwy pod Monte Cassino, gdzie poległ. W Bydgoszczy miała także siedzibę Chorągiew Pomorska Związku Hallerczyków (jedna z 12 w kraju). W 1924 i w maju 1939 r. odbyły się tutaj ogólnopolskie Walne Zjazdy Związku Hallerczyków z udziałem gen. Józefa Hallera. 15 września 1937 r. w mieście odbyła się wielka defilada wojskowa przed Naczelnym Wodzem Edwardem Rydzem-Śmigłym, w której uczestniczyło 50 tys. żołnierzy. Pokazy oglądało 200 tys. osób z całego regionu. W 1939 r. w obliczu zagrożenia wojną ze strony hitlerowskich Niemiec powstały dwie jednostki pospolitego ruszenia: konna formacja „Krakusy” i Bydgoski Batalion Obrony Narodowej, który wsławił się obroną miasta do końca, nawet po opuszczeniu Bydgoszczy przez Wojsko Polskie, uczestniczył w bitwie nad Bzurą, a 50 jego żołnierzy wziętych do niewoli zostało rozstrzelanych przez Niemców 22 września 1939 r. W czasie okupacji w Bydgoszczy funkcjonowały struktury Armii Krajowej, z podległymi oddziałami AK w Borach Tucholskich oraz Miecza i Pługa. Do historii II wojny światowej przeszły nazwiska bydgoszczan: Mariana Rejewskiego za złamanie niemieckich szyfrów wojskowych typu Enigma oraz Augustyna i Romana Trägerów i Bernarda Kaczmarka za rozpoznanie poligonu doświadczalnego niemieckiej broni rakietowej typu V-1 i V-2 w Peenemünde, co umożliwiło jego zniszczenie przez aliantów. Dokonania te były bardzo doniosłe, przyczyniając się do skrócenia II wojny światowej. Wyzwolenie przyniosły miastu oddziały Armii Czerwonej i Wojska Polskiego, które stoczyły walki o Bydgoszcz w dniach 22–27 stycznia 1945 r. Ze strony polskiej brały w nim udział m.in. 1 Brygada Pancerna i 8 Bydgoski Pułk Piechoty. W efekcie walk wojska radzieckie straciły ok. 2 tys. zabitych oraz 30-40 czołgów, a niemieckie – ok. 1 tys. zabitych. 28 października 1945 r. odbyła się uroczystość zaprzysiężenia sformowanej w Bydgoszczy 14. Dywizji Piechoty, na którą przybył marszałek Michał Rola-Żymierski. W 1945 r. w Bydgoszczy ulokowano Dowództwo Okręgu Wojskowego Nr II – Pomorze, przemianowane w 1953 r. na Pomorski Okręg Wojskowy, w latach 1953–1992 jeden z trzech okręgów wojskowych w kraju (Warszawski, Śląski, Pomorski). W skład okręgu do 1989 r. wchodziły jednostki liczące w sumie ok. 100 tys. żołnierzy. W 1957 ulokowano również w Bydgoszczy dowództwo 2. Korpusu Obrony Powietrznej, którego jednostki lotnicze i obrony przeciwlotniczej (m.in. 2 Brygada Radiotechniczna) zajmowały się obroną przestrzeni powietrznej w północnym obszarze kraju. Dzięki ważnej funkcji wojskowej Bydgoszczy, w latach 50. XX w. wybudowano dwa osiedla mieszkaniowe: Leśne m.in. dla kadry POW oraz Kapuściska. Zbudowano również kompleks sportowy Zawisza Bydgoszcz, hotel Garnizonowy, a w 1974 r. Muzeum Wojsk Lądowych. Wraz ze zniknięciem struktur Układu Warszawskiego i przystąpieniem Polski do Paktu Północnoatlantyckiego, nastąpiły wielkie zmiany w garnizonie bydgoskim. Od 2001 Pomorski Okręg Wojskowy objął całą północną połowę kraju, a po jego rozformowaniu w 2011 jego obowiązki i tradycje przejął ulokowany w Bydgoszczy Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych. W 2004 powstała 1 Pomorska Brygada Logistyczna, która swoje zadania realizowała także w misjach pokojowych ONZ oraz operacjach sojuszniczych NATO poza granicami Polski. W 2004 ulokowano w Bydgoszczy pierwszą strukturę wojskową NATO w Polsce: Centrum Szkolenia Sił Połączonych (JFTC), w 2015 także jednostkę operacyjną tzw. Szpicy NATO. Wspólnoty wyznaniowe Katolicyzm Bydgoszcz jest ważnym ośrodkiem religijnym Kościoła katolickiego w Polsce. W 2004 Jan Paweł II utworzył diecezję bydgoską w ramach metropolii gnieźnieńskiej. Tradycje kultu religijnego sięgają połowy XIII w., kiedy przy grodzie bydgoskim zbudowano kościół pw. św. Idziego. Na obecnym terytorium miasta znajdował się również kościół św. Marii Magdaleny w Wyszogrodzie wzmiankowany w 1198, jedna z najstarszych świątyń parafialnych na terenie regionu. Z bydgoskim Wyszogrodem związana jest również legenda o pobycie św. Wojciecha w 997, co znajduje odzwierciedlenie w dokumentach kościelnych z XVI wieku W Bydgoszczy znajdują się cztery sanktuaria: Sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości – katedra bydgoska, w której obiektem kultu jest słynący łaskami, gotycki obraz Matki Bożej zwany Madonną Bydgoską. Został on ufundowany w 1466 r. przez starostę bydgoskiego Jana Kościeleckiego i króla Kazimierza Jagiellończyka jako wotum za zakończoną wojnę trzynastoletnią. Wizerunek był dwukrotnie koronowany: w 1966 r. przez prymasa Stefana Wyszyńskiego (w obecności abp Karola Wojtyły) i w 1999 r. przez papieża Jana Pawła II. Sanktuarium Nowych Męczenników – kościół wybudowany z osobistej inicjatywy prymasa Stefana Wyszyńskiego (także wezwanie kościoła), w którym to ostatnią swą Mszę św. przed zamordowaniem przez oficerów SB (19 października 1984 r.) odprawił ks. Jerzy Popiełuszko. Sanktuarium utworzono 7 czerwca 2000 r. w odpowiedzi na apel papieża, wyartykułowany rok wcześniej podczas papieskiej mszy św. w Bydgoszczy. Sanktuarium upamiętnia męczeńską historię Polski, związaną z Ewangelią Jezusa Chrystusa. W kaplicy papieskiej złożono również pamiątki po obecności Jana Pawła II w Bydgoszczy. Sanktuarium Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej – szensztackie Sanktuarium Zawierzenia, zbudowane jako dar Roku Jubileuszowego 2000, poświęcone 16 czerwca 2001. Jest położone na bydgoskim osiedlu Piaski, zgodnie z założeniami Ruchu Szensztackiego – w niezurbanizowanym otoczeniu, malowniczym krajobrazowo, sprzyjającym wyciszeniu, modlitwie i refleksji. Sanktuarium Królowej Męczenników, Kalwaria bydgoska – Golgota XX wieku – sanktuarium martyrologiczne, położone w dzielnicy Fordon u wrót Doliny Śmierci – miejsca kaźni hitlerowskich. Utworzono je 7 października 2008 r. w odpowiedzi na apel papieża, który wyraził na mszy św. na lotnisku w Bydgoszczy 7 czerwca 1999 r. Ważnym elementem sanktuarium oprócz świątyni jest Droga krzyżowa wykonana w formie Kalwarii w Dolinie Śmierci i na okolicznych wzgórzach. Od 2001 r. wystawiane są tu Misteria Męki Pańskiej. Do najważniejszych rzymskokatolickich kościołów w Bydgoszczy należą przede wszystkim Katedra oraz Bazylika Mniejsza. W Bydgoszczy znajduje się kilkanaście zabytkowych świątyń: Kościoły gotyckie: Katedra Bydgoska (Fara) św. św. Marcina i Mikołaj (1466–1502) kościół Garnizonowy NMP Królowej Pokoju (1552–1557), kościół Klarysek Wniebowzięcia NMP (1582–1645), z którego wieży codziennie o 9, 12 15 i 18 rozlega się Hejnał Bydgoszczy Kościoły neogotyckie: św. Piotra i Pawła (1872–1876), św. Jana Ewangelisty (1877–1879) św. Andrzeja Boboli (1903 dawna fara ewangelicka), Miłosierdzia Bożego (1905), św. Józefa Rzemieślnika (1905), Matki Bożej Królowej Polski (1910–1911), Kościoły neobarokowe: św. Mikołaja (1927–1930, prezbiterium z XVII wieku), Najświętszego Serca Pana Jezusa (1910–1913), Świętej Trójcy (1911–1913), św. Wojciecha (1912–1913). Inne kościoły o architekturze historyzującej: Bazylika św. Wincentego à Paulo, zbudowana w latach 1925–1937, największy bydgoski kościół, jeden z większych w Polsce, jako jedyny zbudowany w stylu wzorowanym na Panteonie rzymskim, św. Stanisława Biskupa i Męczennika (1923–1925), Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (1926–1928), W Bydgoszczy znajduje się ponadto wiele kościołów wybudowanych w latach powojennych XX stulecia. Bryły kilku z nich to interesujące projekty architektoniczne. Najstarszym patronem Bydgoszczy jest św. Mikołaj, zarówno Bydgoszczy, jak i Fordonu. Drugim patronem miasta jest również od 1502 św. Marcin. Obydwaj święci są również patronami najstarszego bydgoskiego kościoła tzw. fary. Patronką Bydgoszczy od początku XVI w. jest Matka Boża w słynącym z urody i łask wizerunku z kościoła farnego. W 2008 r. znajdowało się w Bydgoszczy 40 parafii rzymskokatolickich w 6 dekanatach. Na terenie miasta pracuje 15 zgromadzeń zakonnych (6 męskich i 9 żeńskich) w 19 domach (8 męskich i 11 żeńskich), z czego duchacze posiadają tu od 1921 r. siedzibę polskiej prowincji. Istnieją dwa wyższe seminaria duchowne: diecezjalne (diecezji bydgoskiej) oraz duchaczy. Prócz parafii rzymskokatolickich, działalność duszpasterską w mieście prowadzi również greckokatolicka placówka duszpasterska w Bydgoszczy, należąca do dekanatu poznańskiego eparchii wrocławsko-koszalińskiej Kościoła Greckokatolickiego, jak również parafia polskokatolicka pw. Zmartwychwstania Pańskiego, należąca do diecezji warszawskiej Kościoła Polskokatolickiego w RP. Prawosławie W Bydgoszczy znajduje się parafialna cerkiew pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Protestantyzm W historii miasta obszerną kartę zapisali ewangelicy, którzy w latach 1815–1920 stanowili większość wśród mieszkańców miasta. Na początku XX wieku na terytorium dzisiejszej Bydgoszczy znajdowało się 12 świątyń ewangelickich, podczas gdy katolickich jedynie 6. Największą liczbę wyznawców skupiał kościół ewangelicko-unijny. W okresie międzywojennym Bydgoszcz stanowiła największą w Polsce placówkę tego kościoła i obok Poznania najbardziej dynamiczny ośrodek działalności ewangelików niemieckich. Od 1921 r. istniała polska parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań (baptyści, adwentyści, metodyści, staroluteranie, zielonoświątkowcy, irwingianie). Po II wojnie światowej pozostawiono ewangelikom tylko trzy świątynie (luteranie otrzymali dwie świątynie i baptyści jedną), głównie z uwagi na znaczne skurczenie się zasięgu tych wyznań w mieście. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Bydgoszczy użytkuje dziś kościół pw. Zbawiciela przy placu Zbawiciela, zbudowany w latach 1896–1897. Inne kościoły protestanckie działające na terenie miasta to: Centrum Chrześcijańskie Kanaan (kościół lokalny – misja „Betezda”), Centrum Chrześcijańskie „Nowa Fala” (ICF Bydgoszcz), Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna (placówki Bydgoszcz polskojęzyczna i angielskojęzyczna), Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP (zbór w Bydgoszczy), Kościół Baptystów „Łaska”, Kościół Boży w Chrystusie (Centrum Chrześcijańskie „Dobra Nowina”, Wspólnota „Przystań”), Kościół Chrześcijan Baptystów w RP (zbór w Bydgoszczy), Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego (zbór w Bydgoszczy), Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP (parafia w Bydgoszczy), Kościół Ewangeliczny w RP (Społeczność Chrześcijańska „Fordon”), Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP (zbór w Bydgoszczy), Kościół Zielonoświątkowy w RP (zbór „Betel”, zbór „Kościół Dla Każdego”), Mesjańskie Zbory Boże (punkt misyjny w Bydgoszczy podległy zborowi w Warszawie). Restoracjonizm Świadkowie Jehowy: 14 zborów Świadków Jehowy (Błonie, Fordon, Leśne (w tym grupa języka angielskiego) Mariampol, Miedzyń, Migowy, Nowy Fordon, Północ, Prądy, Rosyjski, Śródmieście (w tym grupa języka romani), Szwederowo, Ukraiński, Wyżyny). Korzystają one z 4 Sal Królestwa. Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego: zbór Świecki Ruch Misyjny „Epifania”: zbór Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich: Gmina Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w Bydgoszczy Judaizm Od średniowiecza żyli także w Bydgoszczy i Fordonie Żydzi, którzy zbudowali własne obiekty kultu religijnego (synagogi). Okazała (największa w prowincji poznańskiej) synagoga bydgoska została zburzona przez hitlerowców w 1940. Starsza synagoga w Fordonie przetrwała, dlatego że Niemcy urządzili w niej kino. Od 2007 jest ona adaptowana na centrum kultury. W mieście znajduje się cmentarz żydowski. Buddyzm Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu ośrodek medytacyjny Cmentarze W Bydgoszczy znajduje się kilkanaście cmentarzy, zabytkowych, komunalnych, parafialnych, bądź innych wyznań. Najstarsze dwa cmentarze pochodzą: z końca XVIII wieku (cmentarz św. Jana) i z 1809 r. (cmentarz Starofarny), zaś większość założono w okresie międzywojennym. W mieście znajdują się także cmentarze ofiar męczeństwa: powojenny (utworzony w 1946) cmentarz Bohaterów Bydgoszczy oraz ukryty w lesie w Smukale cmentarz Bohaterów II wojny światowej (0,2 ha). Najważniejszym ośrodkiem martyrologii bydgoskiej jest jednak fordońska Dolina Śmierci, miejsce masowego pochówku mieszkańców Bydgoszczy i okolic, wymordowanych przez Niemców podczas II wojny światowej. Na pięciu cmentarzach istnieją kwatery żołnierskie, w których spoczywa ok. 3,5 tys. żołnierzy: polskich, rosyjskich i francuskich, poległych w wyniku działań wojennych w okresie 1870–1945. W wielu miejscach w mieście i okolicy można odnaleźć również opuszczone cmentarze ewangelickie użytkowane do 1945 r. Sport i rekreacja W 2012 w Bydgoszczy funkcjonowało 100 klubów sportowych ze 158 sekcjami, z których korzystało ponad 9 tys. członków. Dwie trzecie to mężczyźni, a trzy czwarte to osoby w wieku poniżej 18 lat. Zajęcia w klubach prowadziło 508 trenerów i instruktorów. Miasto posiada tradycje w sportach wodnych (wioślarstwie, kajakarstwie), sporcie żużlowym i lekkiej atletyce. W 2017 w najwyższych ligach rozgrywkowych seniorów występowały następujące drużyny bydgoskie: PlusLiga piłka siatkowa mężczyzn – Łuczniczka Bydgoszcz Liga Siatkówki Kobiet – Pałac Bydgoszcz Basket Liga Kobiet – Artego Bydgoszcz Polska Superliga Tenisa Stołowego – Zooleszcz Gwiazda Bydgoszcz Krajowa Liga Zapaśnicza – Lotto Zapasy Bydgoszcz Ekstraliga baseballowa – Dęby Osielsko W niższych klasach rozgrywkowych seniorów występują m.in.: koszykówka mężczyzn – Astoria Bydgoszcz (I liga), Novum/Astoria Bydgoszcz (III liga) piłka nożna mężczyzn – Chemik Bydgoszcz (IV liga), Polonia Bydgoszcz (IV liga), BKS Bydgoszcz (IV liga), SP Zawisza Bydgoszcz (IV liga), Wisła Fordon (klasa B), Piaski Bydgoszcz (klasa B), KP Amator Bydgoszcz (klasa B), Golden Goal Bydgoszcz, ADP Bydgoszcz (klasa B). piłka nożna kobiet – KKP Bydgoszcz (I liga), KKP II Bydgoszcz (III liga) sport żużlowy – Abramczyk Polonia Bydgoszcz (I liga), piłka siatkowa mężczyzn – Chemik Bydgoszcz (III liga) piłka siatkowa kobiet – Pałac II WSG Bydgoszcz (II liga) piłka ręczna mężczyzn – AZS UKW Bydgoszcz (II liga) piłka ręczna kobiet – BKS Bydgoszcz (II liga) hokej na lodzie – BKS Bydgoszcz (II liga) tenis stołowy kobiet – MKS Emdek-Eltech Bydgoszcz (I liga) futsal – ADP Bydgoszcz (2 liga) szachy – BKS Bydgoszcz (II liga) brydż sportowy – Chemik Bydgoszcz (I liga), BTG Bydgoszcz (II liga) rugby union – Alfa Bydgoszcz (II liga) bilard – Maximus BSB Bydgoszcz i Maximus BSB II Bydgoszcz (II liga) futbol amerykański – Bydgoszcz Archers (I liga) paintball – High Five Bydgoszcz (III liga) ultimate – Astro Disco Bydgoszcz (II liga) W drużynowych mistrzostwach Polski i punktacjach na klubowego mistrza Polski wysokie miejsca zajmują: wioślarstwo – Bydgostia Bydgoszcz liga lekkoatletyczna – Zawisza Bydgoszcz Medaliści olimpijscy W letnich igrzyskach olimpijskich (1928–2020) reprezentowało Polskę około 170 sportowców z klubów bydgoskich. Pięciokrotnie w olimpiadach występował Mikołaj Burda (wioślarstwo, 2004–2020), czterokrotnie: Alfons Ślusarski (wioślarstwo, 1964–1976), Dariusz Białkowski (kajakarstwo, 1992–2004) i Daniel Trojanowski (wioślarstwo, 2004–2016). Pierwszy medal olimpijski w historii polskiego wioślarstwa – brąz w czwórce ze sternikiem, zdobyła w Amsterdamie 1928 osada złożona z członków Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego. Od 1928 do 2020 zawodnicy bydgoskich klubów zdobyli 32 medali olimpijskich, w tym 6 złotych, 9 srebrnych, 17 brązowych. Stanowi to 10% wszystkich medali zdobytych na letnich olimpiadach przez Polaków. Aż 22 medale zdobyli wioślarze i kajakarze. Multimedaliści olimpijscy z Bydgoszczy: Sukcesy sportowe Regionalne Towarzystwo Wioślarskie Bydgostia Bydgoszcz jest od 25 lat (1993–2017) nieprzerwanie drużynowym mistrzem Polski, co jest wynikiem bez precedensu w skali Europy. W 2014 zespół piłkarski Zawisza zdobył Puchar i Superpuchar Polski w piłce nożnej, zespół koszykarek Artego Bydgoszcz w 2015 i 2016 uzyskał 2. lokatę w Ekstralidze Kobiet, a w 2018 – Puchar Polski w koszykówce kobiet, zaś Zooleszcz Gwiazda Bydgoszcz – puchar Polski w tenisie stołowym. W 2014 Bydgoszcz zajęła piąte miejsce w klasyfikacji generalnej gmin Systemu Sportu Młodzieżowego (za Warszawą, Poznaniem, Wrocławiem i Krakowem), a klub Zawisza Bydgoszcz trzeci rok z rzędu (2012–2014) zajął pierwszą pozycję w Polsce w kategorii szkolenia sportowego dzieci i młodzieży. Międzynarodowe imprezy sportowe Jedną z pierwszych międzynarodowych imprez sportowych rozgrywanych w Bydgoszczy były Mistrzostwa Europy w wioślarstwie w 1929 na torze regatowym w Brdyujściu. Od 1999 rozgrywano w Bydgoszczy wiele międzynarodowych imprez lekkoatletycznych, między innymi: Mistrzostwa Świata Juniorów Młodszych w Lekkoatletyce 1999 Młodzieżowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce 2003 Puchar Europy w Lekkoatletyce 2004 Europejski Festiwal Lekkoatletyczny – corocznie 2004–2013 Mistrzostwa Świata Juniorów w Lekkoatletyce 2008 – udział w nich wzięło ponad 1,5 tys. zawodników ze 167 państw Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych 2010 i Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych 2013 mityngi lekkoatletyczne Pedro’s Cup – corocznie w latach 2005–2014 Mistrzostwa Świata Juniorów w Lekkoatletyce 2016 – udział w nich wzięło 3 tys. zawodników, trenerów i VIP-ów ze 160 państw, transmisje oglądało 100 mln widzów na świecie Młodzieżowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce 2017 – udział w nich wzięło 1093 zawodników z 43 reprezentacji narodowych. Bydgoszcz była pierwszym miastem w Polsce, które organizowało turnieje Grand Prix IMŚ na żużlu od 1998 nieprzerwanie do 2010. Impreza ta wyłaniała Indywidualnego Mistrza Świata na Żużlu. Na stadionie Polonii rozgrywano również Drużynowe oraz Indywidualne mistrzostwa Polski na żużlu, a Kryterium Asów Polskich Lig Żużlowych im. Mieczysława Połukarda co roku od 1982 tradycyjnie otwiera żużlowy sezon na polskich torach. Z kolei w hali sportowo-widowiskowej Łuczniczka odbywały się m.in.: spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w siatkówce, zarówno męskiej, jak i żeńskiej, m.in. Ligi Światowej i Turnieju World Grand Prix, spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w koszykówce kobiet i mężczyzn, spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w piłce ręcznej mężczyzn – eliminacyjne i towarzyskie, Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Kobiet 2009, Mistrzostwa Europy w Koszykówce Mężczyzn 2009, Mistrzostwa Europy Juniorów i Seniorów w Karate – Oyama IKF 2009, Mistrzostwa Europy w Koszykówce Kobiet 2011, Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 i inne. Mistrzostwa Świata Juniorów i Seniorów w Karate Shōtōkan – 2007 i 2016 Natomiast Artego Arena była miejscem następujących imprez: Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 (hala rozgrzewkowa) I Mistrzostwa Świata w Zapasach U-23 – 21–26 listopada 2017; uczestniczyło w nich 850 zawodników i zawodniczek z 54 państw, w tym 24 reprezentantów Polski. Międzynarodowe imprezy piłkarskie na stadionie Zawiszy Bydgoszcz: 10 międzypaństwowych meczów Reprezentacji Polski w piłce nożnej (od 1972) – statystyki: 5-3-2; 17:9 1 mecz reprezentacji żeńskiej Mistrzostwa Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017 – 3 mecze grupowe; Bydgoszcz była jednym z 6 miast gospodarzy ME. Od 1992 na Brdzie w Bydgoszczy odbywa się Wielka Wioślarska o Puchar Brdy, w której od 2004 uczestniczą m.in. osady uniwersytetów brytyjskich Cambridge, Oxford, Henley. Obiekty sportowe Według opracowań Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w 2012 r. na terenie Bydgoszczy znajdowało się 111 obiektów sportowych (nie uwzględniając sal gimnastycznych przy placówkach oświatowych), z czego 97 obiektów jest publicznie dostępnych. Do największych obiektów sportowych w Bydgoszczy należą: Stadion im. Zdzisława Krzyszkowiaka (1957) o pojemności 21,5 tys. widzów, spełniający wymogi techniczno-organizacyjne PZPN, UEFA i FIFA, rozgrywa na nim mecze Zawisza Bydgoszcz, w latach 2005–2011 jako jedyny w Polsce spełniał normy lekkoatletyczne IAAF; Hala Łuczniczka (2002) o pojemności 8,7 tys. widzów (w tym 6 tys. miejsc stałych); pełni funkcje sportowe, koncertowe i wystawiennicze; dysponuje m.in. boiskiem o wymiarach 53 × 33 m, kręgielnią, restauracją i klubem fitness, rozgrywają w niej mecze drużyny siatkarskie Łuczniczka Bydgoszcz i KS Pałac Bydgoszcz; Stadion Miejski im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (1924) o pojemności 20 tys. widzów; posiada boisko piłkarskie o wymiarach 105 × 66 m, otoczone torem żużlowym o długości 343 m, mecze rozgrywają na nim drużyny Polonii Bydgoszcz; Sisu Arena (2014) o pojemności 1,5 tys. widzów, miejsce rozgrywek ligowych bydgoskich koszykarek Polskie Przetwory KS Basket 25 Bydgoszcz i koszykarzy Astorii Bydgoszcz; Tor regatowy (1920) długości 2 km w pobliżu ujścia Brdy do Wisły; najstarszy tor regatowy w Polsce, krajowe centrum sportów wodnych w okresie międzywojennym; organizowane są tu zawody krajowe i międzynarodowe w dyscyplinach: wioślarstwa, kajakarstwa, kajak-polo, żeglarstwa oraz dyscyplin motorowodnych i narciarstwa wodnego; na terenie obiektu znajduje się wieża startowa z zapleczem gastronomicznym i biurem prasowym, zawodnicy mają do dyspozycji pokoje wypoczynkowe, a trybuny mogą pomieścić około 1000 widzów. Torbyd – otwarta w styczniu 2018 hala do uprawiania łyżwiarstwa i hokeja na lodzie W mieście znajduje się 7 stadionów, 14 hal sportowych, 14 zespołów kortów tenisowych, 12 basenów krytych, 23 kompleksy Orlik 2012, 10 boisk wielofunkcyjnych, 2 boiska do piłki plażowej, 4 strzelnice, 5 przystani żeglarskich, 6 wioślarskich i 7 kajakarskich, 2 pola golfowe (dziewięciodołkowe), 2 skateparki, tor kartingowy (1017 m), tor speedrowerowy, tor łuczniczy, tor kajakarstwa górskiego i inne obiekty służące różnym dyscyplinom sportowym. Stowarzyszenia sportowe W Bydgoszczy siedzibę posiada Polska Federacja Klubów Speedrowerowych, a ponadto znajdują się tu regionalne i okręgowe oddziały większości organizacji i stowarzyszeń sportowych, m.in. Kujawsko-Pomorski Związek Piłki Nożnej, Polski Związek Lekkiej Atletyki, Polski Związek Piłki Siatkowej, Polski Związek Koszykówki, Polski Związek Towarzystw Wioślarskich (w jego skład wchodzi 19 towarzystw, w tym: Bydgoskie Towarzystwo Wioślarskie, Bydgostia Bydgoszcz i Zawisza Bydgoszcz; w latach 1945–1950 do czasu przeniesienia wszystkich związków sportowych do Warszawy, w Bydgoszczy mieściła się centrala Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich), Polski Związek Kajakowy, Polski Związek Żeglarski, Polski Związek Tenisowy, Polski Związek Tenisa Stołowego, Polski Związek Zapaśniczy, Polski Związek Podnoszenia Ciężarów, Polski Związek Łuczniczy, Polski Związek Gimnastyczny, Polski Związek Hokeja na Trawie, Polski Związek Alpinizmu (Klub Wysokogórski w Bydgoszczy), Polski Związek Taekwondo Olimpijskiego, Polska Federacja Karate, Polski Związek Motorowy, Polski Związek Baseballu i Softballu, Polski Związek Brydża Sportowego, Polski Związek Wędkarski, Polski Związek Strzelectwa Sportowego, Polski Związek Kulturystyki i Fitness i inne Polityka Samorząd Na czele Bydgoszczy (miasto na prawach powiatu) stoi Prezydent Miasta, Rafał Bruski. Wraz z 4 zastępcami stanowi on organ wykonawczy. Organem uchwałodawczym jest rada miasta składająca się z 31 radnych (na czele z przewodniczącą – Moniką Matowską). W czasach wcześniejszych funkcję tę pełnili m.in. (w czasie II wojny światowej) burmistrzowie, nadburmistrzowie czy Komisarz Miasta (niem. Stadtkommissar, w okresie międzywojennym) prezydenci miasta bądź krótko po odzyskaniu niepodległości, Komisarz Generalny. Przed 1920, gdy Bydgoszcz znajdowała się pod zaborem pruskim, w mieście władzę pełnili nadburmistrzowie (niem. Oberbürgmeister). Bydgoszcz jest członkiem Unii Metropolii Polskich i Związku Miast Polskich oraz Stowarzyszenia Eurocities – zrzeszającego duże miasta europejskie. Od października 2007 działa Młodzieżowa Rada Miasta Bydgoszczy. Parlamentarzyści Przedstawiciele mieszkańców do polskiego parlamentu są wybierani spośród kandydatów z okręgu wyborczego Bydgoszcz. Posłowie do Sejmu RP posiadający biura poselskie w mieście: Prawo i Sprawiedliwość: Ewa Kozanecka, Bartosz Kownacki, Piotr Król, Tomasz Latos, Łukasz Schreiber; Platforma Obywatelska: Teresa Piotrowska, Krzysztof Brejza, Paweł Olszewski, Zbigniew Pawłowicz; Kukiz’15: Paweł Skutecki; Nowoczesna: Michał Stasiński; Polskie Stronnictwo Ludowe: Eugeniusz Kłopotek Senatorowie posiadający biura senatorskie w mieście: Andrzej Kobiak (PO) Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście: Janusz Zemke SLD, Tadeusz Zwiefka PO. Placówki międzynarodowe W Bydgoszczy znajdują się następujące konsulaty honorowe: Konsulat Honorowy Niemiec – od 24 lutego 2005 (Jarosław Włodzimierz Kuropatwiński). Konsulat Honorowy Belgii – od 30 czerwca 2008 (Stanisław Wroński) Konsulat Honorowy Czech – od 5 grudnia 2009 (Dariusz Zimny) Konsulat Honorowy Ukrainy – od 6 lipca 2011 (Zbigniew Walczak), od 15 marca 2016 (Krzysztof Sikora) Konsulat Honorowy Chorwacji – od 3 października 2011 (Henryk Maciejewski) Konsulat Honorowy Węgier – od 16 maja 2013 (Marek Pietrzak) Konsulat Honorowy Austrii – od 18 lipca 2014 (Krzysztof Wojtkowiak) Konsulat Honorowy Słowacji – od 1 marca 2016 (Wiesław Cezary Olszewski) Konsulat Honorowy Czarnogóry – od 30 maja 2018 (Piotr Kitta) Współpraca zagraniczna W 2006 r. Bydgoszcz miała podpisaną umowę o stosunkach partnerskich z 12 miastami na 3 kontynentach: 2 azjatyckimi (Ningbo i Pawłodar), 2 północnoamerykańskimi (Hartford i Tempe) oraz 8 europejskimi (Czerkasy, Kragujevac, Krzemieńczuk, Mannheim, Patras, Perth, Reggio Emilia, Wilhelmshaven). Współpraca z włoskim Reggio Emilia rozpoczęła się już na początku lat 60. (umowę podpisano w 1962), natomiast z serbskim (ówcześnie jugosłowiańskim) Kragujevacem na początku 70. (umowa z 1971). Te dwa miasta „od wieków” współpracują z Bydgoszczą, jednakże na początku lat 90. miasto podpisało zaczęło podpisywać umowy partnerskie z kolejnymi miastami: 1991 Mannheim, 1992 Tempe, 1996 Hartford, 1997 Pawłodar, 1998 Perth, 2000 Czerkasy, 2004 Krzemieńczuk i Patras, 2005 Ningbo oraz Wilhelmshaven 2006, które przez wiele lat łączył z Bydgoszczą status miast zaprzyjaźnionych. Poza tym Bydgoszcz jest zaprzyjaźniona z 4 europejskimi miastami. Miasta partnerskie Bydgoszczy Legendy i przypowieści związane z Bydgoszczą Istnieje sporo legend i podań o Bydgoszczy, m.in.: Legenda o powstaniu Bydgoszczy „Dwaj bracia Byd i Gost” „Legenda o herbie” „Legenda o bydgoskiej Łysej Górze” „Bartodzieje Bartłomiejami stoi” „Legenda o bydgoskim diabełku Węgliszku” „Jak Bocianowo z bocianiska powstało” „O Angelice, córce rycerza Carolusa” „Legenda o Wyspie Wisielca” Legendy o Bydgoszczy i panu Twardowskim (według legendy szlachcic Twardowski mieszkał w Bydgoszczy): „Pan Twardowski i burmistrza Słomki odmłodzenie” „W roku pańskim 1560” „Na kogutach siedząc” „Dziewięć groszy” Ludzie związani z Bydgoszczą Honorowi obywatele Bydgoszczy Do 2014 miano Honorowego Obywatela Miasta Bydgoszczy otrzymały 34 osoby, z tego 16 podczas zaboru pruskiego, 3 w dwudziestoleciu międzywojennym, 1 podczas okupacji hitlerowskiej, a pozostałe po 1945. Po 1990 Honorowymi Obywatelami zostali: Tadeusz Nowakowski, Andrzej Szwalbe, Teresa Ciepły, Jan Paweł II, Primo Nebiolo, Jerzy Hoffman, Irena Szewińska, Zdzisław Lipiński, Rajmund Kuczma, Krzysztof Penderecki, Henryk Muszyński, Felicja Gwincińska, Piotr Paleczny, Eleonora Harendarska. Odznaczenia Order Krzyża Grunwaldu III klasy (1946) Uwagi Przypisy Bibliografia Historia Bydgoszczy, 1991, Warszawa-Poznań, PWN, . Jeleniewski Marek K., Bydgoskie wybory, Wydawnictwo POZKAL, Inowrocław 1994. Jeleniewski Marek K., Życie społeczno-polityczne XX-lecia międzywojennego w świetle polskiej prasy w Bydgoszczy, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2012. Jeleniewski Marek K., Z biegiem lat z biegiem Brdy, Wydawnictwo Margrafsen, Bydgoszcz 2003. Janusz Umiński, 2004, Bydgoszcz przewodnik, Bydgoszcz, Wyd. Uczelniane WPSTiH, . Janusz Umiński, 1996, Bydgoszcz przewodnik, Bydgoszcz, Wyd. Regionalny Oddział PTTK „Szlak Brdy w Bydgoszczy”, . Matthias Blazek, 2012, „Wie bist du wunderschön!” Westpreußen (Prusy Zachodnie) – Das Land an der unteren Weichsel, ibidem, Stuttgart, , s. 73, 92. Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa miasta Bydgoskie Centrum Informacji Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona Miasta w województwie kujawsko-pomorskim Miasta wojewódzkie Miasta na prawach powiatu Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu Miejsca obrad polskich sejmów Miasta I Rzeczypospolitej posiadające przywilej de non tolerandis Judaeis Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo inowrocławskie) Miasta lokowane przez Kazimierza III Wielkiego Miasta polskie lokowane na prawie magdeburskim Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku

495

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82ka%20%28ujednoznacznienie%29

Białka (ujednoznacznienie)

białka – wielkocząsteczkowe biopolimery zbudowane z reszt aminokwasów połączonych ze sobą wiązaniami peptydowymi Geografia Polski Miejscowości i ich części Wg TERYT jest ich 18, w tym 12 podstawowych Białka – część miasta Biała Podlaska Białka – część miasta Szklarska Poręba Białka – wieś w woj. dolnośląskim, w pow. legnickim, w gminie Krotoszyce Białka – wieś w woj. lubelskim, w pow. krasnostawskim, w gminie Krasnystaw Białka – wieś w woj. lubelskim, w pow. łęczyńskim, w gminie Milejów Białka – wieś w woj. lubelskim, w pow. parczewskim, w gminie Dębowa Kłoda Białka – wieś w woj. lubelskim, w pow. radzyńskim, w gminie Radzyń Podlaski Białka – przysiółek wsi Wola Filipowska w woj. małopolskim, w pow. krakowskim, w gminie Krzeszowice Białka – wieś w woj. małopolskim, w pow. suskim, w gminie Maków Podhalański Białka – wieś w woj. mazowieckim, w pow. gostynińskim, w gminie Szczawin Kościelny Białka – wieś w woj. mazowieckim, w pow. radomskim, w gminie Iłża Białka – część wsi Nienadowa w woj. podkarpackim, w pow. przemyskim, w gminie Dubiecko Białka – wieś w woj. podkarpackim, w pow. rzeszowskim, w gminie Błażowa Białka – część wsi Giełczyn w woj. podlaskim, w pow. łomżyńskim, w gminie Łomża Białka – część wsi Sasino w woj. pomorskim, w pow. wejherowskim, w gminie Choczewo Białka – osada w woj. warmińsko-mazurskim, w pow. ostródzkim, w gminie Łukta Białka – osada w woj. warmińsko-mazurskim, w pow. ostródzkim, w gminie Morąg Białka – osada w woj. zachodniopomorskim, w pow. szczecineckim, w gminie Biały Bór Administracja Białka - gromada w powiecie lubelskim Białka - gromada w powiecie nowotarskim Białka - gromada w powiecie radzyńskim Białka - gromada w powiecie rzeszowskim Cieki Lista opracowana na podstawie „Wykazu nazw wód płynących” GUGiK. Białka – strumień, dopływ Białej Białka – potok, dopływ Bielnika Białka – dopływ Bukowej Białka – dopływ Czarnej Okszy Białka – rzeka, dopływ Dunajca Białka – potok, dopływ Dzikiej Orlicy Białka – struga, dopływ Grabowej Białka – rzeka, dopływ Huczwy Białka – struga, dopływ Kanału Kaliskiego Białka – rzeka, dopływ Krztyni Białka – rzeka, dopływ Kurówki (inaczej: Bielkowa) Białka – struga, dopływ Łęgu Rokietnickiego Białka – potok, dopływ Łososiny Białka – struga, dopływ Nysy Kłodzkiej Białka – struga, dopływ Oświnki Białka – rzeka, dopływ Pilicy Białka – potok, dopływ Ryjaka Białka – rzeka, dopływ Rawki Białka – struga, dopływ Studnicy Białka – potok, dopływ Świdnika Białka – rzeka, dopływ Tyśmienicy Białka – potok, dopływ Wątoka Białka – potok, dopływ Wieprza Białka – inna nazwa rzeki Iłżanka, dopływu Wisły, w górnym biegu Białka – inna nazwa rzeki Biała, dopływu Orlanki Ukraina Białka - wieś w rejonie korosteńskim obwodu żytomierski, na Ukrainie Białka – przystanek kolejowy w miejscowości Białka Wielka, na Ukrainie Zobacz też Białka Tatrzańska Białka-Kolonia białka wierzbówka – owad z rzędu motyli Przypisy

188077

https://pl.wikipedia.org/wiki/Robert%20Talarczyk

Robert Talarczyk

Robert Talarczyk (ur. 21 stycznia 1968 w Katowicach) – polski reżyser, aktor teatralny i filmowy, scenarzysta, dramaturg, autor i tłumacz piosenek, dyrektor Teatru Śląskiego im. St. Wyspiańskiego w Katowicach. Życiorys Absolwent VII Liceum Ogólnokształcącego w Katowicach. Ukończył studia na Wydziale Aktorskim we Wrocławiu Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego. Po studiach związany przez kilkanaście lat jako aktor z Teatrem Rozrywki w Chorzowie, w którym debiutował również jako reżyser (Ptasiek, 1998). Współpracował z teatrami instytucjonalnymi, prywatnymi i offowymi w Polsce oraz zagranicą. Tworzył też spektakle Teatru Telewizji TVP i Teatru Polskiego Radia. Jako reżyser realizował sceniczne debiuty tekstów Artura Pałygi i Weroniki Murek. Zrealizował kilkadziesiąt spektakli, spośród których wiele zostało laureatami bądź finalistami najważniejszych polskich festiwali i konkursów teatralnych, takich jak: Ogólnopolski Konkurs na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej, Festiwal Prapremier, Festiwal Polskich Sztuk Współczesnych „R@port” czy Festiwal Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry”. W 2012 roku został zgłoszony do Paszportu „Polityki” w kategorii Teatr. Jest laureatem Specjalnej Złotej Maski (Nagroda Artystyczna Marszałka Województwa Śląskiego) za kreatywność i wszechstronność umiejętności adaptatorskich, aktorskich i reżyserskich. W latach 2005–2013 był dyrektorem naczelnym i artystycznym Teatru Polskiego w Bielsku-Białej. Od września 2013 roku pełni funkcję dyrektora naczelnego i artystycznego Teatru Śląskiego im. St. Wyspiańskiego w Katowicach. Jako dyrektor Teatru Śląskiego położył nacisk na twórczość związaną z tradycjami regionu i województwa śląskiego, za co został uhonorowany m.in. Cegłą z Gazety – nagrodą dla najważniejszych śląskich twórców kultury. Zrealizowane przez niego spektakle, które dotyczą śląskiej tematyki to: Cholonek, Piąta strona świata, Wujek.81. Czarna ballada, Drach, Pokora i Nikaj. W latach 2013–2015 realizowany był w Teatrze Śląskim im. St. Wyspiańskiego jego autorski cykl „Śląsk święty / Śląsk przeklęty”, w ramach którego swoje spektakle realizowali m.in. Arkadiusz Jakubik, Jacek Głomb, Ewelina Marciniak czy Ingmar Villqist. Od 2018 roku pełni funkcję dyrektora artystycznego Międzynarodowego Festiwalu „Open the Door” w Katowicach, którego był pomysłodawcą. Od 2020 roku jest przewodniczącym kapituły Nagrody im. Kazimierza Kutza powołanej przez Miasto Katowice, Uniwersytet Śląski i Teatr Śląski. Jako aktor występował m.in. w filmach Macieja Pieprzycy, Magdaleny Piekorz czy Małgorzaty Szumowskiej. Pisze i tłumaczy teksty piosenek (m.in. Nicka Cave’a, Toma Waitsa czy Jaromira Nohavicy). W 2011 roku ukazała się jego debiutancka płyta Słowa. W 2015 roku został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, w 2017 Srebrnym Medalem Zasłużony Kulturze „Gloria Artis”, natomiast w 2019 został laureatem Nagrody im. Wojciecha Korfantego. Jest również laureatem VIII edycji Nagrody im. Zygmunta Hübnera Człowiek Teatru. Reżyseria spektakli Ptasiek – William Wharton – Teatr Rozrywki w Chorzowie. Premiera 15.05.1998 Dzieła wszystkie Szekspira w nieco skróconej formie – Teatr Rozrywki w Chorzowie. Premiera 18.11.1999 Ballady kochanków i morderców według Nicka Cave’a – Teatr Korez w Katowicach. Premiera 22.02.2002 Miłość Fedry – Sarah Kane – Teatr Gry i Ludzie w Katowicach. Premiera 28.02.2003 Niezidentyfikowane szczątki ludzkie i prawdziwa natura miłości – Brad Freser – Teatr Gry i Ludzie w Katowicach. Premiera 11.06.2004 Cholonek, czyli dobry Pan Bóg z gliny – Janosch Teatr Korez w Katowicach. Premiera 16.10.2004 Krzyk według Jacka Kaczmarskiego – Teatr Rozrywki w Chorzowie. Premiera 20.11.2004 Korowód według Marka Grechuty – Teatr Polski w Bielsku-Białej Premiera 5.11.2005 Allo! Allo! – Jeremy Lloyd, David Croft. Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 7.01.2006 Zła opinia – piosenki Georges’a Brassensa – Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 5.02.2006 Pomalu, a jeszcze raz! – Igor Šebo. Teatr Rozrywki w Chorzowie. Premiera 29.06.2006 Dostojewski – Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 7.10.2006 Testament Teodora Sixta – Artur Pałyga. Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 5.11.2006 Do łez – piosenki wesołe i wzruszające – Teatr Polski w Bielsku-Białej. Underground – Teatr Śląski im. S. Wyspiańskiego w Katowicach. Premiera 12.05.2007 Kometa, czyli ten okrutny wiek XX, wg Nohavicy – Teatr Korez w Katowicach. Premiera 31.03.2007 Intercity – Igor Šebo. Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 7.10.2007 Żyd – Artur Pałyga. Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 16.02.2008 Szwejk – Jaroslav Hašek. Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 10.05.2008 Pomalu, a jeszcze raz! – Igor Šebo. Teatr „Capitol” w Warszawie. Premiera 30.11.2008 Dwa – Jim Cartwright. Teatr Korez w Katowicach. Premiera 9.10.2009 Popcorn – Ben Elton. Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 14.11.2009 Moje drzewko pomarańczowe – José Mauro de Vasconcelos. Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 25.04.2010 Mistrz & Małgorzata Story – na motywach powieści M. Bułhakowa. Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 15.01.2011 Bulwar zdradzonych marzeń – Teatr Muzyczny w Gliwicach. Premiera 30.09.2011 Carmen, czyli sztuka na dziesięć telefonów komórkowych – Esther Vilar. Teatr „Capitol” w Warszawie. Światowa prapremiera 23.10.2011 Ptaszek – Katarzyna Lengren. Teatr Kamienica w Warszawie. Premiera 18.12.2011 Monsters. Pieśni morderczyń – Teatr Rampa. Premiera 24.02.2012 Amadeus – Peter Shaffer. Teatr Polski w Bielsku-Białej. Premiera 15.06.2012 Szwedzki stół – Marek Modzelewski. Teatr „Capitol” w Warszawie. Premiera 05.11.2012 Tango Piazzolla – Anna Burzyńska. Teatr Rampa. Współreżyseria z Witoldem Mazurkiewiczem. Premiera 15.11.2012 Walizki pełne wody – Piosenki Kabaretu Moralnego Niepokoju. Teatr Polski w Bielsku-Białej Premiera 5.01.2013 Piąta strona świata – Kazimierz Kutz. Teatr Śląski. Prapremiera 16.02.2013 My Fair Lady – Alan Jay Lerner, Frederick Loewe. Opera Śląska. Premiera 11.05.2013 Chewingum Revolution – Julia Holewińska. Teatro Astra. Turyn. Premiera 20.07.2013 List do Pana Balzaka. Teatr Śląski. Premiera 13.10.2013 Lot nad kukułczym gniazdem – Ken Kesey/Dale Wasserman. Teatr Śląski. Premiera 22.11.2013 Snack Story. Teatr Śląski. Premiera 27.06.2014 Dubbing Street – Petr Zelenka. Teatr Śląski. Prapremiera 17.10.2014 Quasi-Paradiso (Prawie-raj) – Irena Świtalska. Fondazione Teatro Piemonte Europa w Turynie. Prapremiera 24.02.2015 Western – Artur Pałyga (współreżyseria: Rafał Urbacki). Teatr Śląski. Prapremiera 4.09.2015 Sztuka mięsa – Weronika Murek. Teatr Śląski. Prapremiera 18.12.2015. Historia żołnierza – Igor Strawinski. Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia (koprodukcja: Teatr Śląski). Premiera 3.03.2016 I Tre Moschettieri. VI puntata – Aleksander Dumas. Fondazione Teatro Piemonte Europa w Turynie. Premiera 6.04.2016 W 80 dni dookoła świata. Tam i z powrotem – Juliusz Verne, adaptacja Robert Górski. Teatr Śląski. Prapremiera 17.06.2016. Wujek.81. Czarna ballada – scenariusz i reżyseria. Teatr Śląski. Prapremiera 17.12.2016. Inwazja jaszczurów – Karel Čapek. Adaptacja (współpraca Weronika Murek) i reżyseria. Teatr Modrzejewskiej w Legnicy. Polska prapremiera 9.04.2017 r. Terror – Ferdinand von Schirach. Adaptacja i reżyseria. Teatr Śląski. Sala Sejmu Śląskiego. Polska prapremiera 17.06.2017 r. Himalaje – Dariusz Kortko, Marcin Pietraszewski, Artur Pałyga. Teatr Śląski w Katowicach. Prapremiera 19.05.2018 r. Drach – Szczepan Twardoch. Adaptacja i reżyseria. Teatr Śląski w Katowicach i Teatr Ziemi Rybnickiej. Prapremiera w Rybniku 21.10.2018 r., premiera w Katowicach 27.10.2018 r. Inteligenci – Marek Modzelewski. Reżyseria. Teatr Śląski w Katowicach i Teatr Korez. Prapremiera 8.02.2019 r. Kaczmarski. 4 pory niepokoju – scenariusz i reżyseria. Teatr im. Aleksandra Sewruka w Elblągu. Prapremiera 25.05.2019 r. On wrócił – Timur Vermes. Reżyseria. Teatr Śląski w Katowicach. Premiera 29.11.2019 r. Boska – Peter Quilter. Reżyseria. Teatr Ludowy w Krakowie. Premiera 20.02.2021 r. Pokora – Szczepan Twardoch. Reżyseria. Teatr Śląski w Katowicach. Prapremiera 11.06.2021 r. Nikaj – Zbigniew Rokita. Reżyseria. Teatr Zagłębia w Sosnowcu. Prapremiera 10.09.2021 r. Jentl – Isaac Bashevis Singer. Reżyseria. Teatr Żydowski w Warszawie. Premiera 26.11.2021 r. Byk – Szczepan Twardoch. Współreżyseria Szczepan Twardoch, Robert Talarczyk. STUDIO Teatrgaleria w koprodukcji z Fundacją Teatru Śląskiego „Wyspiański”, Teatrem Łaźnia Nowa w Krakowie, Instytutem im. Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu i w partnerstwie z Teatrem Korez. Prapremiera 19.03.2022 r. Weltmajstry – Zbigniew Rokita. Reżyseria. Teatr Korez w Katowicach. Pokaz przedpremierowy w ramach Letniego Ogrodu Teatralnego 27.08.2022 r. Hamlet we wsi Głucha Dolna – Ivo Brešan. Reżyseria. Teatr Nowy im. Kazimierza Dejmka w Łodzi. Premiera 6.01.2023 r. Nagrody 2002 – laureat Nagrody Marszałka Województwa Śląskiego dla Młodych Twórców w dziedzinie kultury 2005 – Złota Maska w kategorii Spektakl Roku za spektakl Cholonek, czyli dobry Pan Bóg z gliny (współreżyseria Mirosław Neinert), Teatr Korez w Katowicach 2005 – Specjalna Złota Maska za kreatywność i wszechstronność umiejętności adaptacyjnych, aktorskich i reżyserskich w spektaklach Krzyk według Jacka Kaczmarskiego, Cholonek… i Niezidentyfikowane szczątki ludzkie i prawdziwa natura miłości 2008 – Nagroda Młodych Krytyków XVI Międzynarodowego Festiwalu Zderzenie za spektakl Intercity 2008 – Perła Sąsiadów, nagroda Festiwalu Teatrów Europy Środkowej Sąsiedzi w Lublinie za spektakl Cholonek… 2008 – Nagroda Główna Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych R@port w Gdyni za spektakl Żyd, Teatr Polski w Bielsku-Białej 2009 – Perła Sąsiadów, nagroda Festiwalu Teatrów Europy Środkowej Sąsiedzi w Lublinie za spektakl Szwejk, Teatr Polski w Bielsku-Białej 2009 – Nagroda za reżyserię spektaklu Pomalu, a jeszcze raz! Teatr „Capitol” w Warszawie na Festiwalu Talia w Tarnowie 2010 – Nagroda Kabaretu Rak – HANYS za umiejętność łączenia działań aktora, reżysera i menadżera 2012 – Nagroda Tygodnia Kultury Śląska 2013 – Nagroda za najlepsze przedstawienie XIX edycji Ogólnopolskiego Konkursu na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej dla spektaklu Piąta strona świata 2013 – Cegła z Gazety – Nagroda im. Janoscha 2014 – Złota Maska za reżyserię spektaklu Piąta strona świata Kazimierza Kutza w Teatrze Śląskim im. St. Wyspiańskiego w Katowicach 2014 – Złota Maska w kategorii Przedstawienie Roku – Piąta strona świata Kazimierza Kutza w Teatrze Śląskim im. St. Wyspiańskiego w Katowicach 2014 – nagroda za reżyserię – za oryginalne przeniesienie do telewizji spektaklu teatru żywego planu „Piąta strona świata” na XIV Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” – Sopot 2014 2014 – nagroda za oryginalny współczesny polski tekst dramatyczny lub adaptację teatralną – za adaptację książki Kazimierza Kutza „Piąta strona świata” na XIV Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” – Sopot 2014 2017 – Złota Maska za najlepszy spektakl dla młodych widzów „W 80 dni dookoła świata. Tam i z powrotem” 2017 – srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” 2018 – Nagroda Honorowa im. Krzysztofa Zaleskiego za twórczość odrzucającą stereotypy i łatwe nowinki, umocowaną w pamięci i historii, dotyczącą problemów współczesności za spektakl „Wujek.81.Czarna ballada” na XVIII Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” – Sopot 2018 2019 – nagroda za najlepszą reżyserię na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym "Baszta" w Kaliningradzie za spektakl "Kaczmarski. Cztery pory niepokoju" wyprodukowany w Teatrze im. Aleksandra Sewruka w Elblągu 2019 – Nagroda im. Wojciecha Korfantego 2020 – Nagroda Prezydenta Miasta Katowice w Dziedzinie Kultury 2021 – Człowiek Teatru. Nagroda im. Zygmunta Hübnera 2022 – „Promotor Polski", tytuł przyznawany przez Fundację Polskiego Godła Promocyjnego „Teraz Polska" 2022 – Nagroda im. ks. Augustina Weltzla „Górnośląski Tacyt” Filmografia 2005 – Barbórka jako Andrzej 2006 – Kryminalni. Misja śląska jako Joachim Budny ps. „Grabarz” 2006 – Kryminalni jako Joachim Budny ps. „Grabarz” (odc. 41–43 – Tryptyk śląski) 2007 – U Pana Boga w ogródku jako Buncol, kapitan CBŚ i kierowca nadinspektora 2008 – Senność 2009 – Drzazgi 2010 – Ewa jako Leon 2018 – Twarz jako szwagier Jacka 2020 - Listy do M. 4 jako Socha Przypisy Linki zewnętrzne Robert Talarczyk – mówie i godom, youtube.com, dostęp 2018-11-03 Polscy aktorzy teatralni Polscy reżyserzy teatralni Ludzie związani z Bielskiem-Białą Urodzeni w 1968 Laureaci Nagrody im. Wojciecha Korfantego Ludzie urodzeni w Katowicach

188078

https://pl.wikipedia.org/wiki/Strza%C5%82a-2M

Strzała-2M

Strzała-2M – radziecka rakieta przeciwlotnicza Strzała-2M – seria radzieckich satelitów łącznościowych

188080

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nadi

Nadi

Nadi – miasto na Fidżi Nadi – rzeka przepływająca przez miasto Nadi Nadi – w jodze i buddyzmie tantrycznym jest to nazwa kanałów energii w ciele człowieka Nadi – indyjska forma astrologii

188081

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tummo

Tummo

Tummo (tyb. གཏུམ་མོ་, transliteracja Wyliego gTum mo, wymawiane Tum-mo; skt. caṇḍālī), Joga Wewnętrznego Żaru, Joga Ciepła Psychicznego – praktyka religijna buddyzmu tybetańskiego, związana z opanowaniem subtelnych energii przez medytacje na nadi (kanały energii), pranę (wiatry energii) i bindu (krople energii), charakteryzująca się ponadto wywoływaniem wielkiej ilości ciepła w ciele praktykującego, pozwalając mu żyć w skrajnie nieprzyjaznych warunkach zimna i doświadczenie błogości, co jest szczególnie ważne z punktu widzenia mahamudry łączącej doświadczenia błogości i pustki. Jest to praktyka wchodząca w skład Sześciu Jog Naropy. Praktyka Przekazy i relacje świadków wymieniają licznych joginów, którzy byli w stanie wygenerować odpowiednią ilość ciepła, aby wysuszyć mokre szaty na gołym ciele, siedząc na mrozie. Praktyka ta, choć przydatna w mroźnym klimacie Tybetu, nie jest wykonywana tylko dla utrzymania się w cieple, co jest tylko efektem ubocznym intensywnej medytacji. Podobne doświadczenia wewnętrznego żaru obserwowano wśród praktykujących inne ścieżki medytacyjne – Sufi Irina Tweedie czy joga Kundalini. Jednym z najsłynniejszych praktykujących tummo był tybetański buddyjski jogin Milarepa i jego uczeń Gampopa. Współczesnymi zachodnimi świadkami tej praktyki byli m.in. podróżniczka Alexandra David-Néel (David-Neel, 1971) oraz Lama Anagarika Govinda (Govinda, 1988). Badania naukowe Próby zbadania fizjologicznych efektów tummo podjął w latach osiemdziesiątych doktor Herbert Benson wraz ze swoimi współpracownikami z harwardzkiej akademii medycznej (Benson i in., 1982; Cromie, 2002). Pierwszy eksperyment miał miejsce w górnej Dharamsali (Indie) w 1981 roku na grupie tybetańskich mnichów buddyjskich i został opisany w następujący sposób: Doktor Benson podczas badania przymocował do ciał medytujących czujniki temperatury, aby stwierdzić, czy tummo polega na rzeczywistym wzroście ciepłoty ciała. Okazało się, iż wprawni w praktyce mnisi potrafili podnieść temperaturę palców dłoni i stóp aż o 8 °C. W innych częściach ciała zanotowano mniejszy wzrost temperatury. Badacz ten wysunął wniosek, iż efektem medytacji jest rozszerzanie naczyń krwionośnych skóry, czyli reakcja odwrotna do typowej reakcji organizmu na zimno, kiedy to naczynia te ulegają skurczeniu. W najnowszym doświadczeniu, przeprowadzanym w Normandii (Francja), dwaj mnisi buddyjscy podłączeni zostali do czujników, które zapisywały zmiany ciepła i metabolizmu (Cromie, 2002). Obserwacje praktyki tummo były również dyskutowane podczas studiów medycznych (Ding-E Young and Taylor, 1998). Zobacz też metoda Wim Hof morsowanie – zanurzenie lub krótkotrwała kąpiel w zimnej wodzie Przypisy Bibliografia Tibetan Yoga and Secret Doctrines, wyd. W.Y. Evans-Wentz, Oxford University Press 1981 Lama Anagarika Govinda, Foundations of Tibetan Mysticism, B.I. Publications 1982 Linki zewnętrzne Meditation – Universal Antidote – materiał filmowy zamieszczony w serwisie YouTube Buddyzm tybetański Praktyki buddyjskie

188085

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gyulu

Gyulu

Gyulu (tyb.), Joga Ciała Iluzorycznego – praktyka religijna buddyzmu Diamentowej Drogi, prowadząca do widzenia wszystkich zjawisk jako podobnych do mirażu czy magicznych wytworów. Jej celem jest mistrzowskie panowanie nad wszystkimi zjawiskami. Jest to jedna z Sześciu Jog Naropy. Praktyki Diamentowej Drogi

188087

https://pl.wikipedia.org/wiki/Milam

Milam

Milam (tyb. Joga Snu transliteracja Wyliego: rmi-lam) – praktyka religijna buddyzmu Diamentowej Drogi oraz bön, prowadząca do zachowania świadomości podczas snu i opanowania zjawisk sennych. W ostatecznym rezultacie zmierza do urzeczywistnienia tożsamości natury zjawisk zarówno snu jak i jawy. Praktykujący może stwarzać obrazy jak i podróżować we śnie do dowolnych miejsc. Jest to jedna z tzw. Sześciu Jog Naropy. Zobacz też świadomy sen Bibliografia John Powers: Wprowadzenie do buddyzmu tybetańskiego Wydawnictwo "A" Kraków Tenzin Wangyal Rinpoche: Tybetańska joga snu i śnienia Dom Wydawniczy REBIS Poznań 1999 Czogjal Namkhai Norbu: Joga snu i praktyka naturalnego światła Wydawnictwo "A" Kraków 2007 Praktyki Diamentowej Drogi Marzenia senne

188097

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bardo%20%28praktyka%29

Bardo (praktyka)

Bardo (tyb.), Joga Stanu Pośredniego – praktyka religijna buddyzmu Diamentowej Drogi, która poprzez rozpoznanie natury zjawisk w okresie między śmiercią a ponownymi narodzinami a ściśle w okresie bardo stawania się, prowadzi do osiągnięcia całkowitego wyzwolenia. Jest to jedna z Sześciu Jog Naropy. Praktyki Diamentowej Drogi

188100

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nabram

Nabram

Nabram (Abram, Nabra, Kłobuk, Stańcowie, Waldorff, Wendorf) – herb szlachecki. Opis herbu Pięciokrotnie w słup pola czarne i srebrne. Klejnot: trzy strusie pióra. Inne opisy herbu: Nabram vel Waldorff, cuius insignia in campo albo tres barre nigre, a capite clipei in longum producte. – Nabram lub Waldorff, którego znakiem w polu białym trzy belki czarne, od głowy tarczy w długość wyprowadzone. Powinny być trzy pola czarne, trzy białe, przeplatane tak, że pierwsze od prawej ręki tarczy, jest czarne, drugie białe, i tak dalej, wszystkie w równej odległości od siebie, wszystkie prosto w górę idące. Na hełmie nad koroną trzy pióra strusie. (...) pole dzielone w sześć słupów czarnych i srebrnych. W Prusiech albowiem rycerz z domu Korczaków, mając dla wielkiej godności swojej zaopatrzenie, zszedłszy z tego świata, zostawił dwóch synów, z których jeden nie miał potomka płci męskiej, tylko córkę, tej, gdy się napierano u niego, nie tak wiele dla bogactw i fortuny, która jej po ojcu należała, jako dla pięknej urody, a ojciec odmawiał: brat jego, a stryj onej panny dostawszy jej, dał ją za mąż. Ojciec przyjechawszy, mając sprawę o wzystkim dostateczną, a bieżawszy brata, zabił, mówiąc, że tobie nie przystało nią się opiekować, pókim ja żyw. W tym matka onej córki, z żałości i frasunku umarła, on zaś pojednawszy się z synowcami swojemi o głowę, to miał za wieczny znak, że mu w herbie czarnych pól używać kazano. Najwcześniejsze wzmianki Herb pochodzi z okresu dynastii Piastów, powstał w latach 1292–1386. Najwcześniejszym źródłem heraldycznym opisującym go jest datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza. Zapisuje on informacje o herbie pod nazwą Waldorf wśród 71 najstarszych polskich herbów szlacheckich we fragmencie: „Waldorf, cuius insignia in campo albo tres barre nigre a capite clipei in longum producte”. Herbowni Najpełniejszą listę rodów szlacheckich pieczętujących się herbem Nabram przedstawił Tadeusz Gajl w Herbarzu polskim: Boremski, Borodelski, Brodelski, Chotecki, Czasławski, Czesławski, Gościewicz, Happen, Honckiewicz, Hoppen, Huppe, Jabłonowski, Jedleński, Jedliński, Jodłowski, Kałczyński, Kazimierski, Kazimirski, Kokotek, Kubiczek, Mietniowski, Mietnowski, Naborowski, Nadratowski, Nadroski, Nadrowski, Nagórka, Nagórko, Nagórzko, Pejszowski, Pieles, Pielgrzym, Piels, Pielstowski, Pielsz, Porembski, Porębski, Prajs, Preis, Preiss, Prejszowski, Preyss, Rogalewski, Rogalowski, Rogowski, Rosperski, Rospert, Rospierski, Sieroszewski, Solecki, Sosnowski, Szczytnicki, Ufnarowski, Underowicz, Undorf, Waldorf, Wendorf, Wendorff, Wędorf, Wolicki, Wolwanowski, Wołycki, Wulwanowski, Żołecki. Przypisy Bibliografia Herby szlacheckie !

188102

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ska-P

Ska-P

Ska-P – zespół grający muzykę ska punk, założony w Madrycie w 1994. Jego dyskografia liczy sześć albumów studyjnych, dwa oficjalne wydania koncertowe oraz DVD. Muzyka Ska-P charakteryzuje się skocznymi melodiami w rytmie ska połączonymi z melodyjnym punkiem oraz zaangażowanymi, anarchistycznymi tekstami. Zdobył popularność w Hiszpanii i Meksyku, a także w Wielkiej Brytanii, Belgii, Włoszech, Szwajcarii, Francji, Polsce i Niemczech. W 2005 zespół zawiesił swoją działalność na czas nieokreślony. Po trzech latach, w 2008 roku, wrócił w pełnym składzie, wydając płytę Lágrimas y Gozos. W 2013 roku zespół wydał kolejną płytę, zatytułowaną 99%. W 2018 roku wydano oficjalny teledysk do ich najnowszego singla – Jaque al Rey. W tym samym roku, 5 października wydano album Game Over. 16 lipca 2010 roku wystąpił jako jeden z gości zagranicznych na Festiwalu w Jarocinie, a 1 sierpnia 2014 roku zagrał przed publicznością Przystanku Woodstock. Teksty piosenek Piosenki zespołu dotyczą przede wszystkim problemów społecznych, często pojawia się w nich problem praw człowieka, niesprawiedliwości, faszyzmu, antykapitalizmu, antysyjonizmu, antyklerykalizmu, legalizacji marihuany i praw zwierząt (np. głoszą potrzebę zdelegalizowania walk byków). Skład 1994 Pulpul – wokal i gitara Toni Escobar – gitara i chórki Julio – gitara basowa Kogote – instrumenty klawiszowe i chórki Pako – instrumenty perkusyjne 1996–1998 Pulpul – głos i gitara Pipi – drugi głos Joxemi – gitara Julio – gitara basowa Kogote – instrumenty klawiszowe Pako – instrumenty perkusyjne 2000–2002 Pulpul – głos i gitara Pipi – drugi głos Joxemi – gitara Julio – gitara basowe Kogote – instrumenty klawiszowe Luismi – instrumenty perkusyjne 2005 Pulpul – głos i gitara Pipi – drugi głos Joxemi – gitara Julio – gitara basowa Kogote – instrumenty klawiszowe Luismi – instrumenty perkusyjne Gari – puzon Txiquitin – trąbka 2009 Pulpul – głos i gitara Pipi – drugi głos Joxemi – gitara Toni – gitara Julio – gitara basowa Kogote – instrumenty klawiszowe Luismi – instrumenty perkusyjne Gari – puzon Txiquitin – trąbka Dyskografia 1995 Ska-P 1996 El vals del obrero 1998 Eurosis 2000 Planeta Eskoria 2002 Que corra la voz 2003 Incontrolable 2008 Lágrimas y Gozos 2013 99% 2018 Game Over Videografia Ska-p en concierto (1998) (VHS) Seguimos en pie (1999) (VHS, DVD) Incontrolables (2003) (DVD with audio CD) Zobacz też The Locos protest song Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona zespołu Hiszpańskie zespoły ska Zespoły skapunkowe Hiszpańskie zespoły punkrockowe

188103

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mahasiddha

Mahasiddha

Mahasiddha (tyb.: གྲུབ་ཐོབ་ཆེན་པོ, Wylie: grub thob chen po, ZWPY: Chubtobqênbo), urzeczywistniony mistrz – w buddyzmie tybetańskim i hinduizmie tantrycznym termin określający oświeconych mistrzów ścieżki tantrycznej, którzy osiągnęli najwyższy poziom poznania, maha-siddhi, oznaczający najwyższą moc, osiągnięcie jedności z nienazywalną rzeczywistością, jak i również manifestujących to urzeczywistnienie (spełnienie) w wymiarze względnym, zjawiskowym. Buddyzm Tradycyjnie w buddyzmie tybetańskim mówi się o 84 mahasiddhach, mężczyznach i kobietach, dosłownie (Wielkich Zrealizowanych), doskonałych adeptach tantr Jogi Najwyższej obecnych w ostatnim okresie rozwoju Buddyzmu do ok. XII w n.e. w Indiach i terenach obecnego Pakistanu, takich jak Tilopa, Naropa, Maitripa, itd. (pełna lista tutaj). Oprócz tego znanych było tam wielu innych mahasiddhów, np. Lalita Wadżra, Padampa Sangdzie, czy tych związanych z tantrą Kalaczakra, np. Chilupa/Kalachakrapada, oraz tych związanych z początkowym rozwojem nauk Dzogczen tj. Garab Dordże, Padmasambhawa, Wimalamitra. W Tybecie za czasów panowania króla Tritsong Detsen, który wprowadził tam buddyzm jako religię państwową, 25 Tybetańczyków stało się mahasiddhami za sprawą Padmasambhawy. Oprócz tego było wielu innych mistrzów tybetańskich o randze mahasiddhy np. Orgjenpa. Znamienne jest to, że buddyjscy mahasiddhowie uzyskiwali bezpośrednie przekazy od Buddów głównie manifestujących się im w formach Sambhogakai np. w przypadku mahasiddhy Garab Dordże od Wadżrasattwy, w przypadku Tilopy, Naropy bądź tybetańskiego Orgjenpy od Wadżrajogini (Wadżrawarahi) czy w przypadku Lalita Wadżry od Dżnianadakini Rolangma (Jamantaka). Święci hinduscy Hinduistyczne funkcje i tytuły

188104

https://pl.wikipedia.org/wiki/Henri%20Matisse

Henri Matisse

Henri Matisse (wym. []; ur. 31 grudnia 1869 w Le Cateau-Cambrésis, zm. 3 listopada 1954 w Nicei) – francuski malarz uważany za najsłynniejszego fowistę. Życiorys Początkowo przygotowywał się do zawodu prawnika. Jednak w wieku 24 lat rozpoczął naukę malarstwa w paryskiej Szkole Sztuk Pięknych. Uczeń Gustave'a Moreau, początkowo tworzył pod wpływem impresjonistów oraz sztuki japońskiej. W 1905 wystawił swoje prace w Salonie Jesiennym. Wykształcił wkrótce własny styl. Sławę osiągnął już za swego życia. Matisse zapełniał swoje płótna plamami żywych, świetlistych, zwykle silnie kontrastowych barw, które częstokroć, w trosce o czytelność obrazu, obwodził delikatnym konturem. Po operacji onkologicznej utracił sprawność fizyczną i poruszał się na wózku inwalidzkim (nie mógł pracować przy sztalugach) – zmienił się wtedy profil jego twórczości – tworzył odtąd papierowe kolaże. Henri Matisse był rywalem Pabla Picassa. Zmarł na atak serca w swoim mieszkaniu w Nicei. Wybrane dzieła Akt leżący z draperią (1923–24, 38 × 61 cm, Musée de l’Orangerie, Paryż Akt siedzący na ornamentowym tle (1925–26), 130 × 98 cm, Centre Georges Pompidou, Paryż Akt siedzący z tamburynem (1926), 74,3 × 55,7 cm, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork Algierka (1909), 81 × 65 cm, Centre Georges Pompidou, Paryż Autoportret (1906), 55 × 46 cm, Statens Museum for Kunst, Kopenhaga Autoportret (1918), 65 × 54 cm, Musée Matisse, Le Cateau-Cambrésis Czerwona pracownia (1911), 180 × 220 cm, Museum of Modern Art, Nowy Jork Czerwony pokój lub Harmonia czerwieni (1908–09), 180 × 246 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg Czytająca dziewczyna (1905–06), 75 × 60 cm, Museum of Modern Art, Nowy Jork Drzewo (1898), 18 × 22 cm, Musée des Beaux-Arts, Bordeaux Hiszpanka, harmonia w błękicie (1923), 47 × 28 cm, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork Kobieta w błękicie (1937), 92,7 × 73,6 cm, Museum of Art, Filadelfia Martwa natura z bakłażanami (1911), 212 × 246 cm, Musée de Grenoble Muzyka (1910), 260 × 389 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg Nimfa i Satyr (1909), 89 × 117 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg Odaliska z uniesionymi ramionami (1923, 65 × 50 cm, National Gallery of Art, Waszyngton Pani Matisse. Portret z zieloną smugą (1905), 40,5 × 32,5 cm, Statens Museum for Kunst, Kopenhaga Portret Deraina (1905), 38 × 28 cm, Tate Britain, Londyn Przepych, spokój, rozkosz (1904), 98 × 118 cm, Musée d’Orsay, Paryż Radość życia (1905–06), 174 × 238 cm, The Barnes Foundation, Merion Rodzina artysty (19110, 143 × 194 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg Różowy akt (1935), 66 × 93 cm, Museum of Art, Baltimore Smutek króla (1952), 292 × 386 cm, Centre Georges Pompidou, Paryż Ślimak (1953), 286 × 287 cm, Tate Britain, Londyn Taniec (1909–10), 260 × 390 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg Taniec (1912), 190,5 × 114,5 cm, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie Ulica w Arcueil (1899), 22 × 27 cm, Statens Museum for Kunst, Kopenhaga Wielkie czerwone wnętrze (1948), 146 × 97 cm, Centre Georges Pompidou, Paryż Złote rybki (1911), 147 × 98 cm, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie Bibliografia Encyklopedia ekspresjonizmu, Warszawa: WAiF ; Wydaw. Nauk. PWN, 1996, ; Andrzej Dulewicz, Encyklopedia sztuki francuskiej, Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN; WAiF 1997, Henri Matisse, Poznań: Oxford Educational, 2008 (Wielka Kolekcja Sławnych Malarzy ; 25). Jean Leymarie, Fowizm, Warszawa: WAiF, 1993. Alfred Ligocki, Trzy spotkania ze światem widzialnym: Picasso, Matisse, Leger, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1967. Samuel Rodary, Henri Matisse, Siechnice: Eaglemoss Polska, 2000 (Wielcy Malarze ; nr 94) Jon Thompson, Jak czytać malarstwo współczesne, Kraków: Universitas, 2006. Stefano Zuffi, Francesca Castria, Malarstwo nowoczesne. Od romantyzmu do awangardy XX wieku, Warszawa: Arkady, 1999. Linki zewnętrzne Biografia i sztuka Henri Matisse Dzieła sztuki autorstwa Henri Matisse Absolwenci i studenci École nationale supérieure des beaux-arts de Paris Artyści związani z Étretat Artyści związani z Niceą Artyści związani z Vence Francuscy malarze modernizmu Ludzie urodzeni w Le Cateau-Cambrésis Urodzeni w 1869 Zmarli w 1954

188107

https://pl.wikipedia.org/wiki/M%C5%82odoturcy

Młodoturcy

Młodoturcy ( lub Genç Türkler) – nacjonalistyczny i modernistyczny ruch polityczny istniejący w Turcji na przełomie XIX i XX wieku, dążący do obalenia monarchii osmańskiej i reorganizacji państwa. Geneza Młodoturcy wywodzili się z tajnych stowarzyszeń kadetów szkół wojskowych i studentów, które powstały od 1878 po anulowaniu (wprowadzonej w 1876 r. pod naciskiem polityków młodoosmańskich) konstytucji Kanun-ı Esasî przez sułtana Abdul Hamida II. Biorąc przykład z podobnych organizacji europejskich, sprzysiężenia te tworzyły głęboko zakonspirowaną sieć komórek, które łączyły pojedyncze osoby. Przejęcie władzy Z ruchu tego wyrosła partia oficjalnie nosząca nazwę Komitet Jedności i Postępu. Po bezkrwawej rewolucji w Salonikach, która doprowadziła do rezygnacji paszy (lipiec 1908), komitet objął rządy. Rok później przeprowadził detronizację sułtana. Partia początkowo zapowiadała równoważne traktowanie wszystkich mieszkańców imperium, jednak po przejęciu władzy rozpoczęła silnie nacjonalistyczną politykę. W 1913 po przegraniu przez Turcję I wojny bałkańskiej, zagarnęła pełnię władzy w kraju. Na czele rządu stanął minister spraw wewnętrznych (od 1917 wielki wezyr) Mehmet Talaat, zwany Taalat Paszą. Władzę nieformalnie sprawował młodoturecki triumwirat, którego pozostałymi członkami byli minister wojny Ismaił Enwer (Enwer Pasza) i minister marynarki Ahmed Cemal (Dżemal Pasza). Po tajnych negocjacjach w obliczu I wojny światowej młodoturcy sprzymierzyli się z cesarskimi Niemcami. Po początkowych sukcesach przyszły klęski w Iraku i Syrii. Czystki etniczne W 1915 z inicjatywy Taalata rząd rozpoczął zorganizowaną kampanię pogromów i przesiedleń zamieszkujących Imperium Osmańskim Ormian i Greków Pontyjskich, pod pretekstem sprzyjania Rosji oraz w związku z propozycjami utworzenia przez te dwa narody państwa federacyjnego. Ten akt ludobójstwa, w wyniku którego, jak się szacuje, zginęło do 1,5 miliona ludzi, przeszedł do historii pod nazwą Rzezi Ormian. Ludobójstwo objęło także chrześcijańskich Asyryjczyków, zamieszkujących imperium osmańskie – ludobójstwo Asyryjczyków. Prześladowania spotkały również członków arabskich ugrupowań w Damaszku. Po upadku Bułgarii i przegranej głównych państw centralnych, wobec izolacji Turcji 13 października 1918 Taalat wraz z pozostałymi triumwirami 2 listopada udał się na emigrację do Niemiec. Wkrótce wszyscy triumwirowie zginęli, głównie z ręki ocalałych z rzezi Ormian. Taalat został zabity w Berlinie, Dżemal w gruzińskim Tbilisi. Jedynie Enwer stracił życie w walce z Armią Czerwoną w Tadżykistanie. Powstanie Republiki Turcji - Atatürk Z ruchu młodotureckiego wywodził się Mustafa Kemal, zwany w Turcji Atatürk, który po sukcesach w walkach obronnych na półwyspie Gallipoli i w wojnie grecko-tureckiej (1921–1922) w 1923 roku ostatecznie obalił sułtanat i proklamowano (29 października) powstanie świeckiej Republiki Turcji (Türkiye Cumhuriyeti), której został pierwszym prezydentem. Jego nacjonalistyczną i europeizacyjną politykę kontynuował także wywodzący się z armii Mustafa İsmet İnönü. Dziedzictwo Ideologia młodoturków domagająca się etnicznej hegemonii Turków w wielonarodowym państwie do dziś jest jednym z głównych wyznaczników tureckiej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Należy w niej szukać źródeł konfliktu kurdyjsko-tureckiego (odmowa uznania Kurdów za osobną narodowość i określanie ich jako Turków górskich, zakaz używania języka kurdyjskiego i kultywowania własnej kultury), napięć grecko-tureckich (konsekwencje czystek etnicznych i wojny z lat 20. pogromów i wypędzeń z 1955, okupacji Cypru i relatywnie nowych roszczeń Turcji do Morza Egejskiego), zaprzeczania ludobójstwu na Ormianach, Asyryjczykach i Grekach Pontyjskich. Także strzeżona przez armię - nawet poprzez przewroty wojskowe - programowa laickość państwa tureckiego ma swoje źródła w młodoturkizmie. Przypisy I wojna światowa Europa w XIX wieku Imperium Osmańskie Ludobójstwo Ormian Nacjonalizm turecki Turcja w XX wieku

188108

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tulku

Tulku

Tulku (tyb.: སྥྲུལ་སྐུ་, Wylie: sprul sku, ZWPY: zhügu) – w buddyzmie tybetańskim – istota, która manifestuje się w postaci ludzkiej przez wiele kolejnych inkarnacji, w przeciwieństwie do innych istot odradzająca się w świadomy sposób, aczkolwiek nie zawsze pamiętająca swoje poprzednie żywoty. Najbardziej znanym przykładem tulku jest dalajlama, który jest uważany za emanację bodhisattwy współczucia – Awalokiteśvary (tyb. Czenrezig). Wyznawcy buddyzmu tybetańskiego wierzą, że od 1391 roku odradzał się on 14 razy. Według tej części buddystów, którzy wierzą w istnienie tulku, pierwszą świadomie odradzającą się istotą tego typu, którego linia trwa do dnia dzisiejszego, był (i jest) karmapa, najbardziej znany mistrz i autorytet szkoły kagyu, obecnie w swojej 17 inkarnacji. Rozpoznawanie tulku Tulku bliski śmierci może zostawić wskazówki na temat swoich kolejnych narodzin. Czasem są to przepowiednie odnośnie do miejsca, gdzie można szukać jego kolejnej inkarnacji. Kandydaci na tulku są rozpoznawani przez najwyższych nauczycieli danej linii przekazu nauk, które ów tulku udzielał. Dziecku, które podejrzewa się o bycie inkarnacją nauczyciela daje się do sprawdzenia przedmioty z poprzedniego życia albo pyta o rzeczy, na temat których odpowiedzi mogą znać tylko najbliższe osoby z życia poprzedniej inkarnacji. Istnieją też związki pomiędzy tulku, którzy się rozpoznają. I tak w szkole gelug dalajlamę rozpoznaje głównie panczenlama, a panczelamę dalajlama, zaś w szkole kagyu karmapę rozpoznaje głównie szamarpa i vice versa. Teoria Słowo tulku tłumaczy się z tybetańskiego སྤྲུལ་སྐུ (Wylie: sprul sku) jako „ciało reinkarnowane, ciało emanacji”. Jest to synonim sanskryckiego terminu nirmāṇakāya. Reinkarnacja jest kluczowym terminem używanym w buddyzmie i związana jest z takimi naukami jak prawo przyczynowo-skutkowe karma oraz dwanaście ogniw współzależnego powstawania. Pojęcie świadomego odradzania pojawia się jedynie w naukach mahajany, a szczególnie akcentowane jest w wadżrajanie i możliwe jest tylko dla bodhisattwów. W wadżrajanie wyjaśnienia na temat odrodzeń bodhisattwów ściśle wiążą się z teorią tantr buddyjskich, których praktyka umożliwia ostatecznie praktykującemu przekształcenie własnego procesu umierania, stanu pośredniego po śmierci (bardo) oraz ponownego odrodzenia w świecie, w zrealizowanie odpowiednio trzech ciał buddy. Tulku, zgodnie z tym podejściem, odpowiada tantrycznemu przekształceniu owego ponownego odrodzenia praktykującego. Więcej patrz Tantry Jogi Najwyższej. Decyzja rządu chińskiego Rząd chiński zażądał kontroli nad procesem rozpoznawania tulku. Klasztory utrzymujące, że odkryły inkarnację tulku muszą od września 2007 prosić o zezwolenie na uznanie tego za fakt w departamencie spraw religijnych w swojej prowincji. Znane linie tulku Dalajlamowie Karmapowie Panczenlamowie Szamarpowie Zobacz też Nirmanakaja Przypisy Linki zewnętrzne Tulku na Absoluteastronomy.com. Buddyzm tybetański

188110

https://pl.wikipedia.org/wiki/Czernica%20%28gmina%29

Czernica (gmina)

Czernica – gmina wiejska w powiecie wrocławskim, województwie dolnośląskim. Położona we wschodniej części województwa dolnośląskiego, graniczy od zachodu z Wrocławiem, od północy z gminami: Długołęka i Oleśnica, od wschodu z gminą Jelcz-Laskowice, od południa z gminami: Siechnice i Oława. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie wrocławskim. Podstawowym bogactwem naturalnym gminy jest kruszywo naturalne (piasek, żwir). Urząd gminy znajduje się w Czernicy, przy ulicy Kolejowej 3. Według danych z 31 grudnia 2014 gminę zamieszkiwało 12 310 osób. Natomiast według danych z 31 grudnia 2019 roku gminę zamieszkiwało 16 619 osób. Według danych z 30 czerwca 2020 roku gminę zamieszkiwały 17 102 osoby. Struktura powierzchni Według danych z roku 2002 gmina Czernica ma obszar 83,63 km², w tym: użytki rolne stanowią 64,30%, lasy i grunty leśne: 20,75%, wody powierzchniowe: 3,49%, tereny osadnicze i rekreacyjne: 4,74%, tereny komunikacyjne: 4,48%, pozostałe obszary (w tym wody, nieużytki, użytki kopalniane itp.) 2,5% Gmina stanowi 7,54% powierzchni powiatu. Demografia Dane z 30 czerwca 2004: Piramida wieku mieszkańców gminy Czernica w 2014 roku. Sąsiednie gminy Wrocław Powiat wrocławski: Długołęka Siechnice Powiat oławski: Jelcz-Laskowice Oława Powiat Oleśnicki: Oleśnica Przypisy Linki zewnętrzne

498

https://pl.wikipedia.org/wiki/Brazylia

Brazylia

Brazylia (, ), oficjalnie Federacyjna Republika Brazylii (port. República Federativa do Brasil, ) – państwo w Ameryce Południowej, położone we wschodniej części kontynentu, nad Oceanem Atlantyckim. Największe i najludniejsze państwo tego kontynentu, a jednocześnie jedno z największych i najludniejszych państw świata. Zajmuje obszar 8 515 767 km² (5. pod względem powierzchni na świecie), a zamieszkane jest przez 217 240 060 ludzi (szac. 2022, 7. na świecie). Stolicą kraju jest Brasília. Brazylia przeważająco znajduje się w strefie klimatów tropikalnych, w południowej części kraju występuje klimat umiarkowany ciepły. Jest to kraj o zróżnicowanym krajobrazie, z przewagą formacji leśnych i sawann. Na północy kraju znajduje się dorzecze Amazonki, najrozleglejszy system rzeczny świata, a w jego obrębie jeden z największych obszarów równikowych lasów deszczowych. Dawna kolonia portugalska, Brazylia uzyskała niepodległość w 1822 roku. Jest to kraj wieloetniczny; w 2010 roku 48% populacji stanowiła ludność biała (głównie potomkowie portugalskich osadników oraz późniejszych imigrantów z innych krajów europejskich), 43% Mulaci i Metysi, a 8% ludność czarna (w większości potomkowie sprowadzonych w epoce kolonialnej niewolników z Afryki). Ludność w dużej mierze rozmieszczona jest wzdłuż wybrzeża, w szczególności w jego południowo-wschodniej części, gdzie mieszczą się dwie największe metropolie kraju – Rio de Janeiro i São Paulo. Językiem urzędowym i ojczystym dla zdecydowanej większości mieszkańców jest portugalski. Dominującym wyznaniem jest katolicyzm (65% społeczeństwa w 2010 r.), znaczną liczbę wyznawców mają także kościoły protestanckie (22%). W 2020 roku Brazylia była 8. pod względem wielkości gospodarką świata. Gospodarka kraju jest zdywersyfikowana; istotną rolę odgrywają rolnictwo, górnictwo, przemysł, jak i sektor usługowy. Jest to republika federalna z systemem prezydenckim. Walutą jest real brazylijski. Geografia Terytorium Brazylii zajmuje prawie połowę powierzchni Ameryki Południowej i rozciąga się w centrum i na wschodzie kontynentu, położone nad Oceanem Atlantyckim. Brazylia jest jedynym krajem na świecie, przez który równocześnie przebiegają równik i zwrotnik Koziorożca. Długość wybrzeża Brazylii wynosi 7491 km. Kraj graniczy z dziesięcioma innymi państwami: Argentyną, Boliwią, Francją (Gujaną Francuską), Gujaną, Kolumbią, Paragwajem, Peru, Surinamem, Urugwajem oraz Wenezuelą. Na terytorium Brazylii można wyróżnić trzy duże krainy geograficzne: część Wyżyny Gujańskiej na północy, Wyżynę Brazylijską na południowym wschodzie, oraz Nizinę Amazonki nazywaną Amazonią, na północy i północnym zachodzie. Poza tym na południowym zachodzie leży także część Niziny La Platy. Najwyższym szczytem Brazylii jest Pico da Neblina – 2994 m n.p.m. – na Wyżynie Gujańskiej. Największą rzeką Brazylii jest Amazonka, inne ważniejsze z rzek to: Paraná (z wielką zaporą Itaipu) Rio Negro São Francisco Xingu Madeira Tapajós Tocantins (z wielką zaporą Tucurui) Iguaçu (z wodospadem Iguaçu) Historia Tereny dzisiejszej Brazylii były zasiedlone przez półkoczownicze plemiona Indian już przynajmniej 6 tys. lat przed odkryciem jej przez Portugalczyków w roku 1500. Przez następne 300 lat Brazylia została skolonizowana przez Portugalię. W kraju kolonizatorzy wprowadzili system oparty na pracy niewolniczej. W kraju powszechne były rebelie niewolników, a część zbiegów tworzyła na odległych od kolonialnej cywilizacji terenach własne osiedla zwane quilombos. Przeciw nim były organizowane wyprawy zbrojne. W roku 1808 książę Jan (późniejszy król Portugalii Jan VI) wraz z rodziną schronił się w Brazylii przed najazdem Napoleona Bonaparte na Portugalię. Na początku XIX wieku narastały tendencje separatystyczne i w roku 1822 książę-regent Pedro I ogłosił utworzenie samodzielnego Cesarstwa Brazylii. W roku 1889 jego następca Pedro II został obalony i została utworzona republika federacyjna. Pod koniec XIX i w 1. połowie XX wieku do Brazylii napłynęło ponad 5 milionów imigrantów z Europy i Azji. W tym okresie dynamicznie postępowała industrializacja kraju i ekspansja w głąb interioru. Rządy demokratyczne były zastępowane przez dyktatury: w latach 1930–1945 w praktyce rządził Getúlio Vargas. Vargas do władzy doszedł na skutek wojskowego puczu, który następnie określono mianem rewolucji. Początkowo nowy rząd zobowiązał się do szybkiego oddania władzy, lecz zamiast tego zlikwidował kongres, zawiesił konstytucję, a gubernatorów zastąpił własnymi zwolennikami. W latach 30. doszło do trzech prób obalenia wojskowego rządu. W 1932 roku odbyło się powstanie konstytucjonalistów, w 1935 roku odbyła się antyrządowa rebelia zorganizowana przez komunistów, która wykorzystana została do wprowadzenia przez Vargasa pełnej dyktatury i cenzury prasy. Ostatnią próbą zbrojnego obalenia rządu był pucz faszystowski w 1938 roku. Mimo faszyzacji kraju Brazylia w okresie hiszpańskiej wojny domowej wsparła stronę republikańską walczącą z nacjonalistami. W okresie II wojny światowej Brazylia początkowo pozostała neutralna, a wojnę Niemcom i Włochom wypowiedziała w sierpniu 1942 roku. Pod wpływem wojny Vargas odrzucił wzorce faszyzujące i przyjął bardziej liberalną politykę. Po zwycięstwie aliantów w wojnie światowej, stał się kłopotliwy jako niedawny sojusznik światowych potęg i szybko został obalony w wojskowym puczu. Vargas na krótko powrócił do władzy w 1950 roku w wyniku wyborczego zwycięstwa utworzonej przez niego Brazylijskiej Partii Pracy. W pierwszej fazie prezydentury wprowadził szereg postępowych reform, a swoje rządy oparł na środowiskach lewicy. Pod naciskiem narodowców i lewicy prowadził politykę uprzemysłowienia kraju, rozwiązał problem państwowego monopolu naftowego „Petrobras”, ograniczył inwestycje obcego kapitału, wprowadził szereg prorobotniczych praw, zakończył działania rządu polegające na ingerencji w działanie związków zawodowych oraz przeprowadził rewizję płacy minimalnej. W 1952 roku zawarł układ militarny ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki, jednak zachował się neutralnie, odmawiając wysłania wojsk brazylijskich do Korei. W ciągu drugiej kadencji kontynuował represje przeciwko ruchowi komunistycznemu. Stopniowo odchodził od postępowych reform, tracąc poparcie społeczeństwa i lewicy zmuszony został do walki o wpływy w konserwatywnie nastawionym wojsku. Jego rządy napotkały na silną opozycję, pomimo starań Vargasa największą opozycję stanowiły kręgi wojskowe. Była to reakcja na szereg skandali, które wiązały się z członkami jego administracji. Trzy lata po objęciu władzy na skutek kryzysu politycznego i zmuszeniu go przez wojsko do oddania władzy popełnił samobójstwo. Po samobójstwie Vargasa powstało kilka krótkotrwałych rządów. W 1956 roku prezydentem został kandydat socjaldemokratów Juscelino Kubitschek de Oliveira. Kubitschek przyjął łagodną postawę wobec opozycji politycznej, dzięki czemu mógł rządzić bez poważniejszych kryzysów. W okresie jego rządów sektor gospodarki i przemysłu znacznie wzrósł. Największym sukcesem rządu socjaldemokratów okazała się budowa nowej stolicy kraju, Brasílii oddanej do użytku w 1960 roku. Następcą Kubitscheka został Jânio Quadros, który jednak podał się do dymisji w 1961 roku. Prezydenturę wówczas objął wiceprezydent João Goulart, który jako kandydat lewicy zobowiązał się do przeprowadzenia radykalnych reform społecznych. Zapowiedział przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizację zagranicznych koncernów naftowych. Prezydent został obalony w zamachu stanu w kwietniu 1964 roku. Zamach zapoczątkował okres istnienia w Brazylii reżimu wojskowego. Nowy system miał być przejściowy, jednak szybko zmienił się w dyktaturę. Reżim szeroko zastosował represje polityczne względem swoich przeciwników politycznych, w tym artystów i dziennikarzy. W opozycji przeciw rządom wojskowym doszło do powstania zbrojnych ruchów partyzanckich. Rząd Brazylii postanowił w ramach operacji Kondor wyeliminować także opozycję na emigracji. Pomimo brutalności i metod zbliżonych do totalitaryzmu, system na początku lat 70. zdobył poparcie sporego grona Brazylijczyków ze względu na ówczesny boom gospodarczy. Lata dyktatorskiej władzy skutecznie jednak zniechęciły społeczeństwo. Mimo rozbicia wojsk partyzanckich, rząd kontynuował politykę represji (która wcześniej była argumentowana walką z rebelią). W obliczu narastającego kryzysu społecznego i serii porażek gospodarczych rządu generał Ernesto Geisel zgodził się na pewną liberalizację życia publicznego, w 1979 roku wprowadził on ustawę o amnestii, która zapoczątkowała mozolny powrót do demokracji w okresie dekady lat 80. Po dojściu do władzy lewicy i prezydenta Luli w 2003 roku Brazylia zaczęła wychodzić z głębokiego kryzysu ekonomiczno-społecznego, który był wynikiem olbrzymiego długu publicznego. Powodowało to pochłanianie znacznej części jej dochodu narodowego. Dało się zauważyć napływ inwestycji oraz znaczący rozwój gospodarczy. Pod rządami kolejnej prezydent, Dilmy Rousseff, kraj zbliżał się do socjalizmu, podobnie jak jego sąsiedzi Wenezuela i Argentyna. Ustrój polityczny Brazylia jest republiką związkową podzieloną na 26 stanów i 1 dystrykt federalny. Konstytucja Brazylii została uchwalona w 1988. Głową państwa i szefem rządu jest wybierany w głosowaniu powszechnym na 4 lata prezydent. Obecnym prezydentem jest Luiz Inácio Lula da Silva. Podział administracyjny Brazylia dzieli się na 26 stanów (port. estado) i 1 dystrykt federalny (port. Distrito Federal): Demografia Współczesny skład etniczny Brazylii jest odzwierciedleniem jej historii. 47,7% mieszkańców Brazylii stanowią ludzie rasy białej, pardo (czyli ludzie mający białych, indiańskich i czarnych przodków, do pardo zalicza się bowiem Mulat, Zambo i Metys) 43,1%, ludzie rasy czarnej 7,6%, Indianie 0,4%; Azjaci stanowią 1,1%. Językiem urzędowym w Brazylii jest język portugalski, który jednak różni się znacznie od używanego w Portugalii. Przede wszystkim brazylijski jest bardziej miękki i melodyjny, jest też wzbogacony szeregiem słów i zwrotów z języków brazylijskich Indian i byłych niewolników z Afryki. Różni się także pisownią. W gminie São Gabriel da Cachoeira językami urzędowymi są dodatkowo języki indiańskie: nheengatu, tukano i baniwa. Poza tym w użyciu są także języki włoski, hiszpański, niemiecki oraz polski. Statystyki demograficzne Grupy etniczne: biali – 47,7%, pardo – 43,1%, czarni – 7,6%, resztę populację stanowią głównie Indianie, Japończycy, Arabowie. Języki: portugalski (urzędowy), włoski, hiszpański. Gospodarka Gospodarka kraju opiera się na eksploatacji bogatych zasobów naturalnych, rolnictwie (największa na świecie ilość upraw kawy) i szybko rozwijającym się przemyśle. W roku 2008 PKB wyniósł 1665 mld USD (10 326 USD na jednego mieszkańca). Pewien problem stanowi wysokie zadłużenie zagraniczne przekraczające 179 mld USD, jednak cały dług nie przekracza bezpiecznego poziomu 50% PKB. W 2019 roku Brazylia była największym na świecie producentem trzciny cukrowej, soi, kawy i pomarańczy, drugim producentem papai, trzecim producentem kukurydzy, tytoniu i ananasa, czwarty producent bawełny i manioka, piąty producent kokosa i cytryny, 6. producent kakao i awokado, dziewiąty producent ryżu, dziesiąty producent pomidorów i 11. producent winogron i jabłek. Kraj jest również dużym producentem bananów, ale prawie cała produkcja przeznaczona jest na konsumpcję krajową. Wreszcie Brazylia produkuje również duże ilości fasoli, orzeszków ziemnych, ziemniaków, marchwi, nerkowca, mandarynek, persimmon, truskawek, guarany, gujawy, açaí, orzecha brazylijskiego, yerba mate, między innymi. Trzcina cukrowa jest wykorzystywana do produkcji cukru, ale także do produkcji etanolu, który jest używany do obsługi floty pojazdów (sektor etanolu to biopaliwa). W produkcji białek zwierzęcych Brazylia jest dziś jednym z największych krajów na świecie. W 2019 roku kraj był największym na świecie eksporterem mięsa kurczaka. Był także drugim co do wielkości producentem mięsa wołowego, trzecim co do wielkości producentem mleka na świecie, czwartym co do wielkości producentem mięsa wieprzowego na świecie i siódmym co do wielkości producentem jaj w świat. W sektorze wydobywczym Brazylia wyróżnia się wydobyciem rudy żelaza (gdzie jest eksporterem drugiego świata), miedzi, złota, boksytu (jednego z 5 największych producentów na świecie), manganu (jeden z 5 największych producentów na świecie), cyny (jeden z największych producentów na świecie), niobu (skupia 98% rezerw znane światu) i niklu. W odniesieniu do kamieni szlachetnych Brazylia jest największym na świecie producentem ametystu, topazu, agatu i jednym z głównych producentów turmaliny, szmaragdów, akwamaryny i granatu. Sektor wtórny jest oparty na gałęziach przemysłu. Brazylia jest liderem przemysłowym w Ameryce Łacińskiej. W przemyśle spożywczym w 2019 r. Brazylia była drugim co do wielkości eksporterem przetworzonej żywności na świecie. W 2016 roku kraj był drugim co do wielkości producentem celulozy na świecie i ósmym producentem papieru. W przemyśle obuwniczym w 2019 r. Brazylia zajęła 4. miejsce wśród światowych producentów. W 2019 roku kraj był ósmym producentem pojazdów i dziewiątym producentem stali na świecie. W 2018 r. Przemysł chemiczny Brazylii zajmował 8. miejsce na świecie. W przemyśle tekstylnym Brazylia, chociaż należała do 5 największych światowych producentów w 2013 r., Jest bardzo słabo zintegrowana z handlem światowym. W branży lotniczej Brazylia ma Embraer, trzeciego największego producenta samolotów na świecie, ustępując jedynie Boeing i Airbus. Energia Przez dziesięciolecia rząd brazylijski podjął ambitny program zmniejszenia zależności od importowanej ropy. Wcześniej import stanowił ponad 70% zapotrzebowania kraju na ropę, ale Brazylia stała się samowystarczalna w zakresie ropy w latach 2006–2007. Brazylia była dziesiątym co do wielkości producentem ropy naftowej na świecie w 2019 roku, z 2,8 mln baryłek dziennie. Produkcja zaspokaja zapotrzebowanie kraju. Na początku 2020 roku przy wydobyciu ropy i gazu ziemnego kraj po raz pierwszy przekroczył 4 mln baryłek ekwiwalentu ropy dziennie. W styczniu 2021 roku wydobywano dziennie 3,168 mln baryłek ropy oraz 138 753 mln m³ gazu ziemnego. W 2019 r. Rio de Janeiro było największym producentem ropy naftowej i gazu ziemnego w Brazylii, wytwarzając 71% całkowitego wolumenu. São Paulo zajmuje drugie miejsce z udziałem 11,5% w całkowitej produkcji. Brazylia jest jednym z czołowych światowych producentów energii hydroelektrycznej. W 2019 roku Brazylia miała czynnych 217 hydroelektrowni o mocy zainstalowanej 98 581 MW, co stanowi 60,16% krajowej produkcji energii. W sumie produkcja energii elektrycznej w Brazylii osiągnęła w 2019 r. 170 000 megawatów mocy zainstalowanej, z czego ponad 75% pochodziło ze źródeł odnawialnych (w większości hydroelektrownia). Na koniec 2021 r. Brazylia była drugim krajem na świecie pod względem zainstalowanej mocy hydroelektrycznej (109,4 GW). W 2013 r. Region Południowo-Wschodni wykorzystywał około 50% obciążenia Krajowego Systemu Zintegrowanego (SIN), będącego głównym regionem zużywającym energię w kraju. Zainstalowana moc wytwórcza energii elektrycznej w regionie wyniosła prawie 42 500 MW, co stanowi około jednej trzeciej mocy wytwórczej Brazylii. Produkcja hydroenergetyczna stanowiła 58% mocy zainstalowanej w regionie, a pozostałe 42% zasadniczo odpowiadało wytwarzaniu energii cieplnej. São Paulo reprezentowało 40% tej zdolności; Minas Gerais o około 25%; Rio de Janeiro – 13,3%; a Espírito Santo reprezentował resztę. Region Południowy jest właścicielem Itaipu-zapora wodna, która przez kilka lat była największą elektrownią wodną na świecie, aż do inauguracji Tama Trzech Przełomów-zapora wodna w Chinach. Pozostaje drugą co do wielkości działającą elektrownią wodną na świecie. Brazylia jest współwłaścicielem zakładu Itaipú wraz z Paragwaj: tama znajduje się na rzece Paraná, położonej na granicy między krajami. Posiada zainstalowaną moc wytwórczą 14 GW dla 20 jednostek wytwórczych o mocy 700 MW każdy. Region Północny posiada duże elektrownie wodne, takie jak Zapora Belo Monte i Zapora Tucuruí, które wytwarzają dużą część krajowej energii. Potencjał hydroenergetyczny Brazylii nie został jeszcze w pełni wykorzystany, więc kraj ten nadal ma możliwości budowy kilku elektrowni odnawialnych na swoim terytorium. Potencjał brutto zasobów wiatrowych Brazylii oszacowano w 2019 r. Na około 500 GW (tylko na lądzie), czyli tyle energii, aby zaspokoić trzykrotnie obecne zapotrzebowanie kraju. Według ONS, od lipiec 2022 r. Całkowita moc zainstalowana wyniosła 22 GW, przy średnim współczynniku mocy 58%. Chociaż średni światowy współczynnik zdolności wytwarzania energii wiatrowej wynosi 24,7%, istnieją obszary na północy Brazylii, szczególnie w stanie Bahia, gdzie niektóre farmy wiatrowe rejestrują średni współczynnik mocy wyższy niż 60%; średni współczynnik przepustowości w regionie północno-wschodnim wynosi 45% na wybrzeżu i 49% we wnętrzu. W 2019 roku energia wiatrowa stanowiła 9% energii wytworzonej w kraju W 2021 roku Brazylia była 7. krajem na świecie pod względem zainstalowanej energii wiatrowej (21 GW) i 4. największym producentem energii wiatrowej na świecie (72 TWh), ustępując jedynie Chinom, USA i Niemcom. Według ONS w październiku 2022 r. całkowita zainstalowana moc fotowoltaicznej energii słonecznej wynosiła 21 GW, przy średnim współczynniku mocy 23%. Niektóre z najbardziej napromieniowanych stanów brazylijskich to MG („Minas Gerais”), BA („Bahia”) i GO (Goiás), które w rzeczywistości mają światowe rekordy pod względem poziomu napromieniowania. W 2019 roku energia słoneczna stanowiła 1,27% energii wytworzonej w kraju W 2021 r. Brazylia była 14. krajem na świecie pod względem zainstalowanej energii słonecznej (13 GW) i 11. największym producentem energii słonecznej na świecie (16,8 TWh). W 2021 r. Brazylia była również drugim co do wielkości krajem na świecie pod względem produkcji energii przez Biomasa (produkcja energii z biopaliw stałych i odpadów odnawialnych), z zainstalowanymi 15,8 GW. Transport Brazylia ma ponad 1,7 miliona km dróg lądowych, z czego 215 tys. km to drogi utwardzone, a około 14 tys. km to autostrady i inne drogi dwujezdniowe. Dwie najważniejsze autostrady w kraju to BR-101 i BR-116. W Brazylii jest ponad 2000 lotnisk. Kraj ma drugą co do wielkości liczbę lotnisk na świecie, po Stanach Zjednoczonych. Największe z nich to Port lotniczy São Paulo-Guarulhos, Port lotniczy Rio de Janeiro-Galeão, Port lotniczy Brasília, Port lotniczy Belo Horizonte, Port lotniczy Porto Alegre-Salgado Filho, Port lotniczy Florianópolis-Hercílio Luz, Port lotniczy Cuiabá-Marechal Rondon, Port lotniczy Salvador-Magalhães, Port lotniczy Recife, Port lotniczy Fortaleza, Port lotniczy Belém-Val de Cães i Port lotniczy Manaus. Brazylijska sieć kolejowa ma łączną długość ok. 30 tys. km. W Brazylii znajdują się też ruchliwe porty wodne, m.in. w Santos, Rio de Janeiro, Paranaguá, Itajaí, Rio Grande i São Francisco do Sul. Spośród głównych brazylijskich dróg wodnych wyróżniają się dwie: droga wodna Tietê-Paraná (która ma długość 2400 km, 1600 na rzece Paraná i 800 km na rzece Tietê) i droga wodna Solimões-Amazonas (składa się z dwóch odcinków: Solimões, o długości około 1600 km, i Amazonas, o długości 1650 km). Najważniejsze z ekonomicznego punktu widzenia odcinki dróg wodnych znajdują się na południowym wschodzie i południu kraju. Kultura Przemieszanie elementów europejskich, afrykańskich i amerykańskich wytworzyło nową oryginalną kulturę. Najsłynniejszym festiwalem rozsławiającym Brazylię na cały świat jest odbywający się przed wielkim postem karnawał w Rio de Janeiro. Zawsze zaczyna się w sobotę przed Środą Popielcową i trwa nieprzerwanie cztery dni i noce. W czasie karnawału mieszkańcy gromadzą się na ulicach, plażach oraz klubach, aby wspólnie śpiewać i tańczyć. Narodowym tańcem jest Samba przywieziona przez niewolników z Angoli. Pod koniec karnawału w Rio odbywa się konkurs szkół Samby. Występują one wtedy na Sambodromie – teatrze pod gołym niebem. Największym rzeźbiarzem okresu kolonialnego był Aleijadinho. Autorem narodowej powieści pod tytułem Os Sertões jest Euclides da Cunha. Religia Brazylijski Kościół katolicki jest największą narodową wspólnotą wiernych na świecie. Obecnie katolicy stanowią około 62–63% społeczeństwa. W São Paulo jest 54% katolików. Liczbę regularnie praktykujących szacuje się na 19–25%, chociaż w miastach praktykuje nieco mniej niż na prowincji. Widoczny jest odpływ wiernych do takich pochodzących głównie z USA wspólnot, jak Świadkowie Jehowy, mormoni (ok. 1 mln), adwentyści czy różne kościoły ewangelikalne, głównie zielonoświątkowe. Liczbę protestantów szacuje się na ponad 25%. Dodatkowo występują spirytualiści i animiści (1,4%), wyznawcy candomblé i okultyzmu (0,5%), buddyści i szintoiści (0,2%) oraz pozostali (1,7%). Niewierzący stanowią 7,4–10% społeczeństwa. Według danych za rok 2010 Brazylijczycy należeli do następujących wyznań: Kościół Rzymskokatolicki – 63% Protestantyzm – 25% (głównie: zielonoświątkowcy – 15%): Ewangeliczny Kościół Zborów Bożych – 15 676 692 członków Międzynarodowy Kościół Poczwórnej Ewangelii – 1 905 325 Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 1 560 000 Konwencja Kościołów Ewangelicznych „Brazylia dla Chrystusa” – 1 159 880 Kościół Odrodzenia w Chrystusie – 958 333 Kongregacja Chrześcijan – 945 500 Konwencja Baptystyczna z São Paulo – 900 000 Brak religii – 8,0% Spirytualiści – 2,0% Świadkowie Jehowy – 0,73% Mormoni – 0,6% Brazylijski Katolicki Kościół Apostolski – 0,3% Umbanda – 0,21% Buddyzm – 0,13% Źródło: IBGE, 2010; Prolades, 2010; Pew Forum, 2010; LDS, 2012. Prawosławie Sport Najpopularniejszym sportem w Brazylii jest piłka nożna. Za jednego z najlepszych w historii dyscypliny piłkarza na świecie wielu uważa Brazylijczyka Pelé. Reprezentacja Brazylii 5 razy zdobyła mistrzostwo świata. Ogromną popularnością w Brazylii cieszą się wyścigi Formuły 1. Brazylijczycy doczekali się wielu wspaniałych kierowców. Szczególnie wspominają tragicznie zmarłego Ayrtona Sennę, który uważany jest za najlepszego kierowcę w historii F1. W tej serii wyścigowej startował Felipe Massa. Również w siatkówce halowej mężczyzn Brazylia była na początku XXI w. absolutnym dominatorem, wygrała większość ważnych turniejów międzynarodowych. Jednym z sukcesów jest pokonanie reprezentacji Polski w finale MŚ 2006 3:0. Największą gwiazdą reprezentacji Brazylii był Giba. W tej dyscyplinie warto odnotować również sukcesy pochodzących z tego kraju pań. Światową dominację Brazylii przerwali dopiero siatkarze z Polski, a Brazylijczycy podczas dwóch ostatnich Mistrzostw Świata (2014 i 2018) kończyli rozgrywki ze srebrnymi medalami. Coraz popularniejsza na świecie (i również w Polsce) staje się pochodząca ze stanu Bahia capoeira – tradycyjna brazylijska sztuka walki połączona z elementami tańca i egzotyczną muzyką. Sekcje różnych grup ‘capoeira’ prężnie działają też w wielu miastach Polski. Prócz capoeira Brazylijczycy opracowali kilka innych sztuk walki, takich jak luta livre i BJJ – brazylijską odmianę ju-jitsu. Brazylia dwa razy organizowała mistrzostwa świata w piłce nożnej: w 1950 i 2014 roku. W 2016 roku w Rio de Janeiro odbyły się letnie igrzyska olimpijskie. Siły zbrojne Brazylia w składzie swoich sił zbrojnych posiada siły lądowe (Exército Brasileiro), marynarkę wojenną (Marinha do Brasil), w jej składzie lotnictwo morskie (Aviação Naval Brasileira) i piechotę morską (Corpo de Fuzileiros Navais), oraz siły powietrzne (Força Aérea Brasileira). Brazylia realizowała program nuklearny mający na celu pozyskanie broni jądrowej. Został on jednak anulowany. Wojska brazylijskie liczą 334,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 1,34 mln rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2021) brazylijskie siły zbrojne stanowią 9. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 29,3 mld dolarów (USD). Przypisy Bibliografia Alves, Maria Helena Moreira (1985). State and Opposition in Military Brazil. Austin, TX: University of Texas Press. Amann, Edmund (1990). The Illusion of Stability: The Brazilian Economy under Cardoso. World Development (s. 1805–1819). Bellos, Alex (2003). Futebol: The Brazilian Way of Life. London: Bloomsbury Publishing plc. Bethell, Leslie (1991). Colonial Brazil. Cambridge: CUP. Costa, João Cruz (1964). A History of Ideas in Brazil. Los Angeles, CA: University of California Press. Fausto, Boris (1999). A Concise History of Brazil. Cambridge: CUP. Furtado, Celso. The Economic Growth of Brazil: A Survey from Colonial to Modern Times. Berkeley, CA: University of California Press. Leal, Victor Nunes (1977). Coronelismo: The Municipality and Representative Government in Brazil. Cambridge: CUP. Malathronas, John (2003). Brazil: Life, Blood, Soul. Chichester: Summersdale. Martinez-Lara, Javier (1995). Building Democracy in Brazil: The Politics of Constitutional Change. Macmillan. Prado Júnior, Caio (1967). The Colonial Background of Modern Brazil. Los Angeles, CA: University of California Press. Schneider, Ronald (1995). Brazil: Culture and Politics in a New Economic Powerhouse. Boulder Westview. Wagley, Charles (1963). An Introduction to Brazil. New York, New York: Columbia University Press. The World Almanac and Book of Facts: Brazil. New York, NY: World Almanac Books. 2006. Państwa członkowskie Unii Narodów Południowoamerykańskich Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Ameryce Południowej

188111

https://pl.wikipedia.org/wiki/Chojniczanka%20Chojnice

Chojniczanka Chojnice

Miejski Klub Sportowy „Chojniczanka 1930” Chojnice – wielosekcyjny klub sportowy z siedzibą w Chojnicach, założony 10 marca 1930. Historia klubu Źródła: 1930–1939 Klub Sportowy Chojniczanka Chojnice został zarejestrowany 10 marca 1930, a jego założycielami byli: Stanisław Karczewski, Jan Schreiber, Brunon Nurnberg, Dagobert Nurnberg, Willi Doege i Franciszek Madziąg. Pierwszym prezesem wybrano Stanisława Karczewskiego. Jeszcze w 1930 r. delegat Polskiego Związku Piłki Nożnej, prof. Gruziński z Tczewa (prezes tamtejszej Wisły) przyjechał do Chojnic, by zwerbować klub pod egidę PZPN. Drużynę zakwalifikowano do rozgrywek klasy B, w której uczestniczyły m.in.: Bałtyk Gdynia, Wisła Tczew, Unia Tczew, Amator Bydgoszcz i Czarni Nakło. Początkowo mecze odbywały się w oddalonym o trzy kilometry od centrum piaszczystym boisku w lasku miejskim, nieogrodzonym i przynoszącym małe dochody. Nieduże środki finansowe, którymi dysponował klub, przeznaczano na opłacenie wyjazdów na mecze i zakup najpotrzebniejszego sprzętu piłkarskiego. W 1932 r. otwarto Stadion Miejski Chojniczanka 1930, usytuowany w centrum miasta, w związku z czym wzrosło zainteresowanie piłką nożną w Chojnicach, zwiększyła się frekwencja na treningach, a na mecze przychodziło coraz więcej kibiców. W tym samym roku powstała także druga drużyna seniorów Chojniczanki, która ze względów finansowych rozgrywała mecze głównie z lokalnymi rywalami. W 1935 r. Chojniczanka miała szansę awansu do A klasy (odpowiednik dzisiejszej II ligi). O wejściu do wyższej klasy rozgrywkowej zadecydowały baraże z Bałtykiem Gdynia. Pierwszy mecz został rozegrany w Chojnicach i zakończył się remisem 1:1. Rewanż w Gdyni również nie przyniósł rozstrzygnięcia i zakończył się wynikiem 0:0. W celu wyłonienia mistrza B klasy Okręgowy Związek Piłki Nożnej zarządził rozegranie dodatkowego meczu na neutralnym boisku w Grudziądzu. W normalnym czasie gry obie drużyny nie strzeliły bramki. W dogrywce również nie padła żadna bramka. Wówczas sędzia spotkania zadecydował, by grać do pierwszej strzelonej bramki. Strzelili ją w 135 minucie meczu piłkarze Bałtyku Gdynia. W kolejnych latach, aż do wybuchu II wojny światowej Chojniczanka Chojnice grała w B klasie. Na okres wojny klub zawiesił działalność. 1945–1950 W czerwcu 1945 r., na zebraniu zwołanym z inicjatywy grona zawodników i działaczy sportowych, reaktywowano klub i wybrano zarząd na czele z Janem Schreiberem, który był jednym z założycieli tego klubu. Pierwsze mecze rozgrywano z żołnierzami Armii Radzieckiej stacjonującymi w Szczecinku. Jednak jeszcze w 1945 r. zespół wystąpił w rozgrywkach B klasy. Pod koniec tego roku patronat nad klubem objęła Spółdzielnia Spożywców „Społem” i z tego powodu został przypisany do Zrzeszenia Sportowego „Spójnia”. Prezesem został wówczas Edmund Janicki, a od 1947 r. funkcję prezesa objął Wojciech Bogaszewicz – prezes „Społem”. W tym roku zespół zdołał awansować do A klasy. W 1949 r. Chojniczankę podporządkowano zrzeszeniu „Gwiazda” i prezesem został Franciszek Kłos, szef powiatowy UB w Chojnicach. W tym samym roku Chojniczanka rozegrała pierwszy mecz międzynarodowy – zmierzyła się z czechosłowackim Sokołem Brno, mecz zakończył się wysoką porażką chojniczan 1:6. W ramach przygotowań do tego spotkania zbudowano dwie kasy i odcinek murowanego parkanu, a kibice wraz z zawodnikami w czynie społecznym wybudowali krytą trybunę o długości 100 m. Poza pierwszą drużyną sukcesy w tym okresie odnosiła także drużyna juniorów, która w 1947 r. zdobyła tytuł mistrzów, a w 1949 r. tytuł wicemistrzów Pomorza. Do czołowych piłkarzy tego okresu należeli: Józef Paszek, Franciszek Sabiniarz, Józef Dalecki oraz Czesław Lenc – późniejszy zawodnik Lechii Gdańsk, reprezentant Pomorza oraz Polski. 1950–1970 Kolejna zmiana organizacyjna klubu nastąpiła w marcu 1950 r. – Chojniczanka została przeniesiona do Związku Klubów Sportowych „Budowlani” i przyjęła taką nazwę, a prezesem został Józef Smoczyński. Wszystkie te zmiany spowodowane były warunkami pozyskania środków na działalność klubu. W 1952 r. piłkarze po spadku z klasy A zmuszeni byli do przystąpienia do rozgrywek w niższej klasie. Przed kolejnym sezonem dokonano wielu zmian kadrowych, a trenerem został Stanisław Sawaryn – pierwszy w dziejach klubu trener z pełnymi kwalifikacjami szkoleniowca. Po rocznym pobycie w B klasie drużyna wywalczyła awans do klasy A. Sezon później w 1954 r. chojnicki klub awansował do III ligi. Był to pierwszy awans klubu do rozgrywek na szczeblu centralnym. Sezon 1956/57 piłkarze Chojniczanki rozpoczęli pod wodzą nowego trenera Jana Ossowskiego. W tym czasie władze Polskiego Związku Piłki Nożnej przeprowadziły kolejną już reorganizację rozgrywek. W wyniku centralnych działań sezon 1957/58 chojniccy piłkarze zmuszeni byli rozpocząć w lidze wojewódzkiej, noszącej miano III ligi (odpowiednik dzisiejszej ligi okręgowej). W styczniu 1957 r. na walnym zebraniu członkowie klubu zażądali przywrócenia tradycyjnej nazwy – KS Chojniczanka. W tym roku akces do silniejszego klubu zgłosiła Sparta, która przez kilka lat działała przy Zakładach Mięsnych; fuzja spowodowała wzmocnienie klubu. W 1961 r. drużyna spada do A klasy. Do kolejnego sezonu przystąpiła w mocno odmłodzonym i przebudowanym składzie. Średnia wieku grających jesienią 1961 r. piłkarzy wynosiła 25 lat, a rok później już 20 lat. Posadę trenera obejął wówczas Stefan Polasik, mający za zadanie zbudować zespół, który awansuje do wyższej klasy rozgrywkowej. Jednak na powrót do III ligi wojewódzkiej przyjdzie kibicom z Chojnic poczekać do wiosny 1963 r. Awans wywalczyli: J. Tomczak, Z. Prądzyński, R. Brandt, E Ceranek, E. Fankidejski, E. Gierszewski, E. Grabowski, J. Kukliński, J. Lipiński, Z. Mucha, B. Pawlak i G. Wałdoch. W kolejnych latach zespół Chojniczanki grał ze zmiennym szczęściem w lidze okręgowej, zajmując w tabeli ligowej miejsca od 6 do 11. Na przestrzeni 6 lat kadrę I zespołu tworzyli: J. Rudziński, B. Błażyński, T. Dróbka, E. Gierszewski, R. Grabowski, S. Kłódka, M. Krajecki, G. Mechliński, E. Mucha, B. Pawlak, Z. Prymas, Z. Risopp, T. Stencel, T. Urbański, E. Walczak, Z. Wiśniewski, J. Żywicki, K. Błociński, Z. Drewek, M. Grochocki, H. Lipiński. O wiele większe niż seniorzy sukcesy odnosili juniorzy i tramplarze. W 1968 r. piłkarze drużyn młodzieżowych Chojniczanki pokonali 4:2 reprezentację NRD, w skład której wchodzili zawodnicy ze Schwerinu. Młodzieżowe drużyny odnosiły duże sukcesy w Pucharze Polski: dwukrotnie dochodzili do finału i zdobyli to trofeum w 1968 i 1969 r. 1970–1995 Jeden z największych sukcesów w historii klub osiągnął w sezonie 1971/1972. W ligowych rozgrywkach w klasie okręgowej Chojniczanka zajęła czwarte miejsce. Większy sukces chojniczanie odnieśli natomiast w Pucharze Polski. Zdobyła Puchar Polski na szczeblu wojewódzkim pokonując: Borowiaka Czersk 1:0, Orła Osiek 4:0, Budowlanych Bydgoszcz 1:0, Orkan Lubaszcz 6:0, Lecha Rypin 6:3 i Kujawiaka Włocławek 3:1. W 1/32 szczebla centralnego rozgrywek zespół z Chojnic pokonał Znicza Pruszków 2:1, a w 1/16 finału Chojniczanka wylosowała trzykrotnego wicemistrza Polski – pierwszoligowe Zagłębie Sosnowiec. 3 października 1971 r. na stadion Chojniczanki przybyło około 10 tysięcy kibiców. MKS Chojniczanka pokonała 2:1 Zagłębie Sosnowiec. Bramki dla chojnickiej drużyny strzelili Adam Damski (wówczas grający trener zespołu) i Ryszard Nowak. W historycznym meczu wystąpili: J.Rudziński, T.Urbański, T.Stencel, K.Błociński, E.Jączyński, B.Pawlak, H.Urbański, Z.Prymas, Z.Wiśniewski, A.Damski, E.Walczak, R.Nowak i S.Kłódka. W 1/8 finału drużyna mimo wyrównanej gry uległa 0:1 drugoligowemu wówczas GKS Katowice. W sezonie 1976/1977 Chojniczanka awansowała do utworzonej rok wcześniej III ligi międzywojewódzkiej. W drużynie pojawiło się kilku wyróżniających się zawodników, między innymi Jan Synoradzki, Jan Wardyn, Henryk Briegman i Wiesław Piekarski. Dwa sezony później chojniccy piłkarze ponownie zmuszeni byli do występowania w klasie okręgowej po spadku z III ligi. Trenerem zostaje wówczas Mieczysław Krajecki. Po raz kolejny do 1/16 finału Pucharu Polski Chojniczance udaje się dojść w 1981 r. Trafiła wówczas na mistrza Polski – Widzew Łódź, w którym grali m.in. reprezentanci Polski Zbigniew Boniek, Włodzimierz Smolarek i Władysław Żmuda. Na mecz przybyło około 15 tysięcy osób. W 37. minucie na prowadzenie gospodarzy wyprowadził Jan Synoradzki, jednak pięć minut później wyrównał Zbigniew Boniek. Przez większoś meczu Chojniczanka była trudnym rywalem dla mistrza Polski, lecz w ostatnich 25. minutach spotkania inicjatywę przejęli piłkarze Widzewa Łódź co poskutkowało strzeleniem bramki przez Filipczaka i końcem rozgrywek dla chojnickiej drużyny. W jednym z najsłynniejszych meczów w historii Chojnic wystąpili: Baran, Laskowski, Wardyn, R. Synoradzki (od 81 minuty T. Urbański), Briegman, Adamczyk, Fabich, J. Synoradzki, Skiba, Słomiński, Kuczkowski. Trenerem zespołu był Mieczysław Krajecki. Kolejny awans do III ligi miał miejsce w sezonie 1983/1984, wywalczyli go: R.Rutkowski, M.Lorbiecki, H.Briegman, J.Lipiński, R.Synoradzki, W.Kosikowski, L.Szank, Cz.Adamczyk, J.Synoradzki, A.Skiba, M.Wielewicki, S.Kuczkowski, M.Szank. Trenerem był Tadeusz Urbański, natomiast kierownikiem drużyny Alojzy Wielewicki. W latach 1986-1989 Chojniczanka rywalizowała w bydgoskiej lidze okręgowej. W tych latach zespół miał duże szanse powrotu do III ligi. Jednak drużynie prowadzonej przez Konrada Skibę nie udało się awansować. Sukcesy odnosili w tych latach młodzicy starsi prowadzeni przez trenera Janusza Fabicha. Prowadzona przez niego drużyna zajęła w 1989 roku I miejsce w swojej klasie rozgrywkowej. Sezon 1990/1991 Chojniczanka zakończyła na 6. miejscu w lidze okręgowej. W kolejnym sezonie drużyna prowadzona przez Marka Wielewickiego i Leszka Szanka i Żuchliński Zygfryd Mikołaj ponownie awansowała do III ligi. W składzie znajdowali się wtedy: Sławomir Mierkiewicz, Andrzej Skiba, Krzysztof Wilk, Leszek Chmielewski, Krzysztof Król, Wiesław Piekarski, Jan Wardyn, Marek Szank, Marek Wirkus, Mirosław Jażdżewski, Sławomir Gańcza, Robert Pendziński, Karol Partyka, Krzysztof Pazdalski, Jarosław Guziński, Leszek Szank, Czesław Jarzembiński, Waldemar Dobranc, Dariusz Dobranc, Mariusz Adamczyk, Zdzisław Czapiewski i Andrzej Borowski. Kierownikiem zespołu był Edmund Szypryt. Jednak w pierwszym sezonie drużyna z Chojnic zajęła ostatnie miejsce w III lidze i kolejny raz spadła do klasy okręgowej. W tym sezonie Chojniczanka zdobyła Puchar Polski na szczeblu wojewódzkim. W następnym sezonie MKS chojnicka drużyna ponownie wróciła do III ligi. Dwa sezony później chojniczanie znowu spadli do klasy okręgowej. W tym czasie w drużynie występowali: Mirosław Jażdżewski, Artur Jażdżewski, Sławomir Mierkiewicz, Mariusz Adamczyk, Dariusz Blank, Andrzej Borowski, Leszek Chmielewski, Dariusz Dobranc, Waldemar Dobranc, Sławomir Gańcza, Jarosław Guziński, Sławomir Jankowski, Czesław Jarzembiński, Karol Kubiszewski, Grzegorz Łącki, Tomasz Ostaszewski, Karol Partyka, Krzysztof Pazdalski, Krzysztof Syngierski, Leszek Szank, Marek Szank, Tomasz Szatkowski, Damian Szmagliński, Krzysztof Wilk, Marek Wielewicki, Zbigniew Cyzman, Marek Wirkus, Zdzisław Czapiewski, Tomasz Jeske i Wojciech Kierski. Zespół prowadzili Marek Wielewicki i Leszek Szank. Wiele czynników przyczyniło się na ponowny spadek do niższej klasy rozgrywkowej: m.in. prezes klubu Marek Szank podał się do dymisji, zwolniono trenerów Marka Wielewickiego i Leszka Szanka. W połowie sezonu drużynę objął Mieczysław Krajecki. W przerwie zimowej drużynę opuściło także kilku podstawowych zawodników. Pod koniec sezonu z funkcji trenera zrezygnował Mieczysław Krajecki, a posadę tą objął Chorwat Rado Lazić. W wyniku nieporozumień Chojniczanka kończyła sezon z sześcioma juniorami w składzie. W 1992 roku w plebiscycie „Gazety Chojnickiej” za najlepszego piłkarza w powojennej historii klubu uznano Jana Synoradzkiego, następne miejsca w kolejności zajęli: Brunon Pawlak, Czesław Adamczyk, Ryszard Grabowski, Mirosław Modrzejewski, Marek Wielewicki, Jan Ossowski, Czesław Lenc, Stefan Polasik, Benedykt Nielipowicz. 1995–2010 W latach 1995-1998 Chojniczanka rywalizowała w lidze okręgowej pod wodzą trenera Marka Wielewickiego. W sezonie 1997/1998 awansowała do nowo utworzonej IV ligi. W sezonie 2000/2001 drużyna z Chojnic wywalczyła awans do III ligi wyprzedzając pod koniec sezonu Cartusię Kartuzy. W drużynie występowali wówczas: Sławomir Mierkiewicz, Michał Rybarczyk, Grzegorz Rybakowicz, Krzysztof Wilk, Jacek Tobolski, Krzysztof Pazdalski, Sebastian Madej, Sebastian Jarzembiński, Zdzisław Czapiewski, Tomasz Kuczman, Jarosław Guziński, Waldemar Dobranc, Maciej Sikorski, Bartosz Nartowski, Andrzej Borowski, Maciej Ostrowski, Krzysztof Pszczoła, Karol Pazdalski, Robert Kozłowski, Jacek Józwa, Jakub Skiba, Arkadiusz Nartowski, Patryk Buława, Marcin Bieliński, Bogumił Pliszka. Trenerem zespołu był Janusz Fabich, który po awansie został zwolniony przez kierownictwo klubu. W jego miejsce zatrudniono Andrzeja Biangę. W kolejnym sezonie w III lidze Chojniczanka rywalizowała z: Amicą Wronki, Aluminium Konin, Flotą Świnoujście, Wartą Poznań, Obrą Kościan, Unią Janikowo, Gryfem Wejherowo, Spartą Brodnica, Chemik Bydgoszcz, Gwardią Koszalin, Kotwicą Kołobrzeg, KKS Kalisz, KP Police, Polonią Bydgoszcz, Astrą Krotoszyn, Goplanią Inowrocław, Kaszubią Kościerzyna i Lechią Gdańsk. W przerwie zimowej Chojniczanka dokonała największych w historii klubów transferów. Trenerem natomiast w trakcie sezonu został Sławomir Jankowski. Wszelkie zmiany jednak na pozwoliły na utrzymanie się Chojniczanki w III lidze, jednak w tym samym sezonie drużyna zdobyła puchar Polski na szczeblu wojewódzkim, a w rozgrywkach centralnych Pucharu Polski uległa drugoligowemu wówczas GKS Bełchatów 0:3. Do kolejnego sezonu Chojniczanka przystąpiła bardzo przebudowana. W sezonie 2003/2004 trenerem został ponownie Janusz Fabich. Do klubu powrócili także najlepsi napastnicy Andrzej Borowski i Robert Kozłowski. Jednak te zmiany nie polepszyły sytuacji klubu i pod koniec sezonu Chojniczanka musiała walczyć w barażach o utrzymanie w IV lidze. W kolejnym sezonie zespół nie zdołał jednak utrzymać się w IV lidze i spadł do klasy okręgowej, w której przebywał do sezonu 2007/2008. W tym sezonie z przewagą sześciu punktów nad Pomezanią Malbork zajęła pierwsze miejsce w tej lidze. W IV lidze wygrała 24. mecze, odniosła trzy remisy oraz poniosła trzy porażki i z przewagą sześciu punktów nad Gryfem Wejherowo powróciła do III ligi. W sezonie 2009/2010 MKS Chojniczanka Chojnice wywalczyła awans do II ligi zdobywając 63 punkty w lidze i wyprzedzając o pięć Regę Trzebiatów. Trenerem był wówczas Sławomir Suchomski. W tym samym roku klub obchodził osiemdziesiąt lat istnienia. Z tej okazji odbyły się mecze towarzyskie z drużynami występującymi w ekstraklasie: Lechią Gdańsk i Widzewem Łódź. 2010–2013: II liga W pierwszym sezonie w II lidze zachodniej Chojniczanka zajęła ósme miejsce w tabeli z dorobkiem 53. punktów. Pierwszy mecz w tej lidze przeciwko Polonii Słubice zakończył się remisem 1:1. Od tego sezonu funkcję trenera objął Grzegorz Kapica. W kolejnym sezonie MKS Chojniczanka zajęła dziewiąte miejsce w tabeli z dorobkiem 49 pkt. W Pucharze Polski Chojniczanka odpadła w rundzie przedwstępnej po porażce z Ruchem Zdzieszowice. Przed rundą wiosenną nastąpiła zmiana trenera. Posadę tą objął Mirosław Hajdo. Przed rozpoczęciem sezonu 2012/2013 funkcję trenera objął Mariusz Pawlak. Po rundzie jesiennej Chojniczanka zajmowała trzecie miejsce w tabeli. W pucharze Polski drużyna wygrała u siebie po rzutach karnych z Jarotą Jarocin, odpadła w rundzie wstępnej po rzutach karnych w meczu przeciwko Wigrom Suwałki. 9 czerwca 2013, kolejkę przed końcem rozgrywek Chojniczanka po zwycięstwie 0:1 z Jarotą Jarocin zapewniła sobie awans do I ligi. W ostatniej kolejce Chojniczanka wygrała 2:1 z MKS-em Kluczbork i ostatecznie zajęła drugie miejsce w tabeli ze stratą jednego punktu do Energetyka ROW Rybnik.. 2013–2020: I liga Sezon 2013/2014 Chojniczanka zaczęła od startu w Pucharze Polski. W rundzie przedwstępnej wygrała 3:1 z Włocławią Włocławek, natomiast w rundzie wstępnej przegrała 0:2 z Puszczą Niepołomice. 27 lipca 2013 Chojniczanka rozegrała swój pierwszy w historii mecz w I lidze – pokonała u siebie 3:1 Kolejarz Stróże. Strzelcem pierwszej bramki w I lidze dla Chojniczanki był Błażej Radler. Debiutancki sezon w I lidze piłkarze z Chojnic zakończyli na czternastym miejscu z dorobkiem 41 punktów. Sezon 2014/2015 Chojniczanka zakończyła na piątym miejscu (50 punktów). W sezonie 2015/16 Chojniczanka uzyskała 12. miejsce w lidze (43 punkty). Największym sukcesem w sezonie był awans do ćwierćfinału Pucharu Polski, gdzie zagrała z Legią Warszawa. W sezonie 2016/17 trenerem zespołu został Maciej Bartoszek, pod którego wodzą Chojniczanka po 16 kolejkach zajmowała 2. miejsce w lidze. W połowie sezonu, po siedemnastej kolejce i pierwszym meczu pod wodzą nowego trenera (drużynę objął dotychczasowy drugi trener Hermes Neves Soares), awansowała na 1. miejsce. Kolejnym trenerem został Artur Derbin. Sezon 2016/17 Chojniczanka zakończyła na piątej pozycji z dorobkiem 56 punktów zdobytych w 34 meczach. Po zakończeniu sezonu klub porozumiał się w sprawie objęcia funkcji trenera przez Krzysztofa Brede. W sezonie 2018/2019 trenerem był Przemysław Cecherz, natomiast od dnia 10 października 2018 ponownie trenerem został Maciej Bartoszek Od sezonu 2019/20 trenerem został Josef Petrik z Czech, który w połowie sezonu został zwolniony i na jego miejsce zatrudniono Zbigniewa Smółkę. W sezonie 2019/2020 klub uplasował się na przedostanim miejscu w tabeli i został zdegradowany do II ligi po 7 latach w I lidze. 2020 - 2022: II liga Już w pierwszym sezonie po spadku Chojniczanka była o krok od powrotu do I ligi. Zespół prowadził trener Adam Nocoń, ale został zwolniony po 36. kolejce (na dwie kolejki przed końcem rozgrywek), po przegranym 0:3 na własnym stadionie meczu z bezpośrednim rywalem do awansu, GKS Katowice. Zespół przejął wówczas trener Tomasz Kafarski. Wskutek m.in. tej porażki Chojniczanka w rozgrywkach zajęła trzecie miejsce, rywalizację o dające awans drugie przegrała właśnie z GKS Katowice o 3 punkty. Nie udał się też występ w barażu, w którym grały drużyny z miejsc 3 - 6: już w pierwszym meczu Chojniczanka niespodziewanie przegrała 0:1 na własnym stadionie ze Skrą Częstochowa, która zajęła w II lidze szóste miejsce, a tym samym odpadła z rywalizacji o awans (baraże wygrała właśnie Skra). Zesłanie do II ligi trwało jednak tylko dwa lata. W sezonie 2021/22 Chojniczanka od początku rozgrywek była w czołówce II ligi, po 20. kolejce wskoczyła na drugie miejsce w tabeli (za liderującą z dużą przewagą przez większość sezonu Stalą Rzeszów) i nie oddała tego miejsca już do końca, wywalczając awans do I ligi. Skład zespołu (jesień 2021) jesień 2021 Sezon po sezonie Stadion Inne sekcje Sekcja bokserska Kiedy została reaktywowana w 1972 r., kierownikiem został R. Mieliński. Tacy zawodnicy „Chojniczanki”, jak E. Gołębiowski i B. Żychuński w roku 1977 walczyli w barwach I-ligowych Czarnych Słupsk. Kryzys i kłopoty kadrowe kategorii seniorów powodują, że w sekcji zaczyna szkolić się młodzież. Pod koniec lat 70. Chojniczanka posiada drużynę seniorów i juniorów. W tym czasie sukcesy odnoszą m.in.: B. Brzeziński, M. Andrzejczak, Z. Krzoska, S. Łącki, B. Labrenc, M. Piszczek, J. Jasnok, K. Kloskowski. Zwycięstwo w finale VII OSM Zbigniewa Ejsmonta i brązowy medal Wiesława Andrzejczaka to efekty dobrej pracy sekcji. Późniejsze lata to różny okres w dziejach sekcji, która przestawia się tylko na szkolenie młodzieży. Na ringu w Chojnicach odbywają się różne turnieje bokserskie krajowe i w obsadzie międzynarodowej – „Gazety Pomorskiej”, w których startuje chojnicka młodzież. Chojnicki „Papa” – Kazimierz Poteracki ma efekty swojej pracy. W 1991 r. Krzysztof Wójcik zdobywa tytuł młodzieżowego mistrza Polski i wspólnie z Piotrem Poterackim występują od początku 1992 r. w Gwardii Warszawa. W 1992 r. Marcin Gruchała zdobywa tytuł mistrza Polski w kategorii junior młodszy,i przez kolejne 4 kolejne lata zdobywa mistrzowskie tytuły w kategoriach wiekowych (junior młodszy,junior starszy 2 razy i młodzieżowiec), a następnie jako trener Marcin Gruchała wychowuje 3-krotną mistrzynię Polski boksu kobiet Sandrę Rybakowską która zdobywa tytuły w 2008,2009 roku w wadze 52 kg,a 2010 r. w wadze do 57 kg.Jednak największym osiągnięciem Marcina Gruchały jest zdobycie jego podopiecznej Larysy Sabiniarz w 2012 roku tytułu Mistrzyni Europy Kadetek. Najbardziej utytułowanym wychowankiem sekcji jest Marcin Łęgowski – dwukrotny młodzieżowy mistrz Polski (w latach 2000 – 2001) oraz mistrz Polski seniorów w latach 2008 – 2011 (początkowo w kategorii wagowej 64 kg później 69 kg) Sekcja żeglarska Największe sukcesy tej sekcji to: dwukrotne mistrzostwo Polski w bojerach w latach 1951 i 1952 (załoga w składzie – Łucjan Gierszewski i Paweł Sieradzki) oraz w latach 1953 i 1954 III miejsce w Mistrzostwach Polski w klasie „Omega” (załoga – Łucjan Gierszewski, Henryk Januszewski i Augustyn Pestka). W 1962 r. z inicjatywy L. Nieżorawskiego i Cz. Gierszewskiego przy sekcji powstaje pierwsza w kraju szkółka żeglarska w klasie „Cadet”. W klasie tej startowali tacy zawodnicy jak: A.J. Beizerowscy, F. Bieliński, Z. Jerchewicz, J. Wrkus, S. Kostka W 1970 r. wobec trudności w utrzymaniu Zarząd postanawia przekazać sekcje do Chojnickiego Klubu Żeglarskiego. Sekcja piłki ręcznej Sekcję założono w 1976 r. Do rozgrywek zgłoszono drużyny juniorów i kadrę spartakiadową. W sezonie 1977/1978 juniorzy zajęli II miejsce w klasie B, a drużyna spartakiadowa, której trenerem był T. Ryngwelski I miejsce w VI Wojewódzkiej Spartakiadzie Młodzieży. W sezonie 1978/1979 do rozgrywek zgłoszono dwie drużyny seniorów i juniorów. Zajęcia prowadził K. Zabrocki. Na początku 1980 r. został zatrudniony trener S. Rudzińskiego, który wspólnie z K. Zabrockim zajmuje się szkoleniem. Mimo zaangażowania działaczy – K. Synoradzkiego i E. Borowskiego wobec narastających trudności nie zostają spełnione oczekiwania trenerów, działaczy i zawodników. Od 1992 r. sekcja piłki ręcznej działa przy OSiR Chojnice. Sekcja motocyklowa Działała w okresie przedwojennym, a kierownikiem sekcji była Gertruda Bonin. W 1939 roku kierowniczka sekcji została rozstrzelana na Polach Igielskich. Następnie działalność rozpoczęto w latach 1948 i 1949 za sprawą m.in.: H. Salaha, P. Świerczyńskiego, J. Kędzierskiego, B. Janickiego. W 1951 r. sekcja zorganizowała I Kaszubski Rajd Motorowy. W późniejszych latach sekcja organizowała szereg imprez i zawodów motorowych: „Mały Żużel”, Kaszubskie Rajdy Motorowe „Wyścigi Szosowe”. Zawodnicy sekcji startowali w różnych miastach: Bydgoszcz, Słupsk, Gdańsk. W 1957 r. sekcja zaprzestała działalności. Sekcja hokejowa Sekcja hokeja na lodzie powstała w 1935 r. Jej zawodnicy to w większości wychowankowie Gimnazjalnego Klubu Sportowego „Grom”, którzy już ukończyli naukę. Kierownikiem sekcji i organizatorem meczów został Jan Schreiber, współzałożyciel klubu. Już od 18 listopada 1936 roku sekcja została przyjęta do Polskiego Związku Hokeja na Lodzie. Drużyna hokejowa Chojniczanki szybko zaczęła odnosić znaczące sukcesy. 19 lutego 1936 r. wygrali z Gedanią Gdańsk 2:6. W tym samym dniu Chojniczanie pokonali także niemiecką drużynę Danzinger Sportclub 0:6. Hokejową drużynę Chojniczanki tworzyli wówczas: bramkarze – Gill, Szkopek, obrońcy – W. Górecki, J. Mazurkiewicz, Rej, Ratajewski, Stroiński, atakujący – R. Bakoś, A. Dulek, J. Schreiber, Pirsach, J. Laska, W. Schreiber, M. Szymanek, A. Mieszewski. W 1937 roku hokeiści z Chojnic zdobyli wicemistrzostwo Pomorza. W rozgrywkach finałowych brało udział 6 drużyn: „Pomorzanin” Toruń, „Gryf”, Bydgoskie Towarzystwo Wioślarskie, „Polonia” Bydgoszcz, „Sokół” Bydgoszcz i „Chojniczanka”. W finale nasi hokeiści ulegli 4:0 „Pomorzaninowi” z Torunia. W latach 1937 -1939 hokeiści rozegrali kilka zaciętych spotkań z Wisłą Tczew. Sekcja hokeja na lodzie została zawieszona w związku w wybuchem II wojny światowej i nie została reaktywowana po wojnie. Sekcja piłki siatkowej Istniała w latach 1950-1953. Jej twórcą i instruktorem był Stanisław Cieślak. Została reaktywowana w 1957 r. – do Chojniczanki przeszły wówczas męska i żeńska drużyna z KKS Kolejarz. Większe sukcesy odnosiły siatkarki, których trenerem był Czesław Jurgawka. Dwukrotnie walczyły o wejście do II lig, lecz udało to się dopiero w trzeciej próbie i grały na tym poziomie w latach 1960-1963, gdy decyzją centralnych władz sportowych zlikwidowano II ligę. W drużynie grały m.in.reprezentantka Polski Urszula Adryan i reprezentantka Polski juniorek Ewa Grubicka oraz kilka zawodniczek należących do kadry województwa. Po 1963 r. niektóre siatkarki odeszły do czołowych klubów w kraju, co bardzo osłabiło zespół. Męska drużyna siatkówki od 1958 do 1962 r. uczestniczyła w rozgrywkach III ligi. W sezonie 1979/1980 klub podjął decyzję o likwidacji tej sekcji. Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona klubu Chojniczanka Chojnice na 90minut.pl Kluby piłkarskie w województwie pomorskim Kluby piłkarskie założone w Polsce w 1930 Sport w Chojnicach

188112

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nagroda%20Ig%20Nobla

Nagroda Ig Nobla

Nagroda Ig Nobla – humorystyczny odpowiednik Nagrody Nobla za prace naukowe, które najpierw śmieszą, a potem skłaniają do myślenia oraz odkrycia, które nie mogą lub nie powinny być powtarzane, przyznawane przez czasopismo Annals of Improbable Research, kierowane przez Marca Abrahamsa z Cambridge w Massachusetts. Ideą tej nagrody jest popularyzowanie nauki i pokazanie zabawnych aspektów pracy naukowca. Nagradzane prace mają najczęściej faktyczną wartość naukową i ich zabawność jest jedynie dodatkowym atutem. W 2013 r. nagroda miała wymiar finansowy: 10 bilionów dolarów Zimbabwe, czyli około 4 dolarów amerykańskich. Historia Nazwa pochodzi od angielskiego słowa ignoble (niegodziwy), które jest przeciwieństwem słowa noble, wymawianego tak samo jak słowo Nobel w znaczeniu Nagrody Nobla. Pierwsze Ig Noble zostały przyznane w 1991 r. za odkrycia, których „nie da się lub nie powinno się powtarzać”. Jednak poza trzema odkryciami z 1991 r. większość nagród dotyczy prac, które zostały rzeczywiście przeprowadzone. Ceremonia Nagrody są wręczane przez laureatów Nagrody Nobla. Ceremonia najpierw miała miejsce w sali wykładowej Massachusetts Institute of Technology, a od 2006 r. w Sanders Theatre na Uniwersytecie Harvarda. W kilka dni po przyznaniu nagród naukowcy, którzy je otrzymali, mają szansę wygłosić ogólny wykład opisujący ich dokonania. Ceremonia jest sponsorowana przez Harvard Computer Society, Harvard-Radcliffe Science Fiction Association oraz Harvard-Radcliffe Society of Physics Students. Przykłady nagrodzonych badań Pływanie w syropie W 2004 r. opublikowano wyniki badań Edwarda Cusslera, który wraz ze swym studentem przeprowadził eksperyment w celu stwierdzenia, czy człowiek pływa szybciej, czy wolniej w lepkiej cieczy (przypominającej syrop). Eksperyment przeprowadzony został w 25-metrowym basenie wypełnionym wodą zmieszaną z 310 kg gumy guarowej (polisacharyd o rozgałęzionej budowie i dużej masie cząsteczkowej), cechującej się wysoką lepkością. Roztwór ten miał inną lepkość, ale nie gęstość, niż woda. Okazało się, że pływanie w „syropie” jest równie proste co w wodzie i nie zmienia prędkości pływania – ciecz taka stawia większy opór lepkościowy, ale też ruch ramion jest w nim bardziej efektywny. Jednak dla bardzo małych obiektów zwiększenie lepkości jest bardzo istotne – dlatego pływanie mikroskopijnych zwierząt (np. zooplanktonu) w wodzie przypomina poruszanie się człowieka w smole. Podobnie jest z ruchem małych kropli chmurowych w powietrzu. Eksperyment ten jest przykładem wpływu liczby Reynoldsa na charakterystykę ruchu w cieczy. Kłaczki w pępku Przez wiele lat spekulowano na temat ich pochodzenia, ale dopiero w 2001 r. Karl Kruszelnicki z Uniwersytetu w Sydney, w Australii, przeprowadził systematyczne badania, które doprowadziły do zrozumienia tego zjawiska: kłaczki w pępku składają się głównie z włókien z ubioru zmieszanych z komórkami skóry oraz włosami przeciwnie do początkowych hipotez, migrują one do góry (od bielizny), a nie do dołu (z koszul, bluzek czy podkoszulków); ten kierunek jest wynikiem tarcia włosków skóry o majtki kobiety mają mniej kłaczków w pępku, ponieważ ich włoski są delikatniejsze i krótsze; odwrotnie wygląda sytuacja u starszych mężczyzn, którzy mają ostrzejsze i liczniejsze włosy charakterystyczne niebieskie zabarwienie brudów w pępku jest związane z niebieskimi włóknami często występującymi w odzieży paprochy w pępku nie stwarzają żadnego zagrożenia dla zdrowia człowieka. Za te badania Karl Kruszelnicki dostał Nagrodę Ig Nobla w 2002 r. Graham Barker z Perth w Zachodniej Australii jest wpisany do Księgi rekordów Guinnessa jako posiadacz rekordowo brudnego pępka. Barker akumulował kłaczki przez 20 lat, od 17 stycznia 1984 r. Średnio dziennie akumulował 3,03 miligrama odpadów. Wbrew wynikom badań Kruszelnickiego, brudy pępkowe Barkera miały kolor czerwony, i to mimo tego, że bardzo rzadko nosił czerwone części garderoby. Polonica Poniższa lista prezentuje laureatów Nagrody Ig Nobla związanych z Polską. Należy ją traktować jedynie jako ciekawostkę. Umieszczenie kogoś na tej liście nie oznacza automatycznie, że jest lub był Polakiem ani że miał polskich przodków, ani że mieszkał na terenie Polski, a jedynie, że miał chociażby incydentalny, nieformalny, niebezpośredni czy wręcz negatywny związek z Polską. Kryterium doboru osób na liście jest inkluzywne, to znaczy, jeżeli autorzy mieli wątpliwość, czy kogoś na tej liście umieścić, czy nie, to decydowali pozytywnie. Szczegółowych informacji na temat natury związku z Polską lub Polakami oraz odnośnie do narodowości i przynależności państwowej poszczególnych laureatów należy szukać w odpowiednich biogramach. Nagroda w 1993 r. z literatury – dla E. Topola, R. Califfa, F. Van de Werfa, P. W. Armstronga oraz 972 współautorów, za opublikowanie artykułu naukowego z medycyny, w którym liczba autorów jest większa 100 razy od liczby stron artykułu. Autorzy są z następujących krajów: Australia, Belgia, Kanada, Francja, Niemcy, Irlandia, Izrael, Luksemburg, Holandia, Nowa Zelandia, Polska, Hiszpania, Szwajcaria, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania. Wojciech Kopczuk – nagroda w dziedzinie ekonomii za rok 2001 za pracę na temat związków daty śmierci z podatkiem od spadków. Nagrodę z dziedziny literatury w 2009 r. dla policji irlandzkiej za mandaty drogowe wypisywane recydywiście o nazwisku Prawo Jazdy odebrała Polka, Karolina Lewestam. W zespole nagrodzonym w dziedzinie medycyny w 2011 r. znalazł się amerykański syn polskiego imigranta, Robert Pietrzak. W 2019 r. zespół z Uniwersytetu Technologiczny Nanyang i Uniwersytet Gdański, w którego skład wchodzili Agnieszka Górecka, Aleksandra Urbanek oraz Tomasz Paterek otrzymał nagrodę w dziedzinie biologii za odkrycie, że martwe karaluchy amerykańskie mają inne właściwości magnetyczne, niż żywe. W 2020 r. Christopher Watkins, Juan David Leongómez, Jeanne Bovet, Agnieszka Żelaźniewicz, Max Korbmacher, Marco Antônio Corrêa Varella, Ana Maria Fernandez, Danielle Wagstaff i Samuela Bolgan otrzymali nagrodę w kategorii Ekonomia za „próbę oszacowania relacji między nierównością dochodu narodowego w różnych krajach a średnią ilością pocałunków w usta”. W 2022 r. Marcin Jasiński, Martyna Maciejewska, Anna Brodziak, Michał Górka, Kamila Skwierawska, Wiesław Jędrzejczak, Agnieszka Tomaszewska, Grzegorz Basak oraz Emilian Snarski z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego otrzymali nagrodę w dziedzinie medycyny za wykazanie, że pacjenci onkologiczni, poddawani radio- i chemioterapii wykazywali mniej szkodliwych skutków ubocznych, jeśli podawano im lody. Przypadek Andrieja Gejma W historii wystąpił przypadek wręczenia Nagrody Nobla osobie, która wcześniej była laureatem Ig Nobla. Osobą tą był urodzony i wykształcony w ZSRR fizyk pochodzenia brytyjsko-holenderskiego Andriej Gejm, który najpierw w 2000 r. dostał Ig Nobla za badania nad lewitującymi żabami, a potem w 2010 r. Nobla za odkrycie grafenu. Zobacz też laureaci Nagrody Ig Nobla reguła pięciu sekund Nagrody Darwina Złota Malina Przypisy Linki zewnętrzne Witryna internetowa Nagrody Ig Nobla Antynagrody Amerykańskie nagrody naukowe

188122

https://pl.wikipedia.org/wiki/Michael%20Johnson

Michael Johnson

Michael Duane Johnson (ur. 13 września 1967 w Dallas) – amerykański lekkoatleta. Kariera sportowa Pierwszym wielkim osiągnięciem Michaela Johnsona było wygranie finałowego biegu na 200 m mistrzostw świata w 1991 w Tokio. W 1992 podczas igrzysk w Barcelonie zdobył swój pierwszy złoty medal olimpijski w sztafecie 4 x 400 m, ustanawiając razem z kolegami rekord świata – 2:55,74. Kolejne dwa złote medale zdobył na mistrzostwach świata w 1993 w Stuttgarcie w biegu na 400 m oraz w sztafecie 4 x 400 m bijąc po raz kolejny rekord świata – 2:54,29. Podczas kolejnych mistrzostw świata, odbywających się w Göteborgu w 1995, Johnson zdobył kolejne dwa złote medale (200 m i 400 m). W 1996 udowodnił, że jest jednym z najlepszych sprinterów w historii, zdobywając dwa złote medale olimpijskie w Atlancie. Wygrał w biegu na 400 m z czasem 43,49 sek. oraz w biegu na 200 m, ustanawiając rekord świata – 19,32 s (który dopiero 12 lat później został poprawiony przez Usaina Bolta). W 1997 w Atenach zdobył siódmy złoty medal mistrzostw świata, a trzeci na dystansie 400 m. Z powodu kontuzji nie mógł wystartować na 200 m w Sewilli w 1999. Wystartował za to na 400 m (rekord świata – 43,18; poprawiony w 2016 roku przez Wayde'a van Niekerka) i w sztafecie 4 x 400 m (dyskwalifikacja ekipy z USA, mistrzami zostali Polacy). Rezultat – ósmy złoty medal mistrzostw świata do kolekcji. 24 marca 2000 w Pretorii w Południowej Afryce ustanowił na nietypowym dystansie 300 m rekord świata wynikiem 30,85 s. W 2000 podczas Mistrzostw USA, które są dla amerykańskich lekkoatletów kwalifikacją olimpijską, wywalczył przepustkę tylko na dystansie 400 m. Z powodu kontuzji nie ukończył biegu na 200 m. Skreśliło to jego marzenia o obronie tytułu na tym dystansie wywalczonego podczas Igrzysk w Atlancie. W tym samym biegu kontuzji doznał także mistrz świata na 200 m z Sewilli Maurice Greene. Ostatnim wielkim osiągnięciem Johnsona na arenie sportowej był złoty medal olimpijski podczas XXVII Igrzysk Olimpijskich w Sydney w 2000 (400 m). Po nich ogłosił zakończenie kariery, podczas której zdobył łącznie 8 złotych medali mistrzostw świata oraz 4 złote medale olimpijskie. W całej karierze przebiegł dystans 200 m poniżej 20 s. aż 23-krotnie, a 400 m poniżej 44 s. 22-krotnie. Po zakończeniu sportowej kariery Michael Johnson wydał autobiograficzną książkę Slaying the Dragon: How to Turn Your Small Steps to Great Feats. Przypisy Bibliografia Profil na stronie MKOL Amerykańscy sprinterzy Amerykańscy medaliści olimpijscy Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 1992 Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 1996 Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2000 Urodzeni w 1967 Ludzie urodzeni w Dallas

188123

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lung-gom

Lung-gom

Lung-gom (tyb.), szybkie chodzenie – jedna z ośmiu zdolności ponadzmysłowych (siddhi) wyróżnianych w buddyzmie tantrycznym. Również nazwa praktyki stosowanej przez mnichów w Tybecie w celu osiągnięcia tej zdolności. Długotrwałe ćwiczenia doprowadzają praktykantów do niezwykłej zwinności i szybkości poruszania się w stanie najwyższej koncentracji. W oczach świadków wydaje się, że waga ciała posiadającego tę zdolność znacznie się zmniejsza, a on sam porusza się w niebywały sposób, pokonując niezwykle szybko znaczne odległości. Przybysze z Zachodu składali relacje o mnichach, którzy pokonywali 19 km w 20 minut w nadzwyczajnym tempie. Aleksandra David Neel, która spędziła wiele lat w Tybecie, gdzie oddawała się medytacji w jaskiniach anachoretów, pisze: ...właśnie już był niedaleko nas. Widziałam wyraźnie najzupełniej spokojną twarz oraz szeroko otwarte oczy, wpatrzone w jakiś odległy punkt, leżący gdzieś wysoko w przestrzeni. Człowiek ten nie biegł, zdawało się, że za każdym krokiem odrywał się od ziemi i niby jakaś elastyczna piłka wylatywał w górę. Kroki jego miały regularność ruchu wahadłowego. Miał na sobie zwykłą, dosyć zniszczoną suknię klasztorną i togę.... W prawej ręce trzymał phurbę czyli sztylet rytualny. Idąc, poruszał lekko prawym ramieniem, jakby za każdym krokiem podpierał się na kiju, tj. na phurbie, której koniec nie dosięgał ziemi... Podobne wzmianki można znaleźć również w biografii Milarepy, który pokonał w ciągu kilku dni odległość, na której przebycie trzeba by było miesiąca. Trening lung-gompy polega na stosowaniu ćwiczeń oddechowych w całkowitej samotności i ciemności. Przygotowania te trwają trzy lata i trzy miesiące. Wśród ćwiczeń można wymienić również polegające na tym, iż uczeń siada w pozycji ze skrzyżowanymi nogami na poduszce i powoli przez długi czas wciąga powietrze. Następnie powstrzymując oddech, skacze w górę bez pomocy rąk i opada na poduszkę, nie zmieniając w tym czasie ułożenia nóg. To ćwiczenie powtarza wiele razy w ciągu kilku lat, aż ciało jego staje się bardzo lekkie. Buddyzm Diamentowej Drogi

188125

https://pl.wikipedia.org/wiki/K%C4%85ty%20Wroc%C5%82awskie%20%28gmina%29

Kąty Wrocławskie (gmina)

Kąty Wrocławskie – gmina miejsko-wiejska w województwie dolnośląskim, w powiecie wrocławskim, na południowy zachód od Wrocławia. Przylega bezpośrednio do międzynarodowego portu lotniczego Wrocław-Strachowice. Gmina leży na Nizinie Śląskiej, we wschodniej części Równiny Wrocławskiej, w strefie najbardziej urodzajnych gleb na terenie Dolnego Śląska. Przez centralną część gminy przebiega autostrada A4. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie wrocławskim. Siedziba gminy to miasto Kąty Wrocławskie. Według danych z 31 grudnia 2008 r. gminę zamieszkiwało 18 791 osób. Natomiast według danych z 30 czerwca 2020 roku gminę zamieszkiwało 25 614 osób. Struktura powierzchni Według danych z roku 2006 gmina Kąty Wrocławskie ma obszar 176,66 km², w tym: użytki rolne: 86% użytki leśne: 7% Gmina stanowi 15,81% powierzchni powiatu. Demografia Dane z 31 grudnia 2007: W roku 2006 średni dochód na mieszkańca wynosił 2834,88 zł. Piramida wieku mieszkańców gminy Kąty Wrocławskie w 2014 roku. Edukacja Według informacji o stanie realizacji zadań oświatowych Gmina Kąty Wrocławskie Przedszkola Publiczne Przedszkole w Kątach Wrocławskich Przedszkole w ZSP w Smolcu Przedszkole w ZSP w Sadkowie Niepubliczne przedszkole Międzynarodowa Akademia Montessori w Mokronosie Górnym Niepubliczne Przedszkole Zgromadzenia Sióstr Św. Elżbiety w Kątach Wrocławskich Niepubliczne Przedszkole Językowe Europejska Akademia Dziecka w Smolcu Niepubliczne Przedszkole Junior w Kątach Wrocławskich Niepubliczne Przedszkole Ziarenko Happy Home w Zabrodziu Niepubliczne Przedszkole Fabryka Talentów w Krzeptowie Szkolnictwo podstawowe Szkoła Podstawowa nr. 1 im. Kardynała Bolesława Kominka w Kątach Wrocławskich Szkoła Podstawowa nr. 2 w Kątach Wrocławskich Szkoła Podstawowa w Gniechowicach Szkoła Podstawowa w Małkowicach Szkoła Podstawowa w Sadkowie Szkoła Podstawowa w Smolcu Niepubliczna Szkoła Międzynarodowa Akademia Montessori w Mokronosie Górnym Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Zachowicach Sąsiednie gminy Kobierzyce, Kostomłoty, Mietków, Miękinia, Sobótka, Wrocław Przypisy Linki zewnętrzne Strona Urzędu Miasta i Gminy Portal Miasta i Gminy

188128

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mihajlo%20Pupin

Mihajlo Pupin

Mihajlo Idvorski Pupin, Michael Idvorsky Pupin (cyr. Михајло Идворски Пупин; ur. 4 października 1858 w Idvorze, zm. 12 marca 1935 w Nowym Jorku) – serbski fizyk naturalizowany w USA, którego najważniejszym wynalazkiem było stworzenie urządzeń do zapobiegania tłumienia sygnałów elektrycznych (telefonicznych) przez zastosowanie tzw. pupinizacji toru (z zastosowaniem cewek Pupina). Życiorys W wieku 16 lat wyjechał do Stanów Zjednoczonych. W roku 1883 z wyróżnieniem ukończył Columbia University w Nowym Jorku, a w latach 1889–1929 był profesorem na tej uczelni. Działał na rzecz niepodległości Serbii i innych narodów wchodzących w skład monarchii Austro-Węgier. W roku 1911 został konsulem Królestwa Serbii w Nowym Jorku. Był założycielem i pierwszym przewodniczącym organizacji serbskiej w USA pod nazwą Serbian National Defense Council of America. Jego rozmowy z Woodrow Wilsonem zaowocowały poruszeniem sprawy niepodległości Serbii w orędziu prezydenta USA znanego jako 14 punktów Wilsona. Wyróżniania i upamiętnienie Otrzymał także Nagrodę Pulitzera w roku 1924 za autobiografię Od emigranta do wynalazcy. Na jego cześć nazwano Pupinov most w Belgradzie. W Nowym Sadzie znajduje się również Bulevar Mihajla Pupina - jedna z głównych ulic Starego Miasta. Przypisy Linki zewnętrzne Autobiografia Od emigranta do wynalazcy Instytut „Mihajlo Pupin” w Belgradzie Europejscy fizycy XIX wieku Serbscy fizycy XX wieku Amerykańscy fizycy XIX wieku Amerykańscy fizycy XX wieku Serbscy wynalazcy Urodzeni w 1858 Zmarli w 1935 Inżynierowie elektrycy Amerykańscy wynalazcy Laureaci medalu Edisona

188131

https://pl.wikipedia.org/wiki/Macierz%20ortogonalna

Macierz ortogonalna

Macierz ortogonalna – macierz kwadratowa o elementach będących liczbami rzeczywistymi spełniająca równość: gdzie oznacza macierz jednostkową wymiaru oznacza macierz transponowaną względem Uogólnieniem pojęcia na macierze zespolone są macierze unitarne, tzn. macierz ortogonalna jest macierzą unitarną o wyrazach rzeczywistych. Macierze ortogonalne wymiaru reprezentują np. przekształcenia ortogonalne (np. obroty, odbicia) n-wymiarowej przestrzeni euklidesowej. Warunki równoważne ortogonalności macierzy Niech Następujące warunki są równoważne: jest macierzą ortogonalną kolumny macierzy traktowane jako wektory przestrzeni tworzą bazę ortonormalną wiersze macierzy traktowane jako wektory przestrzeni tworzą bazę ortonormalną kolumny macierzy traktowane jako wektory przestrzeni tworzą układ ortonormalny wiersze macierzy traktowane jako wektory przestrzeni tworzą układ ortonormalny gdzie oznacza macierz jednostkową wymiaru a oznacza macierz transponowaną względem gdzie oznacza macierz jednostkową wymiaru a oznacza macierz transponowaną względem dla każdej bazy ortonormalnej przestrzeni układ jest bazą ortonormalną przestrzeni macierz A jest odwracalna i gdzie oznacza macierz odwrotną do macierzy a oznacza macierz transponowaną względem gdzie jest deltą Kroneckera gdzie jest deltą Kroneckera Własności macierzy ortogonalnych Wyznacznik macierzy ortogonalnej jest równy 1 lub –1. Jeśli są macierzami ortogonalnymi tego samego rzędu, to ich iloczyn też jest macierzą ortogonalną. Macierz odwrotna do macierzy jest jej macierzą transponowaną, tj. Macierz ta też jest ortogonalna. Macierz jednostkowa jest ortogonalna. Grupy O(n) oraz SO(n) Grupa ortogonalna stopnia n Z własności zbioru macierzy ortogonalnych stopnia n wynika, że zbiór ten tworzy grupę z mnożeniem macierzy jako działaniem grupowym, grupę tę nazywa się grupą ortogonalną stopnia n i oznacza się symbolem lub . Grupa ta jest podgrupą ogólnej grupy liniowej . Specjalna grupa ortogonalna Specjalna grupa ortogonalna (lub grupa unimodularna ) – to grupa macierzy ortogonalnych stopnia n, których wyznacznik jest równy jeden. Grupa ta jest podgrupą grupy ortogonalnej . Przykłady Poniżej podano przykłady macierzy ortogonalnych. Łatwo można to sprawdzić, wykonując obliczenia iloczynów skalarnych kolumn (traktowanych jako wektory), że są one wzajemnie ortogonalne; to samo dotyczy wierszy. Macierz jednostkowa dowolnego rzędu jest macierzą ortogonalną, np. Zobacz też macierz odwrotna macierz unitarna Inne: macierz obrotu grupa obrotów Przypisy Bibliografia H. Guściora, M. Sadowski, Repetytorium z algebry liniowej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979. J. Komorowski, Od liczb zespolonych, do tensorów, spinorów, algebr Liego i kwadryk, PWN, Warszawa 1978. A.I. Kostrykin, J.I. Manin, Algebra liniowa i geometria, PWN, Warszawa 1993. A. Sołtysiak, Algebra liniowa, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1999, . T. Trajdos, Matematyka, cz. III, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2012. Linki zewnętrzne O

188135

https://pl.wikipedia.org/wiki/Techniques%20d%E2%80%99Avant%20Garde

Techniques d’Avant Garde

Techniques d’Avant Garde (w skrócie TAG) – była firmą inwestycyjną, jednym ze sponsorów zespołu Williams i fundatorem turbodoładowanych silników Porsche dla zespołu McLaren w połowie lat osiemdziesiątych W 1985 roku, kiedy Techniques d’Avant Garde dołączyło do grupy Heuer, powstało TAG Heuer. Firma specjalizowała się w produkcji zegarków i dostarczaniu specjalistycznych urządzeń wyścigowych. Razem zmodernizowali linię produkcyjną i stali się jedną z największych marek wśród szwajcarskich producentów zegarków. TAG Heuer produkuje też skomplikowane oprawki. Firma jest własnością Saudyjczyków: Mansoura i Akrama Ojjeh. Firma TAG Heuer również sponsorowała projekt supersamochodu McLaren F1. Linki zewnętrzne Oficjalna strona TAG Heuer Oficjalna strona TAG Aviation Przedsiębiorstwa w Luksemburgu Producenci zegarów i zegarków Dostawcy silników Formuły 1

500

https://pl.wikipedia.org/wiki/Belgia

Belgia

Belgia, Królestwo Belgii (, , ) – państwo federacyjne w zachodniej Europie, w południowych Niderlandach. Belgia jest członkiem Unii Europejskiej, ONZ oraz NATO. Graniczy od południa z Francją (620 km) i z Luksemburgiem (148 km), od wschodu z Niemcami (167 km) i od północy z Holandią (450 km). Łączna długość granic lądowych wynosi 1385 km, ponadto istnieje 64 km fragment wybrzeża Morza Północnego na zachodzie. Podzielona jest na trzy strefy językowe: francuską, niderlandzką i niemiecką. Geografia Geograficzny środek Belgii: 50.596498935082835, 5.104640724332736 Braives Najwyższy punkt: Signal de Botrange 694 m n.p.m. Najniższy punkt: Morze Północne 0 m n.p.m. Większą część powierzchni Belgii stanowią peryglacjalne i aluwialne niziny; w północnej części płaska, częściowo zabagniona równina Flandrii (tzw. Belgia Niska), oddzielona od morza wałem wydm (wys. do 20 m), oraz pagórkowata i piaszczysta kraina Kempen (wys. do 95 m); w środkowej części (Belgia Średnia) wysoczyzna Brabancji (wys. 100–200 m) zbudowane głównie z glin i piasków trzeciorzędowych pokrytych lessem oraz wzgórza Hainaut (na zachodzie) zbudowane z utworów glinianych. Największe miasta: Bruksela (stolica), Liège, Antwerpia, Gandawa, Charleroi, Brugia, Namur. Więcej o miastach zobacz w artykule miasta w Belgii. Wody powierzchniowe Belgia leży w zlewisku Morza Północnego, i prawie całe jej terytorium należy do dorzecza dwóch rzek: Skaldy i Mozy (ich źródła znajdują się na terenie Francji, a ujścia na terenie Holandii). Skalda w granicach Belgii ma długość 200 km – wraz z dopływami (m.in. Leie, Dender, Senné i Rupel) oraz kanałami tworzy rozgałęziony system wodny Flandrii. Moza (w granicach Belgii) ma 183 km, większość rzek Walonii to jej dopływy; na pewnym odcinku stanowi granicę między Belgią a Holandią. Belgijskie rzeki mają mały spadek, są połączone siecią kanałów i wykorzystywane do żeglugi. We Flandrii znajduje się też gęsta sieć kanałów odwadniających poldery. Historia Przed utworzeniem Belgii Przed zajęciem terenów obecnej Belgii przez wojska Republiki rzymskiej w 57 roku p.n.e. jej obszar zamieszkiwali Celtowie. Przez kolejne setki lat tereny te znajdowały się we władaniu Rzymu (część prowincji Galia – Gallia Belgica). Od III wieku rozpoczęła się chrystianizacja prowincji. Od roku 486 obszar dzisiejszej Belgii stał się częścią państwa germańskich Franków. Po traktacie w Verdun w roku 843 został on podzielony pomiędzy Francję i państwo Lotara. Współczesny kryzys tożsamości belgijskiej i walka o zachowanie jedności kraju to wynik niejako „mechanicznego” zespolenia różnych regionów o często odmiennych dążeniach, kulturze, dawniej nie zawsze w przyjaźni. W średniowieczu obszary należące dziś do Belgii zajmowały następujące kraje: Biskupstwo Leodium Księstwo Limburgii Hrabstwo Hainaut Hrabstwo Flandrii Hrabstwo Namur Księstwo Brabancji W XV wieku obecna Belgia była częścią Burgundii, a w roku 1477 została przejęta przez Austrię cesarza Maksymiliana I. W latach 1556–1714 należała do Hiszpanii, a następnie znowu do Austrii (1714–1794), Francji (1794–1814), a w okresie 1814–1830 była połączona z Holandią – Królestwo Niderlandów. Podczas panowania Habsburgów w Niderlandach Południowych zaczęła kształtować się belgijska świadomość narodowa, której pierwszym wyraźnym przejawem był przewrót brabancki (1789). Belgia Dopiero jednak w roku 1830 Belgia stała się niezależnym państwem. Niepodległość zdobyła w wyniku powstania przeciwko dominacji holenderskiej (rewolucja belgijska). Na konferencji w Londynie w 1839 ustalono granice i neutralność Belgii. 3 sierpnia 1914, na początku I wojny światowej, Niemcy zaatakowały neutralną Belgię, co spowodowało przystąpienie Wielkiej Brytanii do wojny przeciw Niemcom. Na mocy traktatu wersalskiego do Belgii przyłączono niemieckie okręgi Eupen i Malmedy. W 1925 Belgia została stroną paktu reńskiego. W 1940 roku ponownie neutralna Belgia została zaatakowana, tym razem przez hitlerowskie Niemcy. Po zakończeniu II wojny światowej Belgia porzuciła neutralność i stała się członkiem NATO, a także została jednym z członków założycieli Wspólnoty Europejskiej. Z Holandią i Luksemburgiem Belgia stworzyła w roku 1948 unię celną, a 1960 unię gospodarczą – powstał Benelux. W roku 1960 niepodległość uzyskała największa kolonia tego państwa Kongo Belgijskie, a w roku 1962 terytoria mandatowe Rwanda i Burundi. W XX wieku dochodziło do stopniowego podziału na dwie strefy językowe: położoną na północy Flandrię (język niderlandzki) i na południu Walonię (język francuski). Spowodowało to w 1963 roku formalny podział Belgii na trzy regiony: Flandrię, Walonię i Region Stołeczny Brukseli. W roku 1993 doszło do przekształcenia Belgii w państwo federalne z trzema regionami o szerokiej autonomii. W 2007 spór o dalszą reformę i większą samodzielność Flandrii przyczynił się do kłopotów ze sformowaniem rządu federalnego. Od czerwca 2010 roku do grudnia 2011 w Belgii trwał najdłuższy we współczesnej Europie kryzys rządowy. Ustrój polityczny Belgia jest monarchią konstytucyjną. Konstytucja Belgii została przyjęta w roku 1831, po zwycięstwie rewolucji sierpniowej 1830 roku. Była rewidowana siedmiokrotnie: w 1893, 1919, 1970, 1980, 1988, 1993, 2001. Parlament składa się z dwóch izb: Izby Deputowanych, w której skład wchodzi 150 deputowanych wybieranych w wyborach bezpośrednich, zgodnie z systemem proporcjonalnym. Senatu, który jest wybierany zarówno w wyborach bezpośrednich (25 przez społeczność flamandzką, 15 przez Walonów), jak również przez rady prowincjonalne. W senacie zasiada również potomstwo panującego monarchy. Partie polityczne Belgijskie partie polityczne: Flamandzcy Liberałowie i Demokraci (Open Vlaamse Liberalen en Democraten, O-VLD), Chrześcijańscy Demokraci i Flamandowie (Christen-demokratisch en Vlaams, CD&V), frankofońska Partia Socjalistyczna (Parti Socialiste, PS), Ruch Reformatorski (Mouvement Réformateur, MR), Interes Flamandzki (Vlaams Belang, VB), flamandzka Partia Socjalistyczna (Socialistische Partij Anders, sp.a), frankofońska Partia Ekologiczna (Ecolo), Centrum Demokratyczno-Humanistyczne (Centre démocrate humaniste, cdH), flamandzka Partia Ekologiczna (Groen), Nowy Sojusz Flamandzki (Nieuw-Vlaamse Alliantie, N-VA), Front Narodowy (Front National, FN), Spirit, Vivant. Podział administracyjny Belgia jest państwem federacyjnym. Każdy z 3 regionów Belgii ma własną władzę ustawodawczą – Radę Regionalną. Polityka zagraniczna Członkostwo w organizacjach międzynarodowych Belgia jest członkiem założycielem Rady Europy. Demografia Językami urzędowymi są w Belgii francuski, niderlandzki i niemiecki. Większa część populacji (56–60%) posługuje się językiem niderlandzkim, około 40–44% francuskim, bądź walońskim i zaledwie 1% niemieckim. Grupy etniczne: Flamandowie – 57%, Walonowie – 33%. Miasta Najludniejsze miasta Belgii (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2012 roku): Struktura etniczna Źródło: Joshua Project Gospodarka Jedno z najlepiej rozwiniętych państw Europy. PKB wyniósł 254 mld euro (30 001 euro na 1 mieszkańca). Podatki w Belgii należą do najwyższych w Europie i stanowią 47% PKB. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 27. Belgia ma również najwyższy na świecie eksport per capita. W ostatnich latach udało się także zmniejszyć zadłużenie ze 120% PKB w 1980 roku do obecnych 90% PKB. Podstawą gospodarki jest wysoko rozwinięty przemysł (głównie hutniczy, maszynowy, elektrotechniczny, spożywczy, chemiczny, włókienniczy) oraz wysokotowarowe rolnictwo (hodowla bydła, trzody; uprawa zbóż, buraków cukrowych). Antwerpia jest największym w świecie ośrodkiem szlifowania diamentów. Liczne atrakcyjne miejscowości turystyczne, między innymi: Antwerpia, Bruksela, Gandawa, Brugia. Belgia posiada siedem reaktorów jądrowych, które w 2013 roku wyprodukowały 52% energii elektrycznej oraz ok. 20% całkowitego zużycia energii w kraju. W 2003 rząd Belgii przyjął ustawę obejmującą zakaz budowy nowych elektrowni jądrowych oraz program wyłączenia wszystkich pracujących reaktorów jądrowych do 2025 roku, gdy ich wiek osiągnie 40 lat. Jednocześnie nowe moce powstaną w energetyce gazowej i wiatrowej. Największym przedsiębiorstwem belgijskim (mającym centralę na terenie Belgii) jest międzynarodowy koncern browarniczy Anheuser-Busch InBev, z główną siedzibą w Leuven. Jest to również jedyna belgijska firma znajdująca się na liście 500 największych korporacji świata pisma Fortune. Emisja gazów cieplarnianych Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z Belgii wyniosła w 1990 roku 142,040 Mt, z czego 116,003 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 11,593 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 380 kg. Na drugim miejscu była emisja metanu, następnie podtlenku azotu i gazów fluorowanych. Po roku 1990 poziom emisji wahał się, przy czym w XX w. raczej powoli rósł, a w XXI w. przeważnie powoli opadał. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 105,752 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 9,197 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 214 kg. Różne branże były odpowiedzialne za tę emisję w podobnym stopniu. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 8,033 mln turystów (1,8% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 11,736 mld dolarów. Na terenie Belgii w 2019 znajdowało się 115 kąpielisk wyznaczonych zgodnie z przepisami dyrektywy kąpieliskowej. Wśród nich 42 znajdowały się na wodach przybrzeżnych, 64 na jeziorach, a 9 na rzekach. Jakość wody oceniono jako doskonałą w 98 z nich, a jako niedostateczną w 1. Transport Transport drogowy Transport drogowy w Belgii odbywa się po 145 850 km dróg, w tym 117 701 km o nawierzchni asfaltowej, w tym 1682 km autostrad (w całości bezpłatnych i oświetlonych na całej długości). Pod względem gęstości sieci dróg kołowych Belgia zajmuje pierwsze miejsce w Europie, pod względem gęstości autostrad drugie (po Holandii). Szkielet sieci transportu drogowego stanowią autostrady oraz obwodnice autostradowe wszystkich większych miast kraju. Ze względu na swoje położenie, Belgia jest ważnym krajem tranzytowym. Największymi węzłami transportu samochodowego są Bruksela, Antwerpia i Liège. Transport kolejowy Belgia posiada znakomicie rozwiniętą sieć kolejową o długości 3437 km (2003) z czego 2701 km jest zelektryfikowane, w większości napięciem stałym 3 kV, z wyjątkiem około 80 km linii dużych prędkości, które zelektryfikowano napięciem przemiennym 25 kV/50 Hz. 2563 km szlaków kolejowych posiada co najmniej dwa tory. Gęstość linii kolejowych wynosi 11,5 km/na 100 km², co daje Belgii pierwsze miejsce w Europie. Krajowe przewozy pasażerskie prowadzi państwowa kolej SNCB/NMBS. Jakość usług jest wysoka, pociągi kursują z wysoką punktualnością, w regularnych odstępach czasu, maximum dwugodzinnych, na głównych liniach co godzinę i częściej. Typowe prędkości maksymalne pociągów pasażerskich na głównych trasach wynoszą od 120 km/h do 160 km/h, na odcinku Louvain – Liège nawet 200 km/h. Przewozy międzynarodowe są również prowadzone przez SNCB/NMBS przy współpracy z zarządami kolejowymi sąsiednich państw – Niemiec (DB), Francji (SNCF), Holandii (NS) i Luksemburga (CFL) – lub przez przewoźników, w których SNCB/NMBS posiada udziały (Eurostar, Thalys). Przewozy towarowe prowadzi SNCB/NMBS oraz przewoźnicy z sąsiednich państw, również prywatni. Liczba pasażerów korzystających z kolei systematycznie wzrasta, w roku 2001 wyniosła 160,3 mln, z czego 13,8 mln w ruchu międzynarodowym. Komunikacja miejska Komunikacja miejska w Belgii jest obsługiwana przez kilku przewoźników o zasięgu regionalnym: De Lijn (działający we Flandrii), TEC (działający w Walonii) oraz STIB/MIVB (działający w regionie Brukseli). Ze względu na wysoką gęstość zaludnienia kraju i jego organizację terytorialną oraz niewielką liczbę przewoźników w zasadzie nie ma rozróżnienia między autobusową komunikacją miejską i podmiejską. W czterech miastach (Antwerpia, Bruksela, Gandawa, Charleroi) istnieją sieci tramwajowe, ponadto w eksploatacji jest także linia tramwajowa o długości 67 km wzdłuż całego belgijskiego wybrzeża (łącząca miejscowości wypoczynkowe De Panne i Knokke-Heist). Sieć metra działa jedynie w Brukseli, chociaż istniały plany budowy metra także w Charleroi (część infrastruktury tramwajowej projektowano tak, by mogła być bazą dla przyszłych sieci metra). W Antwerpii, Brukseli oraz Charleroi istnieje także premetro: tramwaje, które jeżdżą na pewnych odcinkach pod ziemią. Ze względu na wysoką gęstość sieci kolejowej i wysoką częstotliwość kursowania pociągów, a także zintegrowane systemy taryfowe, rolę komunikacji miejskiej i podmiejskiej pełnią często pociągi SNCB. Transport lotniczy W 1999 roku Belgia posiadała ok. 42 lotniska w tym 24 z pasami startowymi o nawierzchni twardej w tym 6 o długości powyżej 3000 m. Najważniejszymi portami lotniczymi są port lotniczy Bruksela (znany dawniej jako Bruxelles-Zaventem oraz Brussel Nationaal/Bruxelles-National) pod Brukselą (16 179 733 pasażerów w roku 2005), oraz port lotniczy Bruksela-Charleroi (znany szerzej jako Aéroport de Charleroi Bruxelles-Sud – 1 873 349 pasażerów w roku 2005, wyłącznie tanich linii). W transporcie towarów drogą lotniczą główną rolę odgrywają porty lotnicze Bruxelles-National oraz Liège-Bierset. Transport wodny Transport wodny jest szeroko wykorzystywany w transporcie towarów. Belgia ma 2043 km wodnych szlaków śródlądowych w tym 1532 km otwartych dla żeglugi. Najważniejszym z nich jest kanał Alberta łączący autonomiczny port w Liège (drugi w Europie pod względem przeładunku towarów) z Antwerpią. W transporcie morskim główną rolę odgrywa port w Antwerpii (drugi w Europie i czwarty na świecie pod względem ilości przeładowywanych towarów), dynamicznie rozwija się też port w Zeebrugge dzięki możliwości obsługi statków olbrzymów oraz statków z ciekłym gazem ziemnym. Dzięki rozwiniętemu systemowi kanałów do portów w Gandawie i Brukseli również zawijają statki pełnomorskie. Morska flota handlowa Belgii to 22 statki o tonażu powyżej 1 tys. GRT (1999), w tym 7 drobnicowców, 8 chemikaliowców i 7 tankowców. Łączna nośność statków wynosiła ok. 57 347 DWT. Transport rurociągowy Na terenie Belgii znajduje się 161 km rurociągów transportujących ropę naftową, 1167 km służących do transportu produktów naftowych oraz 3301 km rurociągów gazu ziemnego. Siły zbrojne Belgia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Belgii (2014) składało się z: 52 czołgów oraz 3295 opancerzonych pojazdów bojowych. Marynarka wojenna Belgii dysponowała: 2 okrętami obrony przybrzeża, pięcioma okrętami obrony przeciwminowej oraz dwoma fregatami. Wojska belgijskie w 2016 roku liczyły 35 tys. żołnierzy służby czynnej oraz 6,5 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower 2016 belgijskie siły zbrojne stanowią 65 siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 5,08 mld dolarów (USD). Oświata Oświata w Belgii, zachowując jednolitą strukturę systemu szkolnego, ma trzy władze oświatowe, trzy obowiązujące programy nauczania i trzy modele kształcenia. Jest to spowodowane podziałem państwa na trzy strefy językowe. Edukacja jest obowiązkowa do 18 roku życia. Media W Belgii działa radio i telewizja. Stacje państwowe nadają programy w trzech językach: francuskim (Radio-Télévision Belge de la Communauté française, RTBF), flamandzkim (Vlaamse Radio en Televisie, VRT) i niemieckim (Belgisches Rundfunk und Fernsehzentrum der Deutschsprachigen Gemeinschaft, BRT). Wśród stacji prywatnych najpopularniejsze to: RTL-TVI – nadająca programy dla Brukseli i regionu Walonii, Télévision Indépendante – stacja komercyjna nadająca w języku francuskim, oraz Vlaamse Televisie Maatschappij – stacja komercyjna nadająca w języku flamandzkim. Najpopularniejszym kanałem we Flandrii jest één. Religia W XIX wieku jednym z bodźców do powstania tego państwa był katolicyzm, gdyż dla mieszkańców Flandrii nie do zaakceptowania był antykatolicki kalwinizm Niderlandów. Ruch antyklerykalny początkowo rozwijał się tam słabo, później zaczął się wzmagać na wzór francuski. Struktura religijna kraju w 2018 roku według CIA World Factbook: katolicyzm – 57,1% brak religii – 29,3% islam – 6,8% protestantyzm – 2,3% pozostali chrześcijanie – 2,8% inne religie – 1,7%. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona oficjalna rządu Belgii Państwa w Europie Zachodniej Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

501

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bo%C5%9Bnia%20i%20Hercegowina

Bośnia i Hercegowina

Bośnia i Hercegowina (bośn. i chorw.: , , , skrótowo BiH) – państwo federacyjne ze stolicą w Sarajewie położone w południowej Europie, na Półwyspie Bałkańskim. Graniczy na północy, zachodzie i południu z Chorwacją, na wschodzie z Serbią, a na południowym wschodzie z Czarnogórą. Od południowego zachodu ma dostęp do Morza Adriatyckiego. Jako suwerenne państwo Bośnia i Hercegowina funkcjonuje od marca 1992 roku, kiedy proklamowana została niepodległość Socjalistycznej Republiki Bośni i Hercegowiny, co ostatecznie doprowadziło do rozpadu Jugosławii i było zarazem jedną z przyczyn wybuchu trwającej ponad trzy i pół roku wojny domowej, zakończonej podpisaniem w Dayton układu pokojowego, którego częścią było uchwalenie konstytucji nadającej Bośni i Hercegowinie obecny kształt i ustrój polityczny. Efektem tego jest obowiązujący podział kraju na dwie główne, autonomiczne jednostki administracyjne – Federację Bośni i Hercegowiny oraz Republikę Serbską, a także znajdujący się pomiędzy nimi Dystrykt Brczko. Bośnia i Hercegowina jest członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, Światowej Organizacji Zdrowia, Rady Europy, Grupy 77, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego oraz Inicjatywy Środkowoeuropejskej, ubiega się o członkostwo w NATO, a także jest potencjalnym kandydatem do dołączenia do Unii Europejskiej. Oficjalną walutą jest marka zamienna. Etymologia nazwy Terytorium Bośni i Hercegowiny obejmuje obszar dwóch regionów historycznych i geograficznych – Bośni (zajmującej około 80% powierzchni kraju) oraz Hercegowiny. Jednoznaczne określenie granic pomiędzy nimi nie jest łatwe do ustalenia na skutek długotrwałego związku tych regionów i bycia poddanym wspólnej władzy od czasów średniowiecza. Pierwsze powszechnie uznawane wzmianki o Bośni sięgają połowy X wieku (między 948 a 952 rokiem). Wtedy to bizantyjski cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta opisując te tereny w podręczniku polityczno-geograficznym użył określenia χωρίον Βοσώνα (gr. mała kraina Bosony). Uważa się, że nazwa pochodzi od hydronimu rzeki Bośni przepływającej przez środkową Bośnię. W czasach starożytnych funkcjonowały dwie nazwy: Bossina i Bosona. Według filologa Antona Mayera nazwa Bosna mogłaby pochodzić od iliryjskiego *„Bass-an-as”, co pochodzi od protoindoeuropejskiego rdzenia „bos” lub „bogh” – oznaczającego „bieżącą wodę”. Według angielskiego mediewisty Williama Millera, słowiańscy osadnicy w Bośni „zaadaptowali łacińskie wyrażenie [...] Basante, do własnego języka, nazywając strumień Bośnia i siebie Bośniakami. Pochodzenie nazwy Hercegowina („ziemia herzoga”, od niemieckiego słowa „książę”) sięga XV wieku i pochodzi od tytułu bośniackiego magnata Stjepana Vukčića Kosača, „Herceg (Herzog) z Hum i wybrzeża” (1448). Przez dodanie końcówki -ovina (kraj), teren przez niego zajmowany oto był rozpoznawany jako Herzegovina. Hum, dawniej Zahumle, było wczesnośredniowiecznym księstwem, które zostało podbite przez Banat Bośni w pierwszej połowie XIV wieku. Region był administrowany przez Osmanów jako Sandżak Hercegowiny (Hersek) w Ejalecie Bośni, aż do powstania krótkotrwałego Ejaletu Hercegowiny w latach 30. XIX wieku, który to ponownie pojawił się w latach 50. XIX wieku, po czym jednostka stała się powszechnie znana jako Bośnia i Hercegowina. Po ogłoszeniu niepodległości w 1992 roku nazwa państwa początkowo brzmiała Republika Bośni i Hercegowiny, jednakże w uchwalonej trzy lata później konstytucji została ona zmieniona na obecnie funkcjonującą Bośnia i Hercegowina. Geografia Położenie Bośnia i Hercegowina położona jest w południowej Europie, w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego. Całkowita powierzchnia BiH wynosi 51 209,2 km², z czego 51 197 km² stanowi obszar lądowy (w tym wody śródlądowe zajmują 10 km², co odpowiada niespełna 0,02%), a 12,2 km² – morze terytorialne. Kraj ten leży na półkuli północnej i wschodniej pomiędzy 42° a 46° szerokości geograficznej północnej i między 15° a 20° długości geograficznej wschodniej. Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Bośni i Hercegowiny: 45°16′30″N 16°55′56″E – Donja Gradina (gmina Kozarska Dubica) 42°33′00″N 18°32′34″E – Podštirovnik (miasto Trebinje) 44°03′00″N 19°37′41″E – Žlijebac (gmina Bratunac) 44°49′30″N 15°44′30″E – Bugar (miasto Bihać) Rozciągłość południkowa równa się 314 km (2°43′30″), a rozciągłość równoleżnikowa – 309 km (3°53′41″). Łączna długość granic wynosi 1538 km, na co składają się granice – lądowa (774 km), rzeczna (751 km) i morska (13 km). Bośnia i Hercegowina graniczy z: Chorwacją (932 km – w tym 494 km granicy lądowej, 425 km rzecznej i 13 km morskiej) Serbią (357 km – w tym 84 km granicy lądowej i 273 km rzecznej) Czarnogórą (249 km – w tym 196 km granicy lądowej i 53 km rzecznej) Po wstąpieniu Chorwacji do Unii Europejskiej w dniu 1 lipca 2013 roku, granica chorwacko-bośniacka stała się jedną z najdłuższych zewnętrznych granic UE. Bośnia i Hercegowina ma dostęp do Morza Adriatyckiego na około 20-kilometrowym odcinku wybrzeża w okolicy miejscowości Neum – jedynym nadmorskim kurorcie w kraju, który oddziela część chorwackiego terytorium z Dubrownikiem od reszty kraju, będącym od lipca 2013 roku unijną eksklawą. Warunki naturalne Bośnia i Hercegowina jest krajem górzystym – powyżej 200 m n.p.m. znajduje się blisko 90% jej obszaru. Większość terytorium obejmują Góry Dynarskie – młode góry powstałe w orogenezie alpejskiej, zbudowane przeważnie z wapieni, dolomitów, łupków i piaskowców. Liczne pasma górskie, a wśród nich Kozara, Grmeč, Vlašić, Čvrsnica, Prenj, Romanija, Jahorina, Bjelašnica i Treskavica biegną z północnego zachodu w kierunku południowo-wschodnim. Na granicy z Czarnogórą znajduje się najwyższy szczyt Bośni i Hercegowiny – Maglić (2386 m n.p.m.) Na północno-wschodnim obszarze tego kraju znajduje się niewielka część Kotliny Panońskiej. Blisko połowa terytorium kraju jest zalesiona. Bośnia i Hercegowina leży w strefie klimatu przejściowego między klimatem kontynentalnym a śródziemnomorskim. W zimie temperatury są bardzo niskie oraz występują częste wiatry, powodujące sztormy. Z kolei lata są upalne, przy czym z reguły na południu kraju występują wyższe temperatury. Do największych rzek Bośni i Hercegowiny należą Sawa (wraz z jej prawymi dopływami – Una, Sana i Vrbas), Neretwa, Bośnia i Drina. Większość rzek ma swoje zlewisko w Morzu Czarnym, tylko nieliczne uchodzą do Adriatyku. Na terenie kraju występuje kilka dużych jezior, które zostały sztucznie utworzone przez człowieka. Obszary chronione W Bośni i Hercegowinie utworzono cztery parki narodowe: Park Narodowy Kozara (34 km²), Park Narodowy Una (198 km²) Park Narodowy Drina (63 km²) i Park Narodowy Sutjeska (173 km²), a także osiem parków przyrody – m.in. Hutovo Blato, Blidinje oraz Bardača. Historia Traktat berliński (1878) postanawiał o oddaniu Bośni i Hercegowiny pod administrację austriacką. 5 października 1908 Austro-Węgry dokonały aneksji Bośni i Hercegowiny. Po pierwszej wojnie światowej Bośnia i Hercegowina weszła w skład SHS, a potem Królestwa Jugosławii. Od 1941 w granicach Niepodległego Państwa Chorwackiego. Po wojnie Socjalistyczna Republika Bośni i Hercegowiny w składzie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii. W Sarajewie odbywały się Zimowe Igrzyska Olimpijskie w 1984 r. Bośnia i Hercegowina uzyskała niepodległość w referendum 1992, ale Serbowie zbojkotowali wyniki głosowania i utworzyli własne państwo – Republikę Serbską ze stolicą w Banja Luce. Demografia Bośnię i Hercegowinę zamieszkuje obecnie 3 791 662 mieszkańców. Główne skupiska ludności znajdują się w dolinach rzek i kotlinach śródgórskich. Do najważniejszych grup etnicznych zamieszkujących kraj należą: Boszniacy – 48%, Serbowie – 33% i Chorwaci – 15%. Trwająca trzy lata wojna domowa doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych i gruntownych zmian etnicznych w strukturze etnicznej kraju. Przyrost naturalny wynosi 0,5‰, a średnia długość życia dla mężczyzn: 74 lata, a kobiet: 82 lata. średnia gęstość zaludnienia to 76 osób na km². W miastach mieszka 44% ludności. Miasta Najludniejsze miasta Bośni i Hercegowiny (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2012 roku): Religie 1961: prawosławni (43%), muzułmanie (26%), katolicy (22%), pozostali (9%) Po wojnie: muzułmanie (40%), prawosławni (31%), katolicy (15%), pozostali (14%) 2005: muzułmanie (45%), prawosławni (36%), katolicy (15%), pozostali (4%), 2013: muzułmanie (51%), prawosławni (31%), katolicy (15%), pozostali (3%), Polityka Ustrój polityczny Bośnia i Hercegowina jest republiką federacyjną, według konstytucji z 1995 r. składającą się z dwóch członów – Federacji Bośni i Hercegowiny oraz Republiki Serbskiej. Na terenie kraju co 4 lata (parzyste, nieprzestępne) odbywają się wybory powszechne (Opći izbori), w których wybierani są członkowie prezydium oraz parlamentu, a także władze na szczeblu federacyjnym i kantonalnym. Z taką samą częstotliwością (w latach przestępnych) przeprowadzane są wybory lokalne (Lokalni izbori) do rad gmin. Funkcję głowy państwa pełni trzyosobowe Prezydium Bośni i Hercegowiny (Predsjedništvo Bosne i Hercegovine), złożone z przedstawicieli głównych grup etnicznych: boszniackiej, chorwackiej i serbskiej. Na jego czele stoi przewodniczący, zmieniający się rotacyjnie co 8 miesięcy. Władza ustawodawcza Bośni i Hercegowiny na szczeblu centralnym należy do dwuizbowego parlamentu – Skupsztiny (Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine). Składa się na niego Izba Reprezentantów (Predstavnički dom/Zastupnički dom), w którym zasiada 42 posłów – 2/3 wybieranych jest na terenie Federacji Bośni i Hercegowiny, a 1/3 w Republice Serbskiej podczas powszechnego głosowania. Członkowie 15-osobowej Izby Narodów (Dom naroda) mianowani są zaś przez parlamenty poszczególnych federacji, w takich samych proporcjach – 10 przedstawicieli (5 Boszniaków i 5 Chorwatów) wybiera Izba Narodów Federacji Bośni i Hercegowiny, a pozostałych 5 (Serbowie) Zgromadzenie Narodowe Republiki Serbskiej. Władzę wykonawczą reprezentuje 10-osobowa Rada Ministrów (Vijeća ministara), z Premierem (Predsjedavajući Vijeća ministara) na czele, nominowanym przez Prezydium i zatwierdzanym przez Izbę Reprezentantów. Nie więcej niż 6 ministrów może być powołanych z terytorium Federacji, a dwaj wicepremierzy muszą reprezentować inne grupy etniczne niż Premier. Federację Bośni i Hercegowiny reprezentuje Prezydent (Predsjednik Federacije Bosne i Hercegovine), którego wraz z dwoma wiceprezydentami (przedstawiciele dwóch pozostałych grup etnicznych) zatwierdzają większością głosów obie izby Parlamentu Federacji (Parlament Federacije Bosne i Hercegovine) – Izba Reprezentantów Federacji (Predstavnički dom Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), w skład której wchodzi 98 posłów wybieranych w powszechnym głosowaniu oraz Izba Narodów Federacji (Dom naroda Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), której 58 przedstawicieli wyznaczają poszczególne kantony, z zachowaniem proporcji, zgodnie z którą w Izbie zasiada po 17 reprezentantów głównych grup etnicznych oraz 7 przedstawicieli mniejszości. Władza wykonawcza w Federacji należy do Rządu (Vlada Federacije Bosne i Hercegovine) z Premierem i 16 ministrami (8 Boszniaków, 5 Chorwatów i 3 Serbów), którego nominuje federacyjny Prezydent i zatwierdza Izba Reprezentantów. Ponadto na czele każdego z 10 kantonów wchodzących w skład Federacji Bośni i Hercegowiny stoi premier wraz z rządem, a władzę ustawodawczą reprezentuje Zgromadzenie (Skupština Kantona/Skupština Županije), którego liczba przedstawicieli (od 21 do 35) odpowiada wielkości kantonu pod względem zaludnienia. Na terenie Republiki Serbskiej podczas powszechnych wyborów wybierany jest Prezydent Republiki (Predsjednik Republike Srpske) oraz dwaj wiceprezydenci – Boszniak i Chorwat, którzy uzyskali najwięcej głosów. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu – Zgromadzenia Narodowego Republiki Serbskiej (Narodna skupština Republike Srpske), w którym zasiada 83 posłów, natomiast władza wykonawcza – do Rządu (Vlada Republike Srpske) z Premierem, wicepremierami reprezentującymi pozostałe grupy etniczne i 16 ministrami. Nominuje ich Prezydent Republiki, a zatwierdza Zgromadzenie Narodowe. Funkcję doradczą pełni Senat (Senat Republike Srpske) z 55 członkami desygnowanymi przez Prezydenta. Do głównych partii politycznych Bośni i Hercegowiny należą: Partia Akcji Demokratycznej (Stranka demokratske akcije), Socjaldemokratyczna Partia Bośni i Hercegowiny (Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine), Sojusz Niezależnych Socjaldemokratów (Savez nezavisnih socijaldemokrata), Serbska Partia Demokratyczna (Srpska demokratska stranka), Chorwacka Wspólnota Demokratyczna w Bośni i Hercegowinie (Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine) oraz Front Demokratyczny (Demokratska fronta). Podział administracyjny Bośnia i Hercegowina składa się z dwóch głównych części składowych, którymi są Federacja Bośni i Hercegowiny i Republika Serbska. Na wspólnym terenie obydwu tych części leży Dystrykt Brczko, pozostający pod kontrolą międzynarodową. Od pewnego czasu skonfliktowani politycy Bośni i Hercegowiny grożą proklamowaniem niepodległości Republiki Serbskiej lub jej oderwaniu w celu przyłączenia jej do Serbii. Inni z nich wskazują na niekorzystną dla kraju dynamikę polityczną w wyniku jej zaistnienia lub zbrodnie popełnione przeciwko Bośniakom w imieniu Wielkiej Serbii czy utworzenia Republiki Serbskiej (ludobójstwo) i działają na rzecz zlikwidowania tego tworu administracyjnego. 12 października 2008 wypowiedź Miroslava Lajčáka, Wysokiego Przedstawiciela dla Bośni i Hercegowiny, w Sarajewie, już po wyborach samorządowych w tym kraju, wskazała zdecydowanie, że Republika Serbska ani nie zaniknie, ani nie oderwie się od Bośni i Hercegowiny. Gospodarka Największe znaczenie w gospodarce Bośni i Hercegowiny mają: leśnictwo, górnictwo i energetyka. Na terenie Bośni i Hercegowiny znajdują się eksploatowane złoża: rudy żelaza, węgla brunatnego, soli kamiennej, rud cynku i ołowiu oraz azbestu. Transport jest słabo rozwinięty, a największe znaczenie ma kolej. Bezrobocie w Bośni wynosi ponad 30%. PKB na 1 mieszkańca: 7624 USD (2008) Turystyka W 2016 roku kraj ten odwiedziło 777 tys. turystów (14,5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 709 mln dolarów. Transport Kultura Radio i telewizja W Bośni i Hercegowinie są w większości kontrolowane przez 3 partie: Partię Akcji Demokratycznej, Chorwacką Wspólnotę Demokratyczną w Bośni i Hercegowinie i Serbską Partię Demokratyczną. Działalność radia i telewizji nadzorują 2 instytucje: Serbskie Radio i Telewizja (SRT), w której 1997 nastąpił rozłam programowy między studiem w Pale i studiem w Banja Luce, oraz Bosanskohercegovačka radiotelevizija (BHRT). Radio (działające od 1945) nadaje 4 programy w językach: serbskim, chorwackim i bośniackim, telewizja (założona 1969) – 2 programy, w tych samych językach. Ponadto zgodnie z duchem porozumienia z Dayton, w Bośni i Hercegowinie działa kilka lokalnych, niezależnych stacji radiowych i telewizyjnych: kompanie telewizyjne Hajat (Sarajewo) i Zetel (Zenica) oraz utworzone 1996 wraz ze stacjami RTV w Mostarze i Tuzli – TVIN-TV International Network. W Bośni i Hercegowinie działa też Chorwackie Radio Herceg-Bosna z siedzibą w Mostarze oraz Serbskie Radio Banja Luka, założone w 1997 jako niezależne radio powstałe w wyniku rozłamu w SRT. Prasa Większość gazet w Bośni i Hercegowinie przestała się ukazywać w czasie wojny od 1992 do 1995. Jedynie poranny sarajewski dziennik „Oslobođenje”, założony w 1943, jest wydawany nieprzerwanie. W 1998 osiągnął nakład 56 tysięcy egzemplarzy. Ponadto ukazują się: dziennik „Večernje novine”, założony w 1964, w nakładzie 15 tysięcy egzemplarzy, „Glas Srpske”, rządowy dziennik Republiki Serbskiej, nakład 1900 egzemplarzy oraz niezależny chorwacki dziennik „Horizont”, założony w 1996, ukazujący się w Mostarze. Wśród czasopism najważniejszym jest ilustrowany tygodnik „Svijet”, wychodzący w Sarajewie oraz „Zadrugar”, tygodnik dla rolników, założony w 1945 r. Zobacz też Bośniacy piramidy w Bośni Przypisy Linki zewnętrzne National Monument – Muslibegovica House Oficjalna strona Miasta Sarajevo Gazetteer Państwa w Europie Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

502

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bu%C5%82garia

Bułgaria

Bułgaria, Republika Bułgarii () – państwo położone w południowo-wschodniej Europie, na Bałkanach. Graniczy z Serbią oraz Macedonią Północną od zachodu, Grecją i Turcją od południa, Morzem Czarnym od wschodu i Rumunią od północy. Bułgaria jest członkiem: Organizacji Narodów Zjednoczonych (od 1955), Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego – NATO (od 2004) oraz Unii Europejskiej (od 2007). Geografia Bułgaria leży w południowej Europie nad Morzem Czarnym, w północno-wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego. Od północy graniczy z Rumunią, od zachodu z Serbią i Macedonią Północną od południa z Grecją i Turcją. Stolicą Bułgarii jest Sofia (1,1 mln mieszkańców), inne większe miasta to Płowdiw, Warna, Burgas, Ruse, Stara Zagora, Plewen i Wraca. całkowita granica lądowa: 1808 km długość wybrzeża: 378 km długość granic z sąsiadującymi państwami: 608 km 494 km 318 km 240 km 148 km Warunki naturalne Około 60% powierzchni Bułgarii zajmują tereny wyżynne i górskie, średnie wzniesienie kraju wynosi ok. 470 m n.p.m. Wzdłuż północnej granicy rozciąga się Nizina Naddunajska, zajmująca całą północną część kraju. W środkowej części Bułgarii leży jej główny masyw górski – Stara Płanina (Bałkan) wraz z pasem Kotlin Zabałkańskich (Sofijska, Kazanłycka, Sliweńska i in.). W południowo-zachodniej Bułgarii leżą masywy górskie Rodopy i Pirin (na granicy z Grecją) oraz Riła (najwyższy szczyt Bułgarii i całego Półwyspu Bałkańskiego Musała – 2925 m n.p.m.). Bułgarię południowo-wschodnią zajmuje rozległa Nizina Górnotracka, a na południe od niej, na granicy z Turcją, niskie góry Sakar i Strandża. Największe góry w Bułgarii: Korona bułgarskich gór: Riła- Musala (2925 m n.p.m.) Pirin - Wichren (2914 m n.p.m.) Stara Płanina-Botew (2376 m n.p.m.) Witosza- Czeren Wrych (2290 m n.p.m.) Slawjanka- Gocew Wrych (2290  m n.p.m.) Osogowska Płanina- Ruen (2251 m n.p.m.) Rodopy- Goljam Perelik- (2191 m n.p.m.) Bełasica-  Radomir (2029 m n.p.m.) Milewska Płanina- Milewec 1732,6 (m n.p.m. ) Ograżden-  Biłska Czuka (1644 m n.p.m. ) Sredna Gora-Goljam Bogdan-(1604 m n.p.m. ) Rodopy wschodnie - Wejkata (1463 m n.p.m.), Myglenik-  Kodżaele (1266 m n.p.m.) Czerna Gora-Tumba (1129 m n.p.m.) Sakar- Wiszegrad- 856 (m n.p.m.) Strandża- Goljamo Gradiszte (710 m n.p.m.) Klimat Klimat Bułgarii jest umiarkowany ciepły, kontynentalny, suchy, nad morzem podzwrotnikowy, wilgotniejszy. W górach występuje piętrowość klimatyczna. Średnia temperatura powietrza w styczniu wynosi od –6 °C (w terenach górskich), –3 °C (w centralnej części kraju) do 2 °C (na południu kraju), w lipcu odpowiednio od 18 °C, 23 °C i 25 °C. Średnia suma roczna opadów od 450 mm na północy, do 1200 mm w terenach górskich. Średnia temperatura powietrza i średnia suma opadów w stolicy kraju Sofii wynoszą: w styczniu –2 °C i 42 mm, w lipcu 22 °C i 60 mm. Stosunki wodne Stara Płanina dzieli Bułgarię na zlewiska Morza Czarnego i Morza Egejskiego. W zlewisku czarnomorskim najdłuższą rzeką jest Dunaj (długość 471 km w granicach Bułgarii), który jest rzeką graniczną z Rumunią, wraz z dopływami: Łom, Ogosta, Iskyr (jest najdłuższą rzeką Bułgarii płynącą w całości w jej granicach), Osym, Jantra. Ponadto największe rzeki zlewiska Morza Egejskiego to Marica z Tundżą i Ardą, Kamczija, Struma oraz Mesta. Rzeki wyzyskiwane są głównie do nawadniania i produkcji energii elektrycznej. Jeziora są nieliczne i niewielkie, największe, typu lagunowego, występują głównie wzdłuż wybrzeża. W górach Pirin i Riła znajduje się około 260 jezior pochodzenia polodowcowego. W Starej Płaninie znajduje się największy wodospad w Bułgarii i zarazem największy w całych Bałkanach – Rajsko Pryskało. Przyroda Lasy pokrywają ok. 35% powierzchni kraju, do wysokości 700–1000 m występują głównie lasy dębowe, do 1700–1800 m – lasy bukowe i bukowo-jodłowe, w najwyższych piętrach gór do 2000–2300 m – lasy świerkowe, kosodrzewina i hale górskie. Na obszarach wyżynnych i nizinnych – zarośla krzewów zrzucających liście na zimę oraz zbiorowiska roślinności stepowej w rejonie Dobrudży. Historia W połowie IV tysiąclecia p.n.e. rozpoczął się napływ na tereny obecnej Bułgarii plemion koczowniczych z Azji Środkowej. W V wieku p.n.e. jedno z plemion trackich utworzyło nawet organizm państwowy – Królestwo Odrysów. Tereny te zdobyli Rzymianie i w pierwszej połowie I wieku (6–9 r. n.e.) pomiędzy Dunajem a pasmem Starej Płaniny utworzyli rzymską prowincję Mezję, która w roku 86 n.e. została podzielona na Mezję Dolną i na Mezję Górną. W połowie I w. n.e. na południe od Starej Płaniny powstała rzymska prowincja Tracja. Z czasem tereny obecnej Bułgarii stały się miejscem najazdów Hunów i Gotów. W VI wieku tereny te zaczęły zasiedlać pasterskie plemiona słowiańskie, które zostały podbite ok. roku 680 przez Protobułgarów. Bułgaria powstała w 681 roku, założona przez Asparucha. Chan Borys I Michał został ochrzczony przez duchowieństwo greckie w przeddzień Zielonych Świąt 25 maja 864 roku. Otrzymał na cześć cesarza bizantyjskiego Michała III, swojego ojca chrzestnego, imię Michał. Powstało potężne państwo ze stolicą w Plisce (od 895 w Presławiu), które trwało w okresie 681–1018. W 915 r. Symeon przyjął tytuł cara. Od 1018 tereny Bułgarii zostały ostatecznie podbite przez Bizancjum i pozostawały pod władzą Bizantyjczyków do 1185 mimo antybizantyjskich powstań ludowych. W latach 1186–1398 istniało drugie państwo Bułgarów, po czym jego terytorium stało się częścią Imperium Osmańskiego. 3 marca 1878 po klęsce Turcji w wojnie z Rosją sporządzono traktat pokojowy w San Stefano, który przewidywał utworzenie Wielkiej Bułgarii będącej wciąż wasalem Turcji, ale bez prawa stacjonowania w niej wojsk tureckich. W granicach wielkiego państwa bułgarskiego miały się znaleźć, oprócz samej Bułgarii, Tracja i Macedonia bez Salonik. Dlatego 3 marca – dzień zakończenia wielowiekowej tureckiej okupacji ziem bułgarskich – jest świętem narodowym tego kraju. Pierwszym władcą niepodległej Bułgarii został wybrany przez zgromadzenie narodowe Aleksander I Battenberg, posługujący się tytułem księcia. Niepodległość uzyskana w 1878 (w pełni w 1908 po oficjalnym przyłączeniu Rumelii Wschodniej) zapoczątkowała ścieranie się wpływów niemieckich i rosyjskich. W 1886 roku rosyjscy oficerowie wymusili abdykację księcia Aleksandra I. W 1879 roku księciem został Ferdynand I Koburg – bratanek króla Portugalii Ferdynanda II. W 1908 roku został on królem niezawisłego Królestwa Bułgarii, a następnie ogłosił się carem. Na skutek wojen bałkańskich (1912–1913) Bułgaria utraciła znaczną część terytorium, dlatego też przystąpiła do I wojny światowej po stronie państw centralnych. Wojna zakończyła się jednak klęską, a Bułgaria straciła swoje krótkotrwałe zdobycze terytorialne (najboleśniej odczuła brak dostępu do Morza Egejskiego). W 1918 roku car został zmuszony do abdykacji na rzecz swojego syna Borysa i opuszczenia kraju. W II wojnie światowej Bułgaria opowiedziała się (m.in. wraz z Węgrami, Rumunią i Finlandią) po stronie państw Osi. Borys III pełnił funkcję cara do swojej śmierci w 1943 roku. W trakcie II wojny światowej oficjalnie carem był kilkuletni syn Borysa, Symeon II. Faktyczna władza spoczywała w rękach Rady Regentów, w skład której wchodzili Bogdan Fiłow, książę Cyryl (brat Borysa III) oraz generał Nikoła Michow. W trakcie II wojny światowej Bułgaria uzyskała niewielkie nabytki we wschodniej części Jugosławii oraz krótkotrwałe włączenie w jej granice części greckiego terytorium Tracji Zachodniej i części Macedonii Egejskiej, ale bez Salonik. Zajęcie w 1944 kraju przez Armię Czerwoną spowodowało obalenie monarchii i ustanowienie Ludowej Republiki Bułgarii w 1946 roku, po czym władzę objęła Bułgarska Partia Komunistyczna (generalni sekretarze – Georgi Dimitrow, Wyłko Czerwenkow, Todor Żiwkow). Bułgaria była członkiem RWPG i Układu Warszawskiego. Masowe demonstracje w listopadzie i grudniu 1989 roku wpłynęły na utworzenie demokratycznej republiki parlamentarnej (pierwsze wolne wybory 13 października 1991). W latach 2001–2005 premierem republiki był były car Symeon II. Był to pierwszy w historii państw Europy Wschodniej przypadek, gdy monarcha obalony przez reżim komunistyczny został premierem powstałej później republiki. Symeon jest również jedynym monarchą na świecie, któremu drogą demokratyczną udało się odzyskać władzę w republice. 29 marca 2004 roku Bułgaria wstąpiła do NATO. 1 stycznia 2007 roku Bułgaria stała się członkiem Unii Europejskiej. Rząd bułgarski czyni starania, by zostać członkiem strefy Schengen. Ustrój polityczny Zgodnie z konstytucją z 12 lipca 1991 Bułgaria jest republiką, w której głową państwa jest prezydent wybierany, na jednej karcie razem z wiceprezydentem, w bezpośrednich wyborach, na 5-letnią kadencję. Szefem rządu jest premier, który mianowany jest przez prezydenta. Organem władzy ustawodawczej jest jednoizbowe, 240-osobowe Zgromadzenie Narodowe (Народно събрание), wybierane na 4-letnią kadencję. Kraj podzielony jest na 28 obwodów (oblast(i) – област(и)). Podział administracyjny Od 1999 roku Bułgaria dzieli się na 28 obwodów (bułg. област, l.mn. области). Siły zbrojne Bułgaria dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Bułgarii składało się w 2014 roku z: 80 czołgów, 2,1 tys. opancerzonych pojazdów bojowych, 206 dział samobieżnych, 350 zestawów artylerii holowanej oraz 240 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Bułgarii dysponowała w 2014 roku jednym okrętem obrony przybrzeża, trzema korwetami, czterema fregatami oraz 10 okrętami obrony przeciwminowej. Bułgarskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 15 myśliwców, 22 samolotów transportowych, 8 samolotów szkolno-bojowych oraz 25 śmigłowców. Wojska bułgarskie w 2014 roku liczyły 35 tys. żołnierzy zawodowych oraz 302,5 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) bułgarskie siły zbrojne stanowią 70. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 700 mln dolarów (USD). Demografia Ludność Skład etniczny: (według spisu z 2010 roku): Bułgarzy: 83,1% Turcy: 8% Romowie: 3,3% Rumuni: 1,3% inni: 4,3% Wyznania Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA: chrześcijaństwo – 82,7%: prawosławie – 80,9% protestantyzm – 2% (największą denominacją jest Unia Zielonoświątkowa) katolicyzm – 1% niezależni – 0,8% islam – 13,6% niereligijni – 3,6% judaizm – 0,05%. Miasta Bułgarii Największe miasta Bułgarii: Gospodarka W okresie socjalistycznym rolnictwo i produkcja żywności były centralnie zarządzane, ale ściśle ze sobą powiązane. Reformy 1989 zniosły centralne planowanie bułgarskiej gospodarki, umożliwiając istniejącym zakładom przekształcenie się w niezależne przedsiębiorstwa z prawem do wypuszczania akcji. Głównymi uprawami są tu zboża (pszenica, kukurydza), rośliny przemysłowe (słonecznik, tytoń, bawełna) i warzywa (pomidor, ogórek, papryka). Duże znaczenie ma uprawa drzew owocowych (jabłonie, brzoskwinie, śliwy) i winorośli (wina bułgarskie). Bułgaria jest największym na świecie eksporterem olejku różanego. Rośnie znaczenie hodowli (głównie owiec, bydła i trzody chlewnej) i leśnictwa. Ważnym działem gospodarki jest rybołówstwo. Poza lokalnymi łowiskami na Morzu Czarnym i wodach śródlądowych, bułgarskie trawlery łowią na Morzu Śródziemnym i Oceanie Atlantyckim. W kraju występują złoża miedzi i niewielkie rud żelaza. Stosunkowo małe są także zasoby surowców energetycznych: węgla kamiennego, ropy naftowej i gazu ziemnego. Elektrownie wodne wytwarzają około 1/10 krajowej energii elektrycznej, 3/5 pochodzi z elektrowni cieplnych, reszta zaś z elektrowni jądrowych zbudowanych według planów radzieckich. W latach rządów komunistycznych poczyniono znaczne inwestycje w przemyśle przetwórczym. Dużą dynamikę wykazuje produkcja stali, miedzi, cynku, ołowiu, a także maszyn i urządzeń, chemikaliów i wyrobów przemysłu spożywczego, dostarczającego większości dochodów z eksportu. Źródłem dochodów jest także turystyka, rozwinięta szczególnie na wybrzeżu Morza Czarnego. Transport Kraj ma dobrze rozwiniętą sieć dróg. Dużą rolę odgrywa transport morski i lotniczy. Główne porty morskie to Warna i Burgas. Tablice rejestracyjne Obowiązujące do 1 stycznia 2007 roku, po wstąpieniu do UE flaga bułgarska została zastąpiona eurobandem. Kultura i sztuka Bułgaria od okresu średniowiecza (XIII wiek, XIV wiek) znana jest ze swoich ikon. Przedstawiciele tzw. tyrnowskiej szkoły malarskiej (XIV wiek) z powodzeniem przekraczali reguły rządzące tradycyjnym, hieratycznym malarstwem ikon, dzięki czemu stworzyli oni jedną z najbardziej znaczących szkół artystycznych wschodniego chrześcijaństwa. Bułgaria posiada również starą i bogatą tradycję śpiewu chóralnego. Jednym z najbardziej znanych, bułgarskich średniowiecznych twórców jest Joan Kukuzel, kompozytor, teoretyk muzyki i twórca tzw. nowobizantyjskiego zapisu nutowego. Znanymi bułgarskimi śpiewakami są współcześnie m.in. Boris Christow, Nikołaj Giaurow, czy Nikoła Giuzelew, należący do światowej czołówki i często występujący w najlepszych operach całej Europy. W okresie bułgarskiego odrodzenia narodowego, u schyłku panowania tureckiego (przełom XVIII i XIX wieku), w całym kraju powstało kilka szkół artystycznych, których przedstawiciele specjalizowali się w ikonopisaniu, snycerce lub malarstwie. Pozostawili oni po sobie prawdziwe skarby sztuki, architektury i malarstwa. Najsłynniejsze z owych szkół to m.in. szkoła trewneńska (zob. Triawna), bańska (zob. Bansko) czy samokowska (zob. Samokow) – twórcy tej ostatniej szkoły (a wśród nich Zachari Zograf) zasłynęli kunsztem zdobiąc monaster rylski przepięknymi freskami. Najbardziej znanym współczesnym artystą bułgarskim jest bez wątpienia Christo Jawaszew. Zdobył on rozgłos wielu spektakularnymi happeningami, wśród których najbardziej kontrowersyjne było „zapakowanie” w folię m.in. gmachu Reichstagu w Berlinie oraz Pont Neuf w Paryżu. Bułgaria posiada także bogate tradycje w dziedzinie teatru lalkowego (nie tylko dla dzieci). Literatura Z czasów panowania chanów protobułgarskich (VII–IX wiek) pochodzą ryte w kamieniu napisy protobułgarskie w języku greckim. W końcu IX wieku, dzięki przyswajaniu ksiąg słownie stworzonych przez św. Cyryla i Metodego, rozwinęło się piśmiennictwo religijne w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Czerpiąc wzorce z Bizancjum, na przełomie IX i X wieku piśmiennictwo starobułgarskie rozkwitło w Presławiu i Ochrydzie oraz ponownie (XIV wiek) w Tyrnowie. Oprócz kazań, poezji hymnicznej, traktatów i tzw. zborników (zbiorów różnych utworów służących religijnemu pouczeniu) ważne miejsce w średniowiecznej literaturze zajęły apokryfy, hagiografie, opowieści pouczające i heroiczne. Po podboju tureckim (1394) tradycję piśmienniczą kultywowano w monasterach. W XVI wieku powstały w Sofii nowe hagiografie. W XVII i XVIII w. główną formą piśmiennictwa były damaskiny (zbiory pouczeń i kazań). Najżywiej rozwijała się ustna twórczość ludowa. W okresie odrodzenia narodowego (1762–1878) powstały zręby nowożytnej kultury bułgarskiej. Pierwszym przejawem świadomości narodowej było zainteresowanie własną historią (Paisij Chilendarski). Walka Bułgarów o uniezależnienie się kultury od Greków i autokefaliczny kościół, a po 1856 – o zrzucenie panowania Turków, znalazła odbicie w literaturze. W 1. połowie XIX wieku, w okresie tworzenia podstaw świeckiej oświaty narodowej, pojawiły się pierwsze drukowane książki i podręczniki szkolne. Zrodziła się publicystyka i wierszopisarstwo. Na dalszym rozwoju młodej literatury zaważyło coraz żywsze od połowy XIX w. zainteresowanie słowianofilstwem i rodzimą kulturą ludową. Oparte na obcych, zwłaszcza rosyjskich, wzorach artystycznych i bułgarskim folklorze powstały nowożytne gatunki poezji, prozy i dramatu, w których z żywej mowy ludowej tworzył się język literacki. Jednocześnie z realizmem wystąpiły tendencje sentymentalno-romantyczne. Najdojrzalszym świadectwem uczuciowości romantycznej stała się liryka Christo Botewa. Po odzyskaniu niezawisłości politycznej (1878) rozwinęła się dydaktyczna poezja i spokrewniona często z publicystyką proza realistyczna. Uprawiali ją zarówno zwolennicy odnowy moralnej (Aleko Konstantinow), jak narodnicy (Todor Włajkow) i socjaliści. W życiu literackim wybitną pozycję zajął obrońca tradycji, Iwan Wazow. Walcząc o europeizację sztuki narodowej w latach 90. XIX wieku przeciwstawili mu się moderniści skupieni wokół pisma Misył, którzy obrali orientację neoromantyczną (Pejo Jaworow, Penczo Sławejkow). Drugie pokolenie modernistów po 1905 zwróciło się ku symbolizmowi (Teodor Trajanow, Nikołaj Liliew). Na początku XX wieku najżywiej rozwijała się proza wiejska, której najwybitniejszym przedstawicielem był Elin Pelin. W okresie międzywojennym (1918–1944) awangardowy bunt tzw. wrześniowców, którzy w latach 20. XX wieku chcieli złączyć odnowę sztuki z rewolucją społeczną, był krótkotrwały i wyraził się głównie w ekspresjonizmie (Geo Milew). Powojenny kult prymitywu i rodzimości ustąpił tendencji do ucodzienniania literatury. W liryce nastąpiło odkrycie powszedniości (Elisaweta Bagriana, Atanas Dałczew), w małych formach prozy dojrzał realizm psychologiczny (Jordan Jowkow), w powieści dominował historyzm, zabarwiony często ideologią nacjonalistyczną. W latach 30. zwalczał ją konsolidujący się obóz pisarzy antyfaszystów, w którym osobne miejsce zajęła komunistyczna lewica (Christo Radewski). Po przewrocie komunistycznym (1944) uległa zerwaniu więź z międzywojenną tradycją i po 1950 nastąpił długotrwały okres realizmu socjalistycznego. Rozrachunki z unifikacją literatury, podjęte w latach 60., znalazły wyraz w nawrocie do psychologizmu i moralistyki (Błaga Dimitrowa, Emilian Stanew), a także w renesansie historyzmu. Najznaczniejszym efektem literatury odwilży była bujnie rozkwitająca groteska (Jordan Radiczkow). Doktryny realizmu socjalistycznego nie odrzucano otwarcie, gdyż brakowało niezależnego obiegu literatury, a nieliczni pisarze emigracyjni (Georgi Markow) byli w kraju prawie nieznani; okres rozrachunków z totalitaryzmem rozpoczął się po 1989. Święta Turystyka W 2016 roku kraj ten odwiedziło 8,252 mln turystów (16,2% więcej niż w roku poprzednim), głównie z Rumunii, Grecji, Niemiec, Rosji i Turcji. Bułgarskie obiekty na Liście UNESCO* * – właśc. Lista światowego dziedzictwa kulturowego (K) i przyrodniczego (P) Cerkiew Bojańska koło Sofii (K) Jeździec z Madary (K) Zespół cerkwi wykutych w skale w Iwanowie (K) Tracki grobowiec z Kazanłyku (K) Zabytkowe miasto Nesebyr (K) Rezerwat przyrody Srebyrna (P) Park Narodowy Pirinu (P) Rylski Monastyr (K) Grobowiec tracki w Swesztari (K) Zobacz też Premier Bułgarii Prezydent Bułgarii władcy Bułgarii do 1946 Uwagi Przypisy Bibliografia T. Dąbek-Wigrowa: Historia literatury bułgarskiej, Wrocław 1980. T. Wasilewski: Historia Bułgarii, Ossolineum, 1988. Linki zewnętrzne History art and music in Bulgaria Literatura bułgarska online GT Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

503

https://pl.wikipedia.org/wiki/Beryl%20%28pierwiastek%29

Beryl (pierwiastek)

Beryl (Be, ) – pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 4, metal należący do drugiej grupy głównej układu okresowego. Stosunkowo rzadko występuje we Wszechświecie, z reguły jako produkt spalacji większych jąder atomowych pod wpływem promieniowania kosmicznego. W związkach jest dwuwartościowy. Naturalnie występuje jedynie w połączeniu z innymi pierwiastkami w minerałach. Ważniejszymi kamieniami szlachetnymi zawierającymi ten pierwiastek są akwamaryn, szmaragd i chryzoberyl. W postaci wolnej beryl jest twardym, lekkim i kruchym metalem o stalowoszarej barwie. Jedynym jego stabilnym izotopem jest . Został odkryty przez Louisa Vauquelina w 1798 roku. Dodany jako pierwiastek stopowy do glinu, miedzi, żelaza i niklu, znacznie zmienia ich właściwości fizyczne. Narzędzia wykonane ze stopów berylu z miedzią są twarde, trwałe i nieiskrzące. W zastosowaniach konstrukcyjnych, połączenie wysokiej sztywności, stabilności termicznej, przewodności cieplnej oraz niskiej gęstości (1,85 gęstości wody) czyni beryl materiałem odpowiednim do produkcji podzespołów samolotów, rakiet, statków kosmicznych i satelitów. Z powodu niskiej gęstości i masy atomowej przepuszcza promienie rentgenowskie oraz innego rodzaju promieniowanie jonizujące. Z tego względu stanowi najpowszechniejszy materiał do produkcji okien w aparaturze rentgenowskiej oraz komponentów wykorzystywanych do eksperymentów fizyki cząstek elementarnych. Wysoka przewodność cieplna berylu i tlenku berylu pozwoliła na wykorzystanie w systemach do zarządzania ciepłem. Komercyjne wykorzystanie tego pierwiastka wymaga zastosowania odpowiedniego systemu odprowadzenia pyłu oraz sterowania przemysłowego ze względu na toksyczność pyłów zawierających beryl. U niektórych ludzi mogą one wywołać zagrażającą życiu chorobę alergiczną, zwaną berylozą. Uczulenie na beryl dotyczy około 16% populacji. Historia Beryl odkrył francuski chemik Louis Nicolas Vauquelin podczas badania składu minerałów o tej samej nazwie, głównie szmaragdu. O odkryciu poinformował 15 lutego 1798 roku, na posiedzeniu Akademii Francuskiej. Czysty beryl po raz pierwszy otrzymał francuski chemik Paul Lebeau (1898) podczas elektrolizy stopionego fluoroberylanu sodowego . Występowanie Zawartość berylu w górnych warstwach skorupy Ziemi wynosi 0,0002%, występuje w minerałach takich jak beryl (), chryzoberyl () lub fenakit (). Niektóre odmiany minerału berylu (szmaragd, akwamaryn, heliodor) uznawane są za kamienie szlachetne. Otrzymywanie Metaliczny beryl można wydzielić elektrolitycznie ze stopionych soli – i . Właściwości Właściwości fizyczne Beryl jest twardym, kruchym metalem o zwartej heksagonalnej strukturze krystalicznej. Charakteryzuje się wyjątkowo wysoką sztywnością (moduł Younga 287 GPa) i wysoką temperaturą topnienia, wynoszącą . Właściwości chemiczne W związkach chemicznych występuje na +II stopniu utlenienia. Nie roztwarza się na zimno w kwasie azotowym (ulega pasywacji). Aby reakcja berylu z wodą zaszła efektywnie należy podgrzać ją niemal do wrzenia. Rozcieńczone kwasy siarkowy i solny reagują z berylem już w temperaturze pokojowej. Z powodu amfoterycznych właściwości rozpuszcza się w roztworach wodorotlenków metali alkalicznych: Stosunkowo duża elektroujemność sprawia, że beryl łączy się z innymi pierwiastkami poprzez wiązania kowalencyjne. Sole berylu są podatne na hydrolizę, w wyniku której powstają kationy tetraakwaberylowe , wchodzące w skład soli kompleksowych o charakterze jonowym, np. [ i . Beryl może tworzyć także inne związki kompleksowe, np. . Z tlenem beryl tworzy tlenek berylu (BeO, krystalizuje w układzie heksagonalnym). Znane są także związki berylu z wodorem , siarką – BeS, azotem – , węglem – . Wodorotlenek berylu jest trudno rozpuszczalny w wodzie i ma własności amfoteryczne, z silnymi zasadami dając berylany, np. i . Siarczan berylu jest dobrze rozpuszczalny w wodzie (41,3 g/100 cm³ w ), natomiast węglan rozpuszcza się dużo słabiej (0,36 g/100 cm³ w ). Właściwości biologiczne Beryl prawdopodobnie nie ma znaczenia biologicznego; dotychczas nie stwierdzono wykorzystywania tego pierwiastka przez organizmy żywe. Związki berylu są silnie trujące, wywołując berylozę, głównie przy kontakcie ze skórą lub poprzez wdychanie pyłu berylowego. Zastosowanie Technika jądrowa Ze względu na mały przekrój czynny wychwytu neutronów termicznych, metaliczny beryl stosowany jest jako moderator spowalniający neutrony w reaktorach jądrowych, oraz do wyrobu prętów sterujących i awaryjnych. W mieszaninie z pierwiastkami emitującymi cząstki alfa stosowany jest jako źródło neutronów. Będąc dobrym reflektorem neutronów, wykorzystywany jest w broni jądrowej jako osłona (reflektor) ładunku jądrowego, co pozwala na zmniejszenie masy krytycznej. Technika radiacyjna Beryl bardzo słabo pochłania promieniowanie rentgenowskie, co pozwala na stosowanie go do wyrobu okienek w aparatach i mikroskopach rentgenowskich oraz w detektorach promieniowania rentgenowskiego. Dzięki przezroczystości berylu dla wysokoenergetycznych cząstek naładowanych elektrycznie, wykorzystuje się go do budowy detektorów takiego promieniowania w akceleratorach cząstek elementarnych (np. Wielki Zderzacz Hadronów). Technika głośnikowa Duża sztywność (moduł Younga 287 GPa) i niska gęstość sprawiają, że stosuje się go do wytwarzania membran głośników wysokotonowych charakteryzujących się znacznie lepszymi parametrami od wykonanych typowo z tytanu lub glinu (pasmo przenoszenia 1000 –  Hz). Ze względu na toksyczność berylu i jego trudną obróbkę, ich cena jest znacznie wyższa i są produkowane przez niewiele firm. Inne zastosowania Beryl może służyć jako dodatek do stopów innych metali, gdzie zwiększa twardość i odporność na korozję. Stop miedzi z berylem jest wykorzystywany w produkcji narzędzi nieiskrzących, elementów sprężystych, podzespołów aparatury chemicznej oraz elementów żaroodpornych. Pył berylowy jest składnikiem stałego paliwa rakietowego o najwyższym impulsie właściwym oraz rakietowych silnikach o zastosowaniach militarnych. Ze względu na małą gęstość i dobre parametry mechaniczne, beryl wykorzystano do budowy zwierciadeł w Kosmicznym Teleskopie Jamesa Webba. Uwagi Przypisy Bibliografia Pierwiastki chemiczne

504

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bor

Bor

Bor (B, ) – pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 5, półmetal z bloku p układu okresowego. Charakterystyka Bor pod względem chemicznym przypomina krzem i węgiel, gdyż tworzy borowodory – analogi węglowodorów i krzemowodorów. Reakcja boru z gorącym, stężonym kwasem azotowym prowadzi do utworzenia kwasu borowego . Bor tworzy kompleksy z alkoholami polihydroksylowymi, reakcja kwasu borowego z mannitolem jest jednym ze sposobów oznaczania zawartości boru w próbce. Odmiany alotropowe Bor ma liczne odmiany alotropowe: amorficzne – brązowy proszek lub czarne szkliwo, krystaliczne – czarne, bardzo twarde (ponad 9 w skali Mohsa) i odporne chemicznie kryształy. Zastosowanie Bor w postaci wolnego pierwiastka stosuje się jako domieszkę do półprzewodników, natomiast związki boru znajdują zastosowanie w postaci lekkich materiałów, nietoksycznych środków owadobójczych i konserwantów oraz odczynników dla syntezy chemicznej. W technice jądrowej stosowany w produkcji szkła ochronnego, liczników borowych i prętów regulacyjnych reaktorów jądrowych (z uwagi na duży przekrój czynny na neutrony, ok. 75 000 fm²). Odkrycie Czysty bor wyizolowało w 1808 jednocześnie trzech chemików: Humphry Davy (przez elektrolizę kwasu borowego), Joseph Louis Gay-Lussac i Louis Jacques Thénard (w reakcji potasu z tlenkiem boru ). Występowanie Zawartość w górnych warstwach Ziemi wynosi 0,0009%. Ważniejsze minerały boru to: boraks, kernit, kolemanit i aszaryt. Stabilne izotopy to 10B (19%) oraz 11B (81%). W naturze nigdy nie występuje jako wolny pierwiastek, jego głównym źródłem jest boraks. Z punktu widzenia odżywiania, bogatym źródłem boru są świeże warzywa i owoce, a wśród tych ostatnich przede wszystkim orzechy. Związki Chemia nieorganiczna boru bywa określana jako najbardziej złożona spośród wszystkich pierwiastków. Najczęściej przyjmuje on stopień utlenienia III. W zdecydowanej większości związków jest on trójwiązalny, ma przy tym zdolność do tworzenia związków z wiązaniami wielocentrowymi (jednym z przykładów jest diboran, , zawierający trójcentrowe-dwuelektronowe wiązania ). Znana jest bardzo duża liczba jego związków, zwłaszcza borków metali, o bardzo zróżnicowanej stechiometrii, od do (a nawet >100), które nie są zgodne ze standardowymi koncepcjami wiązania chemicznego. Przykłady tego typu związków to i wiele innych. Atomy boru w takich związkach mogą być izolowane lub tworzyć rozmaite układy zawierające wiązania : pary, łańcuchy proste, rozgałęzione i podwójne, warstwy i sieci trójwymiarowe. Znanych jest też wiele układów niestechiometrycznych o zmiennym składzie. Związki boru wykazują zróżnicowaną rozpuszczalność w wodzie. Oksoborany są w większości słabo rozpuszczalne (poza solami potasowców), jednak żaden ze związków boru nie strąca się w sposób ilościowy, co stanowi problem w oczyszczaniu ścieków. Przykładowe związki boru: borowodorek sodu borowodory, np. diboran borazol (tzw. nieorganiczny benzen) trifluorek boru , trichlorek boru , tribromek boru tlenek boru , kwas borowy boran trietylu BEt3 związki boroorganiczne Lotne związki boru barwią płomień na kolor zielony. Znaczenie biologiczne Bor, będąc pierwiastkiem śladowym, jest niezbędny dla roślin i zwierząt. U roślin odpowiada za transport związków organicznych w łyku (głównie cukrów), wpływa na prawidłowy wzrost łagiewki pyłkowej (jego brak powoduje zahamowanie jej wzrostu), wpływa na wytworzenie elementów płciowych u roślin. Jest pierwiastkiem, który bardzo trudno przemieszcza się w roślinie. Jego niedobór może powodować zgorzel liści sercowych i suchą zgniliznę korzeni buraka. Bor ma również wpływ na organizm człowieka, przede wszystkim na jego kościec. Przypuszcza się, iż jest niezbędny do prawidłowej gospodarki wapniowej organizmu. Razem z wapniem, magnezem i witaminą D reguluje metabolizm, wzrost, rozwój tkanki kostnej. Jego niedobór powoduje utratę wapnia i demineralizację kości. W większych ilościach związki boru, szczególnie lotne, są trujące. Uwagi Przypisy Bibliografia Pierwiastki chemiczne Bor

505

https://pl.wikipedia.org/wiki/Buddyzm

Buddyzm

Buddyzm (inna nazwa to: sanskr. Buddha Dharma; pāli. Buddha Dhamma lub Buddha Sasana – „Nauka Przebudzonego”) – nonteistyczny system filozoficzny i religijny, którego założycielem i twórcą jego podstawowych założeń był żyjący od około 560 do 480 roku p.n.e. Siddhārtha Gautama (pāli. Siddhattha Gotama), syn księcia z rodu Śākyów, władcy jednego z miast-państw w północnych Indiach. Buddyzm jest zaliczany do religii dharmicznych oraz do religii nieteistycznych. Słowo „buddyzm” zostało stworzone przez zachodnich uczonych stosunkowo niedawno. Wcześniej na Wschodzie używane były nazwy dharma, sasana lub buddhasasana. Buddyzm opiera się na Czterech Szlachetnych Prawdach głoszonych przez Siddharthę Gautamę, oraz na przedstawionej przez niego Ośmiorakiej Ścieżce, która prowadzić ma do ustania cierpienia. Słowo „buddha”, używane obecnie w odniesieniu do Siddhārthy Gautamy, w sanskrycie i pāli oznacza dosłownie „przebudzony”. Takie imię obrał Siddhārtha Gautama, kiedy zaczął głosić swoje nauki. Po śmierci Buddy, w ciągu pięciu wieków, nauki te rozprzestrzeniły się z subkontynentu indyjskiego na centralną, południowo-wschodnią i wschodnią Azję, aby współcześnie dotrzeć również na Zachód. Buddyzm od początku swojego istnienia był systemem o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie rozwoju historycznego powstały liczne jego odmiany i szkoły, które zazwyczaj (choć nie zawsze) nawzajem się tolerowały, a nawet wspierały. Współcześnie buddyzm dzieli się na trzy tradycje: Theravāda (sanskr. Sthaviravāda), Mahāyāna i Wadżrajana, przy czym ta ostatnia jest częścią mahajany. Dane na temat liczebności buddystów na świecie są mocno rozbieżne – w zależności od źródeł podawane są liczby od 230 do 500 milionów (dane o buddystach Polsce, są dostępne w GUS). W 2008 roku na świecie było 380 mln buddystów, co daje buddyzmowi piąte miejsce wśród najliczebniejszych religii świata po chrześcijaństwie, islamie, hinduizmie i tradycyjnej, ludowej religii chińskiej (taoizm, konfucjanizm). Buddyzm a chrześcijaństwo Pierwszą znaczącą różnicą między tymi dwiema religiami jest pojęcie Boga. W chrześcijaństwie Bóg jest istotą najwyższą, nieomylną i doskonałą. Cechuje go wielka mądrość. Jest on potężniejszy od wszystkich istot żyjących na ziemi. W buddyzmie natomiast Bóg nie ma nic wspólnego z jego chrześcijańskim odpowiednikiem. Sam Budda nie był Bogiem, tylko pierwszym człowiekiem który osiągnął oświecenie, czyli stan całkowitego wyzwolenia się z cierpienia. Bogowie w buddyzmie to również istoty które pragną osiągnąć nirwanę, nie jest to jednak możliwe, ponieważ ten stan można osiągnąć jedynie w ludzkim wcieleniu. Tym niemniej według buddyzmu mahajana można po śmierci ludzkiego ciała odrodzić się w Czystej Krainie by tam praktykować i dopiero osiągnąć nirwanę. Istnieje np. czysta kraina buddy Amitabha, najwyższego i doskonałego. Pojęciem które zdecydowanie odróżnia chrześcijaństwo od buddyzmu jest również teza, która mówi co dzieje się z duszą po śmierci człowieka. Chrześcijaństwo zakłada, że dusza człowieka idzie do nieba lub piekła, w zależności jakie dany człowiek prowadził życie. W buddyzmie natomiast istnieje pojęcie reinkarnacji. Oznacza to, że człowiek po śmierci dostaje zupełnie nowe, nie związane z wcześniejszym wcielenie. Nie pamięta on również co działo się przed jego kolejnymi narodzinami. Jedynym sposobem aby przerwać wieczny cykl narodzin i śmierci jest właśnie osiągnięcie stanu oświecenia. Tym niemniej w buddyzmie tybetańskim praktyki tantryczne umożliwiają świadome umieranie i odrodzenie się jako tulku, który pamięta swoje poprzednie wcielenie, np. dalajlama, karmapa. W chrześcijaństwie po śmierci dusza człowieka jest poddawana osądowi przez jedynego sprawiedliwego sędziego – Boga. W buddyzmie natomiast nie ma nikogo kto pełniłby taką rolę. Po śmierci człowieka jego los jest sądzony przez karmę, czyli ilość jego dobrych i złych uczynków. Tym niemniej wg nauk i praktyk buddyzmu tybetańskiego karmę tę można zmienić nawet po śmierci, w stanie pośmiertnym zwanym bardo i nie ma tu fatalizmu. Chrześcijaństwo w odróżnieniu od buddyzmu jest religią opartą na Piśmie Świętym – wszystkie założenia, przykazania i fundamenty wiary są spisane w jednej księdze – Biblii. W buddyzmie wszystkie zasady były przekazywane ustnie, przez co nie ma jednego konkretnego źródła, które w pełni wyjaśniłoby wszystkie zasady tej religii. Istnieją jedynie poradniki lub nieliczne zapiski na tematy tej wiary, jednak nie mają one takiego podłoża dla buddystów jakie ma Biblia dla chrześcijan. Tym niemniej w buddyzmie mahajany analogią księgi są tantry buddyjskie opisujące proces umierania, stany pośmiertne i kompleksowe opisy ścieżki i jej rezultatu, np. kalaczakra i tantry dzogczen takie jak "Zjednoczenie Słońca z Księżycem" (Wylie: nyi zla kha sbyor). Przykładowo, gdy praktykujący dzogczen podczas własnego naturalnego procesu umierania w stanie trekciö zrealizuje tzw. tęczowe ciało (Wylie: ‘Ja-lus), to pośród świateł tęcz jego/jej własne ciało zniknie pozostawiając po sobie jedynie włosy i paznokcie. Buddyzm zawiera wiele nurtów i trudno tu o powierzchowne uogólnienia. Buddyzm a pojęcie religii Ewentualne zaklasyfikowanie buddyzmu jako religii zależy od przyjętej definicji tego określenia. Jeśli pojęcie „religia” zdefiniować jako wiarę w rządzącego światem boga lub bogów i oddawanie mu czci, buddyzm nie jest religią, gdyż żadna wiara tego typu tutaj nie występuje. Z drugiej jednak strony, buddyści wyznają wiarę w istnienie istot nadprzyrodzonych (np. dewy) oraz posiadają pogląd na temat życia po śmierci (reinkarnacja), co zwykle jest kojarzone z pojęciem religii. Z tego powodu zasugerowano dla buddyzmu określenie „religii nieteistycznej”. Religioznawca Ninian Smart zdefiniował religię jako zjawisko, które może być rozpatrywane w siedmiu wymiarach: doktrynalno-filozoficznym, narracyjno-mitycznym, etyczno-prawnym, obrzędowo-rytualnym, doświadczeniowo-emocjonalnym, społeczno-instytucjonalnym i materialnym. Przy przyjęciu tej definicji za poprawną, buddyzm jest religią. Wymiar obrzędowo-rytualny – w buddyzmie występują rytuały, takie jak golenie głowy przy przystąpieniu do klasztoru, comiesięczne recytowanie Zbioru Reguł Zakonnych, palenie kadzideł, ofiarowywanie kwiatów, pokłony. Wymiar doświadczeniowo-emocjonalny – centralne znaczenie w buddyzmie ma samodoskonalenie się i dążenie do oświecenia; aspektem emocjonalnym może być tutaj rozwój współczucia. Narzędziem ku temu celowi jest medytacja. Wymiar narracyjno-mityczny – występują mity związane z życiem Buddy i czynionymi przez niego cudami. Niejednokrotnie pojawiają się w nich bogowie i istoty nadprzyrodzone. Wymiar doktrynalno-filozoficzny – pojęcia takie jak Cztery Szlachetne Prawdy, śunjata, karma, reinkarnacja składają się na doktrynę buddyjską. W ciągu wieków powstało również wiele buddyjskich traktatów filozoficznych. Wymiar etyczno-prawny – buddyści wyznają zasadę niekrzywdzenia (ahimsa) i starają się szanować wszelkie życie (nie tylko ludzkie). Wymiar społeczno-instytucjonalny – mnisi gromadzą się w zakonach (sangha). Nie ma jednak centralnej buddyjskiej instytucji, ani głównego przywódcy, a decyzje, zgodnie z zaleceniami Buddy, mają być podejmowane poprzez konsensus. Wymiar materialny – istnieją klasztory buddyjskie, a także buddyjskie dzieła sztuki, takie jak posągi i rzeźby Buddy. Budda jednak nigdy nie twierdził jakoby nauczał religii. Sam mówił zawsze, że naucza „o cierpieniu i końcu cierpienia”, a jego nauki miały mieć przede wszystkim praktyczne zastosowanie i służyć wyzwoleniu się od cierpienia. „Budda”, a Budda Siakjamuni Twórcę fundamentalnego przekazu w naukach buddyjskich tradycyjnie określa się mianem „Budda” (w sanskr. i pāli buddha, czyli „Przebudzony”). Odwołując się do etymologii tego słowa w sanskrycie i pāli można powiedzieć, że budda to istota, która dzięki praktyce moralności (silā), skupienia (samādhi, czyli medytacyjne wchłonięcie) i rozwojowi mądrości (pāli paññā, sanskr. prajñia) ujrzała prawdziwą naturę zjawisk, czyli nietrwałość, dyskomfort związany ze zmianą i brak niezmiennego „ja”. To doświadczenie zwane jest „bodhi” (sanskr. i pāli.) dosł. „Przebudzenie” (częściej zwane Oświeceniem), które na zawsze uwalnia od cierpienia cyklu narodzin i śmierci. Istota, która przebudziła się ze „snu ignorancji” dzięki odkryciu prawdziwej natury rzeczywistości zwana jest Buddą. W tym rozumieniu, w świetle nauk buddyjskich, uważa się, że buddów było wielu oraz że jeszcze wiele istot doświadczy oświecenia. Pisownia: słowo „Budda” pisane wielką literą oznacza Siddharthę Gautamę – twórcę buddyzmu, natomiast „budda” pisane małą literą oznacza jakiegokolwiek innego Przebudzonego/Arahanta. Budda Śakjamuni Ostatnim poświadczonym historycznie nauczycielem buddyjskim, uznawanym w ramach buddyzmu (poza szkołami buddyzmu wadżrajany i niektórymi mahajany, według których buddami było również wielu mistrzów buddyjskich żyjących po Buddzie Śakjamunim) za buddę, był Siddhārtha Gautama (pāli. Siddhattha Gotama) Śakjamuni (mędrzec, pochodzący z rodu Śakja). Był on synem władcy jednego z królestw leżących u podnóży Himalajów, na granicy dzisiejszego Nepalu i Indii. Żył 80 lat. W zależności od tradycji podaje się różne daty jego urodzin: źródła indyjskie podają rok 448 p.n.e., greckie 566 p.n.e., a syngaleskie 624 p.n.e. Wszystkie te źródła podają jednak podobne fakty z jego życia, w związku z czym można je uznać za wiarygodny życiorys Buddy Śakjamuniego. W 2013 r. archeolodzy w Nepalu odkryli ślady drewnianej struktury z VI w. p.n.e., będące pozostałością najstarszej buddyjskiej świątyni w miejscu narodzin Buddy. Ślady odsłonięto we wnętrzu świątyni Mai Dewi w Lumbini. Próbki przebadali specjaliści ze szkockiego Uniwersytetu w Stirling. Siddhartha Gautama urodził się w Lumbini. Wychowywał się on w przepychu, w pałacu swego ojca. Zdawał sobie jednak sprawę z istnienia życia poza murami pałacu i był go ciekaw. Pewnego dnia postanowił je zobaczyć i wybrał się ze swoim służącym na przejażdżkę poza pałacowe mury. Podczas tej przejażdżki (lub czterech kolejnych przejażdżek) ujrzał kolejno: starca, chorego człowieka, ciało martwego człowieka i żebrzącego ascetę. Głęboko go to poruszyło. Porzucił więc bogactwo, aby stać się ascetą i poszukiwać prawdy o tym, w jaki sposób wyzwolić z cierpienia wszystkie czujące istoty (czyli jak przerwać nieustanną wędrówkę (pāli. samsāra), którym towarzyszą choroby i nieszczęścia, doświadczane przez ludzi). Poszukiwania zajęły mu około 7 lat. Pobierał nauki u różnych mistrzów, jednak żaden z nich nie potrafił dać mu pełnej odpowiedzi na nurtujące go pytania. Ostatecznie postanowił poddać się surowej ascezie. To jednak również nie przyniosło spodziewanego efektu. Siddhartha porzucił zatem ascetyczny tryb życia i postanowił medytować tak długo, aż w końcu odnajdzie metodę wyzwolenia ludzkości od cierpienia. Usiadł pod drzewem w pobliżu wioski (w dzisiejszym miejscu Bodh Gaja) i tam pozostawał w głębokiej medytacji. Medytował przez 49 dni, w czasie których nawiedzały go wątpliwości uosobione przez bóstwo Marę. Mędrzec jednak pokonał je. Wreszcie, w dzień pełni księżyca miesiąca wiśakha, osiągnął oświecenie. Po osiągnięciu tego stanu, pozostawał w lesie, medytując jeszcze przez 7 tygodni. Wahał się, czy ogłosić światu owoce swych medytacji i nauk, lecz jego wątpliwości pomógł rozwiać bóg Brahma Sahampati. Następnie, wyruszył na poszukiwanie swych pięciu byłych towarzyszy ascezy. Odnalazł ich w Parku Gazeli; tam też po raz pierwszy wygłosił im swe nauki w miejscu Sarnath. Zdarzenie to tradycja buddyjska nazywa Wprawieniem w Ruch Koła Dharmy. Towarzysze początkowo uznali, że sprzeniewierzył się drodze ascezy, jednak pod wpływem jego wykładu przyłączyli się do niego, porzucając, jak ich nauczyciel, drogę skrajnego umartwiania. Od tego momentu Śakjamuni zaczął nauczać Dharmy, obejmującej Cztery Szlachetne Prawdy (w tym Ośmioraką Ścieżkę) i w rozumieniu nauk buddyjskich prowadzącej do Oświecenia. Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmioraka Ścieżka do dzisiaj stanowią podstawę i kwintesencję nauk buddyjskich. Resztę swojego życia Śakjamuni spędził, wędrując po północnych Indiach i nauczając Dobrego Prawa (Dharmy). Jego nauczanie zyskało wielu zwolenników z różnych warn, wzbudzając jednocześnie kontrowersje radykalnymi tezami społecznymi (negowanie systemu kastowego, równorzędność kobiet na drodze do oświecenia) i religijnymi (odrzucenie skoncentrowanych na Brahmie poglądów wedyjskich, włączając w to pogląd na wyzwolenie ze świata samsary, mokszy). Według szkół buddyzmu Wielkiej Drogi (Mahajana) Budda Śakjamuni obrócił Kołem Dharmy trzykrotnie, udzielając w ten sposób trzech zestawów różnych nauk. Pierwszy cykl nauk dotyczy głównie prawa przyczynowości (Karma), drugi odnosi się do Pustości (Śunjata) wszystkich przejawień, a trzeci dotyczy Natury Buddy (Tathagatagarbha). Trzy cykle obejmują całość buddyjskich nauk przekazywanych we wszystkich istniejących obecnie szkołach buddyzmu. Budda Śakjamuni umarł w wieku 80 lat w niewielkiej miejscowości Kuśinagar. Data jego śmierci, podobnie jak narodzin, wciąż jest przedmiotem dyskusji w ramach różnych przekazów buddyjskich (zobacz: Era buddyjska). Historia Budda Śakjamuni nie zostawił po sobie żadnych bezpośrednich przekazów. Całą wiedzę przekazał swoim uczniom, którzy po jego śmierci spisali je. Historia buddyzmu opiera się jednak także na przekazie ustnym. Podczas swego 45-letniego nauczania Budda przemierzał północne Indie. Najpierw przekazywał głównie nauki Therawady, które służyły uwalnianiu się z własnego cierpienia. To na nich opierają się nauczania Wielkiej Drogi, które podkreślają znaczenie mądrości i współczucia, które z kolei pozwalają pomagać nie tylko sobie, ale też innym. Na końcu Budda przekazał nauki Wadżrajany zmierzającej do rozpoznania natury umysłu. Buddyzm Therawady rozprzestrzenił się w sto lat po Buddzie aż po Iran i Azję Centralną. W I w. n.e. nauki Wielkiej Drogi dostały się do północnych Indii, a tam między V w., a VIII w. nastąpił okres ich dużego rozkwitu. W tym samym czasie w Tybecie znano już podstawy Diamentowej Drogi. W ciągu XI i XII wieku buddyzm Therawady (tzw. buddyzm południowy) zadomowił się w krajach Azji południowo-wschodniej: na Sri Lance, Tajlandii, Birmie, częściowo w Wietnamie, Indonezji, a także w Kambodży, Laosie i na Bali. Natomiast buddyzm Mahajany i Wadżrajany (tzw. buddyzm północny) umocnił się w Centralnej i Wschodniej Azji, czyli w Chinach, Japonii, części Wietnamu, Korei i w Tybecie, a od początku XVI wieku także w Mongolii. Paradoksalnie, buddyzm zaczął zanikać w kraju swego pochodzenia – w Indiach. Na przełomie I i II tysiąclecia islamscy agresorzy zaczęli podbój Indii. Do roku 1100 buddyzm został całkiem zniszczony w Kaszmirze. Nauczyciele i praktykujący uciekali na Nizinę Środkowoindyjską lub przez góry do Tybetu. 100 lat później muzułmanie opanowali cały kraj. W końcowym okresie buddyzmu w Indiach nauczyciele buddyjscy skoncentrowali się na przenoszeniu nauk do krajów, które się na nie otworzyły. Dzięki temu nauki buddyjskie przetrwały, mimo spustoszenia Indii. Książki palone przez muzułmanów były już przetłumaczone na inne języki i zapoznawano już z nimi odległą ludność Azji. Buddyzm wywarł wielki wpływ na kulturę krajów, które go wtedy przyjęły, np.: starożytne Indie, Japonia, Tybet, czy Chiny. Buddyjski uniwersytet w Nalandzie na długie stulecia stał się ośrodkiem życia umysłowego Indii. Podróżujący kupcy przenosili do innych krajów wieści o naukach buddyjskich. Zaciekawieni ludzie zapraszali buddystów z Indii, a ci nauczali tam ludność nowej religii. Czasem nowe nauki wspierali wielcy królowie, jak Aśoka w Indiach, Trisong Detsen w Tybecie czy nawet cesarze chińscy. Innym ważnym czynnikiem, który miał wpływ na szerzenie nauk buddyjskich poza Indiami, było skodyfikowanie pism buddyjskich, co stanowiło podstawę dla studiów filozofii buddyjskiej, a także prowadziło do dalszego rozprzestrzeniania się nauk. Już w XIX w. uczeni brytyjscy, rosyjscy, niemieccy i francuscy zajmowali się tekstami buddyjskimi. Rozpoczynając od akademickich zainteresowań, niektórzy Europejczycy w końcu zmieniali religię na buddyzm. Tak powstały pierwsze wspólnoty buddyjskie w Europie. W XX wieku rozpoczął się nowy okres w historii buddyzmu: spotkanie z Zachodem. Nasilił się on wraz z wypędzeniem lamów z Tybetu przez Chińczyków. Wraz z przełomem w myśleniu świata zachodniego w latach sześćdziesiątych rozpoczęły się poszukiwania sensu i treści życia, a głębokie nauki buddyjskie odpowiadały na wiele pytań również w naszej kulturze. W tym czasie tysiące ludzi na Zachodzie zaczęło praktykować buddyzm i dołączać do wspólnot buddyjskich. Tymczasem w Azji zainteresowanie buddyzmem się zmniejsza. Po inwazji Chin na Tybet w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, kultura Tybetu została prawie całkowicie zniszczona. Największe duchowe otwarcie na nauki buddyjskie ma w XXI wieku miejsce przede wszystkim w zachodniej części świata. Podstawowe założenia buddyzmu Wiele różnych prądów/nurtów myśli buddyjskiej wyewoluowało z pierwotnego przekazu nauk Buddy Śakjamuniego po jego śmierci. Rozróżniają je nauki, praktyki, nacisk na wybrane wątki z nauki Buddy i kultura. Jednak mimo wielu znaczących różnic, istnieje również wiele wspólnych wątków dla wszystkich tradycji i szkół buddyjskich. Cztery Szlachetne Prawdy Podstawowe założenia buddyzmu wyłożone są w Czterech Szlachetnych Prawdach (pāli. cattāri ariya saccāni; sanskr. catvāry ārya satyāni), sformułowanych przez Buddę Śakjamuniego podczas pierwszego kazania w Parku Gazeli, w Sarnath. Cztery Szlachetne Prawdy są akceptowane bez zastrzeżeń przez wszystkie tradycje buddyjskie. Są to: Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu (pāli. dukkha ariya sacca; sanskr. arya duhkha satya) – „Narodziny są cierpieniem, starzenie się jest cierpieniem, śmierć jest cierpieniem. Smutek, lament, ból, zgryzota i rozpacz są cierpieniem. Towarzystwo nielubianych jest cierpieniem, rozłąka z ukochanymi jest cierpieniem. Niemoc uzyskania tego, co się chce, jest cierpieniem. Pokrótce – pięć skupisk istnienia związanych z przywiązaniem jest cierpieniem.” Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia (pāli. dukkha samudayo ariya sacca; sanskr. arya samudaya satya) – przyczyną cierpienia jest pragnienie. Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia (pāli. dukkha nirodho ariya sacca; sanskr. arya nirodha satya) – ustanie cierpienia to całkowite zaniknięcie i ustanie, wyrzeczenie się, zaniechanie, wyzwolenie, puszczenie pragnienia. Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia (pāli. ; sanskr. arya mārga satya) – drogą do ustania cierpienia jest Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka – właściwy pogląd, właściwe postanowienie, właściwa mowa, właściwe działanie, właściwy żywot, właściwe dążenie, właściwe skupienie, właściwa medytacja. Dalsze nauki są wyprowadzane od Czterech Szlachetnych Prawd, stanowią ich analizę i rozwinięcie. Jednak do prawidłowego ich zrozumienia konieczne jest też zrozumienie doktryny nietrwałości oraz braku wiecznego „ja” (pali anattā sanskr. anatman), tzn. faktu, że wszelkie przejawiające się zjawiska pozbawione są trwałej „istoty”/substancji, że istnieją we wzajemnej współzależności, a nigdy niezależnie od warunków. Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka (także: Ośmioraka, Ośmioaspektowa) jest ścieżką praktyki. Przestrzeganie jej zaleceń i wskazań, zebranych w ośmiu regułach (stąd nazwa) ma prowadzić do całkowitego ustania cierpienia i – w konsekwencji – ostatecznego przejścia przebudzonej istoty z samsary do nirwany. Ośmioraka Ścieżka wynika z Czwartej Szlachetnej Prawdy, Prawdy o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia. Budda głosił naukę, że dzięki cnocie, wiedzy i skupieniu można osiągnąć doskonałość – Przebudzenie – a Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmiostopniowa Ścieżka wyznaczają drogę, która wiedzie do osiągnięcia tego celu. Aby w pełni zrozumieć Cztery Szlachetne Prawdy, Budda zalecał podążać Ośmioraką Ścieżką, na którą składają się: Właściwy Pogląd – jest to poznanie Czterech Szlachetnych Prawd (pāli. ; sanskr. ). Właściwe Postanowienie – to postanowienie wyrzeczenia się złej woli i odstąpienie od wyrządzania wszelkiej krzywdy (pāli. ; sanskr. ). Właściwe Słowo – to powstrzymanie się od kłamstwa, od mowy powodującej nieporozumienia między ludźmi („dzielącej” mowy), mowy obelżywej, pustego gadania (pāli. sammā-vācā; sanskr. samyak-vāc). Właściwy Czyn – to powstrzymanie się od zabijania, od kradzieży, od nieskromności (pāli. sammā-kammanta; sanskr. samyak-karmānta). Właściwe Zarobkowanie – to powstrzymywanie się od zarobkowania przynoszącego szkodę innym istotom, takiego jak: handel bronią, żywymi istotami, odurzającymi napojami, trucizną, od rybołówstwa, rzeźnictwa, wojskowości, fałszu, zdrady, przepowiadania przyszłości, oszustwa, wykorzystywania itp. (pāli. sammā-ājīva; sanskr. samyak-ājīva). Właściwy Wysiłek – to intencje i wysiłek, które nie pozwalają na powstawanie złych właściwości mentalnych, a pozwalają na powstanie dobrych (pāli. sammā-vāyāma; sanskr. samyak-vyāyāma). Właściwa Uważność – zachowanie uważności we wszystkim, co się przedsięwzięło (pāli. sammā-sati; sanskr. ). Właściwa Medytacja – dążenie do osiągania stanów, w których znika „ego” (pāli. sammā-samādhi; sanskr. samyak-samādhi). Sanskryckie samyak i pālijskie sammā znaczą tyle, co „zwrócenie się ku jednemu”, „odwrócenie się od reszty”, „cały”, „wszystki”, „prawy”, „właściwy”, „prawdziwy.” Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka jest przez niektóre szkoły/tradycje buddyjskie postrzegana jako poszczególne stopnie rozwoju, przez które musi przejść praktykujący. W myśl tego poglądu, poznanie i realizacja jednego stopnia, prowadzi konsekwentnie do następnego. Istnieje również pogląd przeciwstawny, który zaleca, by rozwijać wszystkie stopnie równolegle. Szlachetną Ośmiostopniową Ścieżkę dzieli się bardzo często na trzy „grupy” reguł, które współtworzą i dookreślają główne cnoty: mądrość (pāli. paññā; sanskr. prajñā), moralność (pāli. sīla; sanskr. śīla) i skupienie (pāli. samādhi; sanskr. samādhi). Bodhi Bodhi (pāli. i sanskr. dosłownie „przebudzenie”) – jest określeniem użytym przez Buddę w celu nazwania swojego własnego wewnętrznego doświadczenia. Słowo bodhi najczęściej jest tłumaczone jako „oświecenie”, jednak bardziej precyzyjnymi określeniami będą tu: „zrozumienie” lub „przebudzenie”, czyli przebudzenie ze snu (wcześniejszej) ignorancji (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) i doświadczenie Trzech Cech istnienia (pali ti-lakkhana). Trzy Cechy istnienia to: nietrwałość (pāli. anicca), bolesność (pāli. dukkha) i brak niezmiennego „ja” (pāli. anatta). Buddyści wierzą, że – po osiągnięciu stanu bodhi – istota uwalnia się z samsary, czyli nieustannego cyklu narodzin i śmierci; tym samym – przebudzenie oznaczałoby tu uwolnienie się od cierpienia (którego nie należy w tym kontekście utożsamiać z bólem). Do osiągnięcia bodhi prowadzi rozwinięcie pełnej doskonałości (pāli. pārami, sanskr. pāramitā) umiejętne stosowanie trzydziestu siedmiu czynników wyzwolenia (pāli. bodhi-pakkhiya-dhammā; sanskr. ), zwanych „Skrzydłami ku Oświeceniu”. Składają się na nie: Cztery podstawy uważności (pāli. satipaṭṭhāna) Cztery rodzaje właściwego wysiłku (pāli. sammappadhāna) Cztery podstawy sukcesu (pāli. iddhipāda) Pięć duchowych zdolności (pāli. indriya) Pięć duchowych mocy (pāli. bala) Siedem czynników Przebudzenia (pāli. bojjhaṇga) Ośmiostopniowa Szlachetna Ścieżka (pāli. ariya magga) W momencie przebudzenia wszelka żądza (pāli. lobha), gniew (pāli. dosa; sanskr. ), ułuda (pāli. moha, sanskr. maya), ignorancja, pragnienie (pāli. ; sanskr. ) i fałszywa wiara w „ja” (pāli attā; sanskr. ātman) – znikają. Wszystkie tradycje buddyjskie uznają istnienie trzech rodzajów Przebudzenia: Samo W Pełni Przebudzenie (pāli. sammāsambodhi; sanskr. samyaksambodhi) – inne nazwy to „Budda Powszechny” lub „Doskonałe Samoprzebudzenie”, Przebudzenie Ucznia (dosł. „Przebudzenie Przez Słuchanie”; pāli. sāvakabodhi; sanskr. śrāvakabodhi) Milczące Przebudzenie (pāli. paccekabodhi; sanskr. pratyekabodhi) zwane też „Osobistym Oświeceniem”. Wraz z osiągnięciem stanu bodhi, Budda osiągnął trzy rodzaje wiedzy: wiedzę dotyczącą swoich poprzednich żywotów wiedzę dotyczącą prawa karmy wiedzę dotyczącą Czterech Szlachetnych Prawd Ta sama wiedza staje się dostępna również w pozostałych „rodzajach” przebudzenia, dlatego są one tym samym przebudzeniem, co przebudzenie Buddy Powszechnego. Trzy „rodzaje” Przebudzenia dotyczą tego samego doświadczenia wewnętrznego i różnią się od siebie jedynie możliwością tworzenia przekazu (pāli. sāsana) i – tym samym – formułowania nauki (pāli. dhamma; sanskr. dharma), czyli sposobu dzięki któremu inne istoty mogą same osiągnąć Przebudzenie. Nirwana Nirwana (pāli. Nibbana; sanskr. ) jest terminem oznaczającym ustanie wszelkiego pragnienia (wolność w ustaniu) (pāli. ; sanskr. ). Porównuje się ją do zdmuchnięcia płomienia, co jest metaforą uwolnienia się przez czującą istotę od wszelkich namiętności. Buddyści uważają, iż przebudzona istota może żyć na tym świecie bez „chwytania się” (pāli. upādāna), czyli bez pragnień w stosunku do ludzi, zjawisk i przedmiotów, z powodu których powstaje cierpienie (nie mylić z ascezą). Jej działania będą wtedy wzbudzały owoce (pāli. vipāka), jednak tylko te, które nie przyczynią się do uczestniczenia w nieustannym cyklu narodzin i śmierci (pāli. ). Przebudzona istota, osiągnąwszy Nirwanę, odchodzi bowiem trwale ze świata przyczyny-i-skutku, co jest tożsame z ostatecznym uwolnieniem się z cyklu narodzin i śmierci. Warunkiem osiągnięcia Nirwany za życia jest uwolnienie umysłu od niewiedzy (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) przez poznanie stosownych nauk i praktyk, prowadzących do trwałego uwolnienia się od cierpienia; jednak jej pełnia następuje dopiero po śmierci (pāli. Prinibbāna, sanskr. ). Sansara Według nauk buddyzmu (podobnie jak i innych religii dharmicznych) wszystkie czujące istoty podlegają sansarze („niekończącej się wędrówce”): po śmierci, w zależności od nagromadzonej karmy, przechodzą na inny poziom egzystencji (przyjmują nową formę przeżywając nowe narodziny). Nieodłącznym elementem samsary jest cierpienie (dukkha). Co prawda życie na „wyższych” poziomach egzystencji jest szczęśliwe, jednak nawet tam występuje nieuchronna śmierć oraz powrót na „niższe” poziomy. Stąd też jedynym sposobem na zakończenie cierpienia jest wyzwolenie się z tego cyklu poprzez osiągnięcie nirwany. Należy jednak pamiętać, że klasyczny pogląd na ponowne narodziny i samsarę ulegał czasem mocnemu przekształceniu m.in. w buddyzmie wschodnim (chan, zen), w którym występuje interpretacja metaforyczna: wcielenia w poszczególnych niebach/piekłach samsary postrzegane są jako przenośne opisy stadiów rozwoju i stanów emocjonalnych/psychicznych człowieka, a obecne życie ludzkie uznawane jest za jedyne i niepowtarzalne. Powstawanie w zależności Przebudzenie (pāli. bodhi) Buddy Śakjamuniego było tożsame z wyzwoleniem od cierpienia i osiągnięciem pełnego wglądu w naturę rzeczywistości. Powszechnie akceptowana pośród szkół i tradycji buddyjskich nauka o Zależności Powstawania (pāli. ; sanskr. pratityasamutpada) mówi o uwarunkowanym powstawaniu (pāli. uppajjati) i wstrzymywaniu (pāli. nirujjathi) cierpienia (bolesności) (pāli. dukkha; sanskr. ). Dla istot żyjących pozbawionych właściwego zrozumienia, a przez to pogrążonych w niewiedzy (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) proces ten sprowadza się do podlegania ciągłej wędrówce (pāli. ) w cyklu narodzin (pāli. jāti) oraz starzenia się i śmierci (pāli. ). Buddyści uważają, iż istoty posiadające „wgląd w to, jakie rzeczy są” (pāli. ; sanskr. yathā-bhūta-jñana-darśana), przez brak zauroczenia (pāli. nibbidā) i pożądania (pāli. virāgo) doznają wyzwolenia (pāli. vimutti) z owego cyklu, wstrzymując tym samym cierpienie i osiągając Nirwanę (pāli. Nibbāna; sanskr. ). Sześć krain ponownych narodzin Według buddyzmu ponowne narodziny mogą nastąpić w jednej z sześciu krain ponownych narodzin. Są to następujące krainy: bogowie, tytani, ludzie, zwierzęta, głodne duchy, piekło. Pierwsze trzy krainy są krainami szczęśliwych narodzin, podczas gdy trzy ostatnie – nieszczęśliwych. Krainy te są tradycyjnie przedstawiane na kole życia. Szczęśliwe krainy znajdują się w górnej połowie, a nieszczęśliwe – w dolnej. Chociaż istnieje wiele światów wyższych od świata ludzi, narodziny w tym ostatnim są najbardziej pożądane, gdyż tylko w nim możliwe jest osiągnięcie Oświecenia. Doktryna sześciu światów jest albo interpretowana dosłownie, albo jako przenośne określenia stanów ludzkiego umysłu. Podsumowując sześć światów nakłada się na wizję wszechświata podzielonego na trzy strefy: Kosmologia buddyjska nakłada się na buddyjską teorię medytacji – poszczególne stopnie zagłębienia w medytacji (dhjana) odpowiadają konkretnym poziomom egzystencji, tak jak zaznaczono to w tabeli. Reinkarnacja a brak osobowego „ja” Według buddyzmu po śmierci następuje rozpad człowieka na pięć skandh. Buddyści przyjmują, że nie ma nic niezmiennego, co mogłoby przechodzić do następnego życia. Nie ma żadnego wiecznego osobowego „ja”, „duszy”, „atmana”. Karma z poprzedniego życia może jednak mieć wpływ na następne, zgodnie z prawem przyczyny i skutku. To jak gra w bilard – biała bila trafia w kolejną, popychając ją do przodu. Kolejna bila jest różna od poprzedniej, ale przeszła na nią jej energia. Podobnie kolejne życie jest różne od poprzedniego, ale ma na nie wpływ poprzednia karma. Strumień świadomości, niosący w sobie karmiczne nasiona z poprzednich żywotów manifestuje się w kolejnym ciele, którego kształt i miejsce odrodzenia zależne jest od tychże nasion karmicznych. W czittamatrze nośnikiem nasion jest alajawidżniana, w madhjamace szósta, mentalna świadomość. Gdy znika niewiedza (wiara w trwałe i niezmienne osobowe „ja”), znikają także karmiczne przyczyny odradzania się. W obrębie buddyzmu istnieje również pogląd na metaforyczną naturę nauki o wielu wcieleniach. Należy też zwrócić uwagę na współczesny pogląd o zapożyczeniu przez Buddę języka wed, w tym pojęcia prawa karmy, do opisu nowych, autorskich pojęć z obszaru psychologii. Pogląd ten jest wynikiem wprowadzenia zachodniej metodologii badań nad kontekstem kulturowo-społecznym do opisu buddyzmu jako zjawiska rewolucyjnie nowego i wyróżniającego się na tle ówczesnego krajobrazu duchowego Indii (jego przedstawicielem jest np. Stephen Batchelor). Pustość Podstawą wszelkiego istnienia według buddyzmu jest pustość (pustka, pāli. suññata; sanskr śūnyatā). Termin ten budzi negatywne skojarzenia w zachodniej kulturze i prowokuje niesłuszne oskarżenia o nihilizm. Tymczasem chodzi tu o brak (pustkę) własnej natury zjawisk. Zjawiska przejawiają się, jednak nie mają własnej esencji, gdyż są zależne od wielu czynników. Pojawiają się w określonych warunkach, trwają przez jakiś czas, następnie znikają. Istnieją jedynie w zależny sposób, nie mają więc, w tym znaczeniu, realnego bytu. Nietrwałość ta dotyczy także istot żywych, które również nie posiadają swojej substancji (atmana, duszy); koncepcja ta nosi nazwę anatman. Według buddyzmu istnienie niezmiennego ego jest jedynie iluzją. Człowiek składa się bowiem z pięciu skupisk (skandha), z którymi nie można się identyfikować, a które ulegają rozpadowi przy śmierci fizycznego ciała. Oprócz tych pięciu skupisk istnieje jednak (przynajmniej wedle niektórych tradycji, jak Czittamatra) umysł („czysta świadomość”), który jako jedyny nie podlega unicestwieniu. Karma Karma (pāli. kamma) oznacza dosłownie „działanie” lub „akcja”. Często termin ten jest utożsamiany z tzw. „prawem karmy”, czyli „prawem przyczyny i skutku” (pāli. kamma-vipāka). Karma oznacza świadome działanie wynikające z realizacji określonego celu lub woli jego osiągnięcia oraz skutek tego działania (pāli. vipāka), który jest następnie doświadczany przez podejmującego akcję i innych. Buddyjskie pojmowanie karmy różni od innych religii to, że skutek czynu nie jest tu z góry ustalony (tak jak to się ma np. w protestantyzmie i naukach o predestynacji). Określony czyn nie ma zdeterminowanego skutku, który musi zaistnieć. Takie pojmowanie karmy obala mit fatalizmu, który często niesłusznie przypisuje się buddyzmowi. Moralna odpowiedzialność za podjęte czyny leży w ich inicjatorach: Buddyści wierzą, że efekty podejmowanych przez nich działań będzie miał wpływ nie tylko na ich obecne życie, ale także na ich przyszłość i przyszłe narodziny. Maja (iluzja) Ludzie według buddyzmu są uwikłani przez swoje namiętności i cierpienia w świat złudzeń nazywany „maja” i przez to nie dostrzegają prawdy. Gdyby do niej dotarli, nie doznawaliby cierpienia, gdyż wszelkie psychiczne cierpienie jest efektem niewłaściwego (zwykle dualistycznego i oceniającego) widzenia świata. Jakiekolwiek działania w obrębie „maja” nie dają zdaniem buddystów trwałego szczęścia, gdyż każdy pozytyw jest tutaj obarczony (prędzej czy później) negatywem. Narodziny pociągają za sobą śmierć, miłość – strach przed jej brakiem, przyjemność – uzależnienie itp. Aby żyć naprawdę, trzeba najpierw zobaczyć rzeczy takimi, jakimi są. Wtedy właściwe działanie przychodzi spontanicznie. Ścieżka do „Doskonałego Oświecenia” Cały zakres terminologii teorii i praktyk kulminacyjnego historycznego rozwoju buddyzmu, już od czasów wizyty w Tybecie Atiśy (sanskr. Ôtish Dipôngkor Srigên, po tybetańsku zwany Serlingpą, Wylie. gser-gling-pa; 980-1054 r.) z bengalskiego centrum monastycznego Vikramashila, zwięźle i kompleksowo ujęto jako lamrim, tj. „Stopniową Ścieżkę do Oświecenia” w buddyzmie tybetańskim. Buddyzm tybetański pochodzi z ostatniego rozwoju buddyzmu jaki docierał z regionów związanych Indiami i zawiera jako jedyny wszystkie trzy jego główne nurty: hinajanę (Wylie. theg dman gyi bstan pa), mahajanę (Wylie. theg chen gyi bstan pa), wadżrajanę (Wylie. rdo rje theg pa’i bstan pa) z tantrami jogi najwyższej. Tradycyjny układ Lamrimu, który kończy się wprowadzeniem do wadżrajany, wygląda następująco: I. Poleganie na mistrzu dharmy, podstawa „Ścieżki” 1) Mistrz dharmy II. Poziom podstawowy (korzystna reinkarnacja) 2) Cenne ludzkie odrodzenie 3) Śmierć i nietrwałość 4) Cierpienia w niższych światach (sansara) 5) Schronienie 6) Karma III. Poziom pośredni (nirwana) 7) Cierpienia ogólne i cierpienia w wyższych światach (sansara) 8) Splamienia 9) Ścieżka do wyzwolenia IV. Poziom najwyższy (trzy ciała Buddy) 10) Rozwinięcie i utrzymywanie Bodhiczitty 11) Praktyka Bodhisattwy (mahajana) 12) Trenowanie w wyciszeniu umysłu (Wylie. zhi gnas, skt. śamatha) 13) Trenowanie we wglądzie w naturę rzeczywistości (Wylie. lhag mthong, skt. vipaśyanā) 14) Etapy mahajany 15) Poziomy mahajany 16) „Doskonałe Oświecenie” 17) Wyjątkowa ścieżka wadżrajany prowadząca do trzech ciał Buddy („Doskonałego Oświecenia”) Popularne podręczniki do Lamrimu to „Klejnotowa Ozdoba Wyzwolenia” Gampopy i „Wielka Wykładnia Stopni na Ścieżce” Congkhapy. Natomiast w centrach monastycznych buddyzmu tybetańskiego oprócz kluczowych tantr buddyjskich studiuje się tzw. „Pięć dziedzin buddyzmu”: vinaję (etykę), abhidharmę (psychologię), pramanę (epistemologię i logikę), pradżniaparamitę (filozofię; tzw. „sutry serca”), madhjamakę (doktryny tzw. „Środkowej Ścieżki”) i inne dzieła uzupełniające, np. gramatykę sanskrytu. Praktyka Schronienie w Trzech Klejnotach W większości szkół tradycyjnie pierwszym krokiem, jaki osoba chcąca zostać buddyst(k)ą powinna wykonać, jest przyjęcie schronienia w Trzech Klejnotach (pali ti-ratana, sans. tri-ratna), co jest podstawą praktyki. Tymi klejnotami są: Budda – odnosi się to zarówno do postaci historycznej, jak i (przede wszystkim) do ideału buddy. Przyjęcie tego schronienia oznacza wiarę w Oświecenie osiągnięte przez Buddę, zaufanie do jego nauk, oraz motywację osiągnięcia podobnego doświadczenia jakie stało się udziałem Siakjamuniego. Budda może również oznaczać nie tyle historyczną postać, ale doskonałą mądrość, która rozumie dharmę i widzi rzeczywistość taką, jaką jest. Dharma – nauki Buddy, prowadzące do ustania cierpienia. W mahajanie można to schronienie rozumieć jako ostateczną rzeczywistość, będącą nierozłączną od buddy. Sangha – W tradycyjnym rozumieniu zgromadzenie mnichów i mniszek, stojące na straży nauk Buddy i dające przykłady na ich prawdziwość. W szerokim ujęciu są to wszyscy praktykujący Dharmę. Etyka Sanskryckie słowo śīla lub palijskie sīla jest tłumaczone jako „moralność”, „etyka”, „cnota”. Jest to działanie poprzez ciało, mowę lub umysł, które wymaga celowego wysiłku. Jest to jedna z „trzech praktyk” (sila, samadhi i panya) i druga paramita. Sila jest podstawą dla rozwoju umysłu. Jej kultywowanie rozwija nie tylko spokój ducha kultywującego, ale również pokój wśród społeczeństwa. Zgodnie z Prawem Karmy cnotliwe życie jest zasługą i daje szczęśliwe efekty, chroniąc kultywującego przed narodzinami na nieszczęśliwych poziomach egzystencji. Jest kilka poziomów sily dla ludzi o różnym stopniu zaawansowania w praktyce: od świeckich poprzez mnichów-nowicjuszy po zaawansowanych mnichów. Ludzie świeccy starają się zwykle przestrzegać pięciu wskazań, które są wspólne dla wszystkich buddyjskich szkół. Jeśli chcą, mogą również przestrzegać ośmiu wskazań, które dodają elementy ascetyzmu. Pięć podstawowych wskazań to: Powstrzymywać się od odbierania życia. Powstrzymywać się od brania tego co nie jest dane. Powstrzymywać się od złego seksualnego prowadzenia się. Powstrzymywać się od fałszywej mowy. Powstrzymywać się od zażywania intoksyków, które prowadzą do nieuwagi. Buddyjskie wskazania nie są nakazami, ale zaleceniami, jakimi należy się kierować, aby rozwijać się na drodze praktyki. Według buddyzmu kultywacja etyki i szczodrości (dana) same w sobie rozwijają świadomość do takiego stopnia, że narodziny w niebie są prawdopodobne, nawet jeśli nie ma dalszej buddyjskiej praktyki. W ośmiu wskazaniach trzecie wskazanie (na temat złego seksualnego prowadzenia się) staje się bardziej restrykcyjne i oznacza wskazanie celibatu. Trzy dodatkowe wskazania to: 6. Powstrzymywać się od jedzenia w zakazanym czasie (tj. po południu). 7. Powstrzymywać się od tańca, śpiewu, muzyki, oglądania przedstawień, noszenia girland, używania perfum i upiększania ciała kosmetykami. 8. Powstrzymywać się od spania w wysokich i luksusowych łożach. Medytacja Głównym celem buddystów jest transformacja swojego umysłu, a medytacja jest głównym środkiem ku temu celowi. Ma ona dać wgląd w działanie umysłu i możliwość rozwoju koncentracji, jasności umysłu i pozytywnych uczuć. Medytacja ma na celu uzyskanie wglądu w naturę świata i dostrzeżenie pustości wszelkich zjawisk i braku własnego „ja”, dzięki czemu możliwe jest wyzbycie się pragnień i przywiązań. Jest określana jako „bezwysiłkowe pozostawanie w tym, co jest” Waga medytacji dla buddyzmu wynika z przekonania, iż Budda głosił, że wyzwolenia należy poszukiwać wewnątrz siebie oraz że sam poprzez medytację osiągnął Oświecenie. Medytacja jest ostatnim z trzech elementów Ośmiorakiej Ścieżki, obejmującym trzy ostatnie punkty. Wszelkie wizje pojawiające się podczas głębokiej medytacji nie są jej celem, a jedynie skutkiem ubocznym i mogą być traktowane jako przeszkoda. Dwa główne rodzaje medytacji w buddyzmie to samatha (medytacja spokoju) i vipassana (medytacja wglądu). Samatha Samatha polega na utrzymywaniu umysłu w stanie koncentracji i wyciszenia. Osiąga się to poprzez koncentrację na wybranym obiekcie medytacji. Obiektów tych jest 40. Medytacja samatha ma dawać trzy korzyści: szczęście w obecnym życiu, szczęśliwe odrodzenie i uwolnienie się od umysłowych skaz, co jest warunkiem uzyskania wglądu. Wipassana Wipassana polega na obserwacji pewnych aspektów własnego życia. Istnieje wiele sposobów praktykowania vipassany, jednak najbardziej tradycyjna polega na świadomości oddechu, a następnie przejściu do obserwacji wszelkich innych pojawiających się zjawisk fizycznych i umysłowych. Praktykujący vipassanę powinien również starać się być uważny przez cały czas, także podczas wykonywania codziennych czynności. Vipassana ma na celu rozwój uważności, dzięki czemu praktykujący ma stać się bardziej świadomym wydarzeń mających miejsce dookoła niego i własnych procesów myślowych. Ma również prowadzić do wyzbycia się negatywnych emocji poprzez dostrzeżenie ich, zanim się w pełni rozwiną i likwidację ich poprzez obserwację (nie stłumienie). Celem medytacji vipassana jest uzyskanie wglądu w naturę rzeczywistości i rozproszenie iluzji, która nie pozwala jej dostrzec. Medytacja vipassana jest uznawana za ważniejszą od samathy, gdyż efekty tej drugiej praktyki są krótkotrwałe, a vipassana prowadzi do zrozumienia, co z kolei jest warunkiem wyzwolenia. Vipassana jest najważniejszą praktyką w tradycji theravada. Inne formy medytacji Medytacja wyciszenia samatha nie jest jedynym rodzajem medytacji w teorii buddyzmu. Ostatecznym celem medytacji jest usunięcie całkowite cierpienia i jego przyczyn oraz osiągnięcie „Doskonałego Oświecenia”. Przyczynami cierpienia są opisane według Dwunastu Ogniwach Współzależnego Powstawania: niewiedza oraz splamienia umysłu. W buddyzmie, rozpatrując jego różne tradycje, można wyróżnić cztery sposoby medytacji nakierowanej na usunięcie splamień: porzucenie splamień poprzez dożywotnią moralną dyscyplinę wyrzeczenia się niewłaściwych czynów i wykonywania właściwych, niepodleganie splamieniom poprzez angażowanie się w stany im zaprzeczające (stosując antidotum) aż do ich usunięcia, np. praca z pożądaniem cielesnym przy zastosowaniu kontemplacji nad obrzydliwością wnętrza ciała, użycie splamień jako użytecznych punktów odniesienia podczas medytacji nad ich naturą jako naturą rzeczywistości i umysłu siunjata aż do osiągnięcia braku splamień, przekształcenie bezpośrednio splamień w aktywności do oświecenia poprzez praktyki tantryczne w wadżrajanie. W buddyzmie therawady samatha i vipassana są głównymi medytacjami. Tym niemniej w innych tradycjach buddyzmu samatha i vipassana również występują, chociaż w ramach innych praktyk tj. w buddyzmie zen w ramach praktyki zazen, w buddyzmie tybetańskim w ramach wizualizacji jidama związanych z praktyką tantr, czy w buddyzmie Czystej Krainy w ramach recytacji imienia Buddy. Sztuka Najczęstszym motywem sztuki buddyjskiej jest postać Buddy. Początkowo był on przedstawiany jedynie w postaci symbolu, jednak już na początku naszej ery zaczęto tworzyć jego wizerunki w postaci ludzkiej. Jego rzeźby, posągi i obrazy noszą w sanskrycie nazwę buddharupa. Mają one na celu nie tyle upamiętniać historyczną postać, ile raczej stanowić przypomnienie o drzemiącym w ludziach potencjale osiągnięcia Oświecenia, jak również napawać oglądającego spokojem, inspirować go do osiągnięcia szczęścia. Innymi przedstawianymi postaciami są bodhisattwowie i inne bóstwa. Sztuka buddyjska przejawia się także w płaskorzeźbach i architekturze. Szczególnym jej rodzajem są mandale. Odłamy buddyzmu Rdzeń nauk buddyjskich, do który zalicza się Cztery Szlachetne Prawdy, Szlachetną Ośmioraką Ścieżkę, Trzy Cechy Istnienia, dwanaście ogniw współzależnego powstawania są wspólne dla wszystkich szkół. W szkołach Mahajany różnice filozoficzne i rozdział na hinajanę, Mahajanę i Wadżrajanę tłumaczony jest tym, że Budda Śiakjamuni udzielał nauk o różnym stopniu złożoności i charakterze, przeznaczonych dla różnych odbiorców. Nauki te stanowią podstawę rozmaitych tradycji. Obecnie możemy wyróżnić kilka głównych tradycji: Theravada („Droga Starszych” – nieprawidłowo nazywana hinajaną) – jedyna szkoła jaka przetrwała spośród szkół wywodzących się z tradycji Sthaviravada, Mahajana (zawierająca również niektóre podstawowe nauki Hinajany): Chan (jap. zen) Zen (tradycja japońska) Sŏn (tradycja koreańska) Amidyzm Szkoła Czystej Krainy Mahajana (zawierająca również niektóre podstawowe nauki Hinajany oraz szczególne metody Wadżrajany): Tendai Shingon Buddyzm tybetański (zawierający unikalne metody tantr Jogi Najwyższej): Ningma Kagju Sakja Dzionang Gelug Zobacz też Szlachetna Ośmioraka Ścieżka Trzy Obroty Kołem Dharmy i podział szkół Madhjamiki „Drogi Środka” medytacja flaga buddyjska Kanon Palijski Buddyzm w Europie Buddyzm w Polsce Buddyzm – kalendarium Przypisy Bibliografia Historia Buddyzm Therawada Dobre pytanie, dobra odpowiedź, Bhante Shravasti Dhammika, Wyd. Anatta, 2008 . Buddyzm zen Tylko nie wiem. Listy mistrza zen Seung Sahna i jego uczniów, Seung Sahn, Szkoła Zen Kwan Um, 2005 Kompas Zen, Seung Sahn, Wyd. Miska Ryżu, 2005 . Umysł zen, umysł początkującego, Shunryū Suzuki, II wyd. polskie Wydawnictwo ELAY, Jaworze 2010 . Buddyzm tybetański Świat buddyzmu tybetańskiego, Dalajlama Tenzin Giaco, Wydawnictwo MUDRA, 2002 . O naturze rzeczy, Lama Ole Nydahl Wydawnictwo Jacek Santorski & CO, Warszawa, 2008 . Linki zewnętrzne www.mahajana.net CyberSangha – portal buddyjski

508

https://pl.wikipedia.org/wiki/Budda

Budda

Budda (sanskr. Buddha „przebudzony”, „oświecony”, „ten, który nie śpi”), właśc. Siddhartha Gautama urodzony jako książę około 560 p.n.e. we wsi Lumbini na terenie dzisiejszego Nepalu. Pierwszą część swojego życia spędził na doświadczaniu przyjemności, otoczony zbytkiem i luksusem. Znudzony dotychczasowymi doświadczeniami wyszedł z pałacu i za jego murami zobaczył wiele cierpienia. To skłoniło go do tego, aby podjąć decyzję o porzuceniu dotychczasowego życia i staniu się wędrownym mnichem. Pewnego dnia pod drzewem Bodhi oddał się kilkudniowej medytacji, w trakcie której osiągnął oświecenie. Resztę życia poświęcił podróżom po Indiach i nauczaniu ludzi. Nadrzędnym celem nauk Buddy była pomoc ludzkości w uwolnieniu się z cierpienia. Oświeceniem Budda określa uwolnienie się od permanentnego cyklu odradzania i śmierci (samsary) oraz od cierpienia, które jest immanentną cechą ludzkiej natury. Budda zmarł w małym miasteczku Kusinara leżąc na prawym boku pomiędzy dwoma drzewami sal (damarzyk mocny), które według przekazów miały cudownie rozkwitnąć poza sezonem. Chociaż często mówi się, że zmarł z powodu otrucia daniem z wieprzowiny, które podarował mu świecki wyznawca, to z relacji „Discourse of the Great Decease” jasno wynika, że Budda wyzdrowiał po chorobie, a jego śmierć nastąpiła jakiś czas później z przyczyn naturalnych. Nauki mnicha stały się fundamentem nowego nurtu religijno-filozoficznego, zwanego buddyzmem. Sam Budda nie jest postrzegany jako bóg, prorok czy istota nadprzyrodzona, tylko jako oświecony człowiek. Co więcej, uważał on, że: „Wszystkie żyjące istoty mają naturę Buddy i mogą stać się Buddami”. Imiona Buddy: Gautama – imię po macosze. Siddhartha – ten który osiągnął cel – sam sobie je nadał. Siakjamuni – najwyższy mędrzec-asceta (muni), bądź mędrzec-asceta z rodu Siakjów. Budda – od słowa bodhi, tj. oświecenie, przebudzenie. Dodatkowe określenia z jakimi najczęściej można się spotkać, to właśnie Budda, Mahapurusza (Wielka Istota) i Tathagata (ten, który urzeczywistnił drogę do wyzwolenia). Osoba i stan Słowo „Budda” ma dwa znaczenia. W węższym zakresie dotyczy tylko Buddy Siakjamuniego, założyciela buddyzmu. Poniższy artykuł dotyczy ogólniejszego znaczenia tego słowa (jest wówczas pisane małą literą). Słowo „budda” należy pisać małą literą, gdy chodzi ogólnie o jakiegoś buddę (bądź o stan buddy = oświecenie), a wielką, gdy piszemy o kimś konkretnym (np. o Buddzie Siakjamunim). Według nauk Mahajany, Budda to nie jest tylko historyczna postać, ale przede wszystkim trzy ciała Buddy. Budda jako stan Budda to istota oświecona; ktoś kto przebudził się ze stanu niewiedzy, wykroczył poza cierpienie ludzkiej egzystencji, posiadł najwyższą mądrość i zerwał z wszelkim przywiązaniem. W tym sensie doszedł on dalej niż bodhisattwa, który odradza się, aby móc przynosić pożytek wszystkim czującym istotom. Budda zerwał już nawet z tym przywiązaniem, a zatem po śmierci zamiast kolejnego wcielenia czeka go stan nirwany. Zgodnie z naukami sutr, aby zostać buddą należy spełnić dwanaście czynów: odrodzenie w świecie po przebywaniu w niebiosach Tushita zajęcie miejsca w łonie (matki) narodziny w świecie opanowanie mistrzostwa w światowych naukach i dyscyplinach radość z przyjemności dostatku i towarzystwa przyjaciół wyrzeczenie się świata i światowych celów ascetyczne wysiłki udanie się do miejsca oświecenia pod drzewem Bodhi pokonanie armii negatywnych mocy osiągnięcie doskonałego oświecenia obrócenie „kołem Dharmy” zamanifestowanie Nirwany Dziewięć przymiotów Buddy Buddyści medytują (lub kontemplują) Buddę jako posiadającego dziewięć głównych cech. Te cechy są często wspominane w wersetach pieśni w kanonie palijskim (tipitaka)i są wyśpiewywane codziennie w wielu buddyjskich klasztorach, jako element hołdu składanego Buddzie. Na dziewięć najważniejszych atrybutów Buddy składają się: 1. araham (święty) 2. samma-sambuddho (całkowicie oświecony) 3. vijja -carana-sampanno (obdarzony prawdziwą wiedzą i wzorcowym postępowaniem) 4. sugato (podążający właściwą ścieżką) 5. lokavidu (znawca wszechświata) 6. anuttaro-purisa-dhamma-sarathi (niezrównany przywódca prowadzący innych) 7. sattha-deva-manussanam (nauczyciel ludzi i bogów) 8. buddho (przebudzony) 9. bhagava (błogosławiony) To, co na pierwszy rzut oka wydaje się dość krótkim wersetem, okazuje się mieć głęboki przekaz. Cechy Buddy wymienione w tych 9 palijskich wyrażeniach mają niebagatelne znaczenie dla wyznawców buddyzmu. Nauczanie Nauki Buddy nazywane są Dharmą (pali: Dhamma). Dharma naucza, że wszelkie cierpienie powstaje z przywiązania, szczególnie przywiązania do ziemskich pragnień. Nirwanę osiąga się, ucząc się, jak osiągnąć spokój umysłu przez przezwyciężenie przywiązania do różnych obiektów materialnych, a także pragnień emocjonalnych, takich jak zazdrość, chciwość, pożądanie i duma. „Wielki dar – dar Dharmy zwycięża wszystkie dary”. Cztery szlachetne prawdy Podstawowe nauki głoszone przez Buddę przedstawiają drogę, którą ludzie muszą przebyć w celu osiągnięcia oświecenia. Prawda o cierpieniu. Cierpienie jest wspólne dla wszystkich istot, które żyją w świecie dualizmu pomiędzy szczęściem a cierpieniem. Jedno jest przeciwwagą dla drugiego i jedno bez drugiego nie może istnieć. Przyczyna cierpienia. Ludzie swoimi oczekiwaniami i pragnieniami sami wytwarzają cierpienie. Wynika ono z błędnego postrzegania rzeczywistości, a jego przyczyna leży w umyśle, a nie w świecie zewnętrznym. Koniec cierpienia. Sposobem na ograniczenie cierpienia jest usunięcie jego przyczyny, czyli wygaszenie emocji oraz pozbycie się egoistycznych potrzeb oraz pragnień, a tym samym osiągnięcie nirwany. Droga do zakończenia cierpienia. Wyjście ze stanu cierpienia jest możliwe dzięki poznaniu nauk Buddy oraz zastosowaniu ich w codziennym życiu. Droga Środka / Szlachetna Ośmioraka Ścieżka Praktyczny przewodnik, zawierający wytyczne, którymi ludzie powinni się kierować w codziennym życiu, aby podnieść jego wartość, zminimalizować cierpienie i zbliżyć się do oświecenia. Właściwa percepcja – postrzeganie życia ze zrozumieniem i współczuciem. Właściwe myślenie – skupienie się na produktywnych myślach i dobrych intencjach. Właściwa mowa – pozytywne komunikaty, które nie ranią innych'.' Właściwe działanie – etyczne postępowanie z uwzględnieniem całego stworzenia'.' Właściwe zarabianie – podjęcie pracy użytecznej społecznie i nienagannej moralnie'.' Właściwy wysiłek – zrównoważone i słusznie ukierunkowane działanie'.' Właściwa uważność – bycie świadomym swoich myśli, emocji i czynów'.' Właściwa medytacja – oczyszczenie umysłu i osiągnięcie wewnętrznego spokoju'.' Trzy uniwersalne prawdy Podczas medytacji na łonie natury i kontemplacji rzeczywistości Budda doznał oświecenia na temat prawdziwej natury rzeczy i istoty funkcjonowania wszechświata, co ujął w postaci trzech uniwersalnych praw. Nic nie ginie we wszechświecie – materia zamienia się w energię, energia zamienia się w materię. Wszystko podlega zmianie – jedyną pewną rzeczą w życiu jest zmiana, cykl życia i śmierci. Prawo przyczyny i skutku (karma) – nic się nie dzieje bez przyczyny, zachodzi akcja i reakcja. Potrójny klejnot / trzy skarby Stając się wyznawcą buddyzmu każdy uczeń oddaje się pod opiekę, „przyjmuje schronienie w trzech skarbach”. Kroczenie drogą ku przebudzeniu i zgłębianie sensu ludzkiego istnienia może okazać się praktyką wymagającą dużo czasu, wysiłku i siły charakteru, dlatego osiągnięcie pełnego potencjału duchowego jest możliwe dzięki oparciu na trzech autorytetach wiary. Budda (Założyciel) – przewodnik, inspiracja i ostateczny nauczyciel duchowy; Dharma (Nauka) – ścieżka, którą dzięki naukom Buddy podąża się ku przebudzeniu; Sangha (Wspólnota) – nauczyciele lub towarzysze, którzy razem studiują nauki, dzielą się doświadczeniami i praktykują medytację. Trzy trucizny / trzy pożary Główne wady charakteru, które stoją na przeszkodzie wzrastania duchowego, powodują cierpienie i nie pozwalają wyjść z koła samsary. Pożądanie – powoduje nadmierne przywiązanie i chciwość ego. Nienawiść – powstaje w akcie samoobrony przeciwko zagrożeniom i niesprawiedliwości. Złudzenie – błędne postrzeganie rzeczywistości i niezdolność do zrozumienia istoty rzeczy. Pięć wskazówek Wytyczne moralnego zachowania, które powinny być przestrzegane w celu gromadzenia dobrej karmy, doskonalenia osobowości i umysłu oraz wzrastania na ścieżce do nirwany. Zakaz zabijania – niekrzywdzenie innych istot oraz poszanowanie ich życia. Zakaz kradzieży – brak oszustw, przywłaszczania sobie cudzego mienia i wyzysku gospodarczego. Zakaz niewłaściwego zachowania seksualnego – unikanie wykorzystywania seksualnego, molestowania, cudzołóstwa. Zakaz kłamstwa – powstrzymanie się od kłamstwa, obrażania, wyzwisk, plotek, pustosłowia. Zakaz używania środków odurzających – szacunek dla trzeźwego umysłu i obiektywnego wglądu w rzeczywistość. Ikonografia W pierwotnym buddyzmie nie wyobrażano postaci Buddy, ograniczając się po przedstawień symbolicznych, jak ślady stóp, drzewo bodhi itd. W późniejszym okresie, prawdopodobnie pod wpływem sztuki greckiej (tzw. sztuka Gandhary), zaczęto przedstawiać buddę w postaci ludzkiej. Przypisy Linki zewnętrzne Budda - lekcje, cytaty, ciekawostki, miska Buddy, https://siedemosmych.pl/budda-lekcje-cytaty-ciekawostki-miska-buddy/ (pol.) [dostęp 2020-09-19] Mahamevnawa International Meditation Centre, http://mahamevnawaimc.org/the-qualities-of-the-supreme-buddha/, (ang.), [dostęp 2020-09-18]

510

https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C5%82ona%20kom%C3%B3rkowa

Błona komórkowa

Błona komórkowa, błona cytoplazmatyczna, błona plazmatyczna, plazmolemma, plazmolema (cytolemma, plasmolemma) – półprzepuszczalna błona biologiczna oddzielająca wnętrze komórki od świata zewnętrznego. Jest ona złożona z dwóch warstw fosfolipidów oraz białek, z których niektóre są luźno związane z powierzchnią błony (białka powierzchniowe), a inne przebijają błonę (białka przezbłonowe) lub są w niej mocno osadzone motywem białkowym lub niebiałkowym (białka błonowe). Zazwyczaj inne białka występują po wewnętrznej, a inne po zewnętrznej stronie błony. Cząsteczki należące do błony mogą łatwo poruszać się wewnątrz swojej warstwy (dyfuzja lateralna, o ile nie są związane na przykład od wewnątrz z białkami cytoszkieletu), jednak napotykają duże trudności z przejściem do warstwy przeciwnej. Podobna asymetria dotyczy także samej błony, która ma zazwyczaj odmienny skład (różne proporcje, ale i jakość) lipidowy w swojej monowarstwie wewnętrznej i zewnętrznej. Asymetria jakościowa rozmieszczenia lipidów może także dotyczyć płaszczyzny błony – w monowarstwach istnieją lokalne obszary o składzie odbiegającym od rozkładu przypadkowego, zwane tratwami lipidowymi. Są one bogatsze od sąsiednich obszarów monowarstwy w specyficzne lipidy, cholesterol lub białka. Lipidy znajdujące się w takich domenach mogą być poniżej temperatury głównego przejścia fazowego i nie mieć struktury ciekłokrystalicznej, co powoduje ich agregację. Funkcje tratw oraz sposoby ich powstawania w błonach nie są jeszcze dokładnie znane, ale nie wyklucza się ich interakcji i wpływania na aktywność białek błonowych lub udział w fuzjach błon. Błony muszą dla swojego właściwego funkcjonowania zachować półpłynną konsystencję. Zarówno znaczne obniżenie, jak i znaczne podwyższenie temperatury zmienia właściwości błony w stopniu, który może być dla komórki śmiertelny. Dlatego organizmy żyjące w różnych temperaturach mają różny skład błon komórkowych. Różnice między błonami komórek archeonów a błonami komórek innych organizmów U wszystkich organizmów, poza archeonami, fosfolipidy wchodzące w skład błony komórkowej składają się głównie z glicerolu połączonego wiązaniem estrowym z nierozgałęzionymi kwasami tłuszczowymi, które nie reagują między sobą. Organizmy żyjące w wysokich temperaturach mają też dużo cholesteroli w błonach komórkowych. Fosfolipidy błon komórkowych archeonów składają się z glicerolu połączonego wiązaniem eterowym z łańcuchami powstałymi z izoprenu. Łańcuchy te mogą być rozgałęzione, mogą łączyć się ze sobą, mogą nawet łączyć się z fosfolipidami z przeciwnej warstwy błony. Te połączenia stabilizują błonę i umożliwiają niektórym archeonom życie w ekstremalnie wysokich temperaturach. Funkcje błon Chronią komórki przed działaniem czynników fizycznych i chemicznych, a także przed wnikaniem obcych organizmów, w szczególności chorobotwórczych. Regulują transport wybranych substancji z i do komórki. Reagują na bodźce chemiczne, termiczne i mechaniczne. Pełnią też funkcje enzymatyczne, katalizując różne reakcje metaboliczne. Utrzymują równowagę między ciśnieniem osmotycznym wewnątrz i na zewnątrz komórki. Uwagi Bibliografia Linki zewnętrzne Błony biologiczne

511

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bonsai

Bonsai

– sztuka miniaturyzowania drzew, krzewów lub roślin uprawianych w odpowiednio dobranych, płaskich naczyniach, donicach (np. ceramicznych). Efekt ten jest uzyskiwany poprzez specyficzne, staranne przycinanie, ograniczanie korzeni oraz pielęgnację uwzględniającą właściwości rośliny. W potocznym znaczeniu – zminiaturyzowane rośliny o sztucznie wymuszonym, płytkim systemie korzeniowym umieszczone w płaskim naczyniu. Słowo bonsai jest często mylone pod względem wymowy i znaczenia ze słowem banzai (万歳, dosł.: „10 tys. lat”). Jest to okrzyk wyrażający radość, uznanie, pozdrowienie: „Niech żyje!”, „Hurra!”. Ponadto niektóre wydawnictwa podają błędnie, że słowo to można wymawiać także lub wyłącznie bonzai. Historia Penzai Pochodzenie i źródła bonsai sięgają około 1300 lat wstecz i są kojarzone z obrazem na wewnętrznej ścianie grobowca chińskiego księcia Li Xiana (Mauzoleum Qianling) w prowincji Shaanxi. Jest tam szereg ludzi, z których jeden niesie penzai (盆栽) w płytkim naczyniu, trzymając go w obu rękach, aby przedstawić go księciu. W donicy znajdują się dwie przypominające kamienie bryły, z których wyrastają rośliny. Ten obraz pokazuje nam, że w starożytnych Chinach istniało upodobanie do roślin doniczkowych. Bonsan Według legend chramu Kasuga-taisha (Zwój nr 5. National Diet Library), najstarszy wizerunek bonsai w Japonii można zobaczyć na zwoju stworzonym około 700 lat temu, po okresie Kamakura (1185–1333). Po tym okresie, na składanych parawanach (byōbu) tworzonych licznie w okresach Muromachi (1336–1573) i Edo (1603–1868) ich twórcy przedstawiali bonsai. W 1603 roku w słowniku japońsko-portugalskim napisanym w języku portugalskim przez portugalskich misjonarzy z Towarzystwa Jezusowego znajduje się hasło oznaczające bonsan. Słowo to koresponduje z obrazami bonsai na ówczesnych parawanach. Bonsai przedstawiane na składanych parawanach były znane jako bonsan (盆山). Hachi-no-ki W okresie Azuchi-Momoyama (1573–1603) powstała sztuka teatru nō pt. Hachi-no-ki (鉢木 „Drzewo doniczkowe”), przekazująca historię i kulturę bonsai. W spektaklu, którego akcja ma miejsce w okresie Kamakura, podróżujący w dniu obfitych opadów śniegu wędrowny mnich z pielgrzymką do Kamakury zatrzymuje się w Sano, w prowincji Kōzuke (ob. prefektura Gunma), gdyż gromadzący się śnieg uniemożliwia mu dalszą wędrówkę. Puka do drzwi jednego z przydrożnych domów i prosi żonę właściciela domu o nocleg. Kiedy pan domu o imieniu Tsuneyo wraca do domu i spotyka mnicha proszącego o przysługę, początkowo mu odmawia, argumentując że są zbyt biedni, aby przyjąć gościa na noc. Jednak idąc za sugestią żony biegnie za mnichem (który już się oddalił) i oferuje mu nocleg. Gdy zimno staje się coraz silniejsze, Tsuneyo wkłada swoje ukochane, zadbane drzewka doniczkowe (bonsai): śliwy, wiśni i sosny do paleniska i pali je, aby ogrzać pokój w trosce o swojego gościa. Kiedy mnich pyta Tsuneyo, jak ma na imię, początkowo Tsuneyo waha się z odpowiedzią, uważając je za niegodne ujawnienia, ale w końcu wyjawia mnichowi swoje imię i historię o tym, jak jego krewni pozbawili go jego ziemi i spowodowali, że wpadł ubóstwo. Mówi również, że chociaż prowadzi nędzne życie, jest gotowy do udania się do Kamakury, aby walczyć dla sioguna w przypadku, gdyby pojawiła się jakakolwiek niebezpieczna sytuacja. Następnego ranka ze smutkiem żegnają się i mnich opuszcza dom Tsuneyo. Kilka dni później Tokiyori Hōjō (1227–1263), regent siogunatu Kamakura, zbiera wojowników w ośmiu prowincjach regionu Kantō. Słysząc o tych rozkazach, Tsuneyo nędznie ubrany szybko udaje się do Kamakury. Tokiyori nakazuje swojemu podwładnemu, Nikaidō, znaleźć wojownika noszącego podartą zbroję, niosącego zardzewiały miecz z długą rękojeścią i jadącego na kościstym koniu. Nikaidō znajduje nędznie ubranego wojownika, Tsuneyo. Przybywając przed oblicze Tokiyoriego, Tsuneyo spostrzega nagle, że ​​wędrowny mnich, którego gościł, jest w rzeczywistości regentem Tokiyorim Hōjō. Jak się okazało Tokiyori zebrał swoich wojowników, aby przekonać się, czy Tsuneyo dotrzymuje słowa. Tokiyori komplementuje Tsuneyo, który dotrzymał słowa i przybył w pośpiechu do Kamakury. Obiecuje zwrócić Tsuneyo skradzioną przez krewnych ziemię, a ponadto, wdzięczny za poświęcenie trzech drzewek doniczkowych, które zostały spalone, aby utrzymać go w cieple, Tokiyori obdarza Tsuneyo trzema kawałkami ziemi kojarzącymi się ze: śliwką, wiśnią i sosną. Tsuneyo wraca z radością do swojego domu w prowincji Kōzuke. Okres Edo W okresie Edo na terenie rezydencji daimyō powstawały ogrody, w których można było zobaczyć bonsai. Do tego czasu posiadanie i pielęgnacja bonsai ograniczała się do klas wyższych. Jednak pod koniec tego okresu zajęli się tym hobby zwykli ludzie, co widać na ówczesnych drzeworytach ukiyo-e. Okres Meiji Na początku okresu Meiji (1868–1912) powstała sztuka bonsai, którą znamy dzisiaj, wraz ze słowem, które ją opisuje. Liczni miłośnicy bonsai pojawili się w kręgach politycznych i biznesowych. W ich domach tworzono specjalne miejsca do ekspozycji. Kultura bonsai przeniknęła także do kręgów intelektualistów, ludzi literatury, znawców sztuki. Wielki pisarz tego okresu, Sōseki Natsume (1867–1916), pisał o bonsai w swoich powieściach: Gubijinsō (Mak polny, 1907), Higan sugi made, (To the Spring Equinox and Beyond, 1912). W okresie Meiji cenne okazy bonsai zostały wystawione na wielkich wystawach w Europie Zachodniej. W 1873 roku na Światowych Targach w Wiedniu (po raz pierwszy Japonia uczestniczyła w takiej wystawie) oraz na Międzynarodowej Wystawie w Paryżu w 1878 roku. Okres Taishō W okresie Taishō (1912–1926) bonsai uznano za formę sztuki i uznano, że powinna być ona spopularyzowana na całym świecie. Kierujący „kampanią sztuki bonsai”, która trwa do dziś, był Toshio Kobayashi (1889–1972), redaktor naczelny i wydawca specjalistycznego magazynu „Bonsai”, który był publikowany w tamtym okresie. Kobayashi utrzymywał, że bonsai to nie tylko zajęcie ogrodnicze, ale forma sztuki tej samej klasy, co malarstwo czy rzeźba, i zasługuje na oficjalne uznanie. Zorganizował on kampanię na rzecz utworzenia wystawy w jednej z galerii sztuki, która powstała w okresie Meiji w celu prezentacji sztuki zachodniej. Ten ruch zaowocował wystawą Kokufu Bonsai Exhibition, która odbyła się w 1934 roku w Muzeum Sztuki Prefektury Tokijskiej (ob. Tokyo Metropolitan Art Museum). Ta sama wystawa co roku odbywa się w tym samym miejscu. Opis ogólny Uzyskanie doskonałej formy bonsai to rezultat wieloletniej pielęgnacji, niekiedy kilku pokoleń ogrodników. Najbardziej cenione są bonsai z drzew długowiecznych, jak dęby, sosny, cisy, świerki, jałowce. Najmniej natomiast ceni się krótko żyjące gatunki roślin, jak np. topola. W sztuce bonsai wyróżnia się liczne style, według których kształtowane jest drzewko, różniące się głównie kształtem pnia i pochyleniem do doniczki. Drzewko bonsai nigdy nie jest „skończone” – jest ono żywą rośliną, wymagającą stałej pielęgnacji polegającej nie tylko na podlewaniu i nawożeniu, lecz również na dbaniu o skarłowaciały kształt rośliny poprzez używanie technik mechanicznych. Drzewko jest więc przycinane, pędy uszczykiwane, a gałęzie owijane drutem, aby zachowały nadany im kształt. Bardzo często sztuce bonsai towarzyszą kompozycyjnie dodatkowe elementy np. drobne rośliny lub kamienie. Umiejętność tworzenia takich ekspozycji zyskała rangę osobnych dziedzin: kusamono i suiseki. Bonsai są klasyfikowane w różny sposób i pod różnym kątem. Najbardziej ogólny podział jest następujący: shōhaku-bonsai – tworzone z drzew iglastych, wiecznie zielonych; zōki-bonsai – tworzone z drzew i krzewów liściastych, zmieniających kolory w zależności od pory roku; hana-mono – tworzone z roślin pozwalających na docenienie piękna kwiatów; mimono-bonsai – tworzone z roślin ozdobnych, dających wizualny efekt swoimi owocami. Podstawowe style bonsai Bunjin-gi (styl drzewo literatów) Wyrafinowaną formę drzewa uzyskuje się, odrzucając wszystkie zasady sztuki bonsai stosowane w innych stylach. Regułą jest formowanie rzadkich gałązek w 2/3 wysokości drzewa. Inspiracją dla tego stylu były drzewa przedstawiane na obrazach twórców południowej szkoły chińskiego malarstwa pejzażowego nazywanej nanga, znanego też jako bunjin-ga („malarstwo literatów, intelektualistów”, ang. „literati”). Malarze tej szkoły nie byli profesjonalnymi artystami. Wędrowali i mieszkali samotnie w górskich szałasach, poświęcając się kontemplacji, kaligrafii, poezji i malarstwu. Sposób przedstawiania przez nich drzew uwidacznia wpływy uprawianej pędzelkiem kaligrafii. Niewątpliwie jednak wzorem były drzewa rosnące przez całe lata w ekstremalnych warunkach i im zawdzięczające swój kształt. Sposób przedstawiania drzew na obrazach i drzeworytach przez wielkich japońskich artystów: Hiroshige Utagawę (1797–1858) i Hokusai’a Katsushikę (1760–1849), również nie odpowiada żadnemu tradycyjnemu stylowi bonsai oprócz stylu bunjin-gi. Pochylone wierzchołki drzew, gałęzie okrążające pień lub krzyżujące się z nim są akceptowane tylko w tym stylu. Jednak ekspresja i nieskrępowana swoboda drzewek formowanych w stylu bunjin-gi powodują, że nawet konserwatywnie nastawieni mistrzowie bonsai uznali już jego piękno. Chokkan (styl wyprostowany, regularny) Drzewko o pniu wyprostowanym. Jest to podstawowy styl bonsai, charakteryzujący się pionowym, mocnym pniem harmonizującym z głównymi gałęziami. Gałęzie uformowane w kształcie piramidy wyrastają we wszystkich kierunkach, także do tyłu. Wbrew pozorom formowanie drzewek w tym stylu nie jest sprawą prostą, gdyż wymaga dużej precyzji. Przyjmuje się, że najniższa gałąź skierowana do tyłu wyrasta między drugą a trzecią gałęzią od dołu. Drzewko uformowane w stylu Chokkan z gałęziami skierowanymi ku górze sprawia wrażenie młodego, natomiast gdy gałęzie drzewka są skierowane ku dołowi lub uformowane poziomo, stwarza to efekt starości. Roślinami szczególnie polecanymi do formowania w tym stylu są: sosny (Pinus), modrzewie (Larix), jodły (Abies), jałowce (Juniperus), cyprysy (Cupressus), wiązy (Ulmus), klony (Acer), buk (Fagus) i dęby (Quercus). Fukinagashi (styl ukształtowany przez wiatr) W stylu tym gałęzie wyrastają lub są wygięte tylko w jedną, wyznaczoną przez wiatr, stronę. Pień może być pochylony w tym samym kierunku co gałęzie lub w stronę przeciwną. Wyróżnia się dwie odmiany stylu, a mianowicie: drzewka uformowane w sposób sprawiający wrażenie, jakby były narażone na działanie ciągłego wiatru lub jakby zostały uderzone nagłym, silnym podmuchem. W tego typu kompozycjach nie można pozwolić na wyrastanie wielu młodych gałązek, gdyż ich zagęszczenie psułoby efekt płynnej linii tego stylu. W tym stylu formuje się głównie sosny (np. Pinus mugo) i klony (Acer). Hōkidachi (styl miotlasty) Styl najczęściej wybierany przez początkujących bonsaistów. Jego stworzenie nie wymaga wielkiej wprawy i umiejętności. Jest to drzewko o koronie miotlastej. Z prostego pnia wyrastają główne konary, tworząc wachlarzowatą koroną drzewa. Dobrze jest, gdy pień ma mocną nasadę. Do formowania w tym stylu nadają się drzewka bez nisko wyrastających gałęzi, których obecność wymagana jest w innych stylach. Najczęściej używanymi roślinami do formowania w stylu hōkidachi są brzostownice (Zelkova), klony (Acer), wiązy (Ulmus), cyprysiki (Chamaecyparis), brzozy (Betula) oraz drzewa kwitnące i owocujące. Ikadabuki (styl tratwy) Jest to lasek bonsai, którego drzewa są gałęziami pionowo wyrastającymi z poziomo zakopanego w pojemniku pnia. Jest to jeden z łatwiejszych stylów. Jego zaletą jest jednolity charakter drzewek, których zabarwienie zmienia się w zależności od pory roku. Do formowania w tym stylu nadają się zarówno drzewa i krzewy liściaste, jak i iglaste. Najczęściej formuje się sosny (Pinus), świerki (Picea), jodły (Abies), wiązy (Ulmus), buki (Fagus) i klony (Acer). Kengai (styl kaskadowy) Wzorem drzew formowanych w stylu kengai są drzewa i krzewy zwieszające się z występów skalnych. Bonsai w stylu kaskadowym powinien mieć wijący się pień. Może mieć dowolną liczbą gałęzi lewych, prawych i frontowych. Wierzchołek drzewka powinien się znajdować poniżej dna pojemnika. Wymaga pojemnika głębszego niż drzewka w innych stylach. Drzewko w stylu kengai ma najlepiej wyważone proporcje, gdy najwyższy punkt drzewka, środek nasady pnia, środek dolnego brzegu pojemnika i najniższy punkt nadziemnej części drzewka znajdują się w jednej linii. Idealnymi drzewami i krzewami do formowania w tym stylu są: sosny (Pinus), jałowce (Juniperus), bluszcze (Hedera), wierzby (Salix), azalie (Azalea), irgi (Cotoneaster), oliwniki (Eleagnus) i drzewa owocowe. Wyróżnia się też styl han-kengai – styl półkaskadowy Shakan (styl pochylony) Wyróżnia się trzy odmiany stylu shakan: shō-shakan – drzewko lekko pochylone; chū-shakan – drzewko średnio pochylone; dai-shakan – drzewko mocno pochylone. Styl ten uważany za łatwy, często jest stosowany przez początkujących. Szczególną uwagę należy zwrócić na wizualne wyważenie środka ciężkości drzewka. Osiąga się to przez właściwe formowanie nisko wyrastających gałęzi. Częściej jednak wyważenie to osiąga się przez skierowanie wierzchołka w przeciwną stronę niż pień. Poleca się wykorzystywać w tym stylu sosny (Pinus) i azalie (Azalea). Moyōgi (styl wyprostowany, nieregularny) Tworząc bonsai w stylu moyōgi (styl wyprostowany, nieregularny) należy formować jedną gałąź na lewo, drugą na prawo i trzecią do tyłu dla uzyskania perspektywy, czwartą gałąź na lewo itd. Aby uzyskać optyczne wyważenie kompozycji w tym stylu, wierzchołek drzewka musi leżeć na pionowej linii przechodzącej przez środek nasady pnia. Czasem odstępuje się od tej zasady, formując bonsai w stylu shakan-moyōgi, czyli drzewko w stylu moyōgi pochylone w sposób charakterystyczny dla stylu shakan. Przy formowaniu drzewka w stylu moyōgi należy dążyć do tego, aby wygięcia pnia były odpowiednio widoczne, przez co wygląd drzewka staje się interesujący. Jest to styl najczęściej spotykany w światowych kolekcjach. Do formowania w stylu moyōgi nadają się sosny (Pinus), jałowce (Juniperus) i większość drzew liściastych. Takan (styl o wielu pniach) Bonsai, w których z jednego systemu korzeniowego wyrasta kilka pni. Drzewka o dwu pniach nazywają się sōkan. Liczba „2” jest jedyną liczbą parzystą akceptowaną przez twórców bonsai i to tylko w tym stylu. Pozostałe style tworzone z grup drzew zawierają zawsze ich nieparzystą liczbę. Drzewka o trzech pniach to sankan, a te o pięciu i więcej – kabudachi. Poniżej rozwidlenia pnia nie mogą wyrastać żadne gałązki. Pnie nie mogą być równej długości. Pierwsza dolna gałąź pnia niższego zawsze powinna wyrastać niżej, niż pierwsza dolna gałąź pnia wyższego. Gałęzie obu pni nie mogą się krzyżować. Drzewa i krzewy najczęściej formowane w tym stylu to: sosny (Pinus), jałowce (Juniperus), świerki (Picea) i klony (Acer). Ishizuke (styl z wykorzystaniem skał) Są dwa sposoby sadzenia pojedynczych okazów bonsai na kamieniach. W pierwszym korzenie oplatają kamień, ale sięgają podłoża w pojemniku i głównie stamtąd czerpią wodę i składniki pokarmowe, natomiast w drugim drzewko jest rzeczywiście posadzone na kamieniu. Samo ukształtowanie drzewa zależy od wizji autora. Na kamieniu może być posadzone jedno drzewko, grupa drzewek, a nawet stworzony cały krajobraz w miniaturze z różnymi rodzajami roślin. Forma z korzeniami oplatającymi skałę Forma ta nawiązuje do naturalnych miejsc, gdzie drzewa wyrastają na półkach skalnych i w szczelinach. Wzorem może być fragment skalistego brzegu, szczyt górski lub skalista wysepka. Korzenie oplatają skały, aby sięgnąć do wody i składników pokarmowych w głębszych warstwach podłoża. Po dotarciu do gleby korzenie grubieją, ponieważ są głównymi elementami dostarczającymi wodę i pokarm do części nadziemnej rośliny. Ponieważ korzenie pozostają na wierzchu skały, narażone na warunki zewnętrzne, twardnieją i przylegając do skały stają się przedłużeniem pnia. Drzewka uprawiane w ten sposób powinny odznaczać się naturalnie silnymi korzeniami. Polecane są klony (Acer), szczególnie klon Bürgera, chiński wiąz (Ulmus), sosny (Pinus) i jałowce (Juniperus). Forma osadzona na skale Forma ta różni się od poprzedniej tym, że korzenie związane są z kamieniami i sięgają podłoża. Forma przedstawia drzewa w stanie naturalnym rosnące na szczytach gór i urwisk. W tej formie płaski kawałek skały lub łupka może zastępować pojemnik. Można też wybrać wysoki kamień o zróżnicowanej powierzchni i ustawić go na tacy np. z piaskiem. Podobnie jak w przypadku form z korzeniami oplatającymi kamień, trzeba zwrócić uwagę, czy drzewko posadzone na kamieniu wygląda naturalnie. Rozłożyste buki (Fagus) na przykład nie rosną w skalistych, górskich okolicach. Najlepiej nadają się sosny (Pinus), jałowce (Juniperus) i świerki (Picea). Bonkei (krajobraz na tacy) Bonkei (盆景) to miniaturowy ogród, krajobraz na tacy, minipejzaż. Tworzenie naturalnej scenerii poprzez ułożenie ziemi, piasku, kamieni, mchu, roślinności. Jest to sztuka plastyczna, która próbuje trójwymiarowo odtworzyć i wyrazić piękno natury, podobnie jak ogrody (nihon-teien), bonsai i układanie kwiatów (ikebana). W przeciwieństwie do bonsai, które wyglądem pojedynczego drzewa przypomina nam o pięknie natury, ważne jest, aby wyrazić piękno poprzez obmyślenie aranżacji i scenerii. Saikei Saikei (栽景), opisywany jako „krajobraz na tacy”, „krajobraz z roślinami”, jest potomkiem takich japońskich sztuk, jak: bonsai, bonseki i bonkei. Istnieje też pewne pokrewieństwo z miniaturowymi sztukami krajobrazowymi Chin i Wietnamu. Sztuka ta polega na tworzeniu krajobrazu, który pasuje do tacy, łączy żywe drzewa z ziemią, skałami, wodą i towarzyszącą roślinnością (np. pokryciem terenu). Saikei jest kompozycją krótkotrwałą, którą po pewnym czasie można rozłożyć lub zmienić. Może też być traktowana jako szkółka drzew dla bonsai. Jest to oryginalna, stworzona po II wojnie światowej, koncepcja Japończyka Toshio Kawamoto. Słownik Bonseki – miniaturowy krajobraz z białego piasku, żwiru i kamieni, utworzony na pokrytej czarną laką tacy; kamienie służące jako „fundamenty” takiego pejzażu; Nebari – bonsai, w którym korzenie są widoczne na lub nad powierzchnią gleby; Netsuranari – odnosi się do drzewa, którego pnie wystają z jednego korzenia w sposób przylegający do ziemi. Jest tylko kilka gatunków, z których wyrośnie takie drzewko, w tym m.in.: goyōmatsu (japońska sosna biała, sosna drobnokwiatowa) (Pinus parviflora Siebold et Zucc.), sugi (japoński cedr, Cryptomeria japonica) i yama-momiji (klon palmowy, Acer palmatum Thunb.). Netsuranari o parzystych pniach są niepopularne, podobnie jak w przypadku drzewek o wielu pniach (takan); Tokonoma – wnęka w tradycyjnym domu japońskim, służąca prezentowaniu przedmiotów artystycznych, jak: bonsai, ikebana, kakemono; Yose-ue – styl leśny, liczba drzewek powinna być nieparzysta i powinny być ustawione naprzeciwko siebie. Galeria Zobacz też Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Omiya Bonsai Village Omiya Bonsai Art Museum Arcydzieła bonsai Strona oficjalna World Bonsai Friendship Federation Ogrodnictwo japońskie

512

https://pl.wikipedia.org/wiki/Boles%C5%82aw%20III%20Krzywousty

Bolesław III Krzywousty

Bolesław III Krzywousty (ur. 20 sierpnia 1086, zm. 28 października 1138) – książę małopolski, śląski i sandomierski w latach 1102–1107, książę Polski w latach 1107–1138. Pochodził z dynastii Piastów, był synem Władysława I Hermana i Judyty czeskiej, córki króla Czech Wratysława II, oraz ojcem książąt: Władysława II Wygnańca, Bolesława IV Kędzierzawego, Mieszka III Starego, Henryka Sandomierskiego i Kazimierza II Sprawiedliwego. Bolesław rozpoczął panowanie w latach 90. XI wieku, gdy władza centralna w Księstwie Polskim znacznie osłabła. Władysław Herman podzielił swoje księstwo, pozostawiając sobie formalnie władzę zwierzchnią, lecz realnie popadł w zależność polityczną od swojego palatyna, Sieciecha. Bolesław i jego brat Zbigniew po kilkuletnich walkach w 1101 wygnali z kraju komesa wspieranego przez Hermana. Po śmierci Władysława w 1102 powstały dwa niezależne organizmy państwowe, podległe Bolesławowi i Zbigniewowi. Dążenie Bolesława do zdobycia Pomorza wywołało konflikt zbrojny między braćmi, w którego następstwie Zbigniew musiał uchodzić z kraju i szukać pomocy militarnej na dworze niemieckim. Bolesław skutecznie odparł zbrojną interwencję króla niemieckiego Henryka V w 1109 i ukarał Zbigniewa oślepieniem, wskutek którego zmarł. Wymierzona bratu kara wywołała oburzenie wśród zwolenników Zbigniewa, czego następstwem był kryzys polityczny w Polsce. Krzywousty zażegnał go, odprawił publiczną pokutę i odbył pielgrzymkę do klasztoru swego patrona, św. Idziego, na Węgrzech. Bolesław układał się z Rusią i Węgrami w celu zerwania zależności politycznej od Niemiec i ich wasala, króla Czech, któremu Polska w momentach słabości politycznych była zmuszona do płacenia daniny ze Śląska. Zawarte na wschodzie sojusze pozwoliły księciu polskiemu skutecznie obronić państwo przed najazdem Henryka V w 1109. Kilka lat później, umiejętnie wykorzystując spory dynastyczne w Czechach, Bolesław zdołał zapewnić pokój na granicy południowo-zachodniej. Drugą połowę rządów Bolesław poświęcił na podbój Pomorza. W początkowym okresie samodzielnego panowania w Księstwie Polskim granica północna, przebiegająca wzdłuż rzek Warty i Noteci, nie stanowiła dostatecznej ochrony państwa. W 1113 Bolesław, opanowując północne twierdze wzdłuż Noteci, umocnił granicę z Pomorzanami. W kolejnych latach książę przedsięwziął kroki w kierunku podboju Pomorza. Zażegnanie konfliktów ze Świętym Cesarstwem Rzymskim umożliwiło Bolesławowi wcielenie do Księstwa Pomorza Gdańskiego i podporządkowanie Pomorza Zachodniego. Wyprawy wojenne Bolesława, prowadzone w trzech etapach, zakończyły się w latach 20. XII w. militarnym i politycznym sukcesem. Integrację nowo przyłączonych terenów z pozostałymi ziemiami Bolesława Krzywoustego miała umożliwić chrystianizacja Pomorza i organizacja na tych terenach struktur kościelnych. W latach 30. XII w. Bolesław uwikłał się w spór dynastyczny na Węgrzech. Przegrał z koalicją procesarską i został zmuszony do układów z Niemcami. W 1135 doszło do zjazdu w Merseburgu, na którym poruszono kwestię Pomorza, Śląska (prawdopodobnie także Polski) i ówczesnego zwierzchnictwa arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem w Polsce. Bolesław był żonaty dwa razy. Małżeństwo z Rusinką, Zbysławą, dawało mu pretekst do interwencji zbrojnej w sprawy wewnętrzne rozbitej dzielnicowo Rusi. Po śmierci Zbysławy Bolesław ożenił się z Niemką, Salomeą, co poniekąd było przyczyną zmiany w polityce zagranicznej Polski: w drugiej połowie swoich rządów książę dążył do odbudowania stosunków dyplomatycznych z zachodnim sąsiadem. Swoim testamentem Bolesław określił zasady dziedziczenia i sprawowania władzy w państwie po swojej śmierci, czym zapoczątkował rozbicie dzielnicowe Polski. Bolesław Krzywousty został uznany przez historiografię za obrońcę ówczesnej Polski. Większość życia poświęcił polityce pomorskiej i chrystianizacji tych ziem. Książę utrzymał również niezależność polskiego Kościoła, pomimo chwilowego niepowodzenia w latach 30. XII wieku. Krzywousty, mimo osiągnięć, popełniał także błędy. Zbrodnia na przyrodnim bracie Zbigniewie i późniejsza pokuta wyrażała jego wielkie ambicje i umiejętność znajdowania kompromisu. Dzieciństwo Bolesława Sytuacja Księstwa Polskiego w II poł. lat 80. XI wieku W 1086 władza Władysława Hermana w Polsce została zagrożona przez koronację Wratysława II na króla Czech i Polski oraz sojusz tego ostatniego z królem węgierskim Władysławem I. W tym samym roku władca Polski przywołał z węgierskiego wygnania swego bratanka Mieszka Bolesławowica (wraz z jego matką), jedynego syna Bolesława II Szczodrego i prawowitego dziedzica korony polskiej. Za cenę uznania swojej władzy Władysław Herman powierzył mu dzielnicę krakowską. Sytuację księcia polskiego komplikował brak dziedzicznego potomka. Pierworodny syn Zbigniew nie mógł być brany pod uwagę, ponieważ pochodził z nieuznanego przez Kościół związku. Władysław Herman poprzez sprowadzenie Mieszka do Polski unormował napięte stosunki z Węgrami i ich sojusznikiem – Rusią Kijowską. W 1088 doprowadził do małżeństwa bratanka z księżniczką ruską. Pozwoliło to Hermanowi na wzmocnienie swojego autorytetu i zahamowanie dalszych napięć w stosunkach międzynarodowych. Narodziny Bolesława Gall Anonim w swojej (łac.) Chronica et gesta ducum sive principum Polonorum (Kronika polska) opisał okoliczności związane z narodzinami Bolesława, którego rodzice – Władysław Herman i Judyta czeska – za radą biskupa poznańskiego Franka wyprawili do sanktuarium św. Idziego w Saint-Gilles w Prowansji poselstwo z darami wotywnymi (m.in. złotym posążkiem wielkości dziecka) w intencji narodzenia potomka. Uroczystemu poselstwu księcia Hermana przewodził kapelan księżnej Judyty, Piotr. Ustalenie daty dziennej i rocznej narodzin Bolesława Krzywoustego jest ściśle związane z kwestią ustalenia daty śmierci jego matki – Judyty czeskiej. Badacze literatury przedmiotu budują swoje wywody w oparciu o następujące informacje, znajdujące się w tekstach źródłowych: Gall Anonim w (łac.) Cronicae Polonorum podał, że Judyta czeska urodziła Bolesława w dzień św. Stefana króla (w XI wieku przypadało ono 20 sierpnia). Zaniemógłszy następnie, Judyta zapadła na zdrowiu i umarła w noc narodzenia pańskiego (czyli 24/25 grudnia). Gall nie podał w swojej kronice żadnej daty rocznej. Kosmas napisał w (łac.) Chronica Boëmorum (Kronika Czechów), że Bolesław urodził się trzy dni przed śmiercią Judyty, która umarła w VIII Kalendy stycznia (25 grudnia) 1085 roku. Kalendarz krakowski podał, że księżna zmarła 24 grudnia 1086, ograniczając wskazanie faktu narodzenia Bolesława do podania roku 1086. Nekrolog opactwa w Saint-Gilles datę śmierci Judyty podał na dzień 24 grudnia 1086. Rocznik kapituły krakowskiej (ściśle powiązany z Kalendarzem krakowskim) odnotował datę śmierci Judyty – 24 grudnia 1086. Dyskusje wokół daty narodzin księcia August Bielowski (historyk II poł. XIX w.) ustalił datę śmierci Judyty na 28 grudnia 1085 oraz dzień urodzin Bolesława Krzywoustego na 26 grudnia 1085. Według niego Gall popełnił dwie pomyłki. Po pierwsze, zamiast w niedzielę po Narodzeniu Pańskim napisał błędnie w niedzielę Narodzenia Pańskiego. Po drugie, św. Szczepana Męczennika (wspomnienie 26 grudnia) nazwał błędnie św. Stefanem królem (wspomnienie 20 sierpnia). Obie poprawki prowadzą do daty urodzin Bolesława 26 grudnia. Badacz ustalił rok narodzin, dopasowując te ustalenia do cyklu tygodni: 28 grudnia przypadał w niedzielę w 1085. Oswald Balzer zarzucił Bielowskiemu nieuwzględnienie datacji podanych w innych źródłach. Oswald Balzer (historyk i genealog przełomu XIX/XX w.) ustalił datę zgonu Judyty na noc z 24 na 25 grudnia 1086, zaś dzień urodzin Bolesława Krzywoustego na 20 sierpnia 1086. Według niego, jeżeli Judyta umarła w nocy z 24 na 25 grudnia, to możliwe są rozbieżności w określeniu daty dziennej tego wydarzenia (24 lub 25 dzień miesiąca). Wszystkie znane źródła, wskazujące datę dzienną śmierci Judyty, miałyby w takim razie rację. Gall napisał, że Judyta umarła wkrótce po urodzeniu syna. Późniejsze źródła interpretują to jako śmierć w połogu i tak samo mógł uczynić czeski kronikarz Kosmas, który informacji nie otrzymał z pierwszej ręki. Stąd wynikałaby jego pomyłka. Natomiast właściwą – wskazaną przez Galla – datą narodzin Bolesława byłby dzień 20 sierpnia. Zgodnie z tradycją średniowieczną rok rozpoczynał się 25 grudnia. W takim razie z przekazu Kosmasa należy wnioskować, że Bolesław urodził się jeszcze w 1085. To jednak kłóci się z informacją zapisaną w Kalendarzu krakowskim, który podał rok 1086. Judyta była tytułowana przez autorów Kalendarza królową – (łac.) regina Polonie, a tytuł ten mogłaby posiadać dopiero po koronacji swojego ojca Wratysława na króla Czech i Polski 15 czerwca 1086 (według Kosmasa). Karol Maleczyński dostrzegł słabe strony wywodu Balzera, który podał datę koronacji Wratysława II za Kosmasem. Większość badaczy natomiast wskazuje, że koronacja miała miejsce 15 czerwca 1085, więc Judyta mogła być nazwana królową już rok wcześniej. Karol Maleczyński (historyk, mediewista), w latach 30. XX w. ustalił, że śmierć Judyty nastąpiła w noc z 24 na 25 grudnia 1085, a Bolesław Krzywousty urodził się 20 sierpnia 1085. Badacz uznał, że data z Rocznika kapituły krakowskiej (24 grudnia 1086) jest tożsama z datą podaną przez Kosmasa (25 grudnia 1085). Różnica zapisu wynikała z odmiennego stylu datowania: Kosmas rozpoczynał rok według kalendarza juliańskiego – 1 stycznia, Rocznik zaś zgodnie ze stylem (łac.) a nativitate – 25 grudnia. Według Kazimierza Jasińskiego Maleczyński nie uwzględnił, że różnica roku w obu stylach zachodzi jedynie w okresie 25–31 grudnia. Dnia 24 grudnia 1086 nie można więc przemianować w sposób zastosowany przez badacza i obie daty nie są tożsame. Wojciech Szafrański (archeolog) w poł. XX w. powrócił do ustaleń Bielowskiego: Judyta zmarła 28 grudnia 1085, zaś Bolesław urodził się 26 grudnia 1085. Według Szafrańskiego Kosmas użył określenia VIII Kalendy stycznia, mając na myśli nie konkretny dzień, lecz datę około tego terminu. Natomiast w Kronice Galla należy czytać, że Judyta zmarła nie w święto Bożego Narodzenia, lecz w niedzielę w Oktawie Bożego Narodzenia. Wykorzystując tak poszerzony zakres dni, badacz ustalił datę narodzin Bolesława na święto Szczepana Męczennika 26 grudnia. Za Bielowskim historyk podał rok 1085. Jasiński wskazał na słabe strony wywodu Szafrańskiego: Gall nie napisał o oktawie, lecz konkretnie o nocy Bożego Narodzenia, natomiast sam badacz nie uwzględnił wszystkich źródeł, a także dotychczasowych osiągnięć badań nad genealogią. Marian Plezia (historyk, mediewista) w poł. XX w. twierdził, że Bolesław urodził się 2 września 1085 lub 1086. Dzień św. Stefana króla, podany przez Galla, był także obchodzony 2 września. Jasiński uznał to ustalenie za bezpodstawne. W Polsce uroczystość św. Stefana króla została zapisana w Kalendarzu krakowskim i kalendarzu Kodeksu Gertrudy pod dniem 20 sierpnia. Poza tym, gdyby Bolesław urodził się 2 września, Gall zapewne nadmieniłby, że nastąpiło to w dzień po uroczystości św. Idziego – 1 września, któremu przypisywano wstawiennictwo o poczęcie potomka Judyty i Władysława. Kazimierz Jasiński (historyk, genealog) w II poł. XX w. podał datę zgonu Judyty na noc z 24 na 25 grudnia 1086, zaś dzień narodzin Bolesława na 20 sierpnia 1086. Historyk zgadza się z wynikami badań Balzera. Wspiera jego poglądy dodatkowymi argumentami: wszystkie źródła pochodne zaginionego Rocznika kapituły krakowskiej, tekstu najbliższego wydarzeniom, wskazują na rok 1086. Kosmas, pisząc swoją kronikę kilkadziesiąt lat później, prawdopodobnie korzystał z ustnych relacji i mógł popełnić błąd co do określenia roku. Określenie dnia urodzin Bolesława u Kosmasa trzy dni przed śmiercią Judyty należy czytać jako frazeologizm. oznaczający niedługi czas. Współcześnie uznaje się, za Jasińskim oraz Balzerem, że Bolesław najprawdopodobniej urodził się w dzień św. Stefana króla – 20 sierpnia 1086. Pierwsze lata życia Po narodzeniu Bolesława Krzywoustego sytuacja polityczna w Polsce uległa zmianie. Pozycja młodszego syna Hermana była zagrożona przez Mieszka Bolesławowica, co stanowiło prawdopodobną przyczynę śmierci tego księcia w 1089. W tym samym roku Władysław odesłał Zbigniewa do Saksonii. Tamże pierworodny syn księcia polskiego został umieszczony w żeńskim klasztorze w Kwedlinburgu. Fakt ten świadczył o dążeniu Władysława do pozbycia się Zbigniewa z kraju, uczynienia go mnichem i pozbawienia praw do sukcesji. Tym samym w krótkim czasie Herman wyeliminował z życia politycznego dwóch pretendentów do tronu polskiego i osłabił rosnącą wobec siebie opozycję. W ten sposób zabezpieczył sukcesję małoletniego Bolesława, któremu wyznaczył na opiekuna swojego palatyna, Sieciecha. Pozycja Sieciecha w państwie Po wyeliminowaniu opozycji w państwie polskim Władysław Herman popadł w zależność od swojego stronnika, palatyna Sieciecha, któremu być może zawdzięczał wyniesienie na tron. Rosnący w sile Sieciech uzyskał poparcie żony Hermana, Judyty Marii, z którą wspólnie zaczął wprowadzać w życie plan przejęcia władzy. W 1090 Sieciech, z pomocą dowodzonego przez siebie rycerstwa polskiego, zdołał na krótko opanować i przyłączyć Pomorze Gdańskie. W ważniejszych grodach pomorskich umieszczono polskie załogi, pozostałe spalono w celu uniemożliwienia stawiania oporu. W kilka miesięcy później doszło do buntu miejscowych elit, co doprowadziło do przywrócenia suwerenności ziem wschodniopomorskich. W następnym roku zorganizowano wyprawę, której celem było podporządkowanie Księstwu Polskiemu ziem Pomorza Gdańskiego, jednakże w bitwie nad rzeką Wdą rycerstwo polskie poniosło klęskę. Niepowodzeniem zakończyła się także kolejna jesienna wyprawa, w której polskie oddziały wsparły czeskie posiłki. Książę Bolesław dorastał w okresie, w którym po represjach Sieciecha (sprzedawanie w niewolę, usuwanie z urzędów, wyroki, wygnania) nastąpiła masowa emigracja polityczna z ziem polskich do Czech. Jej konsekwencją było porwanie i sprowadzenie w 1093 Zbigniewa do ojczyzny. Młody książę wraz z emigrantami politycznymi przybył do Wrocławia, gdzie początkowo był pod silnym wpływem opozycjonistów. Schronienia pierworodnemu udzielił kasztelan wrocławski Magnus. Herman uznał to za spisek śląskich możnych. Wyruszył na Wrocław wraz z posiłkami węgierskimi. Podczas nieudanej interwencji Hermana i po nielojalnych działaniach Węgrów, którzy uprowadzili Sieciecha i Bolesława, książę polski został zmuszony do uznania pierworodnego syna za swego prawowitego następcę. Wydany w 1093 akt legitymizacji przyznawał starszemu synowi prawa pochodzenia i dziedziczenia tronu. Po ucieczce Sieciecha i Bolesława z niewoli na polecenie palatyna zorganizowano wyprawę na Śląsk i Kujawy celem unieważnienia aktu legitymizacji. Po przegranej bitwie nad Gopłem w 1096 Zbigniew został uwięziony, a następnie – na skutek interwencji biskupów w maju 1097 lub 1099 – uwolniony. Przywrócono mu także utracone prawa. Młodość Bolesława Podział księstwa na dzielnice Po odkryciu rzeczywistych zamiarów Sieciecha i Judyty Marii Zbigniew nawiązał porozumienie z nastoletnim Bolesławem. Obaj bracia stanowczo zażądali przekazania im rządów. Herman zgodził się na podział swoich domen na dzielnice. Bolesław otrzymał Małopolskę, Śląsk, ziemię lubuską z zachodnim skrawkiem Wielkopolski sięgającym po granicę pomorską, Sandomierskie i przypuszczalnie Lubelskie po rzekę Bug (okolice Brześcia nad Bugiem). Zbigniew natomiast otrzymał Wielkopolskę (włącznie z Gnieznem), Kujawy, ziemię łęczycką, sieradzką oraz formalnie Mazowsze (z Płockiem), które zostało jednak pod kontrolą Hermana, podobnie jak ważniejsze grody w dzielnicy Bolesława, tj. Wrocław, Kraków i Sandomierz. Podział państwa i dopuszczenie synów do współrządów zaniepokoiło Sieciecha. Palatyn rozpoczął przygotowania do rozprawy z braćmi. Wiedział, że podział kraju na dzielnice może osłabić jego pozycję. Nadal obsadzał stanowiska swoimi ludźmi w dzielnicach juniorów, co przy zarządzaniu centralnej administracji powodowało iluzoryczność podziału księstwa. Według historiografii niejasna stała się postawa Władysława Hermana, który opowiedział się za Sieciechem. Walki braci z palatynem Bolesław i Zbigniew na wieść o zbliżającym się konflikcie postanowili zawiązać opozycyjną koalicję. Doszło do tego na wiecu zorganizowanym we Wrocławiu z inicjatywy możnowładcy polskiego Skarbimira z rodu Awdańców. Postanowiono usunąć dotychczasowego opiekuna Bolesława, Wojsława (powinowatego Sieciecha), oraz zorganizować wyprawę przeciw palatynowi. W 1099 pod Żarnowcem nad Pilicą doszło do starcia zbuntowanej opozycji z wojskami Hermana i Sieciecha. Buntownicy wygrali bitwę, a książę Władysław wyraził zgodę na trwałe usunięcie Sieciecha z zajmowanego stanowiska. W tym samym roku na Boże Narodzenie książę Bolesław doprowadził do krótkotrwałego pokoju z Czechami. Porozumienie zostało zawarte w Žatcu. Według Kosmasa Bolesław został miecznikiem swojego wuja Brzetysława II, księcia Czech. Za pełnioną funkcję Krzywousty miał otrzymywać zapłatę w wysokości 100 grzywien srebra i 10 talentów złota rocznie z trybutu ojca na rzecz Czech (chodziło o ziemie Śląska, za które Herman płacił daninę). W kilka miesięcy później siły opozycji przeciwko palatynowi zostały skierowane w stronę Sieciechowa, gdzie ukrył się palatyn. Nieoczekiwanie Herman z niewielkimi oddziałami przyszedł z pomocą obleganemu. W tej sytuacji juniorzy postanowili pozbawić Hermana władzy. Zbuntowana opozycja skierowała Zbigniewa na Mazowsze. Miał on opanować stołeczny Płock, natomiast Bolesław wyruszył na południe. Zamiarem obu braci było otoczenie Hermana. Władysław przewidział manewr synów i skierował swoje siły na Mazowsze. Do konfliktu doszło w okolicach Płocka. Herman po przegranej bitwie zobowiązał się do wygnania Sieciecha z kraju. Na przełomie 1100/1101 palatyn opuścił Polskę, udając się na ziemie niemieckie. Do kraju wrócił po kilku latach, jednak w Księstwie Polskim nie odegrał już żadnej roli. Prawdopodobnie został oślepiony. Pierwsze lata panowania Walka o dominium (1102–1106) Władysław Herman zmarł 4 czerwca 1102. Podział państwa polskiego, jaki dokonał się po śmierci Hermana, był zbliżony do tego sprzed kilku lat. Wydawało się, że ostatecznie zakończy on waśnie między braćmi, jednak stał się zapowiedzią kolejnych konfliktów na tle sprawowania władzy. Powstały dwa organizmy państwowe, nad którymi każdy z nich sprawował samodzielne rządy: Zbigniew nad ziemiami wielkopolsko-mazowieckimi z Kujawami, Bolesław natomiast nad małopolsko-śląskimi z Sandomierskiem. Według niektórych historyków Zbigniew usiłował odgrywać rolę princepsa, gdyż Bolesław w chwili śmierci ojca miał 16 lat. Był więc jeszcze zbyt niedoświadczony, aby samodzielnie kierować wyznaczonymi dzielnicami księstwa, duży wpływ na młodego księcia mieli możni skupieni wokół jego dworu, w tym jego wychowawca, Skarbimir z rodu Awdańców. Dwa organizmy państwowe prowadziły osobną politykę tak wewnętrzną, jak i zewnętrzną. W kwestii polityki zagranicznej każdy z nich poszukiwał sojuszników, czasami prowadząc grę przeciw drugiemu. Newralgicznym punktem stała się sprawa Pomorza, w którego stronę Bolesław kierował swoje kroki polityczne. Zbigniew był zdecydowanym przeciwnikiem koncepcji brata, chcąc zachować z północnym sąsiadem dobre stosunki. Z jednej z pierwszych wypraw zorganizowanych na Pomorze przez Bolesława udało mu się zawrócić rycerstwo, co miało wywołać wściekłość juniora. Sytuacja ta nie trwała długo, gdyż już kolejne miesiące pokazały, że rycerstwo opowiedziało się za Bolesławem, wyprawiając się z nim kilkakrotnie na Pomorze (także na Prusy). Jesienią 1102 Krzywousty zorganizował wyprawę, podczas której jego wojowie zdobyli Białogard. Odwetowe akcje zbrojne Pomorzan były jednak kierowane przeciw Zbigniewowi. Tenże nawiązał bliższe kontakty z Czechami, poprzez które chciał wywrzeć presję na Bolesławie i nakłonić go do odstąpienia od spraw pomorskich. Zawarł sojusz z Borzywojem II czeskim, któremu obiecał podległość lenną za okazaną pomoc. Junior natomiast, otoczony zewsząd wrogimi sąsiadami, widział wzmocnienie swojej władzy w kontaktach z Rusią i Węgrami. Mariaż ze Zbysławą Światopełkówną, księżniczką ruską, zawarty w 1103 miał przypieczętować przymierze ze wschodnim sąsiadem – Rusią Kijowską. Pierwszym jednak posunięciem dyplomatycznym księcia było uznanie papieża Paschalisa II, dzięki któremu zbliżył się do silnej opozycji antycesarskiej. Późniejszy pobyt legata papieskiego Gwalona z Beauwais w Polsce spowodował wzrost autorytetu juniora oraz uporządkowanie kwestii Kościoła. Zbigniew odmówił przybycia na ślub Bolesława i Zbysławy. Dopatrywał się w małżeństwie juniora i układzie zawartym z Rusią Kijowską zagrożenia wymierzonego w niego. Dzięki przekupstwu ściągnął na dzielnicę juniora (Śląsk) najazd czesko-morawski Borzywoja II, roszczącego sobie pretensje do korony polskiej. W odpowiedzi na atak południowych sąsiadów Bolesław zorganizował dwa najazdy na Morawy. Mimo złupienia wielu grodów i wsi nie przyniosły one zamierzonego skutku. Podczas powrotu wojowie polscy pod dowództwem Żelisława zostali rozbici. Bolesław, dowodzący drugą wyprawą, także nie potrafił pokonać Czechów. Konflikt za pośrednictwem Skarbimira zakończono przekupstwem Borzywoja. Dzięki ogromnej sumie pieniędzy został zawarty krótkotrwały pokój z Czechami. Borzywoj natomiast odstąpił od sojuszu ze Zbigniewem. W celu sparaliżowania sojuszu starszego brata z Pomorzanami Bolesław przeprowadził wielokrotny atak na północną krainę w roku 1103 (bitwa o Kołobrzeg, którego nie zdobył) oraz w latach 1104–1105, zakończony pełnym sukcesem. Wmieszanie się Krzywoustego w dynastyczne sprawy węgierskie doprowadziło go do trudnego położenia politycznego. Opowiedział się za pretendentem do tronu Węgier, Almosem, i podjął polsko-ruską wyprawę na Węgry. Podczas oblężenia Abaújvár w 1104 Almos zmienił kierunek działań i podjął rozmowy sojusznicze z Kolomanem, sprzymierzeńcem Zbigniewa. Bolesław musiał wycofać swoich wojów z Węgier. W 1105 zawarł przymierze z Kolomanem. Postanowiono, że Bolesław nie będzie wspierał Almosa, a Koloman – Zbigniewa. Węgrzy zerwali także układy z Czechami. Dynastyczne waśnie w Pradze pomiędzy Borzywojem a Świętopełkiem doprowadziły do wsparcia tego ostatniego przez polskiego księcia i węgierskiego dynastę. Celem głównym była próba osadzenia Świętopełka na tronie praskim. Ponowne pretensje Almosa do tronu węgierskiego spowodowały wycofanie się Kolomana z tego zamiaru. Krzywousty także wstrzymał wyprawę na Pragę. Świętopełk próbował samodzielnie opanować gród, poniósł jednak klęskę; próba przejęcia władzy w Czechach zakończyła się niepowodzeniem. W tym samym roku (1105) Bolesław zawarł porozumienie z bratem, podobnie jak kilka lat wcześniej ze swą macochą Judytą Marią (za obfitą oprawę wdowią młody książę zapewnił sobie jej neutralność w rozgrywkach politycznych ze Zbigniewem). Zawarty w Tyńcu układ uważano za kompromis braci w kwestii polityki zagranicznej. Brak jednak porozumienia w sprawie polityki pomorskiej spowodował iluzoryczność tego pokoju. Został on przerwany rok później, kiedy starszy brat odmówił pomocy w walce z Pomorzanami. Bolesław został zaatakowany przez nich niespodziewanie podczas polowania. W nawiązanej bitwie junior nieomal stracił życie. Czesi, wykorzystując zaangażowanie Bolesława w sprawy pomorskie, zaatakowali Śląsk. Krzywousty nawiązał ponowne próby porozumienia się z bratem, które zakończyły się fiaskiem. Efektem tego było nawiązanie rozmów z czeskim dynastą w 1106. Bolesławowi udało się przeciągnąć czeskiego księcia Borzywoja II na swoją stronę. Po porozumieniu z węgierskim królem Kolomanem i przy pomocy ruskich wojów książę uderzył na Zbigniewa. Rozpoczęła się wojna domowa, która miała na celu przejęcie całkowitej władzy przez Bolesława. Połączone wojska bez większego problemu opanowały Kalisz, Gniezno, Spycimierz i Łęczycę, zajmując połowę domen seniora. Za pośrednictwem biskupa krakowskiego Baldwina doszło do zawarcia ugody w Łęczycy, w której Zbigniew oficjalnie uznał Bolesława za księcia zwierzchniego całej Polski. Jako lenno otrzymał Mazowsze, tym samym jego pozycja w państwie została zrównana z pozycją wielmożów polskich. Samodzielna władza Pierwsza wyprawa do Czech i wygnanie Zbigniewa W 1107 Bolesław wraz z królem węgierskim Kolomanem przedsięwziął wyprawę przeciw Czechom celem obsadzenia tam Świętopełka. Ingerencja w czeskie sprawy dynastyczne miała unormować stosunki Polski z południowo-zachodnim sąsiadem. Wyprawa zakończyła się pełnym sukcesem – 14 maja 1107 Świętopełk został osadzony na książęcym tronie w Pradze. W tym samym roku Krzywousty ponownie wyprawił się przeciwko bratu. Powodem był bunt zorganizowany przez Zbigniewa, który nie wykonał polecenia juniora nakazującego mu spalenie jednego z grodów (chodziło o Kurów pod Puławami). Pretekstem do wystąpienia stało się również niedostarczenie przez brata posiłków na wyprawę pomorską. Zimą 1107/1108 przy pomocy połączonych sił rusko-węgierskich Bolesław zaatakował Mazowsze i zmusił brata do kapitulacji, co skończyło się jego całkowitym wygnaniem z kraju. Zbigniew wraz ze swoimi stronnikami schronił się w Pradze. Znalazł tam poparcie u Świętopełka. Bolesław natomiast stał się jedynowładcą na ziemiach polskich (faktyczne przejęcie władzy przez Krzywoustego nastąpiło rok wcześniej, gdy Zbigniew pozostawał jeszcze na Mazowszu, uznając zwierzchność młodszego brata). W 1108 układ sił w Europie uległ zmianie. Świętopełk po porozumieniu się z królem niemieckim Henrykiem V złożył mu hołd lenny i uzyskał inwestyturę na Czechy. W tym samym czasie wzrosło napięcie niemiecko-węgierskie, a stosunki polsko-czeskie uległy pogorszeniu. Czesi wyprawili się na Polskę; w wyprawie tej wziął udział książę Zbigniew ze swoimi stronnikami. Bolesław unikał konfrontacji z powodu zaangażowania się ponownie w sprawy pomorskie. Nie udzielił też pomocy i schronienia wygnanemu Borzywojowi czeskiemu. W tym samym roku (1108) książę polski ponownie poprowadził dywersyjną wyprawę na Czechy, występując jako sojusznik króla węgierskiego Kolomana. Wyprawa ta była podyktowana najazdem niemiecko-czeskim na Węgry (oblężenie grodu Pożoń) oraz brakiem wypełnienia przez Świętopełka układu, na mocy którego do Polski miały powrócić grody śląskie (m.in. Racibórz, Kamieniec, Koźle). Bolesław udzielił poparcia Borzywojowi II, któremu chciał przywrócić władzę w Czechach. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem na skutek ataku Pomorzan. Junior był zmuszony przerzucić swoich wojów na północ państwa. Najazd został odparty. Z powodu zaistniałej sytuacji (dywersyjne ataki północnego sąsiada na Księstwo Polskie i wycofanie się Bolesława ze spraw czeskich) Borzywojowi nie udało się odzyskać tronu praskiego. Wojna polsko-niemiecka (1109) roku Odpowiedzią na agresywną politykę Bolesława była podjęta w 1109 przez Henryka V wyprawa odwetowa na Polskę (wojna polsko-niemiecka w 1109). Siły Henryka V były wspomagane przez czeskich wojów. Pretekstem stała się kwestia wygnanego Zbigniewa, który zabiegał o sprawiedliwość, zadośćuczynienie i pomoc w odzyskaniu utraconych domen. Władca niemiecki postawił Bolesławowi ultimatum. W zamian za zaniechanie wyprawy, zażądał od niego: oddania połowy państwa wygnanemu Zbigniewowi, uznania zwierzchnictwa cesarstwa, a także regularnego płacenia trybutu wynoszącego 300 grzywien srebra rocznie lub dostarczania 300 rycerzy na wyprawy wojenne. Bolesław żądania odrzucił. W czasie gdy pomiędzy stroną polską a niemiecką toczyły się pertraktacje, książę Polski był w trakcie wojny z Pomorzanami. Po zachodniej stronie Odry Henryk V natomiast pośpiesznie zbierał rycerstwo na wyprawę przeciw Księstwu Polskiemu. Zanim zakończyły się walki na Pomorzu, wojsko niemieckie zdołało podejść już pod Głogów. Areną działań wojennych w 1109 stał się Śląsk (obrona Bytomia Odrzańskiego, Głogowa i Wrocławia). Dzięki obrońcom śląskich grodów Henrykowi V nie udało się odnieść zwycięstwa. Bolesław Krzywousty prowadził zaś wojnę podjazdową, która stopniowo zaczęła przynosić pozytywne efekty. Według legendy miał zwyciężyć Niemców w bitwie na Psim Polu, którego nazwa wzięła się od tego, że zabitych w bitwie rozszarpywały i zjadały dzikie psy z okolic. Ostatecznie niemiecki król wycofał się ze Śląska. Na uwagę zasługuje fakt udziału wieśniaków w obronie grodów, co nadawało walce charakter narodowy. Druga wyprawa do Czech W 1110 Bolesław podjął nieudaną wyprawę zbrojną na Czechy. Mimo pogromu wojów czeskich nad Trutiną przez tylne hufce polskiego księcia Krzywoustemu nie udało mu się osadzić na czeskim tronie swego pretendenta, Sobiesława I, brata Borzywoja II, wraz z którym schronił się w Polsce. Prawdopodobnie Bolesław nie chciał na nowo zadrażniać stosunków z Henrykiem V. W 1111 zawarto rozejm, w myśl którego Sobiesław I powrócił do Czech, a Zbigniew do Polski. Na mocy układu Bolesława z Henrykiem V Zbigniew został uposażony. Niewykluczone jest, iż Bolesław zgodził się na powrót brata na skutek nacisku ze strony licznych zwolenników wygnanego w 1108 księcia, gdyż przy opisie jego powrotu Gall w swojej Kronice nadmienił, że w otoczeniu Zbigniewa znajdowali się źli doradcy (do grona których mógł należeć także nieprzychylny Bolesławowi arcybiskup gnieźnieński Marcin). Tak więc książę za ich namową mógł rościć sobie prawa do zwierzchności nad przydzieloną mu przez brata częścią państwa, a w przyszłości także nad swoją częścią ojcowskiego dziedzictwa. Pierwszym krokiem ku temu było zastosowanie przez Zbigniewa ceremoniału królewskiego adwentu (nienależnego mu po uznaniu Bolesława za swojego zwierzchnika w Łęczycy w 1107), zastrzeżonego dla władców samodzielnych. Zbigniew przybył do kraju w otoczeniu orszaku, przed nim niesiono miecz. Mogło to zostać odebrane przez panującego w kraju Bolesława jako obraza majestatu i naruszenie warunków umowy między braćmi, na mocy której Zbigniew miał poddać się w zależność wasalną od Bolesława. Prawdopodobnie te czynniki zaważyły na decyzji Krzywoustego o oślepieniu Zbigniewa. Klątwa Zbrodnia popełniona na Zbigniewie zapoczątkowała kryzys monarchii piastowskiej. Czyn Bolesława spotkał się z potępieniem ze strony społeczeństwa. Źródła nie przekazują jednoznacznej informacji czy Krzywousty został wykluczony ze wspólnoty kościelnej. W literaturze istnieje pogląd, że arcybiskup gnieźnieński Marcin, stronnik Zbigniewa, nałożył nań ekskomunikę. Klątwa miała zwalniać wszystkich poddanych księcia z obowiązku posłuszeństwa. W celu jej zdjęcia Bolesław pościł przez 40 dni i rozdawał jałmużnę ubogim i dary możnym. Niewykluczone, że Bolesław podjął decyzję o odprawieniu publicznej pokuty na skutek negatywnej reakcji społeczeństwa na oślepienie przezeń Zbigniewa. Celem jej była odbudowa nadwątlonego autorytetu panującego i zyskanie przychylności zwolenników Zbigniewa. Karę oślepienia stosowano w średniowiecznej Europie wobec buntowniczych możnowładców. Czyn Bolesława popełniony na przyrodnim bracie mógł zostać odebrany przez społeczeństwo piastowskiej monarchii patrymonialnej jako złamanie zasady solidarności z członkami panującej dynastii, godząc w fundament porządku publicznego. Według przekazu Galla Anonima Bolesław otrzymał od brata Zbigniewa przebaczenie. W dalszej części swojej pokuty Bolesław udał się z pielgrzymką na Węgry, do opactwa św. Idziego w Somogyvárze i św. Stefana w Székesfehérvárze (pol. Białogród Królewski). Podjęta pielgrzymka do opactwa św. Idziego miała również cel polityczny – Bolesław zacieśnił więzi przyjaźni i sojusz z dynastią węgierską. Po powrocie do Gniezna podążył jeszcze do grobu św. Wojciecha, oddając się dalszej pokucie. Ubogich mieszkańców oraz duchownych obdarował licznymi darami i kosztownościami. Klątwa została zdjęta. Po odbytej pokucie książę polski poczynił bliżej nieokreślone zobowiązania wobec Kościoła. O śmierci Zbigniewa nie zachowały się żadne informacje. W nekrologu klasztoru benedyktyńskiego w Lubiniu z dnia 8 lipca 1113 odnotowano śmierć mnicha tynieckiego, brata Zbigniewa. Informacja ta posłużyła historykom do wysnucia hipotezy, że chodzi o brata Krzywoustego. W informacji tej zaznaczono jednocześnie miejsce pochówku, wskazując na klasztor Benedyktynów w Tyńcu. Polityka pomorska Krzywoustego Odseparowanie się Pomorza za panowania Kazimierza Odnowiciela przyczyniło się do osłabienia Polski, której władcy drugiej połowy XI w. nie potrafili zjednoczyć wszystkich ziem, należących niegdyś do Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Próba podbicia tych obszarów przez Bolesława Śmiałego zakończyła się niepowodzeniem. Dopiero Bolesław Krzywousty, po pokonaniu Zbigniewa, odparciu pretensji Czech do Śląska i obronie granic polskich przed najazdem niemieckim w 1109, skierował ekspansję na Pomorze, które zamierzał uzależnić od Polski. Umocnienie granic z Pomorzanami Sprawie pomorskiej Bolesław poświęcił większość swojego życia. Cele polityczne Krzywoustego były dwojakie: umocnienie linii granicznej na rzece Noteć i podporządkowanie sobie Pomorza w formie poddania go politycznemu zwierzchnictwu Polski bez inkorporacji tych ziem poza Pomorzem Gdańskim oraz południowym pasem nadnoteckim. Do 1113 Bolesław umocnił swą granicę pomiędzy ziemiami pomorskimi a polskimi. Przebiegała ona wzdłuż linii: od ujścia Obry do Warty, wzdłuż Noteci z przedłużeniem do Wisły. Grodami granicznymi były: Santok, Wieleń, Nakło, Czarnków, Ujście, Wyszogród nad Wisłą. Niektóre źródła podają, że granica rozpoczynała się od ujścia Warty do Odry. Zanim Bolesław przystąpił do ekspansji na ziemie terytorialne Pomorza Gdańskiego celem ich podboju, unormował stosunki polityczne z Czechami. Nastąpiło to w 1114 na wielkim zjeździe nad graniczną rzeką Nysą Kłodzką. Oprócz Bolesława wzięli w nim udział czescy dynaści: Władysław I, Otto II Czarny oraz Sobiesław I. Umowa została potwierdzona poprzez małżeństwo Krzywoustego, owdowiałego po śmierci Zbysławy Światopełkówny, z siostrą żon Władysława I i Ottona II Czarnego – Salomeą z Bergu. Podbój Pomorza Gdańskiego Po unormowaniu stosunków z Czechami Bolesław skierował swoje wysiłki przeciw Prusom, ok. 1115 dokonał zwycięskiej wyprawy, pustosząc ich ziemie plemienne. Wskutek tego na granicy północno-wschodniej zapanował spokój, co umożliwiło Krzywoustemu swobodne przygotowanie się do zdobycia Pomorza Gdańskiego. Podbój tej części pomorskich ziem, dokonany na przestrzeni lat 1115–1119, uwieńczył długoletnie zmagania polskiego władcy. Skutkiem było wcielenie terytoriów nad Wisłą, w tym kasztelanii nakielskiej, do ziem polskich. Północne granice Księstwa Polskiego zostały ustanowione prawdopodobnie na linii wzdłuż rzek Gwda i Uniesta (w późniejszych czasach nurty tych rzek stanowiły granicę pomiędzy Pomorzem słowiańskim a nadodrzańskim). Niewykluczone również, że granica przebiegała wzdłuż Łeby. Książęta podbitych Gdańska i Słupska zostali odsunięci od władzy i mianowani komesami grodowymi. Bolesław wprowadził polską organizację urzędniczą, która miała zabezpieczyć interesy Księstwa Polskiego. Tereny te w ówczesnej chwili pozostawały poza organizacją kościelną. Wcielenie ich nastąpiło dopiero na przełomie lat 1125/1126 za czasów legacji kardynała-biskupa Tusculum Idziego. Bunt Skarbimira Podczas walk na Pomorzu w Księstwie Polskim doszło do groźnego buntu palatyna Skarbimira z rodu Awdańców. Został stłumiony w 1117. Przebieg konfliktu Bolesława z Awdańcami jest trudny do odtworzenia z uwagi na brak źródeł. Przyczyną były prawdopodobnie rosnące wpływy tego rodu, ambicje możnowładcze i zazdrość Krzywoustego o ich coraz większą popularność. Za tym też kryła się zapewne chęć opozycyjnych możnych do wyniesienia Władysława II, pierworodnego Krzywoustego, do roli suwerennego władcy i sama obawa Bolesława przed utratą pozycji, jak to miało miejsce w konflikcie z Sieciechem. Wysuwano również inne domysły, jak porozumienie Skarbimira z Pomorzanami czy z wielkim księciem kijowskim Włodzimierzem Monomachem. Bunt ten mediewiści wiążą także z ustawą sukcesyjną Krzywoustego. Problem z zasadą dziedziczenia pojawił się w 1115 lub 1116 (po narodzinach syna Leszka). Według jednej z hipotez Skarbimir sprzeciwił się uchwaleniu statutu na skutek zmian planów sukcesyjnych Krzywoustego. Powodem tego były narodziny kolejnych jego synów. W stłumieniu buntu dużą rolę odegrał Piotr Włostowic, możnowładca śląski z rodu Łabędziów, który został kolejnym palatynem Bolesława. Pokonanego Skarbimira Bolesław ukarał oślepieniem. Zbuntowanemu palatynowi przypisuje się zaprzepaszczenie dokonań polskiego księcia w kwestii podboju Pomorza Gdańskiego. Sprawa ruska Prawdopodobnie za bunt Skarbimira byli współodpowiedzialni książęta ruscy – Włodzimierz Monomach wraz z synami. W 1117 Monomach dokonał wcielenia Wołynia do Rusi Kijowskiej i wypędził księcia wołyńskiego – Jarosława Światopełkowicza. Tenże szukał początkowo schronienia na Węgrzech, następnie w Polsce. Na miejsce Jarosława Monomach posadził syna Romana, a po jego śmierci w 1119 – młodszego, Andrzeja Dobrego, który w 1120 spowodował najazd na ziemie polskie przy wsparciu Połowców. Rok później Bolesław z wygnanym Jarosławem zorganizował odwetową wyprawę na Czerwień. Tym samym Krzywousty na kilka lat wmieszał się w spory dynastyczne Rurykowiczów. Na początku lat 20. XII w. książęta ruscy nadal urządzali wespół z Połowcami łupieskie wyprawy na Polskę. Zahamowanie konfliktu Księstwa Polskiego z sąsiednim księstwem przemyskim przypisuje się palatynowi Piotrowi Włostowicowi, który w 1122 wziął do niewoli księcia Wołodara Jan Długosz umiejscowił to wydarzenie w 1122 oraz ponownie w 1134, gdzie na kartach jego kroniki pojawia się historia porwania Wołodara przez palatyna Piotra Włostowica. Kronikarz pomylił porwanie Wołodara z Jaropełkiem. Rok później Krzywousty ponownie zajął się sprawą Wołynia, gdzie chciał przywrócić władzę Jarosławowi. Przedsięwzięta wyprawa posiłkowana przez siły czeskie, węgierskie, przemyskie i trembowelskie nie powiodła się ze względu na śmierć Jarosława i zacięty opór obleganych włodzimierzan, wspomaganych przez stronników Skarbimira. Nieudana wyprawa zbrojna doprowadziła do zachwiania stosunków polsko-węgiersko-halickich. Podbój Pomorza Zachodniego W 1121 (lub 1119) książęta pomorscy Warcisław I i Świętopełk zostali pokonani przez wojów Bolesława w bitwie pod Niekładzem koło Gryfic. Krzywousty pustoszył ziemie pomorskie, burzył grody, przymusowo przesiedlał tysiące rodzin w głąb swojego kraju. Dalsza ekspansja polskiego księcia została skierowana na Szczecin (1121–1122). Bolesław zdawał sobie sprawę, że gród jest dobrze chroniony (naturalną ochronę nadawała mu Odra i jej rozlewiska). Ponadto Szczecin był silną twierdzą, podobnie jak Kołobrzeg. Jedyną drogą pod wały grodu stały się ścięte lodem mokradła. Niespodziewany atak przyniósł zwycięstwo. Rzeź mieszkańców dokonana przez wojów Bolesława zmusiła pozostałych przy życiu do posłuszeństwa polskiemu księciu. Dalszy etap walk toczył się prawdopodobnie po zachodniej stronie rzeki Odry, gdzie Bolesław miał zająć tereny aż po Jezioro Morzyce (obecnie niem. Müritz). Obszary te były poza zasięgiem terytorialnym Pomorzan. Równolegle z ekspansją polskiego księcia od strony zachodniej trwał podbój tychże ziem przez ówczesnego księcia saskiego Lotara. Według źródeł sascy wojowie nadciągali znad Łaby w kierunku dzisiejszego Rostoku. Podbili Warnów, Czerespienian, Czyżan i część ziem doleńskich. Ekspansja prowadzona przez obu książąt prawdopodobnie była skutkiem wcześniejszych porozumień bądź bliżej nieznanego układu. Wskazywać na to miała późniejsza chrystianizacja ziem pomorskich. W 1122 Bolesław zhołdował Pomorze Zachodnie, czyniąc tamtejszego księcia Warcisława I swym lennikiem. Książę pomorski zobowiązywał się do uznania zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem, płacenia rocznego trybutu w wysokości 500 grzywien srebra oraz niesienia pomocy wojskowej na żądanie polskiego władcy. W kolejnych latach trybut uległ zmniejszeniu do 300 grzywien. Złamanie zaciętego oporu Pomorzan umożliwiło Bolesławowi dalsze podboje. W 1123 wojowie Krzywoustego dotarli prawdopodobnie do Rugii, lecz nie opanowali tych terenów. Według współczesnych poglądów mediewistycznych polski książę zobowiązał się do płacenia daniny bądź trybutu na rzecz cesarza, o czym świadczą źródła z 1135. Przypuszcza się, że wysokość zobowiązania mogła wynosić 500 marek srebra rocznie. Nie wiadomo jednak czy Bolesław Krzywousty złożył hołd przed Henrykiem V, gdyż źródła nie przekazują danych o trybutarnej zależności od cesarzy w okresie 1121–1135. Akcja chrystianizacyjna Pomorza Zachodniego Aby silniej związać Pomorze z Polską, Bolesław zorganizował misję chrystianizacyjną. Krzywousty rozumiał, że chrystianizacja tych ziem byłaby skutecznym sposobem umocnienia jego władzy zwierzchniej. Chciał jednocześnie podporządkować je arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Pierwsze próby chrystianizacyjne, podejmowane przez bezimiennych misjonarzy, nie przyniosły spodziewanych efektów. Misja prowadzona pod opieką polskiego władcy przez Bernarda Hiszpana w latach 1122–1123 okazała się ponownym fiaskiem. Kolejne w latach 1124–1125 i 1128 przeprowadził biskup Otton z Bambergu (nazywany Apostołem Pomorza). Po odpowiednich uzgodnieniach z Bolesławem Krzywoustym odbył się w 1124 pierwszy etap chrystianizacji Pomorzan. Misja Ottona rozpoczęła się od jego pobytu na dworze Bolesława, skąd zaopatrzony w odpowiedni ekwipunek, straż i kilku duchownych ruszył na Pomorze Zachodnie. Misjonarz został powitany przez Warcisława I na granicy Polski z Pomorzem Zachodnim, w okolicach Santoka. W Stargardzie książę obiecał swe wstawiennictwo w miastach pomorskich oraz zaoferował pomoc w podróży. Przydzielił także biskupowi do ochrony orszak 500 zbrojnych rycerzy i polecił najpierw uzyskać zgodę na chrzest starszyzny, potem zaś wieców plemiennych. Pierwsze działania misyjne były skierowane do Pyrzyc, następnie Kamienia, Wolina, Szczecina i powtórnie Wolina. W dwóch pierwszych chrystianizacja przebiegła bez oporu. W Kamieniu zadanie misjonarzom ułatwiło wstawiennictwo u dostojników żony Warcisława I. W Wolinie i Szczecinie, gdzie dominował kult bogów słowiańskich, natrafiono na zdecydowany opór tamtejszej ludności oraz kapłanów pogańskich. Przyjęcie chrześcijaństwa nastąpiło dopiero po obniżeniu trybutu rocznego nałożonego przez Bolesława Krzywoustego. Zburzono cztery gontyny pogańskie. Na ich miejscu powstały chrześcijańskie kościoły. Misja Ottona z 1124 zakończyła się erygowaniem biskupstw w Lubuszu dla Pomorza Zachodniego i Kruszwicy dla Pomorza Wschodniego (Gdańskiego), które podporządkowano arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. W 1127, na skutek zarazy oraz wysokiego trybutu nałożonego przez Polskę, nastąpiły pierwsze bunty pogańskie, którym skutecznie przeciwstawiał się książę Warcisław. Inicjatorami tych buntów byli dawni kapłani pogańscy. Ponadto doszło ze strony Pomorzan do kilku napadów na północne granice Polski. Latem 1128 Bolesław szykował wielką wyprawę odwetową, która mogła całkowicie zniweczyć wcześniejsze wysiłki chrystianizacyjne i pracę misyjną Ottona. Jednak dzięki dyplomacji biskupa nie doszło do otwartego konfliktu. W 1128 ponownie zorganizowano misję chrystianizacyjną na ziemiach pomorskich. Przy współudziale wojów i rycerzy polskich książę pomorski powitał Apostoła Pomorza pod Dyminem. Tym razem misja skupiła się na chrystianizacji ziem po zachodniej stronie Odry: Uznamu, Wołogoszczy i Choćkowa. Końcowy etap misji obejmował ponownie Szczecin, Wolin i Kamień Pomorski. Mimo reakcji pogańskiej w republikach miejskich chrystianizację ziem pomorskich uznawano za szczególny sukces w polityce pomorskiej Bolesława Krzywoustego. W 1129 polski książę zawarł z Mikołajem, królem Danii i Szwecji, sojusz, skierowany przeciwko księciu Warcisławowi I i próbie podporządkowania Pomorza Zachodniego przez Lotara III, króla Niemiec. W odwecie za złupienie Płocka przez Warcisława I w 1128 Bolesław wraz z królem duńskim zajął Pomorze Zachodnie i wyspę Wolin. Pod koniec lat 20. XII w. Bolesław rozpoczął wcielać w życie plan organizacji kościelnej Pomorza. Terytorium inkorporowanego Pomorza Gdańskiego włączono do diecezji kujawskiej, a nadnotecki pas ziemi – do diecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej. Wcześniej na ziemi lubuskiej utworzono niewielką diecezję, w skład której Bolesław planował w przyszłości włączyć ziemie nadodrzańskie Pomorza. Ten zamysł jednak musiał ulec zmianie w wyniku odmiennych planów pomorskiego księcia Warcisława I oraz biskupa Ottona. Po porozumieniu postanowiono utworzyć odrębne biskupstwo pomorskie, nad którym pieczę miał sprawować uczestnik wypraw misyjnych, Wojciech. Projekt arcybiskupa Norberta W latach 30. XII w. powstał projekt arcybiskupa magdeburskiego Norberta, który zakładał podział Pomorza na dwie diecezje, włączone do archidiecezji magdeburskiej. Równocześnie odświeżono pretensje Magdeburga do zwierzchności kościelnej nad całą Polską. Aby uzasadnić swe pretensje, Norbert posłużył się falsyfikatem, z którego wynikało, że biskup poznański Unger był sufraganem biskupa Magdeburga. Pierwsza bulla była przygotowana już w 1131, jednak nigdy nie weszła w życie. Arcybiskup Norbert, pomimo przeciwności, dalej prowadził działania celem podporządkowania sobie Kościoła polskiego (1132–1133). Równocześnie analogiczne działania arcybiskup Hamburga przeprowadził przeciwko biskupom duńskim i szwedzkim. Do polskich biskupów wystosowano zaproszenie do stawiennictwa w Kurii. Polscy biskupi nie stawili się przed papieżem Innocentym II (podobnie duńscy i szwedzcy), co spowodowało wydanie bulli (łac.) Sacrosancta Romana w 1133, w której potwierdzono prawa zwierzchnie arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskim oraz nad projektowanymi diecezjami pomorskimi. Znamienne było to, że bullę tę wydano w dniu koronacji na cesarza króla niemieckiego Lotara III, co potwierdzało znaczenie polityczne podjętych działań podporządkowania kościoła polskiego i wdzięczność papieża wobec cesarza za wprowadzenie na Stolicę Piotrową i represji wobec episkopatów, które poparły jego kontrkandydata Anakleta II. Uroczyste (łac.) privilegium maius było uwieńczeniem działań Norberta. Krzywousty, chcąc ratować swoje dotychczasowe wysiłki w polityce pomorskiej, musiał zdecydować się na złożenie aktu hołdu lennego w Merseburgu w 1135. Po poparciu papieża Innocentego II przez polskich biskupów na synodzie w Pizie, w lipcu 1136 roku papież uznał prawa Gniezna do zwierzchności na polską prowincją kościelną i wziął pod bezpośrednią opiekę Watykanu arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Opanowanie Rugii i sojusz z Warcisławem I Dla utrwalenia swojej władzy nad Pomorzem Bolesław Krzywousty przeprowadził w 1130 wyprawę na wyspę Rugię. Zawarł w tym celu sojusz z księciem duńskim Magnusem Silnym, który dostarczył Krzywoustemu swoją flotę w zamian za uzyskanie od niego poparcia w swoich dążeniach do tronu szwedzkiego. Flota Magnusa Silnego miała przetransportować oddziały Krzywoustego ku wybrzeżom Rugii. Do zamierzonej bitwy na wyspie nie doszło, ponieważ Ranowie na sam widok połączonych sił polsko-duńskich uznali zwierzchnictwo Bolesława. W 1134 celem najazdu na duńską stolicę Roskilde Bolesław Krzywousty zawarł sojusz z księciem pomorskim Warcisławem I przeciw Erykowi Emune (sojusznikowi cesarza Lotara III). Rola polskiego księcia ograniczała się jedynie do pomocy Gryficie, nie wynikała natomiast z rzeczywistego zainteresowania sprawami duńskimi. Duńczycy po odparciu pierwszych ataków w odwecie prowadzili ekspansję na ziemie pomorskie. Zjazd w Merseburgu Podłoże polityczne zjazdu W 1125 zmarł Henryk V. Jego następca, Lotar III, został uwikłany w spory o sukcesję. Aby uzyskać koronę cesarską, zaangażował się w sprawy papiestwa. W 1130 doszło do podwójnej elekcji na Stolicę Apostolską. Lotar III poparł papieża Innocentego II, licząc, że ten dokona koronacji. Wbrew oczekiwaniom koronacja Lotara III na cesarza nie zakończyła jego sporów z kontrpretendentami do sukcesji po Henryku V. W 1130 Bolesław Krzywousty opanował tereny położone na lewym brzegu Odry po wyspę Rugię. Niemcy także rościły sobie prawa do tych ziem, ich wewnętrzna sytuacja polityczna i zaangażowanie w wojnę domową na Węgrzech nie pozwalały jednak na zbrojny konflikt. Bulla sprzyjającego Lotarowi III papieża Innocentego II (łac.) Sacrosancta Romana z 1133 przyznawała prawa zwierzchnie arcybiskupstwa magdeburskiego nad projektowanymi przez Bolesława Krzywoustego diecezjami pomorskimi. Śmierć króla Węgier Stefana II w 1131 doprowadziła w państwie do wojny domowej. Pretensje do tronu wysuwali: Bela, syn Almosa, oraz Borys, domniemany syn Kolomana. Za Borysem opowiedział się polski książę, który miał nadzieję na bliższy sojusz z Węgrami oraz współpracę z ruskimi książętami (książę węgierski był spowinowacony z linią Monomachowiczów). Krzywousty przecenił swoje siły wobec Beli, który miał szerokie poparcie w swoim kraju. Przeciw zbrojnej interwencji Bolesława w 1132 wystąpiły połączone siły Węgier, Czech, Austrii i Niemiec. W bitwie nad rzeką Sajó w 1132 koalicja odniosła znaczące zwycięstwo nad polskim księciem, zmuszając go do odwrotu. Sukcesy na Węgrzech wykorzystał czeski książę Sobiesław I, wasal cesarza, który w latach 1132–1134 wielokrotnie prowadził najazdy na Śląsk. Kwestia przynależności Śląska została poddana pod rozstrzygnięcie sądu Lotara III. Próba sił przed zjazdem w Merseburgu W lutym 1134 książę czeski Sobiesław I oraz posłowie króla Węgier Beli II wraz z biskupem białogardzkim Piotrem udali się do Altenburga, gdzie przedstawili zarzuty sformułowane przeciwko polskiemu księciu. Następnie akt oskarżenia wnieśli przed tron cesarski z prośbą o interwencję (wstępne ustalenia nastąpiły już dwa lata wcześniej). Cesarz przyjął prośbę, występując jako arbiter w sporach dynastycznych środkowej Europy. Jednocześnie Bela II wraz z księciem przemyskim Władymirką przedsięwziął wyprawę zbrojną przeciw Polsce. Połączone siły zajęły Małopolskę, docierając pod Wiślicę. Bolesław krótko po tych wydarzeniach otrzymał wezwanie przed sąd cesarski do Magdeburga na dzień 26 czerwca 1135. Grał jednak na zwłokę, wysyłając jedynie swoich posłów. Cesarz odesłał delegację i zażądał osobistego stawiennictwa polskiego księcia, wyznaczając nowy termin na 15 sierpnia 1135, tym razem w Merseburgu. Bolesław Krzywousty zdawał sobie sprawę, że bez porozumienia z Lotarem III nie utrzyma kontroli nad niedawno podbitymi ziemiami na zachodniej stronie Odry oraz Rugią. Pozycję Bolesława dodatkowo osłabiła śmierć w 1134 roku króla Szwecji Magnusa Silnego, który od końca lat dwudziestych był jego sojusznikiem (córka Bolesława Ryksa Bolesławówna była jego żoną). Jeszcze przed rozpoczęciem zjazdu w Merseburgu Bolesław Krzywousty nakłonił jednego z książąt Pomorza Zachodniego – Racibora I do wystąpienia zbrojnego przeciwko Danii. Miał to być wyraz ostentacji wobec cesarza Lotara III, ponieważ król Danii podlegał zwierzchnictwu Niemiec. Atak w sile 650 łodzi (po 44 wojów i 2 konie) skierowano na bogate norweskie miasto portowe Konungahelę. Postanowienia zjazdu Do zjazdu doszło 15 sierpnia 1135. Podczas hołdowniczego ceremoniału cesarz Lotar III uznał polskie prawa do Pomorza. Bolesław natomiast zgodził się na poddanie wasalne z ziem pomorskich oraz zapłacenie trybutu w wysokości 6 tys. grzywien srebra z tychże ziem. Polska strona wyraziła zgodę na zawarcie pokoju z Węgrami, uznając Belę na Węgrzech. Pokój miał zostać przypieczętowany mariażem córki Bolesława – Judyty, z synem Beli II – Gejzą (do zawarcia małżeństwa nie doszło). W sprawie sporu polsko-czeskiego Bolesław nie godził się na żadne mediacyjne rozstrzygnięcie kwestii przez sąd cesarski. Twierdził, że nie można traktować suwerennego władcy, za jakiego się uważał, na równi z lennikiem cesarskim, jakim był Sobiesław, książę czeski. Lotar III, nie mogąc dojść z Bolesławem do porozumienia, zaproponował przeniesienie sprawy do późniejszych pertraktacji. Zjazd zakończył się uroczystościami kościelnymi, podczas których Krzywousty niósł cesarski miecz. Był to zaszczyt przyznawany jedynie suwerennym władcom. Pośrednim sukcesem polskiej dyplomacji było unieważnienie przez papieża Innocentego II bulli z 1133 i uznanie metropolitalnych praw Gniezna na synodzie w Pizie w 1135. 7 lipca 1136 w swej bulli protekcyjnej – (łac.) Ex commisso nobis a Deo – papież zawarł potwierdzenie wyłącznej i później nigdy niekwestionowanej zwierzchności Gniezna nad diecezjami polskimi. Schyłek panowania i śmierć Unormowanie stosunków z sąsiadami Po wejściu do obozu cesarskiego Polska unormowała swoje stosunki z Czechami na zjeździe książąt w Kłodzku w 1137 (tzw. pokój kłodzki), jednak szczegóły zawartych tam porozumień nie są znane. Układ ten potwierdzono w grodzie Niemczy, gdzie podczas uroczystości Władysław, najstarszy syn Krzywoustego, trzymał do chrztu Wacława, syna Sobiesława I. W ostatnich latach życia polski książę zajmował się przede wszystkim polityką małżeńską swoich dzieci mającą służyć umocnieniu stosunków z ościennymi krajami. Jeszcze w 1137 Bolesław zacieśnił stosunki z Rusią poprzez mariaż syna Bolesława Kędzierzawego z Wierzchosławą, córką księcia ruskiego Wsiewołoda Mścisławicza. Natomiast pod sam koniec życia umocnił więzi polityczne z Węgrami poprzez małżeństwo syna Mieszka z córką króla węgierskiego, Elżbietą. Śmierć księcia Bolesław Krzywousty zmarł 28 października 1138 prawdopodobnie w Sochaczewie. Brak jest źródłowych zapisów o okolicznościach jego śmierci. XII-wieczne źródła nie podały informacji o miejscu pochówku Bolesława Krzywoustego. Dopiero w XV w. Jan Długosz wskazał, że grób księcia znajduje się w Płocku. Nie podał natomiast, skąd zaczerpnął tę wiadomość. Przypuszczalnie kronikarz oparł się na autopsji bądź na danych z zaginionego Rocznika mazowieckiego. Kanonik płocki z przełomu XVI/XVII w., Wawrzyniec Wszerecz, spisał relację o złożeniu we wspólnej trumnie w bazylice katedralnej w Płocku szczątków Bolesława, Władysława Hermana i kilku Piastów mazowieckich. Rodzina Bolesława Krzywoustego Małżeństwa Bolesława Bolesław Krzywousty był żonaty dwa razy. Zbysława Światopełkówna (1085/1090–1114), pierwsza żona Bolesława, pochodziła z dynastii Rurykowiczów. Była córką Światopełka II Michała (1050–1113), księcia połockiego (1069–1071), nowogrodzkiego (1078–1088), turowskiego (1088–1093) i wielkiego księcia kijowskiego (1093–1113). Małżeństwo Zbysławy i Bolesława zostało zawarte prawdopodobnie w 1103 z myślą o przyszłym wsparciu militarnym Bolesława ze strony księcia kijowskiego w walce ze Zbigniewem i jego zwolennikami. Przypieczętowany mariażem sojusz polityczny między Polską i Rusią miał również ograniczyć notoryczne napady książąt halicko-trembowelskich na oba kraje. Do śmierci Zbysławy między Polską a księstwem halicko-wołyńskim panowały przyjazne stosunki polityczne. Salomea z Bergu (1093/1101 – 27 lipca 1144), druga żona Krzywoustego, była córką Henryka von Berg-Schelklingena, hrabiego Bergu. Zawarcie małżeństwa nastąpiło w styczniu lub lutym 1115. Mariaż był podyktowany ówczesną sytuacją polityczną. Został zawarty przy okazji podpisania pokoju między Polską a Czechami. Salomea pochodziła z potężnej i wpływowej rodziny książęcej, która po śmierci cesarza Henryka V w 1125, wskutek poparcia opozycji w Niemczech, straciła swoje wpływy polityczne na dworze Lotara III. W starszej literaturze mylnie była uważana za żonę Bolesława Adelajda, córka Henryka IV. Informacja o tym, że po śmierci Zbysławy Bolesław poślubił ją w Bambergu w 1110, była podawana za Janem Długoszem i Arsewuszem Sulgerem. Pogląd ten zakwestionował Oswald Balzer. Potomstwo ze Zbysławą Światopełkówną Władysław II Wygnaniec (1105 – 30 maja 1159), jedyny syn Bolesława i Zbysławy, był księciem krakowskim, śląskim, sandomierskim, wschodniej Wielkopolski, kujawskim, wschodniopomorskim i zwierzchnim zachodniopomorskim (1138–1146). Gall Anonim podał, że przyszły następca tronu urodził się w zimie 1107/1108, jednak pominął wskazanie płci i imienia dziecka. Rocznik świętokrzyski i Rocznik kapitulny odnotowały urodzenie Władysława pod 1105. NN, córka (najpóźniej 1112 – po 1124) w 1124 poślubiła Wsiewołoda Dawidowicza, księcia muromskiego, o którego żonie wiadomo tyle, że pochodziła z Polski. Jej filiacja nie jest pewna, mogła być zarówno córką Bolesława i Zbysławy, jak pochodzić z rodu Awdańców i być córką Skarbimira. Starsza literatura przypisywała małżeństwu Bolesława i Zbysławy troje dzieci. Oprócz Władysława II i nieznanej z imienia córki za potomka płci męskiej z tego związku uchodził nieznany z imienia syn. O narodzinach NN, syna (ok. 1107/1108–?) napisał Gall Anonim. Według Oswalda Balzera podana przez kronikarza informacja mogła zawierać nieznany fakt narodzin drugiego syna ze związku Bolesława i Zbysławy. Zdaniem badacza potomek ów zmarł krótko po narodzinach. W innym natomiast miejscu Gall wskazał, że wzmianka mogła tyczyć pierworodnego Bolesława, Władysława II. Karol Maleczyński uważał, że w źródłach, tj. Roczniku świętokrzyskim i Roczniku kapitularnym, traktujących o narodzinach pierworodnego syna Bolesława i Zbysławy pod rokiem 1105, mogła zajść pomyłka. Potomstwo z Salomeą z Bergu Z małżeństwa z Salomeą Bolesław miał 6 synów i 6 córek. Leszek (1115/1116 – 26 sierpnia przed 1131) był najstarszym synem Bolesława i jego drugiej żony. Prawdopodobnie zmarł w dzieciństwie. Ryksa (1116 – po 25 grudnia 1155), najstarsza córka Bolesława i Salomei, w 1129 poślubiła księcia duńskiego Magnusa Silnego, późniejszego króla Szwecji. Małżeństwo miało zapewnić Polsce poparcie Duńczyków w wojnie z Niemcami, jednak w 1134 Dania wzięła w konflikcie stronę niemiecką. Po śmierci Magnusa w 1134 Ryksa wróciła do Polski. Ponownie została wydana za mąż za Włodzimierza, syna Wsiewołoda Mścisławowicza, księcia nowogrodzkiego. Małżeństwo to zostało zawarte w celu pozyskania dla Polski sojusznika przeciwko Węgrom. Po śmierci drugiego męża i ojca Ryksa poślubiła Swerkera I, króla Szwecji. NN, córka (1117/1122 – po 1132) była narzeczoną lub żoną Konrada z Plötzkau, margrabiego Marchii Północnej. Kazimierz, zwany w historiografii Starszym (1117/1122 – 19 października 1131), według źródeł (m.in. Rocznik kapituły krakowskiej) zmarł w wieku 9 lat. Jan Długosz w swojej kronice uważał, że Kazimierz był synem ze związku Bolesława i Adelajdy, rzekomej żony księcia. Bolesław IV Kędzierzawy (1121/1122 – 5 stycznia 1173), książę mazowiecki i kujawski (1138–1146), krakowski, gnieźnieński i kaliski (1146–1173), sandomierski (1166–1173), w wieku 12 lat został ożeniony z Wierzchosławą, córką Wsiewołoda Mścisławowicza, księcia nowogrodzkiego. Jan Długosz pod 1127 podał, że Bolesław Kędzierzawy, podobnie jak Kazimierz Starszy, był synem ze związku Bolesława i Adelajdy. Mieszko III Stary (1122/1125–13/14 marca 1202), książę wielkopolski (1138–1202), książę krakowski (1173–1177, 1190, 1199–1202), kaliski (1173–1202), zwierzchni Pomorza Gdańskiego (1173–1202) i kujawski (1195–1198), najpóźniej w 1140 został ożeniony z Elżbietą, siostrą Beli, króla węgierskiego. Mariaż został zawarty w ramach spełnienia jednego z postanowień układu merserburskiego. Gertruda (1126/1135 – 7 maja 1160) była zakonnicą w Zwiefalten. Henryk Sandomierski (ok. 1130 – 18 października 1166), książę sandomierski (1146–1166), według Jana Długosza miał urodzić się w 1132. Kolejną wzmiankę o nim kronikarz zawarł pod 1139, opisując podział księstwa na dzielnice. Kazimierz Maleczyński przesunął datę jego urodzenia na okres między 1127 a 1131. Za życia Krzywoustego Henryk Sandomierski nie odegrał ważnej roli politycznej. Zginął w 1166 w bitwie z Prusami, nie pozostawiając potomków. Dobroniega Ludgarda (1128/1135 – po 1160) po śmierci ojca została wydana ok. 1141/1142 przez Salomeę za mąż za Dytryka z dynastii Wettynów, margrabiego dolnołużyckiego, który niedługo potem rozwiódł się z nią. Judyta (ok. 1133 – 8 lipca 1171/1175) w 1136 została przeznaczona na żonę Beli, króla węgierskiego. Jednak małżeństwo nie doszło do skutku i Judyta w 1148 poślubiła Ottona I, margrabiego Brandenburgii, syna Albrechta Niedźwiedzia. Agnieszka (1137 – po 1182) ok. 1140–1141 została przeznaczona na żonę jednego z synów Wsiewołoda, księcia ruskiego. Mariaż miał zapewnić wsparcie Rusi w sporze synów Salomei z Władysławem II, ich przyrodnim bratem. Do małżeństwa jednak nie doszło i Agnieszka w 1149/1151 poślubiła Mścisława Iziasławicza, księcia perejasławskiego, łuckiego, wołyńskiego, wielkiego księcia kijowskiego. Kazimierz II Sprawiedliwy (1138 – 5 maja 1194), książę wiślicki (1166–1173), sandomierski (1173–1194) i krakowski (1177–1194), mazowiecki i kujawski (1186–1194), przez długi okres był uważany za pogrobowca i przez to nieuwzględniany w testamencie ojca. Starsza literatura przypisywała Bolesławowi i Salomei jeszcze dwie córki: Adelajdę i Zofię. Adelajda (ok. 1114 – 25 marca przed 1132) była żoną Adalberta Pobożnego. Współczesna nauka kwestionuje, że była córką Bolesława. Zofia (?–10 października 1136) prawdopodobnie była matką Mateusza, biskupa krakowskiego. Genealogia Ustawa sukcesyjna (testament Bolesława Krzywoustego) Zasada pryncypatu-senioratu Doświadczenia wyniesione z własnego domu doprowadziły do ustanowienia przez Bolesława sukcesji i podziału sfer wpływów pomiędzy synów. Na powiernika i wykonawcę swych postanowień wyznaczył długoletniego palatyna Piotra Włostowica. W swoim testamencie, zwanym również statutem lub aktem, Krzywousty wprowadził w Polsce zasadę pryncypatu-senioratu, chcąc w ten sposób zachować jedność państwa i zapobiec walkom o władzę między synami. Rozporządzenia w sprawie sukcesji weszły w życie tuż po śmierci Bolesława, natomiast nie jest znana data ich ustanowienia. Przypuszcza się, że mogło to nastąpić w 1115 lub 1116, po narodzinach syna Leszka, lub po stłumieniu buntu palatyna Skarbimira (1117). Źródła wskazują, że oryginalny dokument ustawy sukcesyjnej powstał w 1137. Anulowany został w 1180 i następnie przywrócony przez papieża Innocentego III na skutek petycji książąt śląskich (1210), jednak historycy podważają zatwierdzenie statutu przez papieża z uwagi na brak jakichkolwiek informacji. Zasada sukcesji polegała na tym, że kolejnym władcą księstwa, czyli princepsem rezydującym w dzielnicy pryncypacko-senioralnej, zostawał najstarszy w momencie śmierci dotychczasowego princepsa przedstawiciel dynastii piastowskiej. W źródłach istnieje rozbieżność w kwestii sprawowanej ówcześnie władzy. Papież Innocenty III mówił o pryncypacie, zaś Wincenty Kadłubek o starszeństwie i primogeniturze. Kadłubek połączył w jednym zdaniu dwa systemy, tj. sposób dziedziczenia władzy zwierzchniej ze sposobem dziedziczenia władzy w poszczególnych dzielnicach, gdzie miała obowiązywać primogenitura. Wśród historyków istnieje pogląd, że Bolesław Krzywousty nie ustanowił senioratu, lecz primogeniturę przynależną wyłącznie Władysławowi II i jego następcom. Przyczynkiem do takiej hipotezy miały być objęcie i charakter sprawowanej władzy przez Bolesława Kędzierzawego w 1146. Podział państwa Bolesław podzielił państwo na następujące dzielnice: Dzielnica senioralna ze stolicą w Krakowie miała być niedziedziczna i niepodzielna. Składały się na nią ziemie krakowska, sieradzka i łęczycka, a także Pomorze Gdańskie, być może także zachodnia część Kujaw z Kruszwicą i wschodnia część Wielkopolski z Kaliszem i Gnieznem. Przynależność wschodniej Wielkopolski i zwłaszcza Kujaw do dzielnicy senioralnej jest jednak kwestionowana przez część badaczy Władysław II otrzymał Śląsk ze stolicą we Wrocławiu oraz ziemię lubuską zapewne już w latach 1124–1125 po ślubie z Agnieszką Babenberg. Jako najstarszy wśród synów Krzywoustego został pierwszym seniorem (princepsem), Bolesław IV – Mazowsze ze stolicą w Płocku oraz Kujawy (ewentualnie tylko wschodnią część Kujaw). Mieszko III otrzymał Wielkopolskę ze stolicą w Poznaniu, być może bez ziemi gnieźnieńskiej i kaliskiej (o ile weszły w skład dzielnicy senioralnej). Henryk Sandomierski natomiast ziemię sandomierską ze stolicą w Sandomierzu z Lubelskiem aż po Bug ku północy i wschodowi. Salomea, wdowa po Bolesławie, otrzymała jako tzw. oprawę wdowią ziemię łęczycką lub sieradzko-łęczycką. Po jej śmierci ziemie te miały być włączone do dzielnicy senioralnej. Kazimierz II, najmłodszy syn Bolesława, nie został uwzględniony w ordynacji, gdyż urodził się po śmierci ojca bądź na krótko przed nią. Pomorze Zachodnie jako lenno miało pozostawać pod kontrolą princepsa. Wśród mediewistów istnieje pogląd, że statut Krzywoustego nie przewidywał dziedziczenia ziem przez potomków jego synów. Po ich śmierci dzielnice te miały zostać włączone do domen seniora. Późniejsze walki jednak sprawiły, że zarządzane przez nich prowincje przekształciły się w dziedziczne dzielnice. Rozbicie dzielnicowe Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego zapoczątkowała w Polsce okres rozbicia dzielnicowego, zwanego również rozdrobnieniem feudalnym – zjawisko spotykane w średniowiecznej Europie. Występowało m.in. na Rusi, Węgrzech i w Niemczech. Z jednej strony były to czasy walk wewnętrznych i osłabienia państwa, z drugiej – okres ogromnej dynamiki rozwoju wewnętrznego, kultury oraz poprawy bytu szerokich mas ludności. Rozkład ówczesnego prawa książęcego według współczesnej historiografii miał także dobre strony, do których zaliczyć można: przebudowę ustroju państwa na nowych podstawach gospodarczych oraz zwiększenie odpowiedzialności za losy kraju jej górnych warstw. Organizacja państwa Bolesława Krzywoustego Dokładne poznanie organizacji wewnętrznej XII-wiecznego państwa polskiego jest niemożliwe. Brak dokumentów z ówczesnego okresu i szczątkowe wiadomości kronikarzy stanowią problem w poznaniu działających mechanizmów zarządzania księstwem. Księstwo Bolesława było podzielone na prowincje, a te na okręgi grodowe (kasztelanie). W ich obrębie pozostawały opola. Zasięg terytorialny prowincji odpowiadał późniejszym dzielnicom. Przypuszcza się, że utworzono 6–7 takich prowincji: mazowiecką, śląską, wielkopolską, krakowską, sandomierską i kalisko-łęczycką oraz pomorską (z ziem Pomorza Wschodniego). W okresie panowania Krzywoustego na terenach pogranicznych podejmowano próby zorganizowania marchii na wzór niemiecki. Poświadczone źródłowo są marchie: głogowska, gdańska i prawdopodobnie lubuska. Prawdopodobnie Bolesław posiadał dobrze zorganizowane grody, które pełniły funkcje polityczne, ekonomiczne i administracyjne. Państwo pierwszych Piastów miało charakter patrymonialny. Dwór książęcy (łac.) curia ducis był centralnym ośrodkiem władzy, do którego należała bliska rodzina panującego (wraz z osobnym dworem księżny), dostojnicy świeccy i duchowni i podlegający im niżsi urzędnicy, rycerstwo dworskie oraz pracownicy kancelarii książęcej i kapelani. Najważniejszą rolę na dworze Władysława Hermana, a następnie Bolesława pełnił palatyn (wojewoda). Funkcja palatyna (łac.) comes palatinus obejmowała główne dowództwo podczas wypraw wojennych (w zastępstwie władcy), obronę terytorium państwa, nadzór nad administracją państwową (rola naczelnika dworu książęcego), kontrolę i mianowanie naczelników grodu oraz sprawowanie sądów. Urząd palatyna został zlikwidowany w 1180. Już za panowania Mieszka II nastąpił rozwój polskiego aparatu urzędniczego. Komornik (łac.) camerarius, zarządzał gospodarką dworu książęcego i państwa. Nad określonymi dziedzinami gospodarki księcia pełnili pieczę cześnik, stolnik, strażnik, miecznik, koniuszy, łowczy. Za panowania Bolesława pojawił się urząd kanclerza, kierującego pracą kancelarii i kaplicy książęcej (łac.) capella, którą tworzyło grono duchowieństwa świeckiego lub zakonnego. Do władzy centralnej należeli również: skarbnik, mincerz i inni. W czasach Krzywoustego ze strukturą państwową ściśle była związana organizacja Kościoła polskiego. Kościół podlegał panującemu, który posiadał prawo inwestytury. Dwór książęcy utrzymywał kontakt z ogółem poddanych za pośrednictwem systemu urzędów grodowo-terytorialnych. Prowincją zarządzał naczelnik (łac.) princeps terrae, comes, pan głównego grodu. Utrzymywał zwierzchność nad naczelnikami grodowymi (łac.) comes. Do kasztelanów (rządców grodowych) należało sprawowanie lokalnej władzy cywilnej, pobieranie świadczeń od ludności, organizowanie obrony i prawdopodobnie sprawowanie sądów. Rządcom podlegali komornicy, żupani, mincerze, celnicy i poborcy. Wszelkie ważniejsze funkcje w księstwie sprawowali możni. Kasztelanie skupiały grupy możnowładztwa, urzędników i grup służebnych. Jedni stanowili otoczenie księcia, inni sprawowali urzędy, pozostali natomiast rolę aprowizacyjną. Zarządzający przygranicznymi marchiami margrabiowie byli podporządkowani bezpośrednio księciu polskiemu i mieli większe kompetencje niż naczelnicy prowincji czy grodów. Pod koniec XI w. zanikła drużyna książęca. Zastąpił ją zachodnioeuropejski model wojska składającego się z rycerstwa. Terminem (łac.) milites, który dotychczas stosowano na określenie żołnierzy, zaczęto nazywać kategorię rycerzy pasowanych i wojów, którzy mogli sobie pozwolić na utrzymanie konia. Polskie siły zbrojne w czasach Bolesława złożone były z trzech rodzajów wojsk: dawnej drużyny książęcej (oddziału nadwornego), drużyny możnowładców i pospolitego ruszenia, składającego się z oddziałów drobnych feudałów oraz chłopów (według innych poglądów skład pospolitego ruszenia stanowiły przyboczne oddziały możnych, duchownych i świeckich). Przyboczne oddziały księcia były formowane z orszaku składającego się z jego rówieśników (pod koniec XI w. tzw. „nowi ludzie” – starszyzna plemienna, przywódcy lokalni i naczelnicy opolni, którzy pretendowali do udziału w rządach, wysyłali swoich potomków na dwór książęcy, gdzie towarzyszyli księciu). Stosunek Bolesława do jego drużyny przybocznej charakteryzuje wygłoszona prawdopodobnie przez Krzywoustego inwokacja, którą na łamach Kroniki przedstawił Gall Anonim: Możnowładcy utrzymywali własne drużyny, do których zaliczano uboższe rycerstwo wspomaganych przez chłopów. Za ich uzbrojenie odpowiadał możny. M.in. drużynników wyposażano w broń drzewcową (np. włócznia), obuchową (np. maczuga), tnącą (np. miecz) i miotającą (np. kusza, łuk, proca) oraz tzw. uzbrojenie ochronne (tarcza, hełm, pancerz). Drużyny te z czasem stały się większe od książęcej, np. Sieciecha. Podczas konfliktów początku XII w. możni powoływali także pospolite ruszenie, szczególnie z ziem zagrożonych. Całość pospolitego ruszenia dzielono na oddziały, którym nadawano nazwy od głównych grodów rejonu, z którego pochodzili (np. hufce kruszwiczan). W przypadku większego konfliktu zbrojnego do oręża powoływano także samodzielne oddziały chłopów (np. podczas wojny polsko-niemieckiej w 1109). Obok możnowładców, którzy byli związani z panującym i jego dworem, oraz wojami na społeczeństwo czasów Krzywoustego składali się wolni chłopi i chłopi służebni (przywiązani do miejsca zamieszkania). Odrębną grupę społeczną stanowili ludzie wolni, tzw. goście (nieposiadający własnego majątku), wojownicy (łac.) milites gregarii, posiadający gospodarstwa rolne i zaliczani do ludności pospolitej. Na końcu tej drabiny społecznej stali niewolni (brańcy wojenni, bądź ich potomkowie). Nie różnili się od wolnych chłopów, jednak ich powinności wobec pana były większe. Ludności niewolnej używano do posług osobistych bądź do pracy na roli na rzecz panującego. Wszystkie dziedziny życia w państwie regulowało prawo książęce (łac.) ius ducale. Terminem tym określało się wszelkie uprawnienia książęce, w stosunku do poddanych lub dóbr, egzekwowaniu rozmaitych świadczeń, danin i posług. Rozbudowany aparat państwowy i kościelny utrzymywał się dzięki świadczeniom ze strony ludności wytwarzającej dobra materialne. Główny ciężar podatkowy spoczywał na najniższej klasie społecznej – chłopstwie (łac.) heredes, rustici ducis, possesores. Do nich należało składanie określonych danin, dziesięcin, podatku podworowego (w postaci jednej krowy, na którą składała się cała wieś), podymnego, poradlnego, narzazu (za wypas trzody chlewnej w lasach), stacji lub stanu (obowiązku ugoszczenia panującego i jego dworu), posług komunikacyjnych (przewodów, powozów, podwód), łowieckich, wojskowych, stróży (stróżowania w grodzie), danin z regaliów i z kar sądowych. Ponadto poddani byli zobowiązani do naprawy dróg, mostów, budowy i utrzymania grodów. Bulle Krzywoustego Z pięciu najstarszych zachowanych pieczęci polskich władców cztery zostały odkryte w różnych miejscach na przestrzeni lat 2002–2006, jedna natomiast ponad 100 lat wcześniej. Polscy archeologowie dokonali odkryć w miejscowości Głębokie (2002), na Ostrowie Tumskim (2005), w Gnieźnie (2005) oraz w nieujawnionym miejscu we wsi Susk koło Sierpca oddalonej 32 km od Płocka (2006). Pierwsze wstępne badania sugerowały, że bulle mogły należeć do pieczęci książęcej Krzywoustego. Zostały wykonane z ołowiu, materiału trwałego, lecz niezbyt plastycznego o średnicy 36–40 mm. Ołowianymi pieczęciami posługiwano się na dworach europejskich. Znane są pieczęcie miejskie oraz zakonów rycerskich. Okazjonalnie, przy ważniejszych dokumentach (aktach prawnych) stosowano złote bulle. Odkryte dotąd polskie bulle książęce należą do dwóch zasadniczych typów, różniących się zarówno formą legend (rozbudowane, zapisane na awersie w dopełniaczu, z wyrazem (łac.) sigillum w typie I i krótkie, wyrażone w mianowniku w typie II), jak i wspomnianym odmiennym ukazaniem św. Wojciecha, raz w ujęciu pontyfikalnym, z pastorałem i księgą, w drugim przypadku – z pastorałem, w geście nałożenia ręki, dobrze widocznym na zdjęciach – wykonanych przed konserwacją zabytku. Użycie formy dopełniaczowej na polskich świeckich pieczęciach w XII w. to ewenement (niespotykany nigdzie indziej), mający swój jedyny ówczesny odpowiednik monetarny w denarze typu II Bolesława Krzywoustego z legendą: (łac.) Denarivs ducis Bolezlai. Pod koniec życia Bolesława na inskrypcjach powrócono do statecznej formy mianownikowej: (łac.) Dvx Bolezlavus. Według S. Suchodolskiego bulle służyły do uwierzytelniania dokumentów książęcych m.in. listów, przywilejów, wyroków itp…, natomiast według T. Jurka – mogły służyć także do zabezpieczenia obiektów zamkniętych (drzwi, skrzynie, relikwiarze). W październiku 2006 Komisja Historyczna Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk potwierdziła, że odkryte w latach 2002–2005 bulle należały do księcia Bolesława Krzywoustego. Mennictwo w czasach Krzywoustego W okresie Bolesława III w użyciu były dwustronne polskie denary, które dominowały nad monetą obcą. Pierwszy znany denar doby Krzywoustego był opatrzony legendą polową z napisem (łac.) Bolezlav. Do innych – powszechnie używanych – należały monety z napisem (łac.) Bolezlavs, denarivus, dicis Bolezlai lub ze św. Wojciechem w awersie. Kolejne emitowane monety nie posiadały legendy. Odbiegały one najczęściej od standardowych podstaw wagowych: były o wiele lżejsze, wybijane w celach czysto ekonomicznych. Za panowania Bolesława w Polsce pojawiły się także wzorowane głównie na technice magdeburskiej brakteaty, które jako jedne z najstarszych w Europie były emitowane przez mennice książęce. Rozróżnia się dwa typy brakteatów bolesławowskich. Typ młodszy (tzw. typ II) przedstawia korzącego się przed św. Wojciechem władcę. Święty wyciąga nad nim rękę w geście protekcji. W legendzie znajduje się napis (łac.) Bolezlaus Adalbertus. Brakteat ten początkowo zaliczano do pokutnych, gdyż łączono go z pokutą Bolesława po zbrodni na Zbigniewie. Prawdopodobnie powstała w Krakowie w 1127. Drugi brakteat Bolesława (tzw. typ I) jest rzadziej spotykany. Przedstawia św. Wojciecha w szacie biskupiej, trzymającego pastorał i Ewangelię. Legenda monety określa postać jako arcybiskupa gnieźnieńskiego. Dalsze badania wykazały, że moneta została wyemitowana w dobie zjazdu merseburskiego lub po śmierci księcia polskiego (1138). Obecnie jest nazywana protekcyjną, gdyż stempel na niej obrazuje opiekę św. Wojciecha dla Bolesława, który, mimo złożonego w 1135 hołdu, za jedynego swojego protektora uznaje świętego. Jest to jeden z nielicznych przykładów zastosowania propagandy politycznej w legendzie monety. Według A. Schmidta moneta ta jest arcybiskupią, która została wybita w Gnieźnie, najprawdopodobniej w 1135. Prócz dwóch przedstawionych brakteatów z czasów Bolesława Krzywoustego istnieje jeszcze jeden, który obecnie jest zaliczany do najstarszego spośród znanych w numizmatyce. Brakteat znaleziony w Brzegu (gm. Pęczniew) zachował się w 2/3 części z całości, wadze 0,61 g i średnicy 27 mm. Moneta przedstawia postać władcy w koronie, z uniesionym mieczem i wyciągniętą ręką. Początkowo wiązano jej pochodzenie z Władysławem II Wygnańcem. Dalsze badania prowadzone m.in. przez A. Mikołajczyka identyfikowały ją z księciem Krzywoustym. Wśród badaczy jednak do dziś istnieją rozbieżności, w kwestii przypisania jej do określonego władcy, z uwagi na niepełne zachowane inskrypcje. Mennice książęce znajdowały się we Wrocławiu, Płocku, Gnieźnie i Krakowie. Istniały również prywatne, np. palatyna Sieciecha, który umiejscowił je w Sieciechowie oraz pod Krakowem. Donacje książęce na rzecz Kościoła W tradycjach XII-wiecznych rodów panujących można odnaleźć szeroko zakrojoną działalność donacyjną (fundacyjną) na rzecz Kościoła. Celem głównym było szerzenie chrześcijaństwa. Miało to m.in. ukazać religijność władców w obliczu Boga, hierarchów kościelnych, duchownych i społeczeństwa. Bolesław Krzywousty ufundował: Opactwo benedyktynów na Łyścu, o czym wspomniała spisana w końcu XIII wieku Kronika wielkopolska: Ten zaś król wkrótce potem założył pobożnie w miejsce grodu na Łysej Górze – a także w Sieciechowie, za pośrednictwem pewnego wielmoży imieniem Sieciech – opactwo zakonu św. Benedykta na cześć Świętej Trójcy i błogosławionej Dziewicy, dołączywszy pewne dobra do klasztoru sieciechowskiego. Zachowane dokumenty z 1427 (tzw. świętokrzyskie dokumenty pergaminowe) potwierdzają relację Kroniki, wymieniając także rycerza Wojsława. Kościół św. Idziego w Inowłodzu jest obiektem sakralnym wzniesionym w stylu romańskim. Według nowożytnej płyty inskrypcyjnej świątynia miała być wybudowana w 1082 z fundacji Władysława I Hermana. Dzisiejsze badania wskazują jednak, że pochodzi prawdopodobnie z XII w. (najpóźniej z 1138) i jest fundacją księcia Bolesława Krzywoustego. Kolegiata na głogowskim Ostrowie Tumskim zgodnie z zapisem Rocznika głogowskiego (XV w.) miała powstać dzięki donacjom biskupa Heyma i komesa Wojsława w 1120. Współcześni badacze upatrują fundatora w Bolesławie Krzywoustym (T. Lalik), wskazują na wspólną fundację dokonaną przez biskupa Heyma i Wojsława za zgodą Krzywoustego (H. Gerlic) lub dowodzą, że jest to wspólna fundacja biskupa Heyma i Bolesława (T. Jurek). W starszych opracowaniach dotyczących historii Śląska pojawiały się opinie, że Bolesław Krzywousty ufundował kolegiatę w dowód wdzięczności za okazaną w 1109 r. wierność i waleczność głogowian oraz że była to fundacja przebłagalna księcia wyrzucającego sobie okrutne okaleczenie Zbigniewa. Opactwo benedyktyńskie w Tyńcu według niektórych hipotez miało powstać dzięki fundacji Krzywoustego. W 1124 poświęcony został kościół przyklasztorny. W tym samym roku legat papieski wystawił dokument z potwierdzeniem otrzymanych przez opactwo posiadłości. Opactwo w Lubiniu w latach 1137–1138 było restaurowano z fundacji książęcej Bolesława oraz rodowych Awdańców. Katedra wawelska została ukończona za czasów Krzywoustego. W 1118 pochowano w niej biskupa Maura. Opactwo w Trzemesznie zostało prawdopodobnie ufundowane przez Krzywoustego. Świadczy o tym zapis w dokumencie wystawionym przez Mieszka III Starego z 1145. Nadania dla klasztoru zwiefalteńskiego w Szwabii są najbardziej znaną fundacją artystyczną Krzywoustego i jego żony Salomei. Jest to jedyne świadectwo kultury materialnej, artystycznej i religijnej dworu książęcego w XII-wiecznej Polsce, które zostało tak szczegółowo opisane. Wspomniany w źródle złoty krzyż dla klasztoru zwiefalteńskiego wykonał mistrz Leopard, pracujący dla księcia Bolesława Krzywoustego w latach 1129–1137. Relikwiarz z 1113 jest przykładem fundacji artystycznej Krzywoustego, dokonanej podczas wędrówki pokutnej po zbrodni na Zbigniewie do grobowca św. Wojciecha w Gnieźnie. Relikwiarz zawierał głowę św. Wojciecha. Pod koniec XV w. został przetopiony w celu wykonania nowego. Według notatki z 1494 relikwiarz miał formę oktogonalną. Ścianki boczne miały kształt kwadratów i były oddzielone kolumienkami, o które opierały się figurki świętych lub proroków. Zabytek był zdobiony 8 perłami i 40 szafirami. Dziejopisarstwo polskie za czasów Bolesława W okresie panowania Bolesława Krzywoustego pojawiło się zapotrzebowanie utrwalenia na piśmie dziejów rodu piastowskiego. Zadania tego podjął się nieznany z imienia mnich benedyktyński (niewłaściwie nazywany Gallem Anonimem). Współczesne badania wskazują jednak, że mnich był Wenecjaninem. Jego (łac.) Chronica Polonorum powstała w latach 1112–1116 Określana była terminem: dzieje książąt (łac.) gesta ducum, czyli historia państwa opisująca losy panujących. Kronika obejmuje dzieje od czasów legendarnych do roku 1114. Złożona z trzech części, jest dziełem literackim (nieukończonym), uzasadniającym prawa dynastii piastowskiej do panowania w Polsce. Kronika miała wytłumaczyć wiele kontrowersyjnych wydarzeń, które obarczały odpowiedzialnością ród panujący, i dać pełne wyjaśnienia zgodne z polityką panującego. Bolesław w źródłach średniowiecznych Bolesław Krzywousty był różnie oceniany przez średniowiecznych autorów. W swojej kronice Gall Anonim niejednokrotnie podkreślał rycerskość i cnoty księcia, ale również go upominał, np. gdy Bolesław pozwolił na powrót do kraju Zbigniewa. Przychylny do księcia stosunek miał Nicyfor, metropolita w latach 1104–1121, który przestrzegał księcia przed układami z Rusią. Kronikarz przełomu XII/XIII w. – Wincenty Kadłubek – przedstawił Bolesława jako niezwyciężonego władcę, posiadającego niemal cesarską władzę: Autorzy żywota św. Ottona z Bambergu – mnich z Prüfeningen (1140–1146), Ebbon (1151–1152) oraz Herbord (1154–1160) – wskazywali w swoich dziełach na honorowość, gościnność, pomoc niesioną przez księcia podczas misji chrystianizacyjnej na Pomorzu oraz pobożność. Ebbon nazwał Krzywoustego protektorem chrześcijaństwa, miał jednak zastrzeżenia do wojowniczości księcia. Na rolę Bolesława podczas misji Ottona wskazywali też Petrus Guillemus, bibliotekarz w prowansalskim klasztorze w Saint Gilles, Adalbert (Wojciech), pierwszy biskup pomorski, oraz piszący w 1271 minoryta Aleksander, autor (łac.) Expositio in Apocalypsim. W kręgu kultur niemieckiej i czeskiej istniało inne nastawienie do Bolesława. Annalista Saxo, przedstawiając zjazd w 1135, podkreślił niesłuszność stawiania księcia polskiego na równi z panami niemieckimi. Opis tegoż wydarzenia według kanonika wyszehradzkiego, związanego z dworem rywala Bolesława – Sobiesława, nacechowany został wrogością wobec księcia polskiego. Wskazanie przez Czecha na fakt niesienia przez Krzywoustego miecza przed Lotarem III oraz posadzenie księcia podczas uczty naprzeciwko cesarza miało świadczyć o poniżeniu pierwszego. Inne zachodnioeuropejskie źródła ograniczały się jedynie do podania informacji o Bolesławie bądź przy opisie wydarzeń, w których Krzywousty brał udział, pomijały imię księcia. Roczniki magdeburskie wspominały o uroczystym biciu dzwonów na powitanie Krzywoustego w Merseburgu. Ekkehard z Aura wymienił imię księcia przy wspomnieniu o zaproszeniu Ottona do Polski. Podczas procesu kanonizacyjnego biskupa z Bambergu w 1189 imię Bolesława zostało pominięte w korespondencji papieskiej prawdopodobnie ze względu na pogarszające się w owym czasie stosunki Polski i Niemiec. Ocena Bolesława Krzywoustego Charakterystykę postaci Bolesława można odnaleźć w polskim dziejopisarstwie. Jan Długosz w swojej kronice tak opisuje polskiego księcia: K. Maleczyński w monografii Bolesław III Krzywousty naszkicował portret Bolesława. Według niego książę posiadał dużą siłę fizyczną, skoro zdołał zabić niedźwiedzia, i wytrwałość, ponieważ pokonywał duże odległości w krótkim czasie. Do cech osobowości Krzywoustego mediewista zaliczył cierpliwość i upór, które ujawniały się w trakcie wojen i oblegania grodów. Bolesław był hojny, o czym świadczą liczne dary dla zasłużonych rycerzy, i wspaniałomyślny, skoro przebaczał zbrodnie popełnione przeciwko niemu. Książę był porywczy i wymierzał kary pod wpływem gniewu i niesłusznych oskarżeń, np. Zbigniewowi i Skarbimirowi. Krzywousty był pobożny – fundował kościoły i klasztory. Posiadał umiejętność zjednywania sobie wrogów, np. kasztelana Magnusa, dobierania sobie dobrych doradców, np. Żelisława, Skarbimira, Piotra Własta, dyplomatów, np. Henryka głogowskiego, Pawła santockiego, oraz współpracowników spośród duchowieństwa, za których pośrednictwem pozyskał zaufanie papieża w polityce kościelnej. Umiejętnie zjednywał sojuszników, prawidłowo oceniając sytuację na arenie międzynarodowej. W sztuce wojennej stosował strategię szybkich i gwałtownych marszów, wypadów w głąb kraju wroga. Do walki używał konnicy, co pozwalało na uzyskanie efektu zaskoczenia w obozie nieprzyjaciela. Potrafił ocenić swoje siły militarne, skoro nie wstąpił w otwartą walkę z Niemcami w 1109, tylko stosował wojnę podjazdową. Jako wódz dbał o morale swoich żołnierzy, którzy wbrew radom doradców wojennych wybierali walkę w miejsce odwrotu. Historiografia przypisała Bolesławowi cechy dobrego polityka i dyplomaty, uznając go za obrońcę suwerenności państwa i polskiego Kościoła. Imię i przydomek Według Kosmasa Bolesław otrzymał imię po swoim stryju – Bolesławie Szczodrym. Ojciec Krzywoustego nie miał powodu do honorowania swojego brata, niemniej jednak prawdopodobnie w ten sposób próbował zjednać sobie dawnych sprzymierzeńców swojego poprzednika. Po raz pierwszy przydomek Bolesława – Krzywousty – pojawił się w wersji polskiej i łacińskiej w źródłach XIII-wiecznych: Genealogii płockiej (Criwousti) i w Roczniku świętokrzyskim młodszym (Crzyvousti). Prawdopodobnie geneza przydomka Bolesława sięga XII wieku, ponieważ odnosi się do cech fizycznych władcy, musiał pojawić się w czasach jego panowania. Zapewne określał nabytą po 1114 wadę, gdyż Gall Anonim w swojej Kronice o niej nie wspominał. W Kronice książąt polskich i Kronice polsko-śląskiej Bolesław został określony przymiotnikiem (łac.) curvus, którego znaczenie dotychczas pozostaje niejasne. Według XIV-wiecznej Kroniki o Piotrze Włostowicu książę był garbaty (łac. gibbosus), względnie miał krzywe wargi. Jan Długosz w XV w. napisał: W 1974 w katedrze płockiej, gdzie według tradycji pochowano Bolesława, przeprowadzono badania archeologiczne. Odkryto trumnę wypełnioną przemieszanymi kośćmi 16 mężczyzn i kobiety. Jedna z czaszek, należąca do mężczyzny zmarłego w wieku ponad 50 lat, miała zniekształconą żuchwę. Pojawiła się hipoteza, że należała do Krzywoustego. Przeciwnicy tej teorii wskazują, że księcia zaczęto nazywać Krzywoustym wiele lat po śmierci, a współczesny mu Gall nie wspominał o wadzie fizycznej bohatera swojej Kroniki. Obrońcy hipotezy utrzymują, że dzieło Galla ma cechy panegiryku na cześć Bolesława, dlatego kronikarz nie wspomniał o tej fizycznej ułomności. Przypuszczają również, że do uszkodzenia kości doszło w wyniku komplikacji okołoporodowych, co stało się przyczyną śmierci matki Bolesława w zaledwie kilka miesięcy po porodzie. Przydomek Bolesława próbowano wyjaśniać także na inne sposoby. Według legendy grymas na twarzy Bolesława utrwalił się od patrzenia na służalczość ojca wobec Niemców i Czechów. Według Jana Długosza książę w młodości chorował na wrzód, który spowodował zniekształcenie twarzy. Według starszej literatury historycznej przydomek Krzywousty został nadany za krzywoprzysięstwa księcia. Krzywousty w kulturze Teatr Kronika Polska Galla Anonima – dwuczęściowy spektakl telewizyjny oparty na Kronice Galla. Został wyprodukowany w 1977 na podstawie scenariusza i w reżyserii Grzegorza Królikiewicza. W rolę Bolesława Krzywoustego wcielił się Krzysztof Kiersznowski. Muzykę do pieśni O cudownych narodzinach Bolesława Krzywoustego oraz O zdobyciu morskiego brzegu napisał Czesław Niemen. Misterium Płockie – Bolesław Krzywousty – rapsod rycerski napisany przez Ludwika H. Morstina w 1938 z okazji obchodów 800. rocznicy śmierci Krzywoustego. Swoją prapremierę miał w Płocku w 2008. Misterium wyreżyserowane zostało przez Mariusza Pogonowskiego i Przemysława Pawlickiego (według ich scenariusza). Zapis ojca Hermanna – dramat Jerzego Krasowskiego, zrealizowany w 1985 przez Teatr Telewizji w reżyserii autora. Literatura piękna Królewscy synowie. Powieść z czasów Władysława Hermana i Krzywoustego – powieść historyczna Józefa Ignacego Kraszewskiego z cyklu Dzieje Polski opowiadająca o rywalizacji Bolesława Krzywoustego i jego brata, Zbigniewa. Dylogia: Zdobycie Kołobrzegu i Psie Pole – cykl powieściowy Karola Bunscha z lat 1952–1953 opisujący walki na Pomorzu i wojnę roku 1109. Malarstwo Wizerunek Bolesława Krzywoustego został przedstawiony na następujących obrazach: portret w ołówku Jana Matejki (1890–1892), pokolorowana już po śmierci Matejki wersja Leonarda Stroynowskiego i Zygmunta Papieskiego, portret Aleksandra Lessera (XIX w.), portret Benoit Farjata (1763), portret Marcella Bacciarellego (XIX w.), kopia portretu Marcella Bacciarellego autorstwa Jana B. Jacobiego (1828), Śmierć Bolesława III Józefa Peszki (1800–1820), Panorama na Psim Polu Karola Stobieckiego i Leona Rozpędowskiego (1946–1947) – obraz zaginiony. Numizmatyka Popiersie Bolesława III Krzywoustego widnieje na następujących monetach obiegowych i okolicznościowych: obiegowa moneta 50-złotowa z 1982 wykonana z miedzioniklu według projektu Ewy Olszewskiej-Borys; w awersie napis: Polska Rzeczpospolita Ludowa, 50 zł, 1982, grafika: godło Polski; w rewersie napis: Bolesław III Krzywousty 1102–1138, grafika: popiersie władcy; nakład: 2616100 szt, srebrna moneta kolekcjonerska 200-złotowa z 1982 (próba Ag 750); w awersie napis: Polska Rzeczpospolita Ludowa, 200 zł, 1982, grafika: godło Polski; w rewersie napis: Bolesław III Krzywousty 1102–1138, grafika: popiersie władcy; nakład: 12000 szt, złota moneta 100-złotowa (okolicznościowa) z 2001 (próba Au 900) według projektu Ewy Tyc-Karpińskiej i Ewy Olszewskiej-Borys, należąca do serii Królowie i Książęta Polski; w awersie napis: Rzeczpospolita Polska, 100 zł, 2001, grafika: godło Polski; w rewersie napis: Bolesław III Krzywousty 1102–1138, grafika: popiersie władcy; nakład: 2000 szt. Medalierstwo Wizerunek księcia Bolesława został przedstawiony na następujących okolicznościowych medalach: Obrona Głogowa Bolesław Krzywousty 1109; rewers: Lepiej zginąć od miecza za ojczyznę niż kupując zhańbiony żywot służyć obcym. PTAiN Oddz. Zielona Góra, koło Lubin, Bolesław III Krzywousty 1085–1138; rewers: Głogów – Psie Pole sierpień-wrzesień 1109. 1988, 1102 Bolesław III Krzywousty 1138; rewers: Kościół św. Idziego. Inowłódz, 900 rocznica urodzin. Bolesław III Krzywousty 20 VIII 1985 Societas Scientiarum Plocensis. Płock TNP 1820; rewers: 1945 Szlakiem Krzywoustego, 1102 Bolesław III Krzywousty 1138; rewers: Temu, który przywrócił Pomorze Polsce w XX lecie sekcji 1968–1988. Koszalińscy numizmatycy. Filatelistyka Znaczek pocztowy o nominale 1000 zł z popiersiem księcia Bolesława III z 1991, należący do serii znaczków z królami i książętami polskimi według Jana Matejki. Ku pamięci księcia W Polsce znajduje się wiele miejsc związanych z osobą księcia Bolesława Krzywoustego. Jego imię pojawia się w nazwach ulic, szkół, fundacji czy też pomników przyrody. Poprzez nadanie nazwy związanej z imieniem księcia, oddaje się hołd władcy i przywołuje pamięć o wydarzeniach, które są bezpośrednio czy pośrednio z nim związane. Do przykładów należą m.in.: Brzeg Bolesława Krzywoustego upamiętnia renesansowa płaskorzeźba umieszczona w portalu bramy wjazdowej Zamku Piastów Śląskich w Brzegu. Jelenia Góra Według legendy w 1108 książę Bolesław Krzywousty, wraz z możnym śląskim Piotrem Włostowicem, objeżdżał Dolny Śląsk. Kasztelan strzegomskiej warowni zaproponował władcy odpoczynek w nadbobrzańskich lasach. Podczas polowania, nocą, książę miał przeżyć wyjątkową przygodę – powtórne polowanie na jelenia, który uszedł mu za dnia. Dla upamiętnienia nocnej przygody książę Krzywousty nakazał rycerzowi Strupiczowi wybudowanie na wzgórzu grodu i nazwanie go Jelenią Górą (według niektórych podań gród wzniesiono w 1111). Zarządził również, aby w swym herbie osada ta posiadła po wsze czasy wielkiego i dumnego jelenia. Dziś jedno ze wzgórz nosi imię polskiego księcia. Położone jest w zakolu Bobru, w okolicy ujścia Kamiennej. Wzgórze mieści się na wysokości 375 m n.p.m. Obecnie wznosi się tam 22-metrowa wieża widokowa, którą wybudowano w 1911. Szczecin Jedna z głównych ulic Śródmieścia nosi imię księcia. Na cześć Bolesława nazwane „Dębami Krzywoustego” zostały także dwa ok. 400-letnie dęby szypułkowe (Quercus robur) o obwodzie 633 cm i 696 cm oraz wysokości 20 m. Drzewa te, chronione jako pomnik przyrody, znajdują się przy ul. Chłopskiej w Klęskowie (dziś osiedle miasta Szczecin). Z dębami Krzywoustego współcześnie związany jest żółty szlak turystyczny im. Bolesława Krzywoustego, prowadzący przez zalesione partie Wzgórz Bukowych. Płock Płock związany jest z miejscem narodzin polskiego księcia. Miasto w latach panowania Krzywoustego (1107–1138) było stolicą Księstwa Polskiego. We wrześniu 2012 r. przy ul. Piekarskiej, na szczycie skarpy nadwiślańskiej stanął pomnik księcia w otoczeniu sześciu wojów. Autorem projektu jest toruński rzeźbiarz Zbigniew Mikielewicz. We wcześniejszych latach prowadzone były dyskusje nad postawieniem pomnika poświęconego temu władcy, w ramach rewitalizacji płockiej starówki (stan na wrzesień 2009). Autorem projektu obelisku był Julian Boss-Gosławski, członek awangardowej grupy poznańskich artystów 4F+R. Miasto związane jest także z pochówkiem Krzywoustego. Jego ciało spoczywa w katedrze płockiej. W Płocku działa też Fundacja Odnowy Zabytków Płocka im. Bolesława Krzywoustego, która m.in. zajmowała się renowacją starodruków. Głogów W 1959 w Głogowie ufundowany został kamień pamiątkowy ku czci obrońców miasta z 1109. Inskrypcja na nim głosi: W Upamiętnieniu Bohaterskiej Obrony Głogowa 1109 r. i walk wyzwoleńczych, które doprowadziły do powrotu naszego miasta do Macierzy – Społeczeństwo miasta w sierpniu 1959. 1 września 1979 odsłonięto Pomnik Dzieci Głogowskich, znajdujący się na pl. Jana Pawła II, w pobliżu Zamku Książąt Głogowskich. Pomysł postawienia pomnika powstał z inicjatywy Głogowskiego Towarzystwa Kultury w 1966, z okazji obchodów tysiąclecia istnienia państwa polskiego. Projekt i jego wykonanie powierzono znanemu rzeźbiarzowi – Bułgarowi Dymitrowi Petrovi Vaceva. Pomnik ten nawiązuje do obrony Głogowa w 1109, kiedy to cesarz Henryk V, w celu zdobycia grodu, wykorzystał dzieci głogowian, przywiązując je do machin oblężniczych. Obrońcy grodu poświęcili życie dzieci, nie pozwalając na jego zdobycie. Sochaczew Sochaczew – prawdopodobne miejsce śmierci Krzywoustego (28 października 1138). W nieistniejącym już klasztorze o.o. Benedyktynów, przy ul. Staszica w Sochaczewie jest umieszczona tablica pamiątkowa z inskrypcją: Miejsce poświętne Kościoła św. Trójcy klasztoru o.o. Benedyktynów, w którym zmarł w roku 1138 król Polski Bolesław Krzywousty oraz kościoła parafjalnego św. Wawrzyńca i św. Marji Magdaleny konsekrowanego w 1257 r. spalonego w walce wojsk polskich z najazdem pruskim w 1794 r. Tablica tytułuje Bolesława królem, choć wiadomo, że nim nigdy nie był. Szkoły pod patronatem Krzywoustego Wiele szkół polskich nosi imię księcia Bolesława Krzywoustego, m.in. I Liceum Ogólnokształcące w Słupsku, Zespół Szkół nr 1 w Choszcznie, I Liceum Ogólnokształcące w Głogowie, Liceum Ogólnokształcące w Kamieniu Pomorskim, IV Liceum Ogólnokształcące w Płocku, Szkoła Podstawowa nr 10 we Wrocławiu, Szkoła Podstawowa nr 3 w Białogardzie. Jednostki wojskowe 1 lipca 1938 roku Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 8 Pułkowi Artylerii Lekkiej nazwę „8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej imienia Króla Bolesława Krzywoustego” oraz zarządził noszenie przez żołnierzy pułku na naramiennikach kurtek i płaszczy, zamiast dotychczasowej numeracji, inicjałów „B.K.” z koroną. Inicjały i korona dla oficerów były haftowane nićmi metalowymi, oksydowanymi na stare srebro, natomiast dla pozostałych podoficerów i kanonierów były wykonane z białego matowanego metalu. Jednocześnie Minister zezwolił podoficerom na noszenie przy ubiorze poza służbowym inicjałów haftowanych. Z dniem 15 kwietnia 1994 roku minister obrony narodowej Piotr Kołodziejczyk nadał 12 Dywizji Zmechanizowanej w Szczecinie imię Bolesława Krzywoustego. Zobacz też 50 złotych 1982 Bolesław III Krzywousty Przypisy Bibliografia Źródła Gall Anonim, Kronika polska, Kraków 1923. Kosmas, Kosmasa Kronika Czechów, Warszawa 1968. Полное собранiе русскихъ лѣтописей, изданное по Высочайшему повелѣнiю Археографическою Коммиссiею, T. 1, Лаврентiевская и Троицкая лѣтописи, Санктпетербургъ 1846. Полное собранiе русскихъ лѣтописей, изданное по Высочайшему повелѣнiю Археографическою Коммиссiею, T. 2, Ипатiевская лѣтопись, Санктпетербургъ 1843. Полное собранiе русскихъ лѣтописей, изданное по Высочайшему повелѣнiю Археографическою Коммиссiею, T. 7, Летопись по Воскресенскому списку, Санктпетербургъ 1856. Źródła online Bielski M., Kronika polska (pol.), Kraków 1597, [dostęp 2009-12-16]. Bielowski A. (red.), Monumenta Poloniae Historica (pol.), T. II, Lwów 1872, [dostęp 2010-03-02]. Bulla Ex commisso nobis a Deo w: Codex diplomaticus majoris Polonia (łac.), T. 1, nr 7, [dostęp 2009-12-16]. Bulla Sacrosancta Romana w: Codex diplomaticus majoris Polonia (łac.), T. 1, nr 6, [dostęp 2009-12-16]. Gall Anonim, Kronika polska (pol.), Wrocław 2003, , [dostęp 2009-12-16]. Długosz J., Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście (pol.), T. I, Kraków 1867, [dostęp 2015-01-16]. Pertz G. H., Annales Magdeburgenses (Monumenta Germaniae Historica) (łac.), T. XVI, Hannoverae 1859, [dostęp 2011-07-01]. Pertz G. H., Annalista Saxo w: Chronica et annales aevi Salici (Monumenta Germaniae Historica) (łac.), T. VI, Hannoverae 1844, [2011-07-01]. Praca zbiorowa, Monumenta Poloniae Historica (pol.) (Pomniki dziejowe Polski), T. III, Lwów 1878, [dostęp 2009-12-16]. Opracowania Arnold S., Historia Polski do połowy XV wieku, Warszawa 1968. Barański M.K., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2006, . Bieniak J., Polska elita polityczna XII wieku (Część II. Wróżda i zgoda), [w:] Kuczyński K. (red.), Społeczeństwo Polski średniowiecznej, T. III, Warszawa 1985, . Borawska D., Gallus Anonim czy Italus Anonim, [w:] „Przegląd Historyczny”, nr 56, 1965. Buczek K., Jeszcze o testamencie Bolesława Krzywoustego, [w:] „Przegląd Historyczny”, nr 60, 1969. Czapliński W., Galos A., Korta W., Historia Niemiec, Wrocław 1990, . Dąbrowski D., Genealogia Mścisławowiczów, Kraków 2008, . Giesebrecht L., Wendische Geschichte aus den Jahren 780-1182, Berlin 1843. Grabski A.F., Polska w opiniach obcych X-XIII w., Warszawa 1964. Gumblowicz M., Zur Geschichte Polens im Mittelalter. Zwei kritische Untersuchunden über die Chronik Baldwin Gallus. Aus dem Nachlass des Verfassers herausgegeben, Innsbruck 1898. Gumowski M., Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914. Ihnatowicz I., Mączak A., Zientara B., Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1979. Helsztyński S., O Gallu Anonimie i jego dziele, [w:] Gall Anonim, Wielkie czyny Bolesława Krzywoustego, Warszawa 1948. Jaffé Ph., Regesta pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII, cz. 1, Leipzig 1885. Jasiński K., Przydomek Bolesława Krzywoustego, [w:] Genealogia. Studia i materiały historyczne, T. VI, Poznań-Wrocław 1995. Jasiński K., Rodowód Piastów śląskich, Kraków 2007, cz. I, . Jasiński T., Czy Gall Anonim to Monachus Littorensis?, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, R.112, cz. 3, 2005. Kłoczowski J., Młodsza Europa. Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa 2003, . Korczak L., Władysław I Herman, [w:] Szczur S., Ożóg K. (red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, . Kosiarz E., Wojny na Bałtyku X-XIX w., Gdańsk 1978. Kowalczyk E., Krzywousty – skaza moralna czy fizyczna, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, nr 101, 1994. Krzyżaniakowa J., Rola kulturalna Piastów w Wielkopolsce, [w:] Heck R. (red.), Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów, Wrocław 1975. Ksyk-Gąsiorowska P., Zbigniew, [w:] Szczur S., Ożóg K. (red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, . Labuda G., Testament Bolesława Krzywoustego, [w:] Horst A. (red.), Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań 1959. Łowmiański H., Początki Polski: polityczne i społeczne procesy kształtowania się narodu do początku wieku XIV, T. VI, cz. 1, Warszawa 1985. Machnicki J., Przewrotna historia Polski – do 1795 roku, Kielce 1999, . Maleczyński K., Studia nad dokumentem polskim, Wrocław 1971. Maleczyński K., W kwestii autentyczności bulli gnieźnieńskiej z r. 1136, [w:] Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, seria A, nr 2, Wrocław 1947. Maleczyński K., W sprawie daty urodzin Bolesława Krzywoustego, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, nr 50, 1936. Manteuffel T., Polska wśród nowych państw Europy, [w:] Manteuffel T. (red.), Polska pierwszych Piastów. Państwo, społeczeństwo, kultura, Warszawa 1968. Marzec A., Bolesław III Krzywousty, [w:] Szczur S., Ożóg K. (red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, . Nawrot A. (red.), Encyklopedia Historia, Kraków 2007, . Novotný V., České dějiny. Dílu I. část II, Od Břetislava I. do Přemysla I, Praha 1912. Ochmański J., Dzieje Rosji do roku 1861, Warszawa – Poznań 1974. Piekosiński F., Najdawniejszy dokument polski. Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, T. IV, 1899–1902, szp. 493. Pietras Z.S., Bolesław Krzywousty, Cieszyn 1978. Plezia M., Nowe studia nad Gallem-Anonimem, [w:] Chłopocka H. (red.), Mente et litteris. O kulturze i społeczeństwie wieków średnich, Poznań 1984. Plezia M., Wstęp, [w:] Gall Anonim, Kronika polska, Wrocław 2003, . Powierski J., Data konsekracji katedry gnieźnieńskiej (1 maja 1099) na tle sytuacji politycznej Polski, Rusi i krajów sąsiednich, [w:] „Roczniki historyczne”, 1994. Ratajczyk L. (red.), Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego, Warszawa 1981, . Rymar E., Primogenitura zasadą regulującą następstwo w pryncypat w ustawie sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego, [w:] „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, cz. 1, nr 1 (48), 1993. Spors J., Studia nad wczesnośredniowiecznymi dziejami Pomorza Zachodniego XII-połowa XIII w., Słupsk 1988. Spórna M., Wierzbicki P., Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Kraków 2003, . Suchodolski S., Denar w kalecie, Wrocław 1981, . Szymański J.W., Książęcy ród Gryfitów, Goleniów – Kielce 2006, . Świechowski Z., Gawlikowska-Świechowska E., Sztuka polska, Romanizm,T. I, Warszawa 2005, . Trawkowski S., Bolesław III Krzywousty, [w:] Garlicki A. (red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1978. Tyc T., Zbigniew i Bolesław, [w:] Arcybiskup Marcin i Gniezno, Poznań 1927. Wyrozumski J., Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1984, . Zientara B., Władysław II Wygnaniec, [w:] Garlicki A. (red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1978. Żylińska J., Piastówny i żony Piastów, Warszawa 1975. Opracowania online Andrałojć M., Andrałojć W., Bulle księcia Bolesława Krzywoustego, [dostęp 2009-09-20]. Andrałojć M., Andrałojć W., Nie śniło się historykom, [dostęp 2009-09-20]. Balzer O., Genealogia Piastów, Kraków 1895, [dostęp 2010-02-28]. Drogi R., Państwo Czeskie Przemyślidów (historia Czech, cz. III. 1), [dostęp 2005-11-10]. Folwarniak M., Pierwsze polskie brakteaty. Poglądy na ich temat w ujęciu historycznym, [dostęp 2011-06-23]. Garbaczewski W., Polska: Epoka denarowa w mennictwie polskim, [dostęp 2009-08-21]. Garbaczewski W., Polskie monety kruszcowe od X wieku, [dostęp 2009-09-23]. Gronowski M., Opactwo Benedyktynów w Tyńcu. Założenie klasztoru. Spór o fundatora Opactwa, [dostęp 2010-08-22]. Kmąk K., Wojna polsko-niemiecka 1109, [dostęp 2010-02-15]. Kollinger K., Ruskie posiłki dla Bolesława III Krzywoustego w 1109, śmierć Zbysławy i trwałość sojuszu polsko-ruskiego w latach 1102–1114, [dostęp 2009-09-13]. Kozłowski B., Śmierć księcia Zbigniewa, oślepionego przez Bolesława Krzywoustego, [dostęp 2009-09-02]. Mischke W. i inni, Kronika życia naukowego, [dostępu 2009-08-20]. Mischke W., Polska korona królów czeskich, [dostęp 2009-08-24]. Piernikarczyk Ł., Palatyn Sieciech (1080–1100), [dostęp 2010-02-15]. Podolińska H., Kościół grodowy (I) na Ostrowie Tumskim – historyczny świadek Obrony Głogowa, [dostęp 2009-09-19]. Prajzner J., Numizmatyka: Katalog polskich monet obiegowych. Monety 1916–2010, [dostęp 2009-09-24]. S. Orgelbranda encyklopedja powszechna, T. 12, Od Polska do Rohan, Warszawa 1902, [dostęp 2010-02-28]. Serafin J., Pomniki Głogowa, [w:] J. Sadowski (red.), Encyklopedia Ziemi Głogowskiej, T. XLIII, Głogów 2001, [dostęp 2010-02-28]. Sidorski R., Kierunek: Wenecja!. Wywiad z Tomaszem Jasińskim, [dostęp 2009-09-04]. Suchodolski S., Nowe (mazowieckie) znalezisko bulli Bolesława Krzywoustego i problemy ołowianych pieczęci we wczesnośredniowiecznej Polsce, [dostęp 2010-05-28]. Śmiech A., Testament Bolesława Krzywoustego, [dostęp 2009-08-24]. Linki zewnętrzne Dalewski Z., Zientara E., Wchodzą w życie statuty Bolesława Krzywoustego (wywiad), [dostęp 2010-04-08]. Grabski A.F., Wojny o przyłączenie Pomorza na początku XII w., [dostęp 2010-04-08]. Grabski A.F., Wojny pomorskie Bolesława Krzywoustego. Początek wojen pomorskich Bolesława Krzywoustego (1102 – 1108), [dostęp 2010-04-08]. Kolekcja poświęcona Bolesławowi Krzywoustemu w bibliotece Polona Mapy z państwem Bolesława Krzywoustego w zbiorach biblioteki cyfrowej Polona Polona Pierwsi Piastowie Władcy Polski Ludzie związani z wymiarem sprawiedliwości Polski średniowiecznej Osoby przedstawione na polskich monetach Pochowani w bazylice katedralnej Wniebowzięcia NMP w Płocku Polacy upamiętnieni nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi Ekskomunikowani przez Kościół katolicki Biografie kanonu polskiej Wikipedii Patroni jednostek Wojska Polskiego Urodzeni w 1086 Zmarli w 1138

514

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bash

Bash

bash – powłoka systemowa UNIX napisana dla projektu GNU. Program jest rozprowadzany na licencji GPL. Bash to jedna z najpopularniejszych powłok systemów uniksowych. Jest domyślną powłoką w większości dystrybucji systemu GNU/Linux oraz w systemie macOS od wersji 10.3 do 10.14, istnieją także wersje dla większości systemów uniksowych. Bash jest także domyślną powłoką w środowisku Cygwin i MinGW dla systemów Win32. Bash pozwala na pracę w trybie konwersacyjnym i w trybie wsadowym. Język basha umożliwia definiowanie aliasów, funkcji, zawiera konstrukcje sterujące przepływem (if, while, for, ...). Powłoka systemowa zachowuje historię wykonywanych poleceń i zapisuje ją domyślnie w pliku .bash_history w katalogu domowym użytkownika. Historia Nazwa jest akronimem od Bourne-Again Shell (angielska gra słów: fonetycznie brzmi tak samo, jak born again shell, czyli odrodzona powłoka). Wywodzi się od powłoki Bourne’a sh, która była jedną z pierwszych i najważniejszych powłok systemu UNIX oraz zawiera pomysły zawarte w powłokach Korna i csh. Bash był pisany głównie przez Briana Foksa i Cheta Rameya w 1987 roku. Język powłoki bash Najciekawsze możliwości Język powłoki bash jest rozszerzeniem powłoki sh. Większość skryptów przeznaczonych dla powłoki sh działa bez zmian w powłoce bash, wyjątkami są skrypty, które odwołują się do wbudowanych zmiennych powłoki Bourne’a lub używają wbudowanych poleceń tej powłoki. Składnia poleceń powłoki bash zawiera idee pochodzące z powłoki Korna i csh takie jak edycja linii poleceń (ang. command-line editing), historia poleceń, stos katalogów, zmienne $RANDOM i $PPID oraz POSIX-owe podstawianie polecenia (składnia: $((...))). Gdy bash jest używany interaktywnie, dostępne jest uzupełnianie nazw plików, poleceń wbudowanych i zewnętrznych programów, zmiennych, itd., co dzieje się po naciśnięciu klawisza TAB. Działania na liczbach całkowitych Bash, w odróżnieniu od sh, umożliwia wykonanie obliczeń za pomocą wyrażeń w podwójnych nawiasach ((...)) oraz składni $[...]. Przykładowo: #!/bin/bash x1=55 # Przypisz liczbę 55 do zmiennej x1. Uwaga: Nie może być spacji przed i po znaku równości! ((x1 = x1 + 1)) # Dodaj jeden do x1. Nie stawia się tutaj znaku '$'. echo $((x1 + 1)) # Wypisz wartość x1+1 na ekran. ((++x1)) # Zwiększenie o jeden w stylu języka C. ((x1++)) # Podobnie jak powyżej ale teraz post-inkrementacja. echo $[x1=x1*20] # Pomnóż x1 przez 20, zapisz wynik do x1 i wypisz wynik na ekran. echo $((x1 * 20)) # To samo co powyżej, ale nie zapisuj wyniku do zmiennej. echo $((x1<1000)) # Sprawdź czy x1 jest mniejsze od 1000. Jeden oznacza prawdę. Składnia ((...)) może być także wykorzystana w wyrażeniach warunkowych, ponieważ w wyniku wykonania zwracane jest 0 lub 1 w zależności od tego czy porównanie wartości zwraca prawdę czy fałsz. #!/bin/bash if ((x == y * 3 + z * 2)) then echo Yes fi ((z > 23)) && echo Yes Składnia ((...)) umożliwia posługiwanie się operatorami: ==, !=, >, <, >= i <=. Bash nie umożliwia wykonywania obliczeń z wykorzystaniem liczb zmiennoprzecinkowych. Jedyne powłoki systemowe pozwalające na posługiwanie się liczbami zmiennoprzecinkowymi to powłoka Korna (1993) oraz zsh (od wersji 4.0). Przekierowanie wejścia/wyjścia Bash rozszerza składnię powłoki sh służącą do przekierowania wejścia/wyjścia. Możliwe jest skierowanie standardowego wyjścia i standardowego wyjścia dla błędów do pliku w sposób krótszy niż w sh: polecenie &> plik W powłoce Bourne’a wyglądałoby to następująco 'polecenie > plik 2>&'. Od wersji 2.05b możliwe jest przekierowanie zmiennej na standardowe wejście polecenia: #!/bin/bash polecenie <<< "Napis do przeczytania ze standardowego wejścia" #można też użyć zmiennej zmienna="Ala ma" cat <<< "${zmienna} kota." Przykład: Przekieruj standardowe wyjście do pliku, wypisz dane, zamknij plik, zresetuj wyjście: exec 6>&1 # niech deskryptor pliku 6 stanie się kopią standardowego wyjścia exec 1>test.dane # otwórz plik test.dane do zapisu, deskryptor nr 1 oznacza, # że trafi do niego standardowe wyjście echo "dane:dane:dane" # wypisz coś exec 1<&- # zamknij plik exec 1>&6 # przywróć deskryptorowi 1 jego pierwotną funkcję exec <&- # zamknij deskryptor 6 Otwórz i zamknij plik: # otwórz test.dane do czytania exec 6<test.dane # czytaj kolejne wiersze i wypisuj je, aż do napotkania końca pliku while read -u 6 dane do echo "$dane" done # zamknij plik exec 6<&- Podstaw wyjście zewnętrznego polecenia do zmiennej: # wyszukaj pliki których nazwa kończy się na literę "h" # i zachowaj wynik w zmiennej ZM ZM=$(find . -name "*h") Wbudowana obsługa wyrażeń regularnych Bash 3.0 posiada wbudowaną obsługę wyrażeń regularnych, dopasowanie odbywa się za pomocą składni przypominającej Perl: [[napis =~ wyrażenie]] Używa się standardowych wyrażeń regularnych opisanych na stronie regex(7) podręcznika man. Powyższe polecenie zwraca wartość 0, gdy dopasowanie udało się lub 1 w przeciwnym przypadku. Podwyrażenia otoczone nawiasami są dostępne w zmiennej powłoki BASH_REMATCH, tak jak w poniższym przykładzie: if [[abcfoobarbletch =~ foo(bar)bl(.*)]] then echo "Dopasowanie udało się\!" echo $BASH_REMATCH # wypisuje: foobarbletch echo ${BASH_REMATCH[1]} # wypisuje: bar echo ${BASH_REMATCH[2]} # wypisuje: etch fi Używanie powyższej składni, zamiast programu grep, daje kod działający szybciej, ponieważ unika się kosztownego tworzenia nowego procesu. Zobacz też inne powłoki: powłoka Bourne’a powłoka C (Csh) powłoka Korna (Ksh) powłoka Z (Zsh) potok Przypisy Linki zewnętrzne w języku polskim Podręcznik systemowy (strona man) w języku angielskim Strona domowa basha w projekcie GNU Podręcznik basha na stronie projektu GNU Advanced Bash-Scripting Guide GNU Powłoki systemowe Wolne oprogramowanie napisane w C

515

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bzip2

Bzip2

bzip2 – algorytm i program komputerowy będącego jedną z jego implementacji, do bezstratnej kompresji danych. Jest on dostępny na licencji analogicznej do licencji BSD. Bzip2 jest popularny w systemach Unix i Linux. Zwykle jest używany do kompresji archiwów tar, często używanych do rozpowszechniania oprogramowania. Nowe wersje RPM korzystają z bzip2 (poprzednio gzip) do kompresji archiwum cpio. Obecnie bzip2 zastępuje się przez wydajniejsze i szybsze w dekompresji algorytmy takie jak LZMA pochodzące z programu 7-Zip. Algorytm Program kompresuje bloki danych o rozmiarach od 100 do 900 kilobajtów, w skokach co 100 kilobajtów. Każdy blok jest transformowany za pomocą transformaty Burrowsa-Wheelera, następnie przekształcany przez algorytm Move To Front, a w końcu kompresowany za pomocą algorytmu Huffmana. Bzip2 osiąga znacznie lepsze (zwykle o 10–20%) wyniki niż algorytmy strumieniowe typu deflate. Program potrzebuje do 8 megabajtów pamięci do kompresji i do 4 do dekompresji. Jest dostępny także wolniejszy, lecz zużywający mniej pamięci tryb dekompresji, który potrzebuje 2,5 megabajta. Dane te dotyczą bloków 900 kilobajtowych, dla mniejszych rozmiarów bloków zużycie pamięci jest proporcjonalnie mniejsze. Bzip2 używa własnych algorytmów sortowania bloków do transformaty Burrowsa-Wheelera, które są zazwyczaj bardziej efektywne od standardowych. Linki zewnętrzne Strona bzip2 Parallel BZIP2 (implementacja na architektury SMP) Algorytmy kompresji bezstratnej Wolne i otwarte oprogramowanie Programy do kompresji

516

https://pl.wikipedia.org/wiki/Barwa%20bia%C5%82a

Barwa biała

Barwa biała – najjaśniejsza z barw. Jest to zrównoważona mieszanina barw prostych, która jest odbierana przez człowieka jako najjaśniejsza w otoczeniu odmiana szarości. Wyjaśnieniem tej definicji może być przykład, że zawsze fragment tła można oświetlić mocniejszym światłem białym i wtedy dotychczasowa, pozostała biała powierzchnia stanie się w efekcie ciemniejsza, a więc jasnoszara. Skład bieli W skład widma światła białego może wchodzić od dwóch barw prostych czyli długości (częstotliwości) fal elektromagnetycznych z zakresu fal widzialnych. W przypadku najprostszym – tylko dwóch częstotliwości – mowa jest o barwach dopełniających, czyli barwach leżących na wspólnej średnicy koła barw. Ponieważ jednak nie da się całego koła barw zapełnić barwami prostymi (pozostaje pewien fragment zwany barwami purpury na granicy fal najkrótszych i najdłuższych), to dla długości fali w okolicach zieleni nie da się dobrać drugiej barwy prostej do pary stanowiącej biel. Dlatego więc mówi się, że biel można osiągnąć już od pary barw prostych, ale wybranych, lub od trójki barw prostych, gdzie do dowolnej barwy można dobrać dwie pozostałe. Nie istnieje wyłącznie jedna konkretna barwa biała, lecz pewien zakres odcieni od barwy lekko zażółconej bieli do bieli zaniebieszczonej, inaczej mówiąc od bieli ciepłej do bieli chłodnej. Wrażenie czystej, neutralnej bieli jest odbierane indywidualnie przez każdego człowieka, a pomijając cechy osobnicze obserwatora (wiek, stan zdrowia, bieżące samopoczucie), jest uzależnione też od siły światła – w przypadku słabego oświetlenia jako barwę neutralnie białą odbieramy odcienie cieplejsze, a w miarę wzrostu oświetlenia wrażenie neutralnej bieli przesuwa się w kierunku odcieni chłodniejszych. Odcienie bieli określa się za pomocą parametru o nazwie temperatura barwowa i wyraża się odnosząc do temperatury w kelwinach, ponieważ istnieje ścisły związek pomiędzy temperaturą ciała (w teorii jest to ciało doskonale czarne), a emitowanymi przez to ciało falami elektromagnetycznymi, które w miarę wzrostu temperatury ciała przechodzą z zakresu fal podczerwonych do fal widzialnych, a następnie do fal bliskiego nadfioletu. Pojęcie barwy ciepłej lub chłodnej jest również umowne, i tak, w produktach oświetleniowych u różnych producentów, ta sama wartość temperatury barwowej może być określana jeszcze jako barwa lekko ciepła, jako barwa neutralna lub jako barwa już lekko chłodna. Ze szczególnie dużym rozrzutem wartości można zetknąć się w przypadku sztucznych źródeł światła określanych jako „barwa dzienna”. Typowe dzienne oświetlenie naturalne to barwa już wyraźnie chłodna. Źródła światła białego dzieli się ze względu na temperaturę barwową kolejno na: ciepłe neutralne chłodne dzienne dzienne chłodne. Co ciekawe wyższa temperatura barwowa to chłodniejsza biel. Tak więc można powiedzieć, że biel jest w pewnym sensie pozorna. Co prawda wszelkie zjawiska barwne są wrażeniami subiektywnymi, bo powstającymi w ludzkiej psychice, jednak szczególnie wyraźnie ten subiektywizm występuje w przypadku odczuwania bieli oraz odcieni zbliżonych do szarości. Każdy człowiek widzi biały kolor, ale każdy trochę inaczej. Okazuje się, że u starszych ludzi zmieniają się proporcje widzenia różnych fragmentów widma światła białego. Widzą oni znacznie słabiej kolory niebieskie, oraz trochę słabiej zielone, przy nadal dobrym widzeniu kolorów czerwonych, ale mimo to postrzegają w swojej świadomości nadal kolor biały i wszystkie inne barwy. Interpretują jedynie inaczej różnice między nimi i wyrazistość poszczególnych odcieni. Znany malarz Julian Fałat u schyłku swojego życia malował odcienie śniegu na niebiesko, choć prawdopodobnie widział je jako szarości. Źródła światła białego Źródła naturalne i sztuczne Źródła gorące i zimne Źródła gorące to światło żarowe, czyli światło powstające podczas emisji fal elektromagnetycznych z zakresu fal widzialnych z ciała rozgrzanego do białości. Należą tutaj: słońce, żarówka, lampa halogenowa, łuk elektryczny. Bardzo ważną cechą budowy światła białego przez źródła gorące jest występowanie pełnego spektrum światła białego, czyli inaczej mówiąc pełnego widma. Mamy tutaj do czynienia ze zrównoważoną mieszaniną wszystkich barw prostych. Źródła zimne to wszelkiego rodzaju lampy wyładowcze i indukcyjne. Typowym przedstawicielem jest tutaj świetlówka, czyli lampa fluorescencyjna. Tego typu źródła światła świecą tylko kilkoma wybranymi przez producenta wąskimi zakresami widma (czyli tylko kilkoma barwami prostymi) w ten sposób, aby sumarycznie było zachowane wrażenie bieli. W przypadku zimnych źródeł – o jakości generowanej bieli mówi parametr zwany stopniem oddawania barw, stopniem renderowania barw, albo stopniem wierności bieli. Jeśli parametr ten jest niski, to zimne źródło światła oświetla prawidłowo tylko typowe materiały białe i szare, natomiast w przypadku powierzchni kolorowych może dojść do dużych przekłamań. O różnicy w składzie widmowym żarówki i świetlówki można przekonać się obserwując załamanie światła odbitego w płycie kompaktowej. W przypadku żarówki otrzymamy tęczę o płynnych przejściach pomiędzy kolorami. Stosując zaś świetlówkę, zaobserwujemy kilka obszarów o jednorodnym kolorze. Temperatury typowych źródeł światła 2000 K – światło świecy i lampy naftowej 2700 K – żarówka wolframowa, w typowych warunkach, którą wszyscy postrzegamy jako dającą światło ciepłobiałe i bardziej żółte od naturalnego dziennego (wcześniej za wartość typową dla żarówek podawano 2500 K) 2900-3200 K – lampa halogenowa (żarówka halogenowa) 3000-4000 K – barwa neutralnie biała 4000-5000 K – barwa lekko-chłodnobiała 5000-5500 K – światło typowo dzienne 6000 K – niebo z białymi chmurami 7000 K – zachmurzone niebo 8000 K – mgła 10000 K – bezchmurne niebo zimą w południe 20000 K – błękitny nieboskłon w krajach południowych latem w południe Standardowe punkty bieli Trzema powszechnie stosowanymi rodzajami bieli są: biel zrównoważonej energii (biel EE – equal energy) o intensywności światła wynoszącej 1 i wartościach w układzie CIE XYZ wynoszących (1/3, 1/3, 1/3) biel C – stosowana w formacie sygnału wizyjnego NTSC, o nieokreślonej intensywności i znormalizowanych współrzędnych CIE XYZ wynoszących (0.310, 0.316, 0.374) biel D65 – stosowana w systemie PAL o intensywności zgodnej z intensywnością światła słonecznego i wartościach CIE XYZ (0.3127, 0.3291, 0.3583)i odpowiadająca ciałom rozżarzonym do temperatury 6500K Historia i symbolika Starożytni Egipcjanie utożsamiali ten kolor z nieurodzajem i śmiercią, ponieważ kojarzył im się z pustynią oraz białymi na niej kośćmi. W Chinach uważa się go za kolor nieszczęścia, żałoby, dlatego przywdziewany jest na pogrzebach. Chrześcijanom kojarzy się z czystością, światłem, oraz dobrem. Biel w sztuce europejskiej Biel jest symbolem czystości i niewinności, a także odnowy życia duchowego. Jest barwą aniołów i apostołów. W sztuce wczesnochrześcijańskiej białe były szaty apostołów, starców Apokalipsy, czasem Chrystusa, rzadko aniołów. W późniejszym średniowieczu coraz częściej zastępowano ją barwami chromatycznymi. Chrystusa przedstawiano w bieli w momencie transfiguracji. Bibliografia Maria Rzepińska, Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1989 Teoria koloru Fotometria

517

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bernard%20Law%20Montgomery

Bernard Law Montgomery

Sir Bernard Law Montgomery, 1. wicehrabia Montgomery of Alamein, KG, GCB, DSO, PC, ps. „Monty” (ur. 17 listopada 1887 w Londynie, zm. 24 marca 1976 w Alton) – brytyjski dowódca wojskowy, marszałek polny British Army. Życiorys Młodość Bernard Law Montgomery urodził się 17 listopada 1887 w Londynie. Był czwartym z dziewięciorga dzieci biskupa anglikańskiego Henry’ego Montgomery’ego (1847-1932) i jego żony Maud z domu Farrar. Wkrótce na krótko rodzina Montgomerych zmieniła miejsce zamieszkania, co wiązało się z otrzymaniem nowej pracy przez ojca Bernarda. Gdy w 1897 powrócili do kraju, młody Bernard rozpoczął naukę w szkole w Canterbury. Krótko jednak zabawił w tej placówce, co wiązało się z kolejną zmianą miejsca zamieszkania. Montgomery z niechęcią wspominał swoje dzieciństwo, uważając je za nieszczęśliwe. Do Londynu powrócili dopiero w 1901. Młody Bernard poszedł do St Paul’s School, a następnie do Akademii Militarnej w Sandhurst. Po jej ukończeniu w 1908 został przydzielony w stopniu podporucznika do 1. batalionu w Królewskim Pułku Piechoty i został odesłany na służbę wojskową w Indiach. I wojna światowa Porucznik Bernard Montgomery rozpoczął walkę na frontach I wojny światowej jako dowódca plutonu Royal Warwickshire Regiment. W 1914 znalazł się pod Ypres. 13 października prowadził kontrnatarcie pod Bailleul, gdzie został poważnie ranny w prawe płuco, a następnie w kolano. Ze szpitala wyszedł w lutym 1915 jako „niezdolny do służby zamorskiej”. Został odznaczony Distinguished Service Order, awansowany na kapitana i mianowany szefem sztabu rezerwowej 91 Brygady Piechoty. Do Francji wrócił w 1916 i wziął udział w krwawej bitwie nad Sommą. Ofensywa brytyjska zakończyła się porażką. 91 Brygada Montgomery’ego, przemianowana na 104. Brygadę Piechoty, straciła 30% żołnierzy. 18 lipca 1918 został awansowany na podpułkownika i mianowany szefem sztabu 47 Dywizji Piechoty. Dowódcy wojsk Ententy zaplanowali na sierpień ostateczną ofensywę, która miała doprowadzić w ciągu trzech miesięcy do zakończenia wojny. Dywizja Monty’ego odegrała kluczową rolę w pierwszym ataku. Okres międzywojenny Pierwsze kilkanaście powojennych miesięcy Monty spędził w Brytyjskiej Armii Renu pełniącej rolę wojsk okupacyjnych w Nadrenii. Przetrwał radykalne cięcia w armii, ale musiał wrócić do stopnia kapitana. 1 stycznia 1921 został szefem sztabu 17 Brygady Piechoty stacjonującej w Corku w Irlandii. Po uzyskaniu przez Irlandię niepodległości i wojnie domowej w tym kraju przeniesiony został do Plymouth, gdzie objął stanowisko szefa sztabu 8 Brygady Piechoty, a wkrótce potem na identyczne stanowisko w 49 Dywizji Piechoty w Yorku. W styczniu 1931 został dowódcą swego macierzystego Royal Warwickshire Regiment, z którym udał się na Bliski Wschód. W Jerozolimie zastał armię w stanie kompletnego rozprzężenia. Zaprowadził dyscyplinę, wdrożył rygorystyczny system szkoleniowy i zlikwidował tradycyjne niedzielne parady. Po serii wykładów w indyjskiej Szkole Wojskowej w Kwecie wrócił do Anglii. W 1937 otrzymał tymczasowy stopień brygadiera, a wraz z nim stanowisko dowódcy 9 Brygady Piechoty w Portsmouth. W razie wybuchu wojny z Niemcami jego brygada miała wejść w skład Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego (BEF). W listopadzie 1938 został ponownie wysłany do Mandatu Palestyny, gdzie tłumił arabskie powstanie (1936–1939). Do Anglii wrócił pod koniec lata 1939 i 29 sierpnia został dowódcą 2 Dywizji Piechoty. II wojna światowa Szlak bojowy w czasie II wojny światowej rozpoczął od kampanii francuskiej 1940. Jako głównodowodzący 2 Korpusu BEF czas tzw. drôle de guerre poświęcił na szkolenie oficerów i żołnierzy. Przewidując, że uderzenie niemieckie spowoduje klęskę, zwracał uwagę przede wszystkim na ćwiczenie działań obronnych w odwrocie. Bronił Dunkierki i ułatwił ewakuację żołnierzy alianckich na Wyspy Brytyjskie. W latach 1940–1942 był dowódcą korpusu w kraju. . Stojąc na jej czele zahamował postępy Afrika Korps zdążającej w kierunku Nilu. We wrześniu 1942 zatrzymał atakujące wojska niemiecko-włoskie pod Alam el-Halfa, a w listopadzie dysponując znaczną przewagą liczebną zwyciężył w II bitwie pod El Alamein. Starcie jest powszechnie uważane za punkt zwrotny w wojnie w Afryce Północnej, czemu towarzyszył słynny komentarz Churchilla: „To nie jest koniec, to nawet nie jest początek końca, ale jest to, być może, koniec początku!”. W 1943 dowodził 8. Armią podczas lądowania na Sycylii, a następnie kontynentalnej części Włoch. Wraz z gen. Eisenhowerem i innymi wysokimi rangą oficerami opracował plan lądowania aliantów w Normandii, podczas którego był dowódcą sił lądowych. Po wylądowaniu sił pierwszego rzutu dowodził rajdem na Caen i ponosząc serię porażek oswobodził miasto miesiąc po planowanym terminie – 8 lipca. W sierpniu 1944 został awansowany do stopnia marszałka. We wrześniu 1944 kierował operacją Market Garden. Winą za niepowodzenie obarczył niesłusznie Stanisława Sosabowskiego. Swój szlak bojowy zakończył 2 maja 1945 nad Bałtykiem w Lütjenburgu. Został brytyjskim przedstawicielem w Międzysojuszniczej Radzie Kontroli. Karierę wojskową zakończył w 1958, piastując stanowisko zastępcy naczelnego dowódcy sił NATO. Krytyka Bernard Law Montgomery był kontrowersyjną postacią, a jego umiejętności dowódcze oceniane są bardzo rozbieżnie. Część historyków zwycięstwo pod El Alamein przypisuje w głównej mierze przewadze liczebnej i technicznej sprzymierzonych, a nie jakości dowodzenia, wskazując na duże straty własne i bardzo późno odniesione zwycięstwo – po prawie dwóch i pół roku porażek w Afryce i zwycięskim marszu dużo słabszego Afrika Korps. Z kolei działania Montgomery’ego w Europie Zachodniej w 1944 spotykają się ze ostrą krytyką wielu historyków wojskowości. Jego autorskie operacje, takie jak Goodwood i Totalize, były pyrrusowymi zwycięstwami aliantów, gdyż zakończyły się wysokimi stratami własnymi, zmarnowaniem środków, niewielkimi postępami i wykonaniem tylko części zakładanych celów. Z kolei największe przedsięwzięcie Montgomery’ego, tj. operacja Market Garden, okazało się jedną z największych porażek sprzymierzonych na froncie zachodnim w latach 1944–1945. Mimo to Montgomery określił ją jako w 90% udaną. W innych sytuacjach, tak jak w Ardenach, był zbyt ostrożny i pozwalał wrogowi wymknąć się z zaciskającego się okrążenia. Ten strach przed kolejną porażką mógł być jednak spowodowany presją ze strony prasy i przełożonych po poprzednich niepowodzeniach. Śmierć Zmarł 24 marca 1976 w Alton. W jego pogrzebie wzięło udział wiele wojskowych delegacji zagranicznych, w tym delegacja Polski pod przewodnictwem gen. dyw. Jana Śliwińskiego i gen. bryg. w st. spocz. Franciszka Skibińskiego. Odznaczenia Order Podwiązki (Order of the Garter, 1946) Krzyż Wielki Orderu Łaźni (Grand Cross Order of the Bath, 1945) Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Łaźni (Commander Order of the Bath, 1942) Krzyż Komandorski Orderu Łaźni (Companion Order of the Bath, 1940) Order Wybitnej Służby (Distinguished Service Order, 1914) Wielki Oficer Orderu Leopolda II (Ordre de Léopold II, 1947, Belgia) Krzyż Wojenny (Croix de Guerre, 1947, Belgia) Czechosłowacki Wojskowy Order Lwa Białego „Za zwycięstwo” (Československý vojenský řád bilého Lva „Za vítězství”, 1947, ČSR) Order Lwa Białego I Klasy (Řád bilého lva, 1947, ČSR) Czechosłowacki Order Wojskowy „Za Wolność” (Československý vojenský řád „Za svobodu”, ČSR) Krzyż Wojenny Czechosłowacki 1939 (Československý válečný kříž 1939, 1947, ČSR) Order Słonia (Elefantorden, 1945, Dania) Krzyż Wielki Order Pieczęci Salomona (1949, Etiopia) Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej (Grand Croix Légion d’honneur, 1945, Francja) Krzyż Wojenny 1914-1918 (Croix de Guerre 1914-1918, 1919, Francja) Medal Wojskowy (Médaille militaire, 1958, Francja) Wielki Komandor Orderu Jerzego I (1944, Grecja) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Lwa Niderlandzkiego (Orde van de Nederlandse Leeuw, 1947, Holandia) Krzyż Wielki Orderu Św. Olafa (Sanct Olovs Orden, 1951, Norwegia) Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (25 listopada 1944, Rząd RP na Obczyźnie) Krzyż Wielki Orderu Virtuti Militari (1945, Polska Ludowa) Medal Sił Lądowych za Wybitną Służbę (Distinguished Service Medal, 1947, USA) Legia Zasługi (Chief Commander Legion of Merit, 1943, USA) Order „Zwycięstwo” (1945, ZSRR) Order Suworowa I klasy (1947, ZSRR) Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Bernard Law Montgomery [dostęp 9 kwietnia 2010] Bernard Law Montgomery (1887-1976) [dostęp 9 kwietnia 2010] Brytyjscy generałowie Brytyjscy marszałkowie polni Cudzoziemcy odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Virtuti Militari (Polska Ludowa) Cudzoziemcy odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (władze RP na uchodźstwie) Ludzie urodzeni w Londynie Odznaczeni Army Distinguished Service Medal Odznaczeni Krzyżem Wojennym Czechosłowackim 1939 Odznaczeni Orderem Wybitnej Służby Odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Odznaczeni Krzyżem Wojennym (Belgia) Odznaczeni Krzyżem Wojennym (Francja) Odznaczeni Legią Zasługi Odznaczeni Medalem Wojskowym (Francja) Odznaczeni Orderem Lwa Białego Odznaczeni Orderem Jerzego I Odznaczeni Orderem Leopolda II Odznaczeni Orderem Lwa Niderlandzkiego Odznaczeni Orderem Łaźni Odznaczeni Orderem Podwiązki Odznaczeni Orderem Salomona Odznaczeni Orderem Słonia Odznaczeni Orderem Suworowa Odznaczeni Orderem Świętego Olafa Odznaczeni Czechosłowackim Wojskowym Orderem Lwa Białego „Za zwycięstwo” Odznaczeni Orderem Wojskowym za Wolność Odznaczeni Orderem Zwycięstwa Uczestnicy kampanii afrykańskiej 1940–1943 Uczestnicy kampanii włoskiej 1943–1945 Uczestnicy I wojny światowej (Imperium brytyjskie) Urodzeni w 1887 Zmarli w 1976

518

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bariera%20kulturowa

Bariera kulturowa

Bariera kulturowa – wszelkie oddziaływania o charakterze kulturowym czy językowym, które ograniczają komunikację i interakcję grup kulturowych. Przeszkodami w kontaktach międzykulturowych mogą być, oprócz barier kulturowych, bariery naturalne (np. pasma górskie, rzeki), a także bariery psychologiczne (stereotypy i uprzedzenia). Zobacz też kultura komunikacja międzykulturowa zderzenie kultur Socjologia kultury

519

https://pl.wikipedia.org/wiki/Blitzkrieg

Blitzkrieg

Blitzkrieg (niem. wojna błyskawiczna) – termin oznaczający błyskawiczne uderzenie wojskowymi siłami zbrojnymi (powietrznymi, morskimi i lądowymi) na dany kraj. Założenia Najważniejszym elementem wojny błyskawicznej jest wykorzystanie momentu zaskoczenia poprzez napad w skali strategicznej oraz dążenie do maksymalnego zmasowania głównych sił w kierunku pierwszego uderzenia. Nieprzyjaciel powinien zostać obustronnie oskrzydlony przez siły pancerne, a jego główne siły okrążone i zniszczone przez piechotę i artylerię w początkowym okresie wojny. Twórcą blitzkriegu był Alfred von Schlieffen. Na początku I wojny światowej tzw. plan Schlieffena zakładał pokonanie Francji w ciągu 6 tygodni, dzięki czemu możliwe miało być przerzucenie wszystkich sił na front wschodni, przeciwko Rosji. Teoretyczne podstawy blitzkriegu z użyciem czołgów zostały opracowane i po raz pierwszy zaprezentowane przez Heinza Guderiana w jego książce pt. Achtung – Panzer! wydanej w 1937 roku. Wyróżniającym elementem blitzkriegu było to, że dywizje czołgów po wygraniu pierwszych bitew nie zatrzymywały się w celu umocnienia przyczółków na nowej linii frontu, ale parły wciąż do przodu, ścigając pokonane wojsko i wdzierając się w głąb terytorium atakowanego kraju przy wsparciu zmasowanych sił powietrznych. Zgodnie z teorią Guderiana, o powodzeniu wojny błyskawicznej decyduje zmasowane użycie dywizji pancernych i piechoty zmotoryzowanej na głównych kierunkach uderzenia. Owe uderzeniowe kliny pancerne powinny być wspierane przez lotnictwo we wszystkich sytuacjach bojowych. Zadaniem lotnictwa, głównie szturmowego (w ówczesnych realiach niemieckich – samolotów nurkujących), jest też prowadzenie rozpoznania w taktycznej i operacyjnej głębi, zapobieganie podejściu nieprzyjacielskich odwodów, ubezpieczanie wojska z powietrza i zapewnianie im zaopatrzenia. Jednym z najlepszych przykładów użycia taktyki „wojny błyskawicznej” jest kampania we Francji w 1940 roku. Kraj ten został pokonany dzięki tej taktyce zaledwie w kilka tygodni. W 1941 roku po rozpoczęciu planu Barbarossa wojna błyskawiczna napotkała po raz pierwszy na poważny opór, kiedy Niemcom nie udało się zdobyć Moskwy, Stalingradu, a blokada Leningradu trwała bardzo długo. Innym spektakularnym wykorzystaniem taktyki blitzkriegu była izraelsko-arabska „wojna sześciodniowa” w 1967 roku. Blitzkrieg w kulturze masowej Samo słowo blitzkrieg pojawiło się w prasie międzywojennej, po czym zostało rozpowszechnione na początku II wojny światowej. Przypisy Bibliografia PWN Leksykon: Wojsko, wojna, broń, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, . Niemcy podczas II wojny światowej Strategia

188136

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pos%C5%82owie%20na%20Sejm%20Polskiej%20Rzeczypospolitej%20Ludowej%20X%20kadencji

Posłowie na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej X kadencji

Posłowie na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej X kadencji zostali wybrani 4 i 18 czerwca 1989 w wyniku tzw. wyborów czerwcowych. Posłowie ci zostali wybrani na Sejm PRL. Jednakże w związku z wejściem w trakcie kadencji w życie tzw. noweli grudniowej, wprowadzającej m.in. zmianę nazwy państwa z Polska Rzeczpospolita Ludowa na Rzeczpospolita Polska, stali się tym samym posłami na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Formalnie kadencja posłów X kadencji trwała od 18 czerwca 1989 (daty drugiej tury głosowania) do 25 listopada 1991. Pierwotnie miała upłynąć 18 czerwca 1993, jednak została skrócona na mocy uchwały Sejmu. W trakcie kadencji jeden raz odbyły się wybory uzupełniające – miało to miejsce 11 lutego 1990 i dotyczyło mandatu nr 89 w Gdyni. Trzy mandaty na koniec kadencji pozostały natomiast nieobsadzone. Pierwsze posiedzenie Sejmu odbyło się 4 i 5 lipca 1989, a ostatnie, 79. – 25 października 1991. Posłowie X kadencji zostali wybrani w pierwszych częściowo wolnych wyborach w historii Polski po II wojnie światowej, przeprowadzonych w ramach uzgodnień dokonanych przy Okrągłym Stole. Przedstawiciele niedemokratycznych władz komunistycznych PRL zagwarantowali rządzącej „koalicji”, obejmującej PZPR i jej satelitów, obsadę co najmniej 299 (65%) miejsc w Sejmie. Pozostałe mandaty poselskie w liczbie 161 (35%) zostały przeznaczone dla kandydatów bezpartyjnych – do ubiegania się o nie zostali dopuszczeni również przedstawiciele różnych środowisk opozycji demokratycznej. Wybór posłów X kadencji nastąpił na podstawie ordynacji wyborczej uchwalonej przez Sejm PRL 7 kwietnia 1989 w ramach realizacji ustaleń Okrągłego Stołu. Kluby i koła na pierwszym posiedzeniu Sejmu X kadencji i stan na koniec kadencji. Ordynacja wyborcza Prezydium Sejmu X kadencji Przynależność klubowa Stan na koniec kadencji Według stanu na koniec X kadencji Sejmu funkcjonowały w nim następujące środowiska polityczne: Obywatelski Klub Parlamentarny (105 posłów, przewodniczący Mieczysław Gil), Parlamentarny Klub Lewicy Demokratycznej (102 posłów, przewodniczący Włodzimierz Cimoszewicz), Klub Poselski Polskiego Stronnictwa Ludowego (65 posłów, przewodniczący Józef Zych), Klub Parlamentarny Unia Demokratyczna (49 posłów, przewodniczący Bronisław Geremek), Poselski Klub Pracy (39 posłów, przewodnicząca Wiesława Ziółkowska), Klub Poselski Stronnictwa Demokratycznego (21 posłów, przewodniczący Lesław Lech), Klub Poselski Stowarzyszenia „Pax” (10 posłów, przewodniczący Józef Wójcik), Parlamentarny Klub Chrześcijańsko-Ludowy (8 posłów, bez formalnego przewodniczącego), Klub Poselski Unii Chrześcijańsko-Społecznej (8 posłów, przewodniczący Tadeusz Nowacki), Klub Niezależnych Posłów (7 posłów, przewodniczący Zbigniew Kostrzewa), Klub Posłów Wojskowych (7 posłów, przewodniczący Zbigniew Puzewicz), Parlamentarny Klub „Solidarność Pracy” (5 posłów, bez formalnego przewodniczącego), Klub Poselski Polskie Stronnictwo Ludowe (4 posłów, przewodniczący Tadeusz Kaszubski), Klub Poselski Polskiego Związku Katolicko-Społecznego (4 posłów, przewodniczący Ryszard Gajewski), Parlamentarny Klub Ekologiczny (3 posłów, bez formalnego przewodniczącego), Posłowie niezrzeszeni (20 posłów). Posłowie, których mandat wygasł w trakcie X kadencji (4 posłów) Lista według okręgów wyborczych Pogrubieniem wyróżniono imiona i nazwiska posłów wyłonionych w I turze wyborów. Kolorem szarym wyróżniono posłów, których mandat wygasł w czasie trwania kadencji izby. 1 grudnia 1989 na skutek uwzględnienia protestów wyborczych unieważniono wybór posła Polskiego Związku Katolicko-Społecznego w Gdyni Mariana Szatybełki. Decyzja ta była spowodowana tym, że przed drugą turą wyborów, przeprowadzoną 18 czerwca 1989, jego kontrkandydat został wykluczony z PZKS i następnie wykreślony z kart wyborczych – takie postępowanie uznano za niezgodne z art. 78 ust. 5 ordynacji wyborczej do Sejmu PRL, który stwierdzał, że w ponownym głosowaniu w obrębie mandatu kandydują 2 osoby. Wybory uzupełniające z 11 lutego 1990, przeprowadzone na dotychczasowych zasadach (mandat zarezerwowany dla PZKS), wygrał ponownie Marian Szatybełko. W trakcie kadencji zmarło trzech posłów, w tym Walerian Pańko, pełniący równocześnie obowiązki prezesa Najwyższej Izby Kontroli, który zginął w wypadku drogowym. W tych przypadkach nie przeprowadzono wyborów uzupełniających, co wynikało głównie z planów rozwiązania Sejmu, urzeczywistnionych w uchwale z 9 marca 1991. Tym samym na koniec X kadencji Sejmu trzy mandaty pozostały nieobsadzone. Posłowie według stażu parlamentarnego Zobacz też Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej X kadencji wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku senatorowie I kadencji w latach 1989–1991 Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne 10 Wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku

188139

https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek%20Koci%C5%84ski

Franciszek Kociński

Franciszek Kociński (ur. w 1801 w Odolanowie - zm. 2 kwietnia 1865 w Koźminie) – dziekan dekanatu koźmińskiego, proboszcz dobrzycki w latach 1836-1859 i koźmiński w latach 1859 - 1865. Życiorys Święcenia kapłańskie przyjął w 1829 roku i został skierowany po pracy duszpasterskiej jako wikariusz w Pobiedziskach, a następnie w Doruchowie. W 1836 roku otrzymał parafię w Dobrzycy, gdzie objął probostwo w kościele św. Tekli Wytoczył proces ówczesnemu właścicielowi Dobrzycy, baronowi von Kottwitz o przekazywanie przez niego świadczeń pieniężnych na utrzymanie kościoła i duszpasterzy (jak to było w zwyczaju). Proces wygrał i baron zmuszony był partycypować w kosztach w wysokości 1/3 wydatków. Zainicjował starania o budowę nowego kościoła, murowanego i przykrytego dachówką. Władza duchowna dekretem z 3 maja 1834 mianowała go dziekanem dekanatu koźmińskiego (rozciągał się on wówczas od Pogorzeli do Ostrowa i Wysocka). 1 lutego 1859 r. został proboszczem w Koźminie i tam pracował do śmierci. W Dobrzycy zapamiętany został jako gorliwy obrońca praw dobrzyckiego beneficjum. Przypisy Duchowni archidiecezji poznańskiej Duchowni katoliccy zaboru pruskiego Ludzie urodzeni w Odolanowie Ludzie związani z Dobrzycą Urodzeni w 1801 Zmarli w 1865

521

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bernardo%20Bellotto

Bernardo Bellotto

Bernardo Bellotto zwany Canaletto, także Canaletto młodszy (ur. 30 stycznia 1721 w Wenecji, zm. 17 listopada 1780 w Warszawie) – włoski malarz, przedstawiciel weneckiego malarstwa wedutowego, od 1767 czynny w Polsce. Życiorys Canaletto był Włochem. Malarstwa uczył się w pracowni swojego wuja Canala, również zwanego Canalettem. Nim przybył do Polski, działał w Wenecji i innych włoskich miastach, potem w Wiedniu, Dreźnie, Monachium i Pirnie, gdzie zasłynął jako malarz wedut – niewielkich wymiarów pejzaży przedstawiających widoki miast. Na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego zyskał pozycję nadwornego malarza. Na zlecenie króla pracował przy dekorowaniu Zamku Ujazdowskiego; namalował we wschodnim skrzydle freski i fragmenty ornamentalne (prace te uległy zniszczeniu przy przebudowie zamku w 1784), a wraz ze swoim synem Lorenzem wykonał 14 obrazów przedstawiających antyczny Rzym. Jego głównym dziełem jest galeria 30 wedut Warszawy i pałacu w Wilanowie, które umieszczono w oddzielnej Sali Prospektowej (zwanej też Salą Canaletta) na Zamku Królewskim. Do dzisiejszych czasów zachowało się tych wedut 24. Canaletto malował również obrazy o tematyce historycznej, np. Elekcja Stanisława Augusta czy Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu 1633. Jego obrazy można oglądać w Zamku Królewskim i Muzeum Narodowym. Obrazy Bellotta charakteryzują się przede wszystkim wielką pieczołowitością w odmalowywaniu szczegółów – mimo niewielkiego formatu bardzo dopracowane są wszystkie stroje, twarze postaci (do tego stopnia, że fachowcy rozpoznają w nich poszczególne osoby, w większości rodzinę Poniatowskiego). Z detalami uwieczniana była i architektura, lecz na tym polu Canaletto dopuszczał się pewnych przekłamań, udoskonaleń. Ta dokładność, możliwa dzięki zastosowaniu camery obscura i szkieł powiększających, została wykorzystana przy odbudowie zniszczonej podczas wojny Warszawy. Został pochowany w podziemiach kościoła Przemienienia Pańskiego w Warszawie lub na cmentarzu przykościelnym, istniejącym do połowy XIX wieku; jego grób nie zachował się. Upamiętnienie W 1988 na murach obronnych warszawskiego Starego Miasta, w pobliżu placu Zamkowego, została odsłonięta tablica upamiętniająca Canaletta (brąz, projekt Janusz Pastwa). Weduty w Sali Prospektowej (Canaletta) w Zamku Królewskim w Warszawie Krakowskie Przedmieście od strony Bramy Krakowskiej (1767-68) Kolumna Zygmunta III od strony zejścia do Wisły (1767-70) Widok Warszawy od strony Pragi (1770) Widok Warszawy z Pałacem Ordynackim (1772) Krakowskie Przedmieście w stronę Placu Zamkowego (1774) Widok łąk wilanowskich (1775) Widok Pałacu Wilanowskiego od strony podjazdu (1776) Widok Pałacu Wilanowskiego od strony parku (1776) Widok Pałacu Wilanowskiego od strony południowej (1777) Widok Pałacu Wilanowskiego od strony północno-wschodniej (1777) Ulica Długa (1777) Ulica Miodowa (1777) Kościół Brygidek i Arsenał (1778) Kościół Sakramentek (1778) Plac Krasińskich (1778) Krakowskie Przedmieście od strony Nowego Światu (1778) Pałac Błękitny (1779) Kościół Reformatów (1779) Pałac Mniszchów (1779) Plac Żelaznej Bramy (1779) Kościół Karmelitów (1780) Kościół Wizytek (1780) Kolumna Zygmunta III od strony zejścia do Wisły z królem wizytującym spalone skrzydło zamku (zaginiony) Plac Żelaznej Bramy od strony koszar Mirowskich (zaginiony) Inne obrazy Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764), olej na płótnie, 175 x 250 cm, Zamek Królewski w Warszawie Rio dei Mandicanti i Scuola Scuola di San Marco (1740), olej na płótnie, 42 x 69 cm, Galleria dell'Accademia Wenecja Widok na Canal Grande i Santa Maria della Salute (1743), olej na płótnie, 139,1 x 236,9 cm, J. Paul Getty Museum Drezno widziane z prawego brzegu Łaby Augustów w kierunku mostu Augusta Fryderyka (1748), olej na płótnie, 1330 x 2370 mm, Galeria Drezdeńska Widok Wiednia od strony Belwederu (1759 - 1760), olej na płótnie, 135 x 213 cm, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w roku 1633 (1779), olej na płótnie, 169 x 273 cm, Muzeum Narodowe we Wrocławiu Przypisy Bibliografia A. Fregolent, Canaletto i wedutyści, Warszawa 2006 (Klasycy Sztuki) H. Kozakiewicz, S. Kozakiewicz, Bernardo Bellotto zwany Canaletto, Warszawa 1980. A. Rizzi, Canaletto w Warszawie, Warszawa 2007. M. Wallis, Canaletto, malarz Warszawy, Warszawa 1955. Literatura dodatkowa Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, Artyści związani z Dreznem Artyści związani z Warszawą (I Rzeczpospolita) Artyści związani z Wenecją Malarze nadworni Stanisława Augusta Poniatowskiego Urodzeni w 1721 Włoscy malarze rokokowi Włosi w I Rzeczypospolitej Zmarli w 1780 Ludzie urodzeni w Wenecji

522

https://pl.wikipedia.org/wiki/Brom

Brom

Brom (Br, , , oznacza „mocno pachnący” lub „smród”, ) – pierwiastek chemiczny, niemetal z grupy fluorowców w układzie okresowym. W warunkach normalnych jest brunatnoczerwoną cieczą o ostrym, nieprzyjemnym zapachu zbliżonym do zapachu chloru. Jest jedynym niemetalem występującym w warunkach normalnych w postaci cieczy. Znanych jest 25 izotopów bromu o czasie półtrwania minimum 1 ms o liczbach masowych w zakresie 70÷94, z których izotopy o liczbie masowej 79 i 81 są trwałe i występują w naturze w prawie równej ilości (50,6:49,4). Występowanie Występuje w skorupie ziemskiej w ilościach śladowych 0,37 ppm (wagowo, 1,6), głównie jako zanieczyszczenie piasku morskiego i pokładów soli kamiennej. Większe jego ilości (65 ppm) występują w wodzie morskiej. W obu przypadkach występuje on w formie bromku sodu. Związki bromu Najbardziej znane jego związki: bromowodór – po rozpuszczeniu w wodzie tworzy bardzo silny kwas bromowodorowy, oraz jego sole: bromek sodu, bromek potasu. Duże znaczenie w chemii organicznej mają jego sole fluorkowe NaBrFx x=4,5,6, które są bardzo dobrymi grupami odchodzącymi w reakcjach podstawienia nukleofilowego. Zastosowanie Stosuje się go w wielu reakcjach np. do syntezy bromków alkilowych, które są bardziej reaktywne od odpowiednich chlorków. Bromek srebra w XX w. był masowo wykorzystywany w technikach litograficznych i fotograficznych. Znaczenie biologiczne Brom jest obecny we wszystkich organizmach w ilościach zbliżonych do jego stężenia w wodzie morskiej (ok. 50 ppm), nie odgrywa on jednak żadnej roli w procesach życiowych. W dużych ilościach czysty brom jest silnie toksyczny. Jony bromkowe są nieszkodliwe, o ile ich stężenie nie przekracza tego obecnego w wodzie morskiej. Izotopy Brom-82 Ulegając rozpadowi emituje promieniowanie beta o energii 444 keV (98,3%) i promienie gamma o energiach 221–1960 keV. Używany w defektoskopii, badaniach szczelności i hydrobiologicznych. Wykazuje średnią radiotoksyczność. Brak narządu krytycznego (całe ciało). Dopuszczalne skażenie 370 kBq. Historia W 1825 roku podczas wakacji, student pierwszego roku chemii w Heidelbergu, Karl Löwig otrzymał pierwszy raz nowy pierwiastek, jednak nie wiedział, czym jest ta substancja przypominająca chlor. W tym samym roku Antoine Balard wykrył brom w ługach odpadowych w warzelniach soli z wody morskiej na wybrzeżach francuskich Morza Śródziemnego. 30 listopada 1825 roku złożył w sekretariacie Akademii Francuskiej pismo zawiadamiające o odkryciu. 14 sierpnia 1826 roku Akademia wydała orzeczenie pochlebne dla odkrywcy. Jako pierwszy polską nazwę „brom” zaproponował Filip Walter. Zobacz też woda bromowa AOX Uwagi Przypisy Pierwiastki chemiczne

523

https://pl.wikipedia.org/wiki/Babia%20G%C3%B3ra

Babia Góra

Babia Góra () – masyw górski w Paśmie Babiogórskim należącym do Beskidu Żywieckiego w Beskidach Zachodnich (według słowackiej terminologii są to Oravské Beskydy). Najwyższym szczytem jest Diablak (1725 m, według Geoportalu 1722,9, , czyli Diabelski Szczyt), często nazywany również Babią Górą, jak cały masyw. Jest najwyższym szczytem Beskidów Zachodnich i poza Tatrami najwyższym szczytem w Polsce, drugim co do wybitności (po Śnieżce). Zaliczany jest do Korony Gór Polski. Pochodzenie nazwy i legendy Pochodzenie nazwy Babia Góra tłumaczą liczne legendy ludowe. Jedna z nich mówi, że jest to kupa kamieni wysypanych przed chałupą przez babę – olbrzymkę, według innej to kochanka zbójnika, która skamieniała z żalu widząc, jak niosą jej zabitego ukochanego. Według innych legend nazwa góry pochodzi od tego, że w jaskiniach pod tą górą zbójnicy ukrywali swoje branki. Nazwa może też mieć powiązanie z niektórymi znaczeniami słowa baba (rodzaj ciasta lub kamienny posąg kultowy). Wysokość i wybitność masywu Babiej Góry sprawiła, że w XIX w. nadano jej nazwę Królowej Beskidów, z powodu bardzo zmiennej pogody nazywana też była Matką Niepogód lub Kapryśnicą, a ostatnio mieszkańcy Orawy nazywają ją także Orawską Świętą Górą. Topografia Masyw Babiej Góry rozciąga się od Przełęczy Jałowieckiej Północnej po przełęcz Krowiarki. Wyróżniają się w nim dwa wybitne wierzchołki; Diablak i Mała Babia Góra (1517 m), ale w głównej grani topografowie wyróżniają jeszcze wiele pomniejszych wierzchołków, grzbietów i przełęczy. W kierunku od zachodu na wschód są to: Jałowcowy Garb (1017 m), Przełęcz Jałowiecka Południowa (993 m), Mała Babia Góra (inaczej zwana Cylem, 1517 m), Niższy Cyl (ok. 1490 m), przełęcz Brona (1408 m), Złotnica, Kościółki (1620 m), Lodowa Przełęcz (1606 m), Pośredni Grzbiet, Diablak (1725 m), Siodło Bończy, Gówniak (inaczej Wołowe Skały, 1617 m), Kępa (1521 m), Sokolica (1367 m). Granią masywu biegnie Wielki Europejski Dział Wodny, a jej częścią zachodnią po Diablaka granica polsko-słowacka. Północne stoki masywu Babiej Góry ograniczone są przez dwa potoki: Jałowiecki Potok spływający spod Jałowieckich Przełęczy (Północnej i Południowej) oraz potok Jaworzynka spływający spod przełęczy Krowiarki. Łączą się one we wsi Zawoja w tzw. Widłach, tworząc rzekę Skawicę. Całe północne stoki masywu znajdują się w obrębie polskiej miejscowości Zawoja. Od strony południowej i wschodniej sytuacja jest bardziej skomplikowana. Tam masyw Babiej Góry ciągnie się od Półgórzanki na zachodzie po potoki Syhlec i Zubrzyca na wschodzie, a od dolnej części masywu aż po Czarną Orawę i Jezioro Orawskie ciągną się trzy niskie i długie grzbiety należące do Działów Orawskich: Dział Rabczycki, Dział Lipnicki i Dział Zubrzycki. Od tej strony stoki Babiej Góry należą do dwóch słowackich miejscowości – Orawska Półgóra i Rabczyce oraz czterech polskich: Lipnica Wielka, Kiczory, Lipnica Mała i Zubrzyca Górna. Wysokość względna Babiej Góry wynosi dla stoków południowych 900 metrów, a dla północnych 1100 metrów i jest największą poza Tatrami w Polsce. Babia Góra przewyższa otaczające ją szczyty o około 200–600 metrów. Cechuje ją również duża izolacja (duża odległość od innych gór porównywalnej lub większej wysokości). Geologia i rzeźba terenu Beskidy, w tym również Babia Góra, uległy wypiętrzeniu w trzeciorzędzie, na obszarze pierwotnie zajmowanym przez Prakarpaty. Babia Góra zbudowana jest z fliszu piaskowcowo-łupkowego o dużej miąższości, o wyraźnym podziale na warstwy podmagurskie (piaskowce, łupki i margle powierzchniowe w dolnych partiach masywu) i magurskie (piaskowce o miąższości do 750 m). W skałach masywu odkryto liczne skamieniałości – głównie fauny numulitowej. Epoka lodowa zapanowała w Karpatach przed 600 tys.lat. Powstały wówczas lodowce, których ślady (kary i jeziora polodowcowe) zachowały się jedynie w Tatrach i Karkonoszach. Jeśli występowały w masywie babiogórskim, ich działalność została zatarta przez erozję okresu holocenu. Największe znaczenie miały tu ruchy masowe, szczególnie intensywne na północnych stokach masywu. Ich pozostałością są liczne, różnej wielkości osuwiska oraz występujące w ich strefach jeziorka osuwiskowe, takie jak: Mokry Stawek (największy), Zimny Stawek, Mały i Duży Orawski Stawek, Czarne Oko, Marków Stawek, Mały Stawek, Mułowy Stawek oraz okresowy Suchy Stawek. Północne, skaliste stoki charakteryzują się wyjątkowo dużym nachyleniem (do 70°), południowe są znacznie łagodniejsze. Partie wierzchołkowe pokrywa największe w całych polskich Beskidach Zachodnich rumowisko skalne. W masywie Babiej Góry zinwentaryzowano 24 jaskinie o łącznej długości 414,2 m. Większość dużych obiektów zlokalizowanych jest na południowych stokach masywu. Najdłuższą z nich jest zlokalizowana właśnie na południowym stoku Babiej Góry, już po polskiej stronie granicy, Dymiąca Piwnica o rozbudowanej sieci korytarzy, długości 86,5 m i deniwelacji 10,5 m. Nagromadzenie największych, stosunkowo głębokich (do 16 m) obiektów jaskiniowych zinwentaryzowano w rowach i szczelinach przygrzbietowych na południowych stokach Cylu. Największą z tych jaskiń jest Jaskinia w Małej Babiej Górze I o długości korytarzy 58,5 m. Przyroda Na Babiej Górze występuje 106 gatunków wątrobowców, w tym 20 podlegających ochronie. Jeden z nich to endemit europejski (Scapania helvetica), 8 to gatunki rzadkie i bardzo rzadkie. Flora mchów liczy 279 gatunków. Wśród nich jest 80 gatunków chronionych, 11 znajdujących się na „Czerwonej liście mchów zagrożonych w Europie”, 34 na „Czerwonej liście mchów zagrożonych w Polsce”. Wśród roślin naczyniowych naliczono 626 gatunków. Występują tu 23 gatunki ściśle chronione i 33 podlegające ochronie częściowej. 20% stanowią gatunki górskie, co świadczy o wysokogórskim charakterze tego masywu. Flora jest w dużym stopniu naturalna: 90% to gatunki rodzime, 7% stanowią gatunki obcego pochodzenia, ale dawno przybyłe (archeofity). Z rzadkich w Polsce gatunków roślin występują m.in. tojad morawski, wyblin jednolistny, rogownica alpejska, okrzyn jeleni, zimoziół północny, turzyca pchla, tocja alpejska, gnidosz Hacqueta. 4 z nich znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin. W 1954 w masywie Babiej Góry (wraz ze szczytem Diablak) utworzono Babiogórski Park Narodowy. W uznaniu cennych walorów przyrodniczych, a zwłaszcza dobrze wykształconych i zachowanych pięter roślinności, Babiogórski Park Narodowy został wpisany w 1977 przez UNESCO na listę światowych rezerwatów biosfery. Historia Dawniej na licznych polanach wytworzonych w lasach Babiej Góry wypasano owce, zaś w najwyższych, naturalnie bezleśnych partiach (w piętrze halnym) – woły. Dla powiększenia pastwisk wycięto znaczne ilości kosodrzewiny. Po utworzeniu parku narodowego wypasu zakazano, a wiele polan zarosło lasem. Kosodrzewina odnowiła się i zajmuje znaczne obszary. Obecnie wypasa się owce jeszcze tylko na polanie Liniarka i Hali Śmietanowej Lipnickiej, nad Czarną Orawą w Lipnicy Wielkiej oraz w słowackim Bobrowie. W 1995 roku gminy po polskiej i słowackiej stronie Babiej Góry utworzyły Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich, którego celem jest zachowanie ludowej kultury, folkloru i tradycji tego obszaru i mieszkających tu Babiogórców (Górali Babiogórskich), a także rozwój turystyki pod Babią Górą. Turystyka Szlaki Piesze szlaki turystyczne: Główny Szlak Beskidzki: Markowe Szczawiny – przełęcz Brona – Babia Góra – Sokolica – Przełęcz Lipnicka z Markowych Szczawin 1:30 h (↓ 1:10 h), z przełęczy Brona 1 h (↓ 0:45 h) z przełęczy Krowiarki 2:30 h (↓ 1:30 h), z Sokolicy 1:30 h (↓ 1 h) Przełęcz Jałowiecka – Mała Babia Góra – przełęcz Brona – Babia Góra – Stańcowa Polana – Kiczory z Przełęczy Jałowieckiej Północnej 2:25 h (↓ 2 h), z Małej Babiej Góry 1:15 h (↓ 1:10 h) z Kiczor 3:40 h (↓ 3:10 h), ze Stańcowej 2:30 h (↓ 2 h) Markowe Szczawiny – Perć Akademików – Babia Góra – Chata Slaná voda (Słowacja) z Markowych Szczawin 1:15 h (↓ 0:45 h) z Chaty Slaná voda 3:25 h (↓ 3:10 h) Orawska Półgóra – Chata Slaná voda – Mała Babia Góra (czasy przejścia na Małą Babią Górę) z Orawskiej Półgóry 3:30 h (↓ 3:15 h), z Chaty Slaná voda 3 h (↓ 2:45 h) Szlaki prowadzą na szczyt również od strony słowackiej – to właśnie z Orawskiej Półgóry poprowadzono na szczyt w 1894 r. pierwszy znakowany szlak turystyczny, wytyczył go Beskidenverein (wówczas szlak był w granicach Węgier). Rok później BV poprowadził szlaki od strony polskiej (wówczas galicyjskiej) – były to jedne z pierwszych szlaków w polskich Beskidach Zachodnich. Południowymi stokami masywu biegnie droga zwana Pańskim Chodnikiem (także Pańską Ścieżką lub Rajsztagiem, z niem. Reich – państwo, Steg – ścieżka). Była ona jednym ze starych szlaków komunikacyjnych pod Babią Górą, łączącym Zubrzycę z Półgórą (słowacka Polhora). Wybudowana została przez austriacką administrację leśną, a rozbudowana po I wojnie światowej przez Wojsko Polskie jako główny dojazd do Lipnicy Wielkiej Przywarówki. Droga terenowa łączy Śmietanową, Stachurówkę, Nad Wykrotami, Wykroty, Parking Polana Stańcówka, przecina granicę ze Słowacją (Stańcowe Siodło) i biegnie dalej przez Prírodný Prameň – Roveň, Chatę Slaná Voda (Słona Woda) do Polhory i nadaje się do wycieczek kolarskich. Najwyższy wierzchołek, Diablak, odznacza się wybitnymi walorami widokowymi. Roztacza się z niego panorama na wszystkie strony, obejmująca Beskid Żywiecki, Śląski, Mały, Makowski, Wyspowy, Gorce, Kotlinę Orawsko-Nowotarską, Tatry po stronie polskiej i słowackiej, a także inne grupy górskie Słowacji: Góry Choczańskie, Magurę Orawską, Niżne Tatry oraz Wielką i Małą Fatrę. Turystyka zimowa Pierwszego znanego wejścia narciarskiego na szczyt Babiej Góry dokonała 6 stycznia 1906 r. grupa niemieckich turystów – członków Beskidenverein z Zabrza. Szli oni z Przyborowa ówczesnym czarnym szlakiem wyznakowanym przez BV przez Przełęcz Jałowiecką, a dalej granią przez Małą Babią Górę i przełęcz Bronę. Schodzili w potężnej wichurze do nowo uruchomionego niemieckiego schroniska pod Diablakiem. Pierwszymi polskimi narciarzami na Diablaku byli w lutym 1908 r. Władysław Pawlica z Zakopanego (w późniejszych czasach znany geolog), Walery Goetel (wówczas jeszcze student), jego brat Ferdynand (wówczas uczeń) oraz Jan Nowak. Po noclegu w nowym schronisku PTT na Markowych Szczawinach osiągnęli oni szczyt w wejściu przez przełęcz Bronę, po czym zjechali na południową stronę do Lipnicy Wielkiej. Wraz z nimi w tym samym dniu i tą samą drogą osiągnęli szczyt na karplach Wacław Majewski i Władysław Kuryluk, schodząc następnie do Orawskiej Półgóry. Schroniska Pierwszy obiekt, służący jako schronienie dla odwiedzających Babią Górę, powstał na jej szczycie już w 1806 r. Był to prosty, drewniany schron zbudowany w związku z wizytą na Babiej Górze arcyksięcia Józefa Habsburga, palatyna Węgier. Funkcjonował krótko, zniszczyła go wichura. Stał prawdopodobnie w miejscu, w którym dzisiaj wznosi się pomnik z 1876 r. W połowie stulecia stanął schron turystyczny „Losertówka”. Powstał w 1852 z inicjatywy hr. Filipa Saint Genois – właściciela dóbr makowskich, Zawoi i Babiej Góry. Nazwę zawdzięcza Józefowi Loserthowi, naczelnikowi ówczesnego obwodu wadowickiego. Schron na planie kwadratu o boku 4 metrów zbudowany był z miejscowego kamienia, przykryty spadzistym dachem krytym gontem. Miał niezamykane otwory okienne i otwór wejściowy. Brak zamykanych okien i drzwi sprawił, że schron po kilku latach padł ofiarą burz oraz porywistych wiatrów. Pierwsze schroniska pojawiły się na początku XX wieku: Schronisko turystyczne na Babiej Górze – istniejące w latach 1905–1949, Schronisko PTTK Markowe Szczawiny – pierwsze polskie schronisko w Beskidach Zachodnich, Chata Slaná voda (Słowacja). Wypadki Wyższe partie masywu znane są z bardzo zmiennej i kapryśnej pogody, która była wśród turystów i narciarzy przyczyną wielu zabłądzeń i wypadków, w tym śmiertelnych. Latem szczególnie niebezpieczne są gwałtowne burze na jej szczycie, zimą – śnieżne huragany, w niektórych partiach szlaków turystycznych istnieje zagrożenie lawinowe, a na odkrytych szczytach i przełęczach często wieją silne wiatry. Nad bezpieczeństwem turystów i narciarzy czuwa placówka GOPR w Schronisku na Markowych Szczawinach. Przypisy . Linki zewnętrzne Babia Góra – opisy szlaków Archiwalne widoki i mapy góry w bibliotece Polona Babia Góra Obszary Natura 2000 w województwie małopolskim Korona Gór Polski

524

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bantustan

Bantustan

Bantustan (od Bantu – grupy ludów odmiany czarnej) – terytoria wydzielone w latach 1971–1981 z obszaru Południowej Afryki, które miały być miejscem zamieszkania poszczególnych grup czarnoskórej ludności. Zajmowały one około 1/8 powierzchni Południowej Afryki. Regiony te, mające być formalnie niepodległymi państwami bądź przynajmniej obdarzonymi dużą autonomią regionami w ramach Republiki, miały jednak charakter „rezerwatów” i były głównym narzędziem rasistowskiej polityki apartheidu, czyli „osobnego rozwoju” poszczególnych grup rasowych. Bantustany nie miały szansy stać się niezależnymi krajami. Lokalizowano je na terenach nieurodzajnych i pozbawionych bogactw naturalnych. Były rozbite na wiele odrębnych terytoriów, co uniemożliwiało ich integrację i rozwój. Na ich czele stawiano figurantów, którzy nie mieli poparcia swoich rodaków. Powodowało to, że rządy te były całkowicie zależne od Południowej Afryki. Były to następujące „państwa”: Bophuthatswana – dla ludów Tswana, KwaZulu – dla Zulusów, Ciskei i Transkei – dla ludów Xhosa, QwaQwa – dla Południowych Sotho, Gazankulu – dla Shaanganów z grupy Tsonga, KaNgwane – dla ludu Suazi (Ngwane) Lebowa – dla Północnych Sotho, Venda – dla VhaVenda (Szona), KwaNdebele – dla Południowych Ndebele. Władze południowoafrykańskie nadały formalną niepodległość czterem bantustanom (kolejno): Transkei, Bophuthatswanie, Vendzie i Ciskei, masowe demonstracje uniemożliwiły przyznanie niepodległości KwaNdebele. Żadne z tych państw nie dołączyło ani do ONZ, ani do żadnej innej międzynarodowej organizacji. Na fali demokratycznych przemian w 1994 cztery niepodległe bantustany zostały na powrót anektowane przez kierowaną teraz przez Afrykański Kongres Narodowy Republikę, autonomia pozostałych została zaś cofnięta. Od tego czasu termin „bantustan” używany jest jedynie w kontekście historycznym albo pejoratywnym. Bantustany w Afryce Południowo-Zachodniej W 1968 rozpoczęto tworzenie bantustanów także w znajdującej się pod południowoafrykańską okupacją Afryce Południowo-Zachodniej. Ogółem utworzono 10 bantustanów: Buszmanland – dla Buszmenów, Damaraland – dla Hererów, Wschodnie Caprivi (od 1976 Lozi) – dla Lozi, Hereroland – dla Hererów, Kaokoland – dla Himba, Kavangoland – dla Kavango, Namaland – dla Nama, Owamboland – dla Owambo, Rehoboth (Basterland) – dla Basterów, Tswanaland – dla Tswana. Wszystkie bantustany w Afryce Południowo-Zachodniej zostały zlikwidowane w maju 1989. Zobacz też podział administracyjny Południowej Afryki rezerwat Indian Linki zewnętrzne Południowoafrykańskie bantustany

525

https://pl.wikipedia.org/wiki/Basic%20English

Basic English

Basic English (z ang. „podstawowa angielszczyzna”, także skrótowiec od inicjałów angielskich wyrazów: = „brytyjski”, = „amerykański”, = „naukowy”, = „międzynarodowy” i = „handlowy”) – forma języka angielskiego obejmująca 850 podstawowych wyrazów o nieskomplikowanej budowie gramatycznej. Została stworzona w 1930 r. przez C.K. Ogdena. Angielszczyzna podstawowa funkcjonuje współcześnie jako pomocniczy język międzynarodowy. Przypisy Linki zewnętrzne Strona oficjalna języka Języki sztuczne na bazie języka angielskiego

188143

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pos%C5%82owie%20na%20Sejm%20Polskiej%20Rzeczypospolitej%20Ludowej%20IX%20kadencji

Posłowie na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej IX kadencji

Posłowie na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej IX kadencji zostali wybrani podczas wyborów parlamentarnych, które odbyły się w dniu 13 października 1985. Pierwsze posiedzenie odbyło się 6 listopada 1985, a ostatnie, 50. – 29 i 30 maja 1989. Kadencja Sejmu trwała od 13 października 1985 do 3 czerwca 1989. Pierwotnie miała upłynąć 13 października 1989 (po 4 latach od dnia poprzednich wyborów), jednak została skrócona na mocy ustawy o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 7 kwietnia 1989. Kluby i koła na pierwszym posiedzeniu Sejmu IX kadencji i stan na koniec kadencji. Prezydium Sejmu IX kadencji Przynależność klubowa Stan na koniec kadencji Posłowie IX kadencji zrzeszeni byli w następujących klubach i kołach poselskich: Klub Poselski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – 238 posłów, przewodniczący klubu Tadeusz Porębski, Klub Poselski Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego – 104 posłów, przewodniczący klubu Tadeusz Szelachowski, Klub Poselski Stronnictwa Demokratycznego – 35 posłów, przewodniczący klubu Marek Wieczorek, Koło Poselskie PAX – 9 posłów, przewodniczący koła Zenon Komender, Koło Poselskie Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego – 7 posłów, przewodniczący koła Kazimierz Morawski, Koło Poselskie Polskiego Związku Katolicko-Społecznego – 5 posłów, przewodniczy koła Zbigniew Zieliński, Posłowie bezpartyjni – 53 posłów. Posłowie, których mandat wygasł w trakcie IX kadencji (9 posłów) Zobacz też Wybory parlamentarne w Polsce w 1985 roku Uwagi Przypisy Bibliografia 9

188144

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sztuki%20plastyczne

Sztuki plastyczne

Sztuki plastyczne – jeden z podstawowych obok literatury pięknej i muzyki działów sztuk pięknych, obejmuje dziedziny wizualnej twórczości artystycznej. Podstawowe dziedziny sztuk plastycznych to: formy płaszczyznowe (kreowanie obrazu) malarstwo rysunek komiks grafika grafika warsztatowa (poligrafia artystyczna) grafika użytkowa (stosowana, projektowa) grafika komputerowa typografia kaligrafia fotografika animacja ornamentyka formy przestrzenne (kreowanie kształtu) architektura architektura wnętrz wystawiennictwo rzeźba scenografia kostiumografia instalacja wzornictwo przemysłowe rzemiosło artystyczne lalkarstwo Kwestią sporną jest, czy do sztuk plastycznych można zaliczyć również grafikę komputerową, bo choć twórca w tym przypadku nie zmaga się z samą materią, to mają odniesienie do sztuk plastycznych wszystkie pozostałe aspekty aktu twórczego.

526

https://pl.wikipedia.org/wiki/Beskidy

Beskidy

Beskidy (cz., słow. Beskydy, ukr. Бескиди, ang. Beskids, niem. Beskiden) – grupa pasm górskich w łańcuchu Karpat, rozciągająca się od rzeki Beczwy na zachodzie (Czechy) po rzekę Czeremosz (Ukraina) na wschodzie. Szerokość Beskidów wynosi 50–70 km, a ich długość ok. 600 km. Granice Granice Beskidów są określone w tradycji polskiej następująco: od północy sąsiadują z Pogórzem Karpackim na południu np. z Pieninami, Obniżeniem Orawsko-Podhalańskim najdalej na zachód wysuniętym pasmem jest Beskid Śląsko-Morawski najdalej na wschód znajdują się Beskidy Połonińskie, przy czym warto zwrócić uwagę, że w wielu innych krajach granice te mogą być określane inaczej i często spotyka się wschodnią granicę Beskidów na Przełęczy Użockiej, pomiędzy Bieszczadami Zachodnimi (polskimi), a Bieszczadami Wschodnimi (ukraińskimi) Nieco inaczej granice i podział Beskidów są definiowane w innych krajach, np. na Słowacji. Geologia Beskidy są najmłodszymi górami w Polsce. Powstały, podobnie jak całe Karpaty, w końcowej fazie alpejskich ruchów górotwórczych (orogeneza alpejska), około 20 mln lat temu. Beskidy zbudowane są z fliszu, czyli naprzemianległych warstw skał osadowych, głównie zlepieńców, piaskowców, łupków, rzadziej margli i wapieni. Osady te powstawały w głębokim zbiorniku morskim (fragment oceanu Tetydy), który istniał na terenie Karpat przez ponad 100 mln lat. Materiał skalny gromadził się na dnie od górnej jury po najniższy miocen. Fałdowanie Karpat zewnętrznych, w tym Beskidów, miało miejsce na przełomie paleogenu i neogenu. Sfałdowane masy skalne zostały oderwane od podłoża, pchnięte na północ i nasunięte w formie płaszczowin na osady powstałego przed czołem Karpat zapadliska i wypiętrzone. Najstarszymi skałami w obrębie beskidzkiego fliszu są tzw. warstwy cieszyńskie (głównie łupki i margle, również wapienie np. góry Jasieniowa i Tuł), występujące na pograniczu Beskidu Śląskiego i Pogórza Śląskiego. Beskidy buduje kilka płaszczowin: płaszczowina podśląska tworzy obszar graniczący na północy z Beskidem Małym, a także część Kotliny Żywieckiej; płaszczowina śląska rozciąga się od Moraw przez Beskid Śląski, Mały, północne fragmenty Beskidu Makowskiego i Wyspowego, pogórza karpackie po Bieszczady; odznacza się zdecydowanie najgrubszą serią osadów spośród wszystkich płaszczowin – od 3000 m do 5000 m; największe znaczenie mają warstwy godulskie, istebniańskie i krośnieńskie; płaszczowina magurska zajmuje największa powierzchnię, buduje Beskid Żywiecki, Gorce, Beskid Sądecki, część Beskidu Makowskiego i Wyspowego, zachodnią część Beskidu Niskiego; najważniejszym elementem budującym tę płaszczowinę są piaskowce magurskie; powszechne jest tu zjawisko inwersji rzeźby oraz występowanie licznych okien tektonicznych, np. Mszany, Szczawy, Świątkowej; płaszczowina przedmagurska buduje wąską strefę na granicy Beskidu Śląskiego i Żywieckiego; płaszczowina dukielska zajmuje wschodnią część Beskidu Niskiego oraz obszar Pasma Granicznego i pasma Wysokiego Działu w Bieszczadach; płaszczowina skolska buduje Pogórze Przemyskie i Dynowskie i Góry Sanocko-Turczańskie oraz północne fragmenty Pogórza Strzyżowskiego, Ciężkowickiego i Rożnowskiego; na terenie Ukrainy płaszczowina skolska często nazywana jest skibową. płaszczowina czarnohorska buduje Czarnohorę Sporadycznie wśród utworów fliszowych występują skały magmowe np.: mioceńskie intruzje andezytowe przy północnej granicy Pienin (góry Wdżar, Bryjarka, Jarmuta) dolnokredowe intruzje "skał cieszynitowych" na pograniczu Beskidu Śląskiego i Pogórza Śląskiego oraz w Kotlinie Żywieckiej. Klimat W Beskidach panuje klimat umiarkowany górski o wzrastających (ku wschodowi) cechach kontynentalnych. Charakterystyczne jest zmniejszanie się rocznej amplitudy temperatur wraz z wysokością. Wykształciły się tu piętra klimatyczne – szczególnie dobrze widocznie na Babiej Górze – od umiarkowanie ciepłego do umiarkowanie zimnego w szczytowych partiach gór. Tutejszy klimat charakteryzuje się dużą zmiennością pogody, znaczną ilością opadów oraz silnymi i częstymi wiatrami (patrz: halny). Opady w Beskidach przekraczają czasem 1200 mm rocznie powodując powodzie. Śnieg pojawia się w górach już około listopada i utrzymuje się do kwietnia. Najdłużej pokrywa lodowa utrzymuje się na najwyższych szczytach Beskidu Żywieckiego (Babia Góra, Pilsko). Najobfitsze opady śniegu przypadają na przełom lutego i marca. Fauna i flora Krajobraz Beskidów obejmuje kopulaste szczyty, z których najwyższe posiadają wyraźnie piętrowy charakter roślinności, obejmujący regiel górny i środkowy, porośnięte buczyną, dębem, świerkiem, sosną i jodłą, oraz kosówką w najwyższych partiach. Najwyższe szczyty w szczytowych kopułach często są nagie i skaliste (Babia Góra, Pilsko) lub mają liczne wychodnie skalne (wiele szczytów w Beskidzie Małym, okolice Pilska). Piętra roślinne Piętra klimatyczne wiążą się z układem piętrowym roślinności. Do wysokości 900 m n.p.m. stoki porastają lasy mieszane, od 900 do 1150 m występują lasy regla dolnego, składające się głównie ze świerka, z niewielką domieszką jodły i buka. Powyżej (od 1150 do 1360 m) znajduje się piętro regla górnego, tworzone przez świerk. W najwyższych partiach występuje kosodrzewina i łąki wysokogórskie (hale). Roślinność Dobrze wykształcone są piętra klimatyczne, od umiarkowanie ciepłego po umiarkowanie zimne w szczytowych partiach Babiej Góry i Pilska. Z piętrowością klimatyczną wiąże się piętrowy układ roślinności: regiel dolny:buk (Fagus sylvatica), jodła (Abies alba), jawor (Acer pseudoplatanus) regiel górny: karpacki bór świerkowy ze świerkiem (Picea abies) piętro subalpejskie (kosodrzewiny) – na Babiej Górze i Pilsku od około 1390 do 1650 m. Występują: kosodrzewina, porzeczka skalna, jarząb zwyczajny (Sorbus aucuparia), skarlały świerk piętro alpejskie (halne) na Babiej Górze od ok. 1650 m. Występują m.in.: sit skucina (Juncus trifidus), kostrzewa niska (Festuca supina), kostrzewa karpacka i mietlica alpejska. Świat zwierząt W Beskidach występują m.in. następujące gatunki zwierząt: ssaki: jeleń szlachetny, dzik, lis rudy, kuna i borsuk europejski, niedźwiedź, wilk szary, ryś euroazjatycki, żbik europejski ptaki: sikory, drozd, dzięcioł, głuszec zwyczajny, bażant zwyczajny, jarząbek zwyczajny, kruk zwyczajny, puchacz zwyczajny, w tym szponiaste: orlik krzykliwy, gadożer zwyczajny, myszołów płazy i gady: salamandra plamista, kumak górski, żmija, gniewosz plamisty, wąż eskulapa, padalec, traszka górska ryby: karp, karaś, leszcz, lipień i pstrąg potokowy ponadto: 3000 gatunków bezkręgowców, z których najliczniejsze są chrząszcze i błonkówki, motyle, muchówki, niesporczaki i mięczaki Hale Typowymi przykładami hal w Beskidach są Hala Redykalna, Hala Radziechowska, Hala Krawcula, Hala Pawlusia, Hala Miziowa (gdzie mieści się schronisko na Pilsku) i wiele innych. Hale położone są zazwyczaj w górnej części stoków wzniesień i niezmiernie rzadko obejmują swoim zasięgiem sam szczyt góry. Z hal rozciąga się zwykle piękny widok, zwłaszcza z posiadających wystawę południową – można wówczas podziwiać Tatry, Wielką Fatrę i Małą Fatrę. Ochrona przyrody W Beskidach utworzono jedenaście parków narodowych: Babiogórski Park Narodowy (Polska) Gorczański Park Narodowy (Polska) Magurski Park Narodowy (Polska) Bieszczadzki Park Narodowy (Polska) Park Narodowy Połoniny (Słowacja) Użański Park Narodowy (Ukraina) Park Narodowy Skolskie Beskidy (Ukraina) Park Narodowy Synewir (Ukraina) Karpacki Park Narodowy (Ukraina) Park Narodowy Huculszczyzna (Ukraina) Wyżnicki Park Narodowy (Ukraina) Podział Beskidów według Jerzego Kondrackiego Beskidy Zachodnie: Beskid Śląsko-Morawski – najwyższy szczyt: Łysa Góra (1324 m) Beskid Śląski – najwyższy szczyt: Skrzyczne (1257 m) Beskid Mały – najwyższe szczyty: Czupel (933 m) w zachodniej części; Madahora (929 m) i Leskowiec (922 m) we wschodniej Kotlina Żywiecka Beskid Żywiecki – najwyższy szczyt Babia Góra (1725 m) Beskid Makowski – najwyższy szczyt Mędralowa (1169 m) Beskid Wyspowy – najwyższy szczyt Mogielica (1170 m) Kotlina Rabczańska Gorce – najwyższy szczyt Turbacz (1310 m) Beskid Sądecki – najwyższy szczyt Radziejowa (1262 m) Czasem zaliczane są do nich także: Góry Czerchowskie Góry Kisuckie Magura Orawska Słowacy wyróżniają u siebie Słowackie Beskidy (Slovenské Beskydy), w skład których wchodzą Kysucké Beskydy oraz Oravské Beskydy. Beskidy Środkowe – na obszarze Polski zajmują powierzchnię ok. 2100 km²: Beskid Niski – najwyższy szczyt Busov (1002 m n.p.m.) na Słowacji, w Polsce Lackowa (997 m n.p.m.) Pogórze Ondawskie na Słowacji Beskidy Wschodnie: Beskidy Lesiste – rozciągają się na obszarze Ukrainy, Polski, Słowacji i Rumunii: Góry Sanocko-Turczańskie – najwyższy szczyt Magura Łomniańska (1024 m) Bieszczady Zachodnie – najwyższy szczyt Tarnica (1346 m) Bieszczady Wschodnie – najwyższy szczyt Pikuj (1405 m) Beskidy Brzeżne Gorgany – najwyższy szczyt Sywula (1836 m) Beskidy Pokucko-Bukowińskie Beskidy Połonińskie: Połonina Równa Połonina Borżawska Połonina Czerwona Świdowiec – najwyższy szczyt Bliźnica (1883 m) Czarnohora – najwyższy szczyt Howerla (2061 m) Połoniny Hryniawskie Zobacz też Beskid Myślenicki Bibliografia Jerzy Kondracki – Geografia regionalna Polski – Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 Jerzy Kondracki Karpaty, wydanie drugie poprawione, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989, Przewodniki turystyczne – Wydawnictwo PTTK "Kraj", Warszawa 1998 Linki zewnętrzne Karpaty Hasła kanonu polskiej Wikipedii

527

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bieszczady

Bieszczady

Bieszczady (522.12 i 522.13; węg. Besszádok, słow. i cz. Bukovské vrchy, rus. Бещады, ukr. Бещади) – grupa dwóch pasm górskich w łańcuchu Karpat. Pasma Bieszczadów znajdują się między Przełęczą Łupkowską (640 m n.p.m.) a Przełęczą Wyszkowską (933 m n.p.m.). Najwyższy szczyt Bieszczadów to Pikuj (1405 m n.p.m., na Ukrainie) zaś na terytorium Polski – Tarnica (1346 m n.p.m.). Dzielą się na: Bieszczady Zachodnie (na terenie Polski i Ukrainy), Bieszczady Wschodnie (na terenie Ukrainy). Bieszczady należą do Beskidów Wschodnich, które są częścią Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Mimo iż szczytowe partie zajmują połoniny, Bieszczady zaliczane są do pasma Beskidów Lesistych, a nie Połonińskich. Toponimia Nazwy Bieszczady używa się zwykle w Polsce jako synonimu polskich Bieszczadów (które są jedynie częścią Bieszczadów Zachodnich). ‘Bieszczad’ i ‘Beskid’ były od wieków określeniem gór oddzielających Polskę i Ruś od Węgier. Etymologia wyrazów ‘Bieszczad’ i ‘Beskid’ jest niejasna, czasem wywodzi się te słowa od trackiego ludu Bessów, których obecność na północ od Karpat odnotował Ptolemeusz. Kazimierz Dobrowolski w 1938 objaśnił toponimię ‘Beskidu’ i ‘Bieszczadu’ na tle nazewnictwa bałkańskiego, łącząc ją z albańską nazwą terenową bjeska, bjeske oznaczającą halę górską, łąkę lub pastwisko. Za etymologią germańską Jan Michał Rozwadowski w 1914 wywiódł wyraz ‘Bieszczad’ z gwar środkowo-dolno-niemieckich od beshêt, beskēt od skaid-, skid.– geograficzny „przedział lub rozdział wód”. W dokumentach węgierskich od 1269 oznaczały nazwę pasma górskiego – „Beschad alpes Poloniae” („ultra indagines regni Poloniae, ad alpes Beschad, ulterius tenet metas cum terra Polonie”). W formie ruskiej Beskid lub Beśkid. Od XIV w. napłynęła tu pasterska ludność wołoska. O Bieszczadach Samuel Bogumił Linde pisze „część gór Karpackich, dawniej rozbójnictwem sławna, przytułek łotrów”, albo „Góry Bieszczadzkie... stykają się z Karpackimi i ciągną się ku Rusi Czerwoney”. W średniowieczu to również pasmo będące częścią Gór Sanockich lub Góry Sarmackie, dla Stanisława Staszica były pasmem położonym między Pokuciem a Beskidami. Zgodnie z historią Korneliusza Tacyta tereny te określano mianem Bastarnice Alpes, qui alias Carpathii montes na krańcach Hercynia Silva. Za prawidłowe uznaje się obie formy dopełniacza: Bieszczadów lub Bieszczad. Fauna i flora W Bieszczadach występują rośliny i zwierzęta niespotykane w innych częściach Polski, a zwłaszcza takie, które lubią ciepło, np. największy europejski wąż Eskulapa. Dobrze zachowane pierwotne lasy bukowe stanowią prawdziwy raj dla zwierząt. Żyją w nich m.in. żubry, jelenie karpackie, niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, bocian czarny, orzeł przedni, a od 2007 roku również koniki polskie. Wśród flory stwierdzono ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, 250 gatunków mchów i 300 porostów, w tym 30 gatunków endemicznych roślin wschodniokarpackich i alpejskich. Wśród zwierząt doliczono się 230 gatunków kręgowców (43 ssaków, 7 gadów, 10 płazów, 150 ptaków i 20 ryb). Klimat Klimat Bieszczadów jest umiarkowany ciepły, przejściowy (nie jest on wysokogórski jak np. w Sudetach), z dominacją cech klimatu kontynentalnego. Lata są tu ciepłe: temperatury śr. ok. 15 °C, w wyższych partiach chłodniej. Zimy są mroźne: temperatury średnie od −5 °C w dolinach, do poniżej −10 °C powyżej granicy 1300 m n.p.m. Zdarzają się spadki temperatury do −30 °C (rekord: −37 °C 2013 w Stuposianach). Osadnictwo Archeologia Pierwsze ślady osadnictwa w Bieszczadach pochodzą z epoki neolitu (2500–1700 p.n.e.) i związane są z wpływami kulturowymi z Kotliny Panońskiej. Z epoki brązu (1700–700 p.n.e.) pochodzą znalezione w okolicach Leska, Stefkowej i Olszanicy różne przedmioty, np. groty strzał i bransolety nawiązujące do tradycji kulturowych ludności zamieszkującej wówczas południowe stoki Karpat (kultura Otomani). Kulturę łużycką reprezentują np. stanowiska archeologiczne w Rajskiem oraz pojedyncze zabytki odnajdywane w miejscowościach w dolinie Sanu. Osadnictwo celtyckie rozwinęło się głównie w dorzeczu środkowego Sanu (Kultura puchowska). Początek osadnictwa we wczesnym średniowieczu widoczny jest w materiale archeologicznym z miejscowości Manasterzec, Hoczew, Myczkowce i Zwierzyń. Historia Zasadnicza ekspansja osadnicza przypada na schyłek panowania króla Kazimierza Wielkiego oraz królowej Jadwigi. W roku 1361 król nadał rozległe dobra rycerskiemu klanowi rycerzy przybyłych z Węgier – Piotrowi i Pawłowi Balom, którzy założyli kilkadziesiąt miejscowości wzdłuż żyznej doliny Hoczewki. W środkowym dorzeczu Sanu ziemię bieszczadzką kolonizowali śląscy Kmitowie i morawscy Herburtowie. W II poł. XIX wieku powstały w okolicach Bieszczadów pierwsze na świecie kopalnie ropy naftowej, budowane są również linie kolejowe łączące Węgry z Galicją. W czasie II wojny światowej polskie Bieszczady były areną walk między wojskami niemieckimi, oddziałami słowackimi, Armią Czerwoną oraz UPA a polskim podziemiem niepodległościowym (AK – NSZ), a po wojnie pomiędzy UPA a Wojskami Ochrony Pogranicza, funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa i innymi organami władzy państwowej polskimi i radzieckimi. Działały tu m.in. oddziały partyzanckie Adama Winogrodzkiego, Józefa Pawłusiewicza, Mikołaja Kunickiego i Antoniego Żubryda. Od wiosny 1943 roku nasiliły się pierwsze walki polskiego podziemia (AK oraz partyzantki polsko-radzieckiej) ze zbrojnym ramieniem Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów – UPA, która dopuszczała się wówczas mordów na ludności cywilnej, grabienia i palenia wsi, porywania mieszkańców. Po akcji „Wisła”, która została przeprowadzona w latach 1947–1950 ludność ukraińska i rusińska została przesiedlona na zachód i północ Polski. Operacja miała charakter polityczno-wojskowy przeciwko Ukraińskiej Powstańczej Armii oraz Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Wysiedlenia całych wsi oraz osad były prowadzone przede wszystkim na terenach Polski południowo-wschodniej, które zamieszkiwali Ukraińcy, Bojkowie, Łemkowie oraz Dolinianie. Całą akcję przeprowadzały struktury państwowe Polski Ludowej. W latach 1955–1969 jednostki ludowego Wojska Polskiego brały udział w budowie dróg w Bieszczadach. Żołnierze pracowali przy budowie tzw. Dużej obwodnicy bieszczadzkiej w latach 1955–1962, biegnącej z Leska przez Baligród, Jabłonki, Cisną, Wetlinę, Ustrzyki Górne, Smolnik do Leska. Pracowali również przy budowie tzw. Małej obwodnicy bieszczadzkiej biegnącej przez Hoczew, Polańczyk, Czarną, Ustrzyki Dolne do Leska. Obwodnica ta budowana była w latach 1962–1969. Budowę dróg, w których uczestniczyły jednostki Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, upamiętniają umieszczone przy budowanych drogach płyty z napisami. Etnografia Bieszczadów W XIV wieku pojawili się w Bieszczadach wołoscy pasterze. W XVII i XVIII wieku Bieszczady przeżywały stopniowy upadek gospodarczy. W górskim trudno dostępnym terenie znaleźli schronienie ludzie wyjęci spod prawa tzw. „beskidnicy” (tołhaje), trudniący się napadami na dwory, kupców i wsie. Znaleźli oni protekcję wśród szlachty węgierskiej, m.in. Drugethów, Aspermontów, Nagytuczych, Peteylich, Rakoczych, Wesselenych i Rekelych mających swoje dobra w Użgorodzie, Munkaczu, Trenczynie i Chyrowie. W okresie do roku 1947 w konsekwencji powojennych repatriacji, wysiedleń oraz akcji „Wisła” Bieszczady opuściło ponad 50 tys. dawnych mieszkańców tych ziem, tj. Łemków, Bojków, Niemców i Rusinów karpackich. Migracje ludności, zapoczątkowane po wojnie, zakończyły się dopiero na przełomie lat 50. i 60. XX wieku. Obecni mieszkańcy Bieszczadów są w większości potomkami osadników z Pogórza Strzyżowskigo, Sokalszczyzny, Pogórza Dynowskiego, Pogórza Bukowskiego oraz Beskidu Sądeckiego i Cieszyńskiego. Odznaki turystyczne Istnieją odznaki za zdobycie szczytów w Bieszczadach. Pierwszą z nich, odznakę „Korona Bieszczad” ustanowił Klub Zdobywców Koron Górskich RP, za zdobycie 30 szczytów w Bieszczadach. Drugą, odznakę „Korona Bieszczadów”, ustanowił w 2017 Oddział PTTK „Ziemia Sanocka” w Sanoku za zdobycie 15 najwyższych szczytów i grzbietów w polskiej części Bieszczadów. Przypisy Bibliografia Rosa Lehmann, Social(ist) engineering. Taming the devils of the Polish Bieszczady, „Communist and Post-Communist Studies”, 42,3 (2009), s. 423–444. Linki zewnętrzne Bieszczadzki Park Narodowy Bieszczadzki Portal Internetowy Kamery internetowe w Bieszczadach Zestawienie działających kamer internetowych w Bieszczadach Film „Bieszczady w 38 godzin” przedstawiający bieszczadzkie krajobrazy Spotkanie z bieszczadzką magią – późna jesień w Bieszczadach (diaporama) Obszary Natura 2000 w województwie podkarpackim Zakarpacie Hasła kanonu polskiej Wikipedii

529

https://pl.wikipedia.org/wiki/Beskidy%20Zachodnie

Beskidy Zachodnie

Beskidy Zachodnie (513.4-5, słow. Západné Beskydy) – makroregion położony w obrębie Zewnętrznych Karpat Zachodnich, którego średnie wysokości nad poziomem morza oscylują pomiędzy 600 a 1400 m n.p.m. (wyjątek to masyw Pilska i masyw Babiej Góry, które przekraczają 1500 m n.p.m.). W skład Beskidów Zachodnich wchodzą: 513.44 Beskid Śląsko-Morawski (czes., słow. Moravskoslezské Beskydy) 513.45 Beskid Śląski (czes. Slezské Beskydy) 513.46 Kotlina Żywiecka 513.47 Beskid Mały 513.48 Beskid Makowski 513.49 Beskid Wyspowy 513.50 Kotlina Rabczańska 513.51 Beskid Żywiecki 513.52 Gorce 513.53 Kotlina Sądecka 513.54 Beskid Sądecki 513.55 Góry Czerchowskie (słow. Čergov) 513.56 Góry Kisuckie (słow. Kisucká vrchovina) 513.57 Magura Orawska (słow. Oravská Magura) Nieco inaczej dzielą Beskidy – tam Góry Kisuckie oraz m.in. Beskid Żywiecki zaliczone są do Beskidów Środkowych. Wyróżniają również u siebie także Beskidy Słowackie (Slovenské Beskydy), w skład których wchodzą Oravské Beskydy i Kysucké Beskydy – J. Kondracki uznaje je za południową część Beskidu Żywieckiego. Również czeska regionalizacja jest różna od polskiej. W tej części Beskidów wyróżnia się od 2 do 5 pięter krajobrazowych: podgórskie, dolnoreglowe, górnoreglowe, subalpejskie i alpejskie. Przypisy Góry Słowacji

530

https://pl.wikipedia.org/wiki/Boles%C5%82aw%20Chrobry%20%28powie%C5%9B%C4%87%29

Bolesław Chrobry (powieść)

Bolesław Chrobry – dzieło życia polskiego pisarza Antoniego Gołubiewa. Czteroczęściowy cykl pisany w latach 1947–1974 opowiada o życiu i przemianach w zwyczajach i sposobie widzenia świata społeczności, z której wyrósł po wiekach naród polski. Portretuje wszystkie warstwy społeczne – od pospolitego raba, po księcia Bolesława czy cesarza Ottona III. Głównym czynnikiem modelującym te zmiany jest w tej powieści religia chrześcijańska. Pisarz tworzył swoje dzieło przez wiele lat, wielokrotnie zmieniając i poprawiając gotowe już tomy, a nierzadko dopisując nowe fragmenty. Powieść ta jest nieukończona. Autor wielokrotnie skarżył się na nadmierne rozrośnięcie się materiału, na nieumiejętność opanowania go. Całość zamyka się niewielkim w rozmiarach tomem Wnuk, który w wydaniu z 1981 roku wszedł w skład tomu Rozdroża. Bolesław Chrobry zdobył ogromną popularność po zakończeniu II wojny światowej, prawdopodobnie na fali rewanżyzmu powojennego. Z czasem jednak tracił na popularności, czego przykładem są daty kolejnych wydań utworu. Wydania Bolesława Chrobrego: 1947 – tomy: Puszcza i Szło Nowe, 1948 – tomy: Puszcza i Szło Nowe, 1950 – tom: Złe dni, 1952 – tomy: Puszcza, Szło Nowe i Złe dni, 1954 – tomy: Puszcza, Szło Nowe, Złe dni i Rozdroża, 1956 – całość, 1970 – tomy: Puszcza i Szło Nowe, 1971 – tomy: Złe dni i Rozdroża, 1974 – tomy: Puszcza, Szło Nowe i Wnuk, 1980 – tomy: Puszcza i Szło Nowe, 1981 – tomy: Złe dni i Rozdroża (z włączonym Wnukiem w skład Rozdroży), 1986 – całość, 2000 – całość. Konstrukcja i treść utworu Bolesław Chrobry składa się z czterech tomów oddzielnie zatytułowanych, z których dwa ostatnie, wedle terminologii zaproponowanej przez A. Chomiuk składają się z dwóch woluminów każdy: Puszcza – to pierwsza, jednotomowa część Bolesława Chrobrego. Akcja rozpoczyna się na puszczańskiej polanie Śliźniów i powoli przenosi się w kierunku centrum ówczesnej państwowości polskiej – Gniezna. Czytelnik poznaje tu głównych bohaterów powieści: szeroko rozrośnięty ród Śliźniów, księcia Bolesława, księcia Mieszka, Stojgniewa, Przemka, Odę Dytrykównę, Przybywoja i wielu innych. Autor wykazał tu wielki talent w przestawianiu zakulisowych rozgrywek politycznych podczas zdobywania władzy przez Bolesława i wypędzania Ody z jej synami z księstwa. Stopniowe „wychodzenie z puszczy” symbolizuje przekraczanie przez ówczesne plemiona polskie zaściankowości świata barbarzyńskiego. Szło Nowe – to druga jednotomowa część Bolesława Chrobrego. W nim miejsce znalazły wydarzenia zaliczane przez historyków do najchlubniejszych kart w początkach polskiej państwowości. Czytelnik ma zatem tutaj bogato i ciekawie zaprezentowaną historię biskupa Wojciecha, jego działalność, rozterki i męczeńską śmierć; także dzieje zjazdu gnieźnieńskiego i historię Bugaja, który odegra znaczną rolę w dalszym ciągu powieści. Tytuł tomu mówi o wejściu księstwa Bolesława w krąg państw europejskich. „Nowe” symbolizuje tutaj zarówno nowy obyczaj i religię, jak i nowy zakręt w dziejach narodu. Złe dni – to trzecia dwutomowa część Bolesława Chrobrego. Znalazła w nim miejsce artystyczna wizja rywalizacji między księciem Bolesławem a nowym cesarzem – Henrykiem II, zajęcie Pragi czeskiej i późniejsza wojna z cesarzem, zakończona dopiero pokojem w Budziszynie (co nie znalazło już odzwierciedlenia w powieści). Również tutaj wspomniany wcześniej Bugaj – włodarz księcia, stał się sprawcą mordu na pięciu braciach męczennikach. Rozdroża – to ostatnia dwutomowa część Bolesława Chrobrego. Treścią tego tomu są indywidualne przeżycia poszczególnych bohaterów epopei, szczególnie: Latorosłki, Kłąba, Stojgniewa i Dzierbołka. Tom kończy się niezanotowaną w kronikach historycznych wielką pącią pokutną do grobów pięciu braci męczenników i sądem nad Bugajem. Zamyka on cykl, zaś od wydania w 1980-1981 roku dołączono do niego króciutki tomik rekapitulujący niektóre wątki, pt. Wnuk. Krytyka O powieści Antoniego Gołubiewa powstała monografia pióra Aleksandry Chomiuk, Antoniego Gołubiewa powieść o Bolesławie Chrobrym, Lublin 1998. Przypisy Bibliografia Bolesław I Chrobry Polskie cykle literackie Polskie powieści historyczne Powieści z 1957 Powieści, których akcja toczy się w średniowieczu

532

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ba%C5%82tyk%20%28ujednoznacznienie%29

Bałtyk (ujednoznacznienie)

Morze Bałtyckie Euroregion Bałtyk jednostki pływające: ORP „Bałtyk” – polskie okręty: ORP „Bałtyk” (w służbie 1927-1939) – hulk szkolny, eks. francuski krążownik pancernopokładowy „D’Entrecasteaux” ORP „Bałtyk” (w służbie 1954-1982) – okręt hydrograficzny projektu B-63, następnie przemianowany na okręt rozpoznawczy ORP „Bałtyk” (w służbie od 1991) – zbiornikowiec paliwowy projektu ZP-1200. Bałtyk – statek, pasażerski parowiec pływający po Wiśle, miejsce akcji filmu Rejs Marka Piwowskiego kluby sportowe: Bałtyk Gdynia – klub piłkarski (wcześniej wielosekcyjny) Bałtyk Koszalin – klub wielosekcyjny Morze Bałtyk Szczecin inne: Bałtyk – polski autobus produkowany w latach 60. przez Zachodnio-Pomorską Spółdzielnię Pracy Mechaników Samochodowych w Koszalinie. Nasz Bałtyk – program telewizyjny Kino Bałtyk w Łodzi – kino Kino Bałtyk w Poznaniu – kino Kino Bałtyk w Szczecinie – kino Wieżowiec Bałtyk – wieżowiec w Poznaniu Zakłady Przemysłu Cukierniczego „Bałtyk” – spółka z sektora spożywczego

533

https://pl.wikipedia.org/wiki/Beskid%20Makowski

Beskid Makowski

Beskid Makowski (dawniej nazywany Beskidem Średnim, 513.48) – grupa górska, część Beskidów Zachodnich. Od zachodu sąsiaduje z Beskidem Małym, Kotliną Żywiecką i Beskidem Żywieckim, od północy z Pogórzem Wielickim, od wschodu z Beskidem Wyspowym, od południa z Kotliną Rabczańską, Pasmem Babiogórskim i pasmem Beskidów Orawskich (po słowackiej stronie). Najwyższym szczytem jest Mędralowa (1169 m). Granice Według Jerzego Kondrackiego, autora naukowo opracowanej regionalizacji geograficznej Polski granice Beskidu Makowskiego są następujące: granica zachodnia: od przełęczy Głuchaczki na granicy polsko-słowackiej potokiem Przybyłka, rzeką Koszarawą w dół, zachodnim podnóżem Pasma Pewelskiego do rzeki Łękawki, Łękawką w górę i Kocońką w dół, Lachówką do Stryszawki, nią do ujścia do Skawy; Skawą dalej w dół na północ, do Skawiec. granica północna: po północnej stronie Pasma Babicy do Myślenic. granica wschodnia: od Myślenic w górę doliną Raby i jej dopływu Krzczonówki. granica południowa: doliną górnej Skawy do ujścia Skawicy oraz doliną Skawicy od ujścia po Przełęcz Jałowiecką Północną na granicy polsko-słowackiej. Przy tak wyznaczonych granicach Beskid Makowski ma powierzchnię ok. 900 km², długość ok. 60 km i szerokość 15 km. Na mapach jednak i w przewodnikach zwykle spotkać się można z innym podziałem, w którym do Beskidu Makowskiego dodatkowo zaliczane jest jeszcze całe Pasmo Lubomira i Łysiny oraz Zębalowa. Pasmo Przedbabiogórskie, czasami zaliczane jest do Beskidu Żywieckiego. Rzeźba terenu Beskid Makowski zbudowany jest z piaskowców magurskich przewarstwionych warstwami łupków. W łupkach wyrzeźbione zostały doliny rzeczne. Składa się z wielu rozczłonkowanych pasm górskich i wzniesień. Są to (w nawiasie najwyższy szczyt pasma): Pasmo Pewelskie (Baków 766 m) Pasmo Laskowskie (Łosek lub Lasek 876 m) Pasmo Chełmu (Chełm 603 m) Pasmo Babicy (Babica 727 m) Pasmo Koskowej Góry (Koskowa Góra 866 m) Pasmo Przedbabiogórskie (Mędralowa 1169 m). Składa się z Grupy Mędralowej, Pasma Jałowieckiego i Pasma Solnisk. Klimat Na klimat w Beskidzie Makowskim wpływa zróżnicowana rzeźba terenu. Średnia temperatura wynosi od 5 do . Wiosna trwa długo i jest chłodna i deszczowa, nawroty niskiej temperatury występują aż do maja. Lato bywa trochę cieplejsze niż w Beskidzie Żywieckim, lecz trwa tyle samo. Jesień jest długa i sucha. Notowane są częste wahania temperatury, tak, jak i w reszcie regionu. Zima utrzymuje się zazwyczaj od końca listopada do marca. Przeciętnie najwięcej opadów zaobserwowano w czerwcu i w sierpniu, a najmniej w październiku, średnia roczna wynosi 800 mm. Podobnie jak w Beskidzie Wyspowym zdarzają się tu inwersje temperatury. Ludność Jest to obszar dość gęsto zaludniony. Lasy występują głównie na wyższych grzbietach górskich, natomiast doliny i śródgórskie zrównania zajęte są pod uprawy rolne i osady ludzkie. Na terenie Beskidu Makowskiego znajdują się 4 miasta: Maków Podhalański, Sucha Beskidzka, Jordanów oraz Myślenice. Zagospodarowanie turystyczne Schroniska Na obszarze Beskidu Makowskiego brak jest obiektów wybudowanych i administrowanych przez PTTK. Jedyną górską bazę noclegową stanowią schroniska prywatne i chatki studenckie: Schronisko „Zygmuntówka” na Przełęczy Klekociny Schronisko „Opaczne” na Przełęczy Opaczne Studenckie Schronisko Turystyczne „Lasek” pod szczytem Łoska Studencki Schron Turystyczny „Pod Solniskiem” w Lachowicach-Adamach Szlaki turystyczne Pasmo Przedbabiogórskie Zawoja Dolna – Zawoja Przysłop – Sucha Beskidzka dw. PKP Stryszawa – Zawoja Przysłop Zawoja Centrum – Przełęcz Przysłop – Zawoja Przysłop – Sucha Beskidzka dw. PKP Maków Podhalański – Grzechynia – dojście do szlaku czerwonego (jw.) Przełęcz Przysłop – Kiczora – Przełęcz Kolędówki – Przełęcz Opaczne – Jałowiec – Lachów Groń – Koszarawa Zawoja Centrum – Przełęcz Kolędówki – Siwcówka – Opuśniok – SST Pod Solniskiem – Hucisko – Koszarawa-Cicha – Beskidek – Przełęcz Klekociny – Przełęcz Jałowiecka Północna Zawoja Wełcza – Jałowiec – Przełęcz Cicha – Opuśniok – Lachowice Przyborów – Jaworzyna – Mędralowa Zachodnia Główny Szlak Beskidzki na odcinku: Przełęcz Głuchaczki – Mędralowa Zachodnia – Mędralowa – Przełęcz Jałowiecka Krzyżówki – Bacówka „Viktoria K” – przełęcz pod Małą Mędralową – Hala Kamińskiego – Zawoja Czatoża Pasmo Laskowskie Koszarawa – SST Lasek – Łosek – Przyborów Pasmo Pewelskie Ślemień – Gachowizna – Hucisko Jeleśnia – Janikowa Grapa – Gachowizna Pasmo Koskowej Góry Sucha Beskidzka – Mioduszyna – Maków Podhalański Maków Podhalański – Stańkowa – Koskowa Góra – Parszywka – Przełęcz Dział – Groń – Pcim łącznikowy pomiędzy niebieskim i żółtym (jw.) Maków Podhalański – Budzów Bieńkówka – Koskowa Góra – Przełęcz Jabconiówka – Groń – Zarębki – Jordanów Osielec – Groń (810 m) – Skomielna Czarna – Tokarnia- Knapówka – Groń – Stróża Zębalowa – Tokarnia – Groń – Zawadka – dojście do szlaku żółtego pod Kotoniem Lubień – Zębalowa – Krzeczów Pasmo Babicy Mały Szlak Beskidzki na odcinku: Zembrzyce – Chełm – Zachełmna – Palcza – Bieńkowska Góra – Babica – Trzebuńska Góra – Sularzowa – Myślenice Stryszów – Chełm Budzów – Mysia Góra – Przełęcz Wrotka – Stronie Przełęcz Wrotka – Skawinki Przełęcz Sanguszki – Krowia Góra – Bieńkówka łącznikowy pomiędzy szlakiem niebieskim (jw.) i czerwonym Małym Szlakiem Beskidzkim Stróża – dojście do szlaku czerwonego Małego Szlaku Beskidzkiego pod Sularzową Przypisy Linki zewnętrzne Galeria zdjęć Beskidu Makowskiego !

534

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bobrzanie

Bobrzanie

Bobrzanie (łac. Poborane) – plemię zachodniosłowiańskie (IX-XI wiek), prawdopodobnie niewielkie i zależne od sąsiadujących z nim Dziadoszyców (łac. Dedosizi). Swą nazwę plemię zawdzięcza rzece Bóbr, tam też szukano śladów ich siedzib. Ich istnienie było jednak kwestionowane, głównie z powodu nielicznych przekazów pisanych na ich temat. Nie wspomina o nich tzw. Geograf Bawarski z IX wieku, nie wymienia ich kronikarz niemiecki Thietmar z Merseburga. Jedyne źródło, które wymienia to plemię, to tzw. Dokument praski z 1086 roku, który podaje pierwotne granice biskupstwa praskiego z roku 973, wyliczając przy tej okazji pięć plemion śląskich: Chorwatów śląskich (zamieszkujących zapewne teren Kotliny Kłodzkiej), Ślęzan, Trzebowian, Bobrzan, Dziadoszyców. Dane archeologiczne potwierdzają, że zamieszkiwali tereny aż po Bory Dolnośląskie wzdłuż środkowego odcinka Bobru (rejon Bolesławca). Tekst dokumentu biskupstwa praskiego z 1086 roku, odnoszący się do terenów Śląska, brzmi następująco: "Deinde ad aquilonem hi sunt termini: Psouane, Crouati et altera Chrouati, Zlasane, Trebouane, Pobarane, Dedosize usque ad mediam silvam qua Milcianorum occurrunt termini" („Stąd ku północy takie są granice: Pszowianie, Chorwaci [czescy] i po drugiej stronie [Sudetów] Chorwaci [śląscy], Ślężanie, Trzebowianie, Bobrzanie, Dziadoszyce aż do środkowego lasu, gdzie biegną granice Milczan”). Ponieważ źródło wymienia plemiona w kolejności geograficznej, niektórzy badacze (np. S. Moździoch) sugerują, że zapis źródłowy Poberane należy czytać "Poobrzanie" i odnosić do plemienia, którego siedziby znajdowały się po obu stronach rzeki Obrą na pograniczu Śląska i Wielkopolski, a nie nad rzeką Bóbr. Należy dodać, że zwarte terytorium plemienne nad rzeką Obrą, wydzielane przez archeologów, zostało nazwane umowną nazwą "Obrzanie". Nazwa ta jest wytworem naukowym i nie może być traktowana jako realna nazwa plemienna. Według niektórych źródeł poprzez Kwisę graniczyli na zachodzie z serbołużyckim plemieniem Żarowian. Zobacz też Plemiona polskie Słowianie zachodni Przypisy Bibliografia Sławomir Moździoch, Społeczność plemienna Śląska w IX-X wieku, w: Śląsk około roku 1000. Materiały z sesji naukowej we Wrocławiu w dniach 14-15 maja 1999 roku, , Wrocław 2000, PAN Oddział we Wrocławiu, s. 25-71, mapa rozmieszczenia plemion śląskich (w interpretacji Moździocha) na s. 36. Lech A. Tyszkiewicz, Bobrzanie czy "Obrzanie"?, w: tegoż autora, Słowianie i Awarowie. Organizacja plemienna Słowian, , Wrocław 2009, s. 150-154. Przemysław Urbańczyk, Bobrzanie znad Obry?, w: Śląsk około roku 1000. Materiały z sesji naukowej we Wrocławiu w dniach 14-15 maja 1999 roku, , Wrocław 2000, PAN Oddział we Wrocławiu, s. 261-266. Jerzy Nalepa, Obrzanie - plemię nad Obrą w południowo-zachodniej Wielkopolsce, w: Zofia Kurnatowska (red.), Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, t. 1, Wrocław 1996, s. 67-68. Historia Śląska Plemiona lechickie

535

https://pl.wikipedia.org/wiki/Biskupin%20%28powiat%20%C5%BCni%C5%84ski%29

Biskupin (powiat żniński)

Biskupin (niem. Urstätt) – wieś w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie żnińskim, w gminie Gąsawa (na Pojezierzu Gnieźnieńskim). Leży w obrębie regionu historyczno-etnograficznego zwanego Pałukami. Historia Na jej terenie znajduje się stanowisko archeologiczne Biskupin. Wieś klucza żnińskiego arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, położona była w XVII wieku w powiecie kcyńskim województwa kaliskiego. Demografia W latach 1975–1998 miejscowość należała do województwa bydgoskiego. Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2011 r.) liczyła 314 mieszkańców. Jest szóstą co do wielkości miejscowością gminy Gąsawa. Zabytki Według rejestru zabytków NID na listę zabytków wpisany jest drewniany dom podcieniowy z XIX w. (na terenie muzeum), nr rej.: A/1625 z 24.01.2013. Przypisy Linki zewnętrzne Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona Wsie klucza żnińskiego

536

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bezprym

Bezprym

Bezprym (ur. 986 lub 987, zm. 1032) – książę Polski od 1031 do 1032. W 1031 roku przejął władzę po niemiecko-ruskim ataku na Polskę. Według źródeł władca odznaczający się niezwykłym okrucieństwem. Zmarł zamordowany wiosną 1032. Za jego czasów być może miała miejsce tzw. reakcja pogańska. Bezprym należy, razem z Wacławem III, do grupy władców Polski najczęściej pomijanych na listach takich władców, co zostało opisane jako forma damnatio memoriae. Wzmianki o Bezprymie Istnieją jedynie trzy wzmianki o życiu Bezpryma. 1) Thietmar z Merserurga zanotował, że Bolesław Chrobry „pojął za żonę Węgierkę, z którą miał syna Bezpryma, lecz i tę również  przepędził”; 2) Roczniki hildesheimskie mniejsze pod rokiem 1031 zawierają zapis: „A ten Mieszko po miesiącu przez brata swojego Bezbriema został wygnany gwałtownym najazdem i zmuszony do ucieczki do Udalryka, do Czech. Ów zaś Bezbrim przesłał cesarzowi koronę wraz z innymi regaliami, które jego brat niesłusznie sobie przywłaszczył i w pokornej  prośbie przez posłów swoich obiecał poddać się cesarzowi”; 3) Roczniki hildesheimskie mniejsze pod rokiem 1032 zawierają zapis: „w tym roku Bezbriem, z powodu najstraszniejszej srogości swego tyraństwa, został zabity przez swoich, nie bez knowań braci” ("hoc anno  Bezbriem ob inmanissimam tirannidis suae sevitiam a suis, et etiam non sine fratrum Suorum machinatione, interfectus est"). Imię Bezpryma W źródłach Bezprym pojawia się jako: Besprim (Kronika Thietmara), Bezbriem (Roczniki hildesheimskie i Roczniki altajskie) oraz Besfrim w pośrednim źródle (Annalista Saxo). Imię to wśród polskich elit wcześniej nie występowało, znane jest natomiast ze źródeł czeskich, gdzie pojawia się w formach: Bezprim, Bezprem, Bezperem. Według jednej z hipotez było to imię słowiańskiego pochodzenia, którego współczesna forma brzmiałaby prawdopodobnie Bezprzem. Według Aleksandra Brücknera prawidłową postacią jego imienia jest Bezprzem, gdzie drugi człon "przem" pochodzi od zapomnianego słowa "przem, przemy" – szczery, otwarty, prosty (stąd wywodzi się słowo uprzejmy); człon "przem" występuje też w imieniu Przemysław. Od imienia Bezprzem pochodzi nazwa miasta Veszprém, gdzie w angielskiej i słowackiej wersji Wikipedii podano znaczenie tego imienia (uparty, pewny siebie, bezczelny). Ze względu na przyjętą w historiografii tradycję i niemożliwość ustalenia z całą pewnością prawidłowej wersji imienia, do dziś używa się formy Bezprym, mimo że wymaga ono zapewne emendacji. W starszej historiografii często łączono postacie dwóch synów Bolesława Chrobrego: Ottona i Bezpryma, lub przypisywano Bezprymowi drugie imię Otto. Marian Gumowski sugerował dodatkowo na podstawie zabytków numizmatycznych, że ten „łączony” książę mógł sprawować rządy namiestnicze w Czechach w 1003. Teorie te opierały się na kronice Wipona, w której opisany jest tylko jeden brat Mieszka II – Otton. Współcześni historycy przyjmują jednak, że w rzeczywistości chodziło o Bezpryma, a autor popełnił błąd, utożsamiając ze sobą te dwie postacie. Pochodzenie i młodość Bezprym był najstarszym synem Bolesława Chrobrego i jego drugiej żony, nieznanej bliżej Węgierki. W starszej literaturze matka Bezpryma uchodziła za córkę księcia Gejzy i do tego poglądu przychyla się część badaczy. Najnowsze badania węgierskich historyków oraz Błażeja Śliwińskiego wskazują na to, że matka Bezpryma mogła być córką księcia Siedmiogrodu Gyuli. O ile posiadamy sporo informacji na temat młodości drugiego syna Bolesława Chrobrego, Mieszka II, o tyle o pierwszych dekadach życia Bezpryma nie wiadomo niemal nic. Stąd wniosek, że na następcę tronu wyznaczono Mieszka, który już za życia ojca przejawiał aktywność polityczną. Wg niektórych badaczy Bezprym został przewidziany do życia zakonnego. Świadczy o tym Żywot św. Romualda, eremity z Pon Petri pod Rawenną. Podano w nim, że u świętego przebywał syn księcia polskiego, który około 1001 roku podarował mu konia. Zapis ten niektórzy badacze odnoszą do Bezpryma, ale Dariusz Andrzej Sikorski, uznaje, że wzmianka ta jest zbyt enigmatyczna by wiązać ją z Bezprymem i mogła odnosić się do nieślubnego syna, któregoś z polskich książąt. W niektórych starszych opracowaniach można było spotkać się z poglądem, że tym eremitą był albo Lambert, najmłodszy syn Mieszka I, albo nieznany źródłom rzekomy syn Bolesława Chrobrego z pierwszego małżeństwa. Z Żywota wyciąga się także inny, pośredni wniosek: Bezprym prawdopodobnie przyjmował nauki u św. Romualda, co wskazuje że w momencie przejęcia władzy był człowiekiem wykształconym. Istnieje hipoteza, że Bezprym był żupanem węgierskiego grodu Vesprim alias Bezprem (obecnie Veszprém). Niektórzy przypuszczają też, że Bezprym był obecny przy koronacji ojca. Przejęcie władzy Prawdopodobnie po przejęciu władzy przez Mieszka II, jego dwaj bracia przez krótki czas przebywali w Polsce. Mieszko miał wygnać Bezpryma, a zapewne także Ottona w 1030, kiedy wykrył, że spiskowali oni przeciw niemu z cesarzem Konradem II (z którym prowadził IV wojnę polsko-niemiecką). Prawdopodobnie to Bezprym wykorzystał jako pierwszy niepowodzenia wojenne i słabą pozycję Mieszka II (a także według jednej z hipotez, zmontował zwróconą przeciwko niemu koalicję niemiecko-ruską). W 1031, gdy na zachodniej granicy Mieszko II bronił się przed kolejną wyprawą Konrada II, na tereny wschodnie wkroczyli w imieniu Bezpryma (przypuszczalnie sprzyjającego lub niezamierzającego przeciwdziałać reakcji pogańskiej) książęta ruscy – Jarosław Mądry i Mścisław Chrobry. Mieszko II zajęty obroną Łużyc, a zarazem pozbawiony sojuszników, w konsekwencji nie miał możliwości odparcia drugiego ataku i uciekł z kraju, udając się do Czech. Tam został uwięziony i okaleczony na polecenie księcia Oldrzycha. Jarosław Mądry przyłączył do Rusi Grody Czerwieńskie, zaś na tron polski wstąpił Bezprym. Być może dotarł on do Wielkopolski wraz z przydzielonym mu oddziałem ruskim. Bezpośrednia interwencja wojsk Jarosława w centralnych prowincjach kraju, mająca na celu osadzenie nowego księcia na tronie, nie znajduje jednak potwierdzenia źródłowego. Niewykluczone, że przejmując władzę Bezprym posłużył się atrakcyjnymi dla ludności państwa hasłami antykościelnymi. Niektórzy badacze przyjmują, że mógł on nawet stanąć na czele tzw. reakcji pogańskiej. W dawniejszej historiografii pojawiała się obecnie raczej negowana teza o rzekomym mnichostwie Kazimierza Odnowiciela. Stanowiła ona jeden z argumentów, mających podpierać hipotezę o współpracy Rychezy i Bezpryma (Mieszko II zgodnie z nią oddał syna Kazimierza do zakonu, a tym samym odsunął go od dziedziczenia. Miało to skłonić Rychezę do porozumienia się z jego starszym bratem). Rządy Wkrótce po przejęciu władzy Bezprym odesłał cesarzowi polskie insygnia koronacyjne. Tym samym zrezygnował z tytułu królewskiego i uznał prymat zachodniego sąsiada. Insygnia osobiście dostarczyła do Niemiec żona Mieszka II, królowa Rycheza. W 1031 wraz z dziećmi, Kazimierzem, Gertrudą i jedną córką nieznanego imienia (późniejszą żoną Beli I), opuściła ona kraj. Na dworze cesarza Konrada II została podjęta ze wszystkimi honorami, zezwolono jej również na dalsze używanie królewskiego tytułu. Wyjazd Rychezy, a szczególnie jej syna, był niezwykle korzystny dla Bezpryma, ponieważ przynajmniej tymczasowo eliminował ewentualnego pretendenta do tronu. Również zbiegły Mieszko nie stanowił niebezpieczeństwa, ponieważ został uwięziony i wykastrowany przez księcia czeskiego Oldrzycha. Pozostawała natomiast zapewne liczna grupa zwolenników dawnego władcy. Przypuszcza się, że Bezprym rozpoczął jej krwawe prześladowania. Wielu przedstawicieli elit społecznych zmuszonych zostało w efekcie do ucieczki. Według źródeł część z nich schroniła się na Mazowszu. Być może wśród ofiar represji znaleźli się dwaj biskupi, których śmierć zapisano pod datą 1032 w roczniku kapitulnym krakowskim: Roman i Lambert. Brutalna walka z opozycją mogła doprowadzić do wyżej już wspomnianej tzw. reakcji pogańskiej. Prawdopodobnie doszło do ludowych wystąpień przeciwko możnym, władzy, i utożsamianemu z aparatem państwowym Kościołowi. Współczesna historiografia umieszcza bunty w latach 1031-1032, czyli w okresie rządów Bezpryma. Reakcja miała nie tylko tło religijne, ale i społeczne. Była odbiciem nadwyrężenia ekonomicznego państwa wywołanego przez agresywną politykę Bolesława Chrobrego i mniej udane rządy Mieszka II. Porażki w walkach na zachodzie z tego okresu, odcięły bowiem podstawowe źródło utrzymania drużyny książęcej, czyli łupy. W efekcie, koszty istnienia rozbudowanej armii, spadły zapewne na ludność państwa. Dodatkowo niezadowolenie musiały wywoływać niszczycielskie przemarsze obcych wojsk. Warto zauważyć, że w starszej historiografii można spotkać dziś powszechnie odrzucaną koncepcję zakładającą istnienie tzw. Bolesława Zapomnianego (rzekomego następcy Mieszka II), która skłaniała historyków do przenoszenia reakcji pogańskiej i zaburzeń społecznych na okres po 1034 roku. Rządy Bezpryma ostatecznie doprowadziły do zachwiania struktur państwowych i podważenia autorytetu władzy. Nie trwały one długo, a powodem ich upadku miało być okrucieństwo nowego księcia. Według Roczników hildesheimskich Bezprym został zamordowany „przez swoich” nie później niż wiosną 1032. Inspiratorami morderstwa mieli być jego bracia, a przede wszystkim pozostający na wolności Otto. Być może w czasach rządów Bezpryma została wydzielona Ottonowi Bolesławowiczowi jakaś dzielnica. Brakuje informacji o żonie lub potomstwie Bezpryma. Nieznane jest także miejsce jego pochówku. Konsekwencje rządów Państwo w wyniku działań Bezpryma zostało znacznie osłabione. Po jego śmierci doszło do podziału kraju na trzy części: pomiędzy Mieszka II, Ottona i Dytryka. Upadł autorytet władzy, co mogło przyczynić się także do późniejszych wystąpień przeciwko Kazimierzowi Odnowicielowi. Zwiększył się znacznie wpływ cesarstwa na sprawy polskie. Władca niemiecki miał swój udział w zdobyciu tronu przez Bezpryma, następnie wpływał na odzyskanie władzy przez Mieszka i Kazimierza Odnowiciela. Polska utraciła też na prawie pół wieku status królestwa. Genealogia Kronika Galla Anonima Bezprym jest jedynym władcą Polski, o którym Gall Anonim nie wspomina w swojej kronice. W krótkim rozdziale (I 17) poświęconym Mieszkowi II w ogóle nie zostaje zaznaczona przerwa w jego rządach. Możliwe natomiast, że przedśmiertna wizja Bolesława Chrobrego, którą prezentuje Anonim odnosi się właśnie do pominiętego przez niego kryzysu państwowego. We wspomnianej wizji Chrobry stwierdza: Biada, biada! już jakby w niejasnym odbiciu widzę potomstwo królewskie błąkające się na wygnaniu i błagające o miłosierdzie wrogów, których ja nogami podeptałem! Zobacz też Piastowie Historia Polski (do 1138) Władcy Polski Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Bezprym, artykuł w racjonalista.pl autorstwa Krzysztofa Kałuszki Władcy Polski Pierwsi Piastowie Zamordowani monarchowie Urodzeni w X wieku Zmarli w 1032 Biografie kanonu polskiej Wikipedii Byłe Dobre Artykuły

537

https://pl.wikipedia.org/wiki/Boudika

Boudika

Boudika, Budyka ( lub , celt. Buddug lub Buadaca, , ; ur. około 30 we wschodniej Brytanii, zm. 61 w okolicach Londinium) – królowa Icenów zamieszkujących wschodnią Brytanię. Przewodziła powstaniu przeciwko Cesarstwu Rzymskiemu w latach 60–61. Uznawana za symbol walki o wolność i bohaterkę ludową Wielkiej Brytanii. Etymologia imienia Imię Boudiki pochodzi od celtyckiego słowa boudda oznaczającego "zwycięstwo". Życiorys Źródła historyczne O istnieniu Boudiki wiemy głównie z tekstów Tacyta (Roczniki i Agricola) i Kasjusza Diona (Historia rzymska). Publiusz Tacyt nie brał udziału w opisywanych przez siebie wydarzeniach, lecz spisał relację swojego teścia Gnejusza Juliusza Agrykoli, który trzykrotnie służył w Wielkiej Brytanii jako trybun wojskowy Swetoniusza Paulinusa Tacyt przedstawia Boudikę jako ofiarę rzymskiego niewolnictwa, a jej sprzeciw uczynił ją symbolem walki o wolność. Powszechnie uważa się, że Dion oparł swoją relację na tekście Tacyta, lecz upraszcza on sekwencję wydarzeń oraz opuszcza opis nadużyć, których Boudika i jej córki doznały z rąk Rzymian. Zarówno Tacyt, jak i Dion zawarli w swoich dziełach fikcyjne przemówienia Boudiki. Zostały one wymyślone przez starożytnych historyków jako sposób na wzbudzenie u czytelnika retorycznych rozważań. Te przemówienia, choć wyimaginowane, przedstawiają obraz patriotyzmu, który ugruntował legendę Boudiki jako pierwszą prawdziwą orędowniczkę Brytyjczyków. Tło historyczne Mąż Boudiki Prasutagus był władcą pro-rzymskim, lecz przez swe decyzje sprowadził na królestwo długi, które zaciągał m.in. u Seneki. Boudika i Prasutagus nie mieli męskiego potomka, więc władca w testamencie zapisał pół królestwa Neronowi. Było to ówcześnie powszechną praktyką wśród władców państw sprzymierzonych z Rzymem, niemających następcy. W takiej sytuacji państwo rzymskie spłacało długi zmarłego władcy oraz zapewniało dostatnie życie członkom jego rodziny. Jednak nowy prokurator Brytanii Catus Decianus nie wywiązał się ze swoich obowiązków. Tacyt tak opisuje te wydarzenia: Dodaje również, że majątki czołowych ludzi z Iceni zostały skonfiskowane, Boudika wychłostana, a jej dwie córki zgwałcone. Gwałt na córkach Boudiki był dodatkową zniewagą, ponieważ w tradycji celtyckiej kobieta nie będąca dziewicą nie miała szans na małżeństwo z mężczyzną o podobnym lub wyższym statusie społecznym. Wykluczyło to możliwość kontynuacji panowania przez następców Boudiki i jej córek. Powstanie Boudika, po zniewadze, jakiej doznała, doprowadziła do porozumienia między plemionami Brytów z terenu południowej i zachodniej Anglii i poprowadziła powstanie. Według Diona, przed walkami rebeliantów Boudika wezwała brytyjską boginię zwycięstwa Andraste, aby pomogła im w bitwie. W 61 roku łupem powstańców padło Camulodunum (dzisiejsze Colchester), potem Londinium (Londyn) i na koniec Verulamium (dzisiejsze St Albans). Do obrony Camulodunum przed natarciem Boudiki zostało wysłanych tylko 200 żołnierzy, którzy nie mogli zapobiec zniszczeniu miasta. Rzeźba z brązu przedstawiająca cesarza Nerona, która prawdopodobnie stała przed świątynią Klaudiusza w Camulodunum, została ścięta, a jej głowa zabrana jako trofeum przez wojska Boudiki. Przeciwko Boudice wysłany został Legion IX Hispana na czele z Kwintusem Petyliuszem Cerialisem. Boudika odniosła zwycięstwo w starciu, zabijając większość legionu (przeżył tylko dowódca i część kawalerii). Kiedy wieści o buncie dotarły do ​​Swetoniusza, pospieszył wzdłuż Watling Street przez wrogie tereny do Londinium. Swetoniusz rozważał stoczenie tam bitwy, ale biorąc pod uwagę brak przewagi liczebnej i porażkę Petyliusza, postanowił poświęcić miasto, aby ocalić prowincję. Londinium zostało pozostawione rebeliantom, którzy spalili je, mordując każdego, kto nie uciekł wraz ze Swetoniuszem. Verulamium też miało zostać zniszczone, chociaż zakres zniszczenia jest niejasny. W trzech zniszczonych osadach zginęło od 70 do 80 tysięcy ludzi. Tacyt pisał, że Brytowie nie byli zainteresowani braniem jeńców, a jedynie rzezią. Relacja Diona podaje więcej szczegółów: najszlachetniejsze kobiety były nabijane na pale, a ich piersi odcinano i przyszyto do ust, przy „akompaniamencie ofiar, bankietów i rozwiązłości” w świętych miejscach, szczególnie w gajach Andrasty. Klęska Boudiki Podczas gdy armia Boudiki kontynuowała atak w Verulamium, Swetoniusz przegrupował swoje siły. Według Tacyta zorganizował prawie 10-tysięczną armię, w której skład wchodził jego własny Legio XIV Gemina oraz kilka oddziałów Legionu XX Valeria Victrix. Według Diona armia Boudiki liczyła 230–300 tysięcy ludzi. Miejscem bitwy pod Watling Street nie jest znane, lecz przypuszcza się, że było to gdzieś pomiędzy Londinium a Vicuronium (dziś Wroxeter). Rzymianie ustawili się w przesmyku pomiędzy gęstymi lasami, zabezpieczającymi ich skrzydła. Naprzeciw nim stanęła armia Boudiki, na której tyłach stanęły wozy z kobietami i dziećmi, chcące oglądać pogrom Rzymian. Tacyt pisał, że armia Celtów została zmiażdżona i nie oszczędzono ani kobiet, ani zwierząt. W walce zginęło co najmniej 80 tysięcy Brytów. Wojska Swetoniusza Paulinusa miały stracić tylko 400 ludzi. Według Tacyta Boudika i jej córki po bitwie popełniły samobójstwo za pomocą trucizny, natomiast piszący później Kasjusz Dion podaje, że po bitwie próbowały one zebrać rozbitą armię powstańców i padły ofiarą epidemii. Boudika w kulturze masowej Jedną z najwcześniejszych możliwych wzmianek o Boudice (wyłączając relacje Tacyta i Diona) było dzieło brytyjskiego mnicha Gildasa O ruinie i podboju Brytanii z VI wieku. Opisuje ją jako „zdradzieckią lwicę”, która „wyrżnęła gubernatorów, którzy zostali, aby dać pełniejszy głos i siłę wysiłkom rzymskich rządów”. Za panowania królowej Elżbiety I odkryto na nowo dzieła Tacyta, a tym samym rozbudziło zainteresowanie Boudiką i jej buntem. Mówi się, że epoka elżbietańska była czasem rozkwitu jej popularności, ponieważ w 1588 roku Elżbieta została zmuszona do obrony Wielkiej Brytanii przed możliwą inwazją hiszpańskiej Armady, tak jak Boudika broniła swojej ziemi przed Rzymianami. W epoce wiktoriańskiej historia Boudiki zyskała niezwykły rozgłos, gdy królowa Wiktoria zaczęła być postrzegana jako imienniczka Boudiki. Alfred Tennyson napisał wiersz Boadicea, a jej imieniem nazwano kilka statków. Postawiony został pomnik Boudiki, przedstawiający ją na rydwanie wraz z dwiema córkami. Stoi do dzisiaj przy moście Westminsterskim i jest jednym z najbardziej znanych symboli Londynu. Boudica została przyjęta przez sufrażystki jako jeden z symboli kampanii na rzecz praw kobiet. W 1908 w kilku marszach sufrażystek niesiono „Sztandar Boadicei”. Stałe wystawy opisujące bunt boudikański znajdują się m.in. w Muzeum Londyńskim. William Cowper poświęcił jej balladę zatytułowaną Boadicea, wokalistka Enya oddaje jej cześć w utworze Boadicea (album The Celts), Alfred Tennyson poemat, a John Fletcher i Francis Beaumont napisali tragedię Bonduca, opartą na Kronikach Holinsheda. W 2003 roku wydana została bestsellerowa tetralogia Boudica, której autorką jest Manda Scott. Powstał również film pod tytułem Boudica (The Warrior Queen). Boudika występuje również w grze Civilization V: Bogowie i królowie. Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Zbiory British Museum dotyczące Boudiki Władcy Brytów Zmarli w 61 Urodzeni w I wieku Królowe

538

https://pl.wikipedia.org/wiki/Brytowie

Brytowie

Brytowie (łac. Brittones, bryt. Pritani lub Priteni) – lud celtycki zamieszkujący Brytanię przed najazdem Anglów i Sasów. Pochodzenie Pochodzenie Brytów jest prawdopodobnie heterogeniczne: lud ten powstał w wyniku zmieszania napływowej ludności celtyckiej, która przybyła z kontynentu przed 400 r. p.n.e. z Piktami – ludem nieindoeuropejskim (należącym prawdopodobnie do tzw. ludów jafetyckich) zamieszkującym Brytanię przed przybyciem Celtów. Część ludów piktyjskich zachowała odrębność, zostały one jednak w dużej części zlatenizowane (od miejscowości La Tene, ośrodka kultury celtyckiej). Język Pierwotny język brytyjski, obecnie wymarły, należy do brytańskiej podgrupy języków celtyckich (zwanej też podgrupą języków P-celtyckich). Nie istnieją niemal żadne źródła pisane tego języka, jednak niektóre słowa są rekonstruowane na podstawie innych języków celtyckich, bądź też wywodzone z nazw geograficznych. Schyłek Po przejściu plemion germańskich przez Galię ok. 400 roku, na Wyspach Brytyjskich rzymsko-brytyjska kultura, która rozwijała się w ciągu 400 lat istnienia Cesarstwa Rzymskiego, stopniowo zanikła wskutek podbojów i migracji innych ludów. Celtowie napadali ze strony Irlandii (plemię Scotti nadało swoje imię północnej części głównej wyspy – Szkocji). Sasi i Anglowie przybyli z obszaru obecnych Niemiec, Fryzowie przeprawiali się z terenów obecnej Holandii, a Jutowie (Duńczycy) przesiedlali się z Półwyspu Jutlandzkiego. Do roku 600 Anglowie i Sasi kontrolowali większą część Anglii. Do 800 roku tylko współczesna Walia, Szkocja i Zachodnia Kornwalia pozostawały zamieszkane przez większość celtycką. Zobacz też Plemiona celtyckie Bibliografia Linki zewnętrzne Brytowie w serwisie historycznym BBC Plemiona celtyckie Starożytne ludy Średniowieczne ludy Brytania (prowincja rzymska) Ludy starożytnej Brytanii

188145

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pos%C5%82owie%20na%20Sejm%20Polskiej%20Rzeczypospolitej%20Ludowej%20VIII%20kadencji

Posłowie na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej VIII kadencji

Posłowie na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej VIII kadencji zostali wybrani podczas wyborów parlamentarnych, które odbyły się w dniu 23 marca 1980. Pierwsze posiedzenie odbyło się 2 kwietnia 1980, a ostatnie, 70. – 31 lipca 1985. Kadencja Sejmu trwała od 23 marca 1980 do 31 sierpnia 1985. Pierwotnie miała upłynąć 23 marca 1984 (po 4 latach od dnia poprzednich wyborów), jednak została przedłużona na mocy ustaw konstytucyjnych z 13 lutego 1984 oraz 3 grudnia 1984. Kluby i koła na pierwszym posiedzeniu Sejmu VIII kadencji i stan na koniec kadencji. Prezydium Sejmu VIII kadencji Przynależność klubowa Stan na koniec kadencji Posłowie VIII kadencji zrzeszeni byli w następujących klubach i kołach poselskich: Klub Poselski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – 250 posłów, przewodniczący klubu Kazimierz Barcikowski, Klub Poselski Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego – 113 posłów, przewodniczący klubu Bolesław Strużek, Klub Poselski Stronnictwa Demokratycznego – 36 posłów, przewodniczący klubu Jan Fajęcki, Koło Poselskie PAX – 7 posłów, przewodniczący koła Zenon Komender, Koło Poselskie Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego – 4 posłów, przewodniczący koła Kazimierz Morawski, Koło Poselskie Polskiego Związku Katolicko-Społecznego – 4 posłów, przewodniczy koła Janusz Zabłocki, Posłowie bezpartyjni – 37 posłów. Posłowie, których mandat wygasł w trakcie VIII kadencji (54 posłów) Zobacz też Wybory parlamentarne w Polsce w 1980 roku Uwagi Przypisy Bibliografia 8

188147

https://pl.wikipedia.org/wiki/Stella%20Rimington

Stella Rimington

Stella Rimington DCB (ur. w 1935) – brytyjska funkcjonariuszka służb specjalnych. Dyrektor Generalny Security Service w latach 1992–1996. Pierwsza kobieta stojąca na czele służb specjalnych w Wielkiej Brytanii. Życiorys Córka inżyniera, uczennica szkoły klasztornej w Cumbrii, w północno-zachodniej Anglii, szkołę średnią ukończyła w Nottinghamshire. Studiowała anglistykę na uniwersytecie w Edynburgu i archiwistykę w Liverpoolu. Po wyjściu za mąż w 1963 roku wyjechała wraz z mężem do Indii, tam została zwerbowana do MI5. W latach siedemdziesiątych pracowała w centrali MI5 w Londynie i Irlandii Północnej, gdzie rozpracowywała Irlandzką Armię Republikańską (IRA). W 1991 roku została mianowana dyrektorem Generalnym MI5, czyli brytyjskiej służby bezpieczeństwa. W odróżnieniu od swych poprzedników, którzy sprawowali tę funkcję, była już osobą powszechnie znaną. Czasopisma brytyjskie rywalizowały ze sobą o jak najefektowniejsze jej zdjęcia z kieliszkiem szampana podczas wystawnych przyjęć, na lunchu u królowej czy w towarzystwie członków Parlamentu i dziennikarzy. Jej nominacja w grudniu 1991 roku na stanowisko szefa MI5 zbiegła się z pilną potrzebą określenia nowej roli tej instytucji w warunkach pozimnowojennej rzeczywistości. Stella Rimington skoncentrowała się na walce z terroryzmem, handlem narkotykami i zorganizowaną przestępczością międzynarodową, co wywołało protesty polityków brytyjskich, kwestionujących kompetencje służby w kwestiach niezwiązanych z wywiadem. W 1996 roku zastąpił ją Stephen Lander. Publikacje Ryzyko zawodowe (At risk) przeł. Kurmanow [2007] As w rękawie [2008]. Bibliografia Funkcjonariusze brytyjskich służb specjalnych Odznaczeni Orderem Łaźni Urodzeni w 1935

188148

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojuz%2039

Sojuz 39

Salut 6 EP-9 (kod wywoławczy «Памир» - Pamir) – dziewiąta krótkotrwała misja na Saluta 6. Piętnasty udany załogowy lot kosmiczny na tę stację. Załoga Start Władimir Dżanibekow (2) – ZSRR Dżügderdemidijn Gürragczaa (1) – Mongolia Dublerzy Władimir Lachow (2) – ZSRR Majdarżawyn Ganzorig (1) – Mongolia Lądowanie Władimir Dżanibekow (2) – ZSRR Dżügderdemidijn Gürragczaa (1) – Mongolia Przebieg misji Sojuz 39 – radziecka załogowa misja kosmiczna będąca ósmą wyprawą w ramach programu Interkosmos. Na pokładzie statku kosmicznego znajdował się pierwszy kosmonauta z Mongolii. Dzień po starcie nastąpiło połączenie Sojuza z kompleksem orbitalnym, na którym pracowała stała załoga Władimira Kowalonoka i Wiktora Sawinycha. W czasie wspólnego lotu kosmonauci przeprowadzili serię eksperymentów, dotyczących głównie stanu technicznego samej stacji. Zainstalowano, a następnie zabrano na ziemię wykrywacze promieni kosmicznych w przedziałach załogowych. Zbadano również zjawisko utraty przezroczystości przez iluminatory stacji. Wykonano szczegółowe fotografie uszkodzeń iluminatorów dokonanych przez mikrometeoryty. Zebrano także próbki powietrza i flory bakteryjnej stacji. Kosmonauci wykonali też zdjęcia terytorium Mongolii. Zobacz też lista startów statków kosmicznych typu Sojuz program Salut program Sojuz Linki zewnętrzne Space Facts - Sojuz 39 Loty do Saluta 6 Interkosmos Program Sojuz Załogowe loty kosmiczne w 1981

188149

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gmina%20Czermin

Gmina Czermin

gmina Czermin – gmina w powiecie mieleckim w województwie podkarpackim gmina Czermin – gmina w powiecie pleszewskim w województwie wielkopolskim dawne gminy: gmina Czermin – dawna gmina wiejska w powiecie rypińskim w województwie warszawskim/pomorskim

539

https://pl.wikipedia.org/wiki/BosWash

BosWash

Megalopolis północno-wschodniego wybrzeża USA (znane także jako BosWash, lub rzadziej BosNyWash, akronim utworzony od nazw miast wchodzących w skład megalopolis) – określenie wysoce zurbanizowanego obszaru północno-wschodnich Stanów Zjednoczonych, wskazujące na to, że obszar ten pod pewnymi względami funkcjonuje jako jedno supermiasto. Pojęcie to wprowadził francuski geograf Jean Gottmann w książce Megalopolis: The Urbanized Northeastern Seaboard of the United States, wydanej w 1961 roku. Według Gottmana Nowy Jork, Waszyngton, Boston, Filadelfia i Baltimore, mimo że odrębne i niezależne, są ze sobą powiązane przez zazębiające się strefy podmiejskie. Od czasu wydania ww. książki termin megalopolis zyskał uznanie zarówno w mediach, jak i w kręgach naukowych. Położenie geograficzne Obszar megalopolis rozciąga się od północnych przedmieść Bostonu (Massachusetts) aż po południowe przedmieścia Waszyngtonu (niektóre opracowania, np. America 2050, rozszerzają go dalej na południe, aż do Richmond i Newport), od zachodu ograniczony jest przez Appalachy, a od wschodu przez Ocean Atlantycki. Zajmuje powierzchnię ponad 130 tys. km². Megalopolis leży na terenach Dystryktu Kolumbii i 11 różnych stanów (od południa na północ: Wirginia, Maryland, Delaware, Pensylwania, New Jersey, Nowy Jork, Connecticut, Rhode Island, Massachusetts, New Hampshire oraz Maine). Populacja W 2010 roku megalopolis zamieszkiwane było przez od około 49,5 do blisko 52,5 mln osób, co stanowi 17% populacji USA. Ludność ta jest skupiona na mniej niż 2% powierzchni kraju (około 380 osób/km², blisko 12 razy więcej niż średnia krajowa gęstość zaludnienia). Regional Plan Association przewiduje, że populacja tego obszaru wzrośnie do 58 milionów w roku 2025 i do około 71 milionów w roku 2050. W tabeli poniżej podano liczbę ludności Połączonych Obszarów Statystycznych (CSA) wchodzących w skład Megalopolis północno-wschodniego wybrzeża USA. Należy mieć na uwadze, że nie wszystkie miasta przypisywane do megalopolis znajdują się w obrębie CSA, stąd całkowita liczba ludności obszaru może być większa od sumy podanej poniżej o od 0,5 do nawet 3 mln osób (w zależności od opracowania). Gospodarka i transport Wartość dóbr i usług wytworzonych na tym obszarze stanowi 20% PKB całego kraju. W megalopolis znajdują się największe giełdy świata (New York Stock Exchange oraz NASDAQ), siedziby gigantów medialnych (ABC, NBC, CBS, Fox, The New York Times, USA Today oraz The Washington Post) i finansowych (State Street, Citigroup, Fannie Mae oraz Fidelity Investments). Swoje siedziby posiadają w nim również 162 przedsiębiorstwa z listy Fortune 500 oraz 54 przedsiębiorstwa z listy Fortune Global 500. Region ten jest także centrum światowego hedge fundingu (ok. 48% z blisko 2,5 biliona dolarów ulokowanych w funduszach hedgingowych jest zarządzane w miastach megalopolis). Na terenie megalopolis znajduje się osiem spośród dwudziestu dziewięciu najruchliwszych lotnisk USA (JFK, Newark, Filadelfia, Boston, LaGuardia, Baltimore, Dulles oraz Waszyngton Ronalda Reagana). Główne miasta połączone są ze sobą przede wszystkim przez autostradę międzystanową nr 95 oraz U.S. Route 1, które zaczynają się na Florydzie, a kończą na granicy z Kanadą, oraz przez linię szybkich kolei Northeast Corridor, najbardziej obleganą linię kolejową w Stanach Zjednoczonych, obsługującą blisko 260 mln pasażerów rocznie. Historia Ze względu na bliskość Europy wschód kontynentu był jednym z pierwszych regionów Ameryki skolonizowanych przez Europejczyków. Z czasem miasta założone w tym rejonie zyskały przewagę wieku nad większością miast położonych w USA. Północny wschód był obszarem szczególnie szybko rozwijającym się w związku z licznymi, sprzyjającymi okolicznościami losowymi. Jego klimat jest umiarkowany i nie sprzyja powstawaniu cyklonów tropikalnych ani tornad, których występowanie jest powszechne na terenach położonych dalej na południe i zachód. Najważniejszym z czynników było jednak „wzajemne przenikanie się lądu i morza”, które sprawiało, że powstać mogły liczne porty, takie jak Port Nowego Jorku i New Jersey, Port Providence czy Port Bostonu (najlepszym przykładem jest Zatoka Chesapeake, największe estuarium w Stanach Zjednoczonych). Ponadto linia brzegowa na północ jest bardziej kamienista, na południe natomiast brakuje jej zatok tworzących naturalne schronienia dla statków. Na dodatek na terenach północnego wschodu znajduje się duża liczba żeglownych rzek (np. Delaware czy Connecticut), które prowadzą do gęsto zaludnionych terenów w głębi lądu. Tak więc mimo że inne obszary kontynentu przewyższały północny wschód pod względem wartości surowców, jakie się w nich znajdowały, nie były one tak łatwo dostępne. Niejednokrotnie również dostanie się do nich wiązało się z wcześniejszym przybyciem na północny wschód. W roku 1800 w tym regionie były jedyne cztery miasta, których populacja przekroczyła 25 tys. (Filadelfia, Nowy Jork, Baltimore oraz Boston). Ogromna koncentracja ludności na relatywnie małym obszarze dała przewagę (pod względem gęstości zaludnienia) nad resztą kraju. Sytuacja obszaru stała się jeszcze lepsza, gdy w 1800 roku Waszyngton, znajdujący się zaledwie 55 kilometrów na południowy zachód od Baltimore, został ogłoszony stolicą USA. Według Gottmanna stolice mają tendencję do tworzenia specyficznego środowiska władzy, które to wyjątkowo sprzyja rozwojowi, podnosząc status regionu. Również infrastruktura transportowa i telekomunikacyjna wymagana w stolicy stopniowo zaczęła rozrastać się na kolejne miasta przyszłego megalopolis. W 1850 roku Nowy Jork i Filadelfia miały już 300 tys. mieszkańców, podczas gdy Baltimore, Boston i Brooklyn miały ich ponad 100 tys. Prócz tych trzech, w całych Stanach Zjednoczonych znajdowały się jeszcze tylko dwa miasta o takiej liczbie mieszkańców, były to Cincinnati oraz Nowy Orlean. Bliskość Europy oraz lokalizacja wyspy Ellis (główne centrum przyjmowania imigrantów w latach 1892–1924), sprawiły, że Nowy Jork i okoliczne miasta stały się przystanią dla europejskich imigrantów, którzy stanowili dla rozwijającego się megalopolis uzupełnienie różnorodności, myśli i zdeterminowanej siły roboczej. Do 1950 roku region zamieszkany był przez 1/5 wszystkich mieszkańców USA, przy gęstości zaludnienia piętnastokrotnie większej niż średnia krajowa. Koncepcja Jean Gottmann oparł swoją najbardziej znaną książkę Megalopolis: The Urbanized Northeastern Seaboard of the United States na teorii zakładającej, że miasta znajdujące się pomiędzy Waszyngtonem i Bostonem razem tworzą zintegrowane i spójne „supermiasto”. Sam termin „megalopolis” został przez niego zaczerpnięty od małego miasteczka o tej nazwie, założonego w Grecji w okresie klasycznym. Greckie Megalopolis miało być miastem, które rozpoczęłoby proces znany dzisiaj jako eksurbanizacja. Gottmann twierdzi, że marzenie założycieli Megalopolis zaczęło być realizowane w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych. Gottman określił dwa podstawowe kryteria, które muszą być spełnione, by grupę miast można było określić mianem megalopolis. Kryteria te to struktura wielojądrowa (polynuclear structure) oraz koncentracja rozmaitości (manifold concentration). Oznaczają one, że miasta znajdujące się w obrębie megalopolis istnieją niezależnie od siebie, jednak pozostają ze sobą w specyficznych relacjach, wyraźnie różnych niż ich relacje z miastami znajdującymi się poza megalopolis. Bliźniacze miasta, takie jak np. Minneapolis-Saint Paul nie mogą być uznane za megalopolis, gdyż (pomijając liczbę ludności i inne demograficzne kryteria) mimo wyraźnych granic i własnych rozbudowanych śródmieści są ze sobą powiązane w bardzo wysokim stopniu i nie mogą być uznane za całkowicie niezależne. Obszar pomiędzy Bostonem a Waszyngtonem różni się pod tym względem, że każde z jego głównych miast jest całkowicie niezależne, powiązane z innymi jest natomiast poprzez społeczeństwo oraz infrastrukturę. Neil Gustafson w 1961 roku wykazał, że większość rozmów telefonicznych wychodzących z regionu megalopolis jest kierowana w inne miejsce tegoż regionu, a tylko niewielki ich procent kieruje się na inne obszary USA lub zagranicę. Masa nowych przedsięwzięć biznesowych realizowanych w miastach omawianego obszaru opiera się właśnie na tych wzajemnych relacjach. Dla przykładu, linie lotnicze obsługują połączenia krótkodystansowe między Bostonem i Nowym Jorkiem oraz między Nowym Jorkiem a Waszyngtonem, na których samoloty kursują co pół godziny. Pociągi Acela Express, należące do operatora kolejowego Amtrak, obsługują jedynie Northeast Corridor, czyli linię rozciągającą się między Bostonem i Waszyngtonem. Autobusy Chinatown Bus Lines oferują tanie połączenia pomiędzy Chinatown miast megalopolis. Inni przewoźnicy państwowi oraz prywatni, tacy jak BoltBus czy Megabus, również wychodzą naprzeciw potrzebom mieszkańców megalopolis i obsługują połączenia między jego miastami. Naukowe poparcie dla teorii megalopolis wyrażane było wielokrotnie na przestrzeni lat. John Rennie Short w 2007 roku napisał książkę Liquid City: Megalopolis and the Contemporary Northeast będącą aktualizacją do dzieła Gottmanna. W roku 1994 National Geographic Society opublikowało mapę regionu zatytułowaną tak samo jak książka Gottmanna i wymieniającą go jako autora koncepcji. W roku 1966 senator Claiborne Pell napisał książkę Megalopolis Unbound, omawiał w niej kwestie poruszone przez Gottmanna, w szczególności przez pryzmat spójnej polityki transportowej. W roku 1967 futuryści Herman Kahn i Anthony Wiener, w swoich rozważaniach na temat przyszłości regionu opisywanego wcześniej przez Gottmanna, ochrzcili megalopolis nazwą „BosWash”. Użycie w fikcji Ogrom megalopolis oraz fakt że w przyszłości rzeczywiście może ono przerodzić się w jedno supermiasto zainspirował wielu autorów do ulokowania w nim wydarzeń swoich dzieł. Pod spodem przykładowe wykorzystanie koncepcji: Dziejąca się w przyszłości trylogia Sprawl Williama Gibsona ma miejsce w osi Boston-Atlanta (The Sprawl), która tworzy w niej jedno miasto. Akcja filmów, gier, książek i komiksów o Sędzim Dreddzie dzieje się z kolei w gigantycznym Mega-City One, rozciągającym się od Quebec po Florydę. Przypisy Aglomeracje w Stanach Zjednoczonych Geografia Stanów Zjednoczonych

540

https://pl.wikipedia.org/wiki/Burowie

Burowie

Burowie (także Boerowie; w języku niderlandzkim boer, wym. [], oznacza chłopa, rolnika, farmera) – potomkowie głównie holenderskich, flamandzkich i fryzyjskich kalwinistów, niemieckich luteran i francuskich hugenotów, którzy osiedlali się w Afryce Południowej w XVII i XVIII wieku. W mniejszej liczbie mają korzenie skandynawskie, polskie, portugalskie, włoskie, hiszpańskie, szkockie, angielskie, irlandzkie i walijskie. Obecnie potomków historycznych Burów i ich krewnych nazywa się powszechnie Afrykanerami. Nazwa ta pochodzi z języka afrikaans, który jest pierwszym językiem tej ludności. Historia Burowie walczyli z sukcesami z ludnością miejscową, pokonali m.in. Zulusów w bitwie nad Blood River w 1838. W XIX wieku Burowie byli wypierani przez osadników angielskich. Między 1835 a 1841 rokiem ok. 14 000 Burów – tak zwanych Voortrekker – opuściło Kolonię Przylądka, wyruszając w głąb Afryki, na północ i północny wschód, i podbijając tamtejsze ludy tubylcze (w tym Zulusów). Okres ten nazwano Groot Trek – Wielką Wędrówką. Na północ i wschód od rzeki Oranje utworzyli trzy republiki burskie: Natal, Orania, Transwal, o których niezależność walczyli na przełomie XIX i XX wieku z Brytyjczykami w czasie tzw. wojen burskich. Założyli też kilka krótko istniejących republik, m.in. Stellaland i Goshen. Geografia Republika Południowej Afryki W demografii RPA nie ma pojęcia „Afrykanerów”, jako grupy etnicznej, ale przyjęło się za Afrykanerów uważać Południowoafrykańczyków białej rasy. Na podstawie cenzusu narodowego z roku 2001 w RPA żyło 2 536 906 białych z afrikaans jako 1. językiem (1996: 2 558 956). Obecnie stanowią blisko 60% białej ludności RPA. Rozmieszczenie ludności burskiej w poszczególnych prowincjach: Prowincja Przylądkowa Wschodnia 148 809 (1996: 154 513), 2,31% ogółu populacji Wolne Państwo 214 020 (1996: 279 135), 7,9% ogółu populacji Gauteng 1 003 860 (1996: 958 351), 11,36% ogółu populacji KwaZulu-Natal 116 307 (1996: 124 555), 1,22% ogółu populacji Limpopo 110 028 (1996: 98 875), 2,08% ogółu populacji Mpumalanga 170 526 (1996: 208 655), 5,46% ogółu populacji Prowincja Przylądkowa Północna 93 222 (1996: 101 704), 11,33% ogółu populacji Prowincja Północno-Zachodnia 218 611 (1996: 196 347), 5,95% ogółu populacji Prowincja Przylądkowa Zachodnia 461 522 (1996: 436 822), 5,95% ogółu populacji Namibia W Namibii w 1991 r. żyło 133 324 Afrykanerów (9,5% ogółu populacji). Najwięcej ich żyje w Windhuk i w prowincjach południowych. Na świecie Afrykanerzy emigrowali głównie do USA, Kanady, Wielkiej Brytanii, Holandii, Belgii, Australii i Nowej Zelandii. Duża liczba młodych Afrykanerów bierze udział w międzynarodowych praktykach i pracach wakacyjnych, głównie w Wielkiej Brytanii i innych krajach Wspólnoty Narodów.[1] Nacjonalizm Afrykanerów cechuje silny nacjonalizm i poczucie odrębności narodowej nie tylko wobec ludności kolorowej, ale i innych białych. Nacjonalizm Afrykanerów budował się w trakcie walk z rdzennymi Afrykanami w XIX wieku oraz podczas wojen burskich na przełomie XIX i XX stulecia. Afrykanerzy są też znani ze swoich konserwatywnych poglądów na kwestie obyczajowe i społeczne oraz mocne przywiązanie do religii kalwińskiej. Afrykanerski nacjonalizm w skrajnej wersji doprowadził do powstania doktryny i reżimu apartheidu w latach 1948–1989. Jednym z przejawów nacjonalizmu afrykanerskiego jest koncepcja separatystycznego państwa Burów, czyli Volkstaat. Rody burskie Burowie przypisują duże znaczenie przynależności rodowej. Wynika to m.in. z okoliczności powstania burskiej społeczności. Jej dzisiejszy trzon tworzą przede wszystkim potomkowie kilkuset rodzin, które osiedliły się w Kolonii Przylądkowej jeszcze w II połowie XVII i w pierwszych latach XVIII wieku. Oblicza się, że do końca XVIII wieku przybyło tu z rodziną lub założyło rodzinę na miejscu jedynie ok. 2 tys. mężczyzn z Europy. Pierwsi samotni emigranci poślubiali nieliczne emigrantki z Europy lub kobiety kolorowe (Hotentotki oraz wyzwolone niewolnice z Azji i Afryki). Późniejsi samotni emigranci z Europy zakładali rodziny żeniąc się najczęściej z córkami wcześniejszych emigrantów. Niewielka ogólna liczba osadników z Europy spowodowała, że dzisiejsza licząca ok. 3 mln., społeczność burska (afrykanerska) powstała przede wszystkim w wyniku rozrodzenia potomstwa pierwszych osadników. Niektóre nazwiska, szczególnie te przyniesione przez pierwszych osadników, są w związku z tym szczególnie rozpowszechnione. 50 najbardziej popularnych nazwisk (Jacobs, Botha, van Wyk, van der Merwe, Nel, du Plessis, Venter, Pretorius, Coetzee, Fourie, Louw, van Rensburg, Smit, van Zyl, Hendricks, du Toit, Kruger, van Niekerk, Meyer, Abrahams, le Roux, Booysens, Swart, van Rooyen, Viljoen, Steyn, van der Westhuizen, Swanepoel, Muller, Marais, Joubert, Potgieter, du Preez, Jouberts, Olivier, Oosthuizen, Pienaar, Bezuidenhout, Petersen, Burger, de Villiers, de Beers, van Heerdens, Barnard, Isaac, Prinsloo, Fortuin, Grobler, Forster, Visagie) nosi ok. 50% wszystkich Burów. Nazwiska Burów są również świadectwem zróżnicowanego pochodzenia ich przodków. Nazwiska burskie według pochodzenia: niderlandzkie (m.in.): Jacobs, Bakker, Beukes, Bockelenberg, Botha, Venter, van der Merwe, Van Wyk, van Zyl, van Niekerk, Oosthuizen, Bastiaans, Bezuidenhout, de Buys, van Heerdens, Prinsloo, Booysens, van der Westhuizen, de Wet, Bosman, Bantjes, Basson, Boshoff, Boshouwer, Botes, Botma, Booysen, Brits, Bronkhorst, Bruyns, Cleef, Coetzee, Combrink, Conterman, Corsenaar, Cruywagen, Brink, de Bruyn, de Jager, de Jongh, Jordaan, de Klerk, de Kock, de Swart, de Vos, de Vries, Diemer, Eksteen, Erasmus, Ferreyn, Goossen, Geldenhuys, Greeff, Hasselaar, Heyning, Hartog, Hasewinkel, Hattingh, Hendriks, van den Heever, Jongh, Koekemoer, Kraaywinkel, Krynauw, Loots, Louw, Lubbe, Minnaar, Mulder, Nauta, Nieuwoudt, Olivier, Paasen, Pienaar, Potgieter, Pretorius, Pyl, Smuts, Sneewind, Steenkamp, Strydom, Swanepoel, Swart, Uys, Voortman, Vosloo, Wagenaar, Wessels, van Aarde, van As, van Blerk, van den Bosch, van den Burg, van den Heuvel, van der Linde, van der Poel, van der Schaff, van Deventer, van Dyk, van Eck, van Eeden, van Heerden, van Jaarsveld, van Niekerk, van Os, van Rensburg, van Rooyen, van Schalkwyk, van Schoor, van Tonderen, van Vuren, Verbeek, Vermeulen, Verschuur, Verwey, Visagie, Visser, Willems, de Wit. francuskie (m.in.): Joubert, du Plessis, de Villiers, du Preez, du Plooy, du Toit, Nel, Viljoen, Marais, Fourie, Visagie, Lombard, Theron, Aucamp, Bisseux, Blignaut, Bruère, Cellier, Cordier, Cronjé, Colyn, Conradie, du Buisson, Duminy, Durand, Faure, Fouché, Gilliomee, Gous, Guto, Hugot, La Grange, Lecrivent, le Fèbre, le Riche, le Roux, le Sueur, Lorée, Malan, Malherbe, Maree, Mouton, Naudé, Noruj, Prévot, Relief, Roi, Russouw, Roux, Senekal, Taillefer, Terreblanche, Terrier, Vivier, le Riche. niemieckie (m.in.): Kruger, Kotze, Scholtz, Engelbrecht, Muller, Meyer, Ackerman, Bernard, Cloete, Lamprecht, Maritz, Neethling, Pasman, Scheffer, Schreuder, Steinberg, Vlok, von Wielligh, Walters, Warnecke, Badenhorst, Beyer, Blom, Bock, Burger, Conradie, Elberts, Franke, Henning, Hertzog, Heufke, Heyns, Hiebner, Jurgens, Kayser, Kretschmer, Kriel, Laurens, Minnie, Niemand, Piek, Putter, Roos, Schenk, Tauken. brytyjskie (m.in.): Barry, Earle, Emmett, Flemming, Guest, Hamilton, Hart, Haylett, Heatlie, Herbert, Honiball, Humphreys, Martinson, Pace, Philips, Rex, Rivers, Burnet, Fraser, Frier, Grewar, Gunn, Heatlie, McLachlan, Melvill, Moore, Munro, Murray, Reid, Robertson, Rowan. skandynawskie (m.in.): Spolander, Stockenström, Toerien, Tregard, Zeederberg, Ziervogel, Anderson, Aspeling, Bergh, Blomerus, Cornelissen, Hallegryn, Hurling, Lind, Logenberg, Monk, Wiid, Wium, Grove, Knoetsen, Schoonbee, Krog, Oelofse. polskie (m.in.): Groenewald, Knoop, Drotsky, Kroll, Kube, Jankowitz, Troskie, Schoonraad, Zowitsky, Kitshoff, Kolesky, Latsky, Masureik, Jewaskiewitz, Beirowski, Barensky, Aproskie, Hohowsky, Ankiewicz, Skorbinski, Waberski, Czapiewski. malajskie: Jonker (Jonker van Makassar). Znani przedstawiciele Są to m.in. pisarze C.J. Langenhoven i André Brink, aktorka Charlize Theron, politycy i generałowie Paul Kruger, Jan Smuts oraz Louis Botha, bokser Francois Botha oraz Leon Botha znany muzyczny performer oraz malarz występujący w znanej grupie Die Antwoord. Zobacz też język afrikaans Przypisy Etnografia Namibii Etnografia Południowej Afryki Narodowości

188152

https://pl.wikipedia.org/wiki/Olympiakos%20SFP

Olympiakos SFP

Olimpiakos SFP (nowogr. Ολυμπιακός Σ.Φ.Π.), właśc. PAE Olimpiakos Sindesmos Filatlon Pireos (nowogr. ΠΑΕ Ολυμπιακός Σύνδεσμος Φιλάθλων Πειραιώς) – grecki wielosekcyjny klub sportowy założony w Pireusie w 1925 roku. Najpopularniejszą jest sekcja piłkarska. Odwiecznym rywalem Olympiakosu jest Panathinaikos AO. Piłkarze Olympiakosu grają w barwach czerwono-białych, a mecze u siebie rozgrywają na stadionie Georgiosa Karaiskakisa w Pireusie. Klub posiada liczne sekcje, takie jak koszykarska, siatkarska, piłki wodnej, pływacka oraz wiele innych. Od początku swego istnienia odnosił sukcesy w różnych dziedzinach. Sukcesy drużyny piłkarskiej 47 tytułów mistrza Grecji: 1931, 1933, 1934, 1936, 1937, 1938, 1947, 1948, 1951, 1954, 1955, 1956, 1957, 1958, 1959, 1966, 1967, 1973, 1974, 1975, 1980, 1981, 1982, 1983, 1987, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2020, 2021, 2022 zdobycie 28 Pucharów Grecji: 1947, 1951, 1952, 1953, 1954, 1957, 1958, 1959, 1960, 1961, 1963, 1965, 1968, 1971, 1973, 1975, 1981, 1990, 1992, 1999, 2005, 2006, 2008, 2009, 2012, 2013, 2015, 2020 5 Superpucharów Grecji: 1980, 1987, 1992, 2007, 2013 1 Puchar Bałkański: 1963 Obecny skład Stan na 19 lutego 2022 Piłkarze na wypożyczeniu Europejskie puchary Klubowe rekordy Najdłuższa seria mistrzostw ligowych: 7 (1997-2003) i (2011-2017) Przypisy Bibliografia Oficjalna strona klubu Założyciele Europejskiego Stowarzyszenia Klubów Sport w Pireusie Pireus Kluby piłkarskie założone w 1925

188154

https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanislav%20Varga

Stanislav Varga

Stanislav Varga (ur. 8 października 1972 w Lipanach na Słowacji), słowacki piłkarz występujący na pozycji obrońcy i trener. Kariera Do Celticu przyszedł w 2003 roku za darmo z Sunderlandu. Wcześniej reprezentował barwy Tatrana Preszów i Slovana Bratysława. W reprezentacji Słowacji grał w latach 1997-2006 zaliczając 54 występy i strzelając dwie bramki. Obecnie kontynuuje karierę jako trener. Linki zewnętrzne Profil na www.footballdatabase.com Reprezentanci Słowacji w piłce nożnej Słowaccy trenerzy piłkarscy Piłkarze Tatrana Preszów Piłkarze Slovana Bratysława Piłkarze West Bromwich Albion F.C. Piłkarze Sunderland A.F.C. Piłkarze Celtic F.C. Piłkarze Burnley F.C. Trenerzy piłkarzy Tatrana Preszów Trenerzy piłkarzy Sandecji Nowy Sącz Urodzeni w 1972

188162

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ernest%20Lehman

Ernest Lehman

Ernest Paul Lehman (ur. 8 grudnia 1915 w Nowym Jorku, zm. 2 lipca 2005 w Los Angeles) – amerykański scenarzysta filmowy, sześciokrotnie nominowany do Oscara, laureat Oscara honorowego 2001. Pochodził z bogatej rodziny, która straciła majątek w czasie Wielkiego Kryzysu. Po studiach w College of the City of New York rozpoczął karierę literacką. Współpracował z szeregiem pism, m.in. Colliers, Redbook, Cosmopolitan, dla których pisywał nowele i krótkie opowiadania. W latach 50. związał się z przemysłem filmowym (hollywoodzkie studio Paramount), odnosił sukcesy jako autor scenariuszy do takich filmów, jak Executive Suite, Sabrina (1954), Król i ja (1956), Północ, północny zachód (1959), West Side Story (1961), Dźwięki muzyki (1965), Kto się boi Virginii Woolf? (1966) z Richardem Burtonem i Elizabeth Taylor, Hello, Dolly! (1969). Uzyskał sześć nominacji do Oscara, ale doczekał się dopiero statuetki honorowej, przyznanej mu w 2001; był pierwszym scenarzystą wyróżnionym honorowym Oscarem. Spróbował także swoich sił jako reżyser, wyreżyserował jeden film – (1972), którego scenariusz jest adaptacją powieści Philipa Rotha. Po 1979 ograniczył pracę w filmie, współpracował jeszcze (raczej rzadko) z telewizją. W latach 1983–85 przewodniczył stowarzyszeniu pisarzy Writers Guild of America. Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Jacqueline, zmarłą w 1994 po 52 latach małżeństwa, doczekał się dwojga dzieci (synowie Roger i Allan); syna (Jonathana) miał również z drugą żoną Laurie – został ojcem w wieku 86 lat. Przypisy Bibliografia Amerykańscy pisarze Amerykańscy scenarzyści filmowi Amerykańscy reżyserzy filmowi Amerykańscy producenci filmowi Laureaci Oscara za całokształt twórczości Amerykanie pochodzenia żydowskiego Ludzie urodzeni w Nowym Jorku Urodzeni w 1915 Zmarli w 2005

541

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nied%C5%BAwied%C5%BA%20czarny

Niedźwiedź czarny

Niedźwiedź czarny, baribal, niedźwiedź amerykański (Ursus americanus) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny niedźwiedziowatych (Ursidae). Najbardziej rozpowszechniony na terenach górzystych i leśnych w Ameryce Północnej (od północnej Kanady do Florydy i Meksyku). Masywna budowa ciała, długość ciała samców 140–200 cm, samic 120-160 cm, ogona 80–140 mm. Masa ciała samców 47–409 kg, samic 39–236 kg. Sierść czarna czasem wpadająca w brąz. Nazwa angielska black bear, czyli „czarny niedźwiedź” nie w pełni odpowiada faktycznej barwie tych zwierząt, które mogą mieć sierść od czarnej po płową, zwaną tu cynamonową. Baribale znakomicie wspinają się na drzewa, zwłaszcza gdy szukają bezpiecznej kryjówki. Drapieżnik zapada w lekki sen zimowy, w czasie którego samica rodzi 2–3 młode. Normalna temperatura ciała tych zwierząt to 38 °C. Fizjologicznie liczba skurczów serca na minutę wynosi ok. 55. Podgatunki Wyróżnia się kilkanaście podgatunków baribala: U. americanus altifrontalis Elliot, 1903 U. americanus amblyceps Baird, 1859 U. americanus americanus Pallas, 1780 U. americanus californiensis Miller, 1900 U. americanus carlottae Osgood, 1901 U. americanus cinnamomum Audubon & Bachman, 1854 U. americanus emmonsii Dall, 1895 U. americanus eremicus Merriam, 1904 U. americanus floridanus Merriam, 1896 U. americanus hamiltoni Cameron, 1957 U. americanus kermodei Hornaday, 1905 U. americanus luteolus Griffith, 1821 U. americanus machetes Elliot, 1903 U. americanus perniger J. A. Allen, 1910 U. americanus pugnax Swarth, 1911 U. americanus vancouveri Hall, 1928 Przypisy Linki zewnętrzne – TVN Meteo Niedźwiedziowate Ssaki Ameryki Północnej Gatunki i podgatunki zwierząt nazwane w 1780 roku

188166

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bronis%C5%82aw%20Seyda

Bronisław Seyda

Bronisław Seyda (ur. 27 lipca 1912 we Lwowie, zm. 3 lipca 2008 w Szczecinie) – polski lekarz. Życiorys Maturę uzyskał w IV Państwowym Gimnazjum we Lwowie. Rozpoczął studia lekarskie w Pradze, kontynuował w Turynie, a ukończył w Neapolu, gdzie uzyskał doktorat w 1937 r. Od 1938 r. odbywał staże podyplomowe w Szpitalu Ubezpieczalni Społecznej we Lwowie. Po wybuchu wojny w okupacji sowieckiej w tym samym szpitalu był asystentem na oddziale pediatrycznym. W czasie wojny był epidemiologiem w Rzęsnie Polskiej k. Lwowa, później lekarzem Ubezpieczalni Społecznej (Krankenkassenarzt) zakładów torfowych. W 1944 r. został powołany do Wojska Polskiego w Lublinie i jako lekarz pułkowy w pułku artylerii lekkiej przebył całą kampanię frontową od Warszawy aż do Łaby. Od 1945 r. w LWP był lekarzem pułkowym, następnie komendantem czterech szpitali wojskowych (Żary, Łódź, Wałcz i Szczecin), aż do 1969 r. do przejścia do rezerwy z powodu zdrowia i wieku. W trakcie pracy zawodowej specjalizował się w pediatrii. Mianowany przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej zastępcą profesora i kierownikiem Katedry i Zakładu Organizacji Ochrony Zdrowia Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. Po likwidacji tej Katedry i Zakładu w 1958 r., założył Zakład Historii Medycyny PAM, gdzie był wykładowcą i jego kierownikiem do 1969 roku. Był autorem ponad 110 publikacji naukowych w języku polskim, włoskim i angielskim (w tym 11 książek, jak np. Dzieje medycyny w zarysie w 3 wydaniach, czy Lamus humoru i satyry ikonograficznej w medycynie). Był członkiem honorowym Towarzystwa Lekarskiego im. J. Purkyniego w Pradze, Akademii w Rzymie (Academia d’Arte Sanitaria), Towarzystwa Włoskich Lekarzy oraz członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Historii Medycyny i Farmacji. Syn Marka i Erny Seide (nazw. panieńskie Sperling). Kuzyn Kazimierza Sejdy, autora książki C.K. Dezerterzy, zekranizowanej w roku 1985 przez Janusza Majewskiego. Żoną Bronisława Seydy była Marianna Seyda (nazw. panieńskie Machynia); w 1999 zostali oni odznaczeni Medalem za Długoletnie Pożycie Małżeńskie. Zmarł w Szczecinie w roku 2008, spoczął na Szczecińskim Cmentarzu Centralnym kwatera 33a. Publikacje Dzieje medycyny w zarysie (1973) Lekarze, politycy i mężowie stanu (1997–1999) Słownik encyklopedyczny lekarzy pisarzy w literaturze światowej (1999) Przedwczesna śmierć oraz długowieczność lekarzy (Archiwum Historii i Filozofii Medycyny 2002) Lamus humoru i satyry ikonograficznej w medycynie (Wydawnictwo Gryfdruk 2003) Przypisy Polscy lekarze Polscy pisarze współcześni Ludzie związani ze Szczecinem Urodzeni w 1912 Zmarli w 2008 Odznaczeni Medalem za Długoletnie Pożycie Małżeńskie Oficerowie ludowego Wojska Polskiego Pochowani na Cmentarzu Centralnym w Szczecinie

542

https://pl.wikipedia.org/wiki/Biogeografia

Biogeografia

Biogeografia (gr. bíos ‘życie’, gé ‘ziemia’, gráphein ‘pisać’) – nauka z pogranicza biologii i geografii, zajmująca się badaniem rozmieszczenia przestrzennego roślin (fitogeografia) i zwierząt (zoogeografia), a także wyjaśnianiem prawidłowości tego rozmieszczenia, jego geologicznej przeszłości oraz jego prognozą na przyszłość. Biogeografia zajmuje się zarówno pojedynczymi gatunkami oraz biocenozami, jak również ich zespołami, biomami, a także całą biosferą. W zoogeografii Ziemia podzielona jest na krainy zoogeograficzne, natomiast w fitogeografii – na państwa florystyczne. Przypisy

188172

https://pl.wikipedia.org/wiki/Juliusz%20Gensz

Juliusz Gensz

Juliusz Gensz (ur. 1839 w Kleczewie w guberni kaliskiej, zm. 19 stycznia 1898) – polski lekarz. Był synem Ferdynanda i Karoliny z Konradów. W 1859 r. rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Szkoły Głównej Warszawskiej, po ich ukończeniu prowadził prywatną praktykę lekarską w Łodzi. Od 1889 działał w tamtejszym Towarzystwie Lekarskim. Ogłosił kilka prac popularyzatorskich, m.in. Gawędy z ludem o chorobach najważniejszych i Listy ze Starego Rynku; zajmował się też problematyką higieny. Rodziny nie założył. Bibliografia Jan Szmurło, Juliusz Gensz, w: Polski Słownik Biograficzny, tom VII, 1949-1958 Linki zewnętrzne Juliusz Gensz: Gawędy z ludem o chorobach ważniejszych (1884) w bibliotece Polona Absolwenci i studenci Szkoły Głównej Warszawskiej Lekarze związani z Łodzią Polscy lekarze Urodzeni w 1839 Zmarli w 1898 Ludzie urodzeni w Kleczewie

188178

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%B3lestwo%20Asturii

Królestwo Asturii

Królestwo Asturii (, ast. Reinu d'Asturies) – pierwsze państwo chrześcijańskie założone na Półwyspie Iberyjskim po najeździe arabskim w 711 roku. Królestwo zostało założone przez wizygockiego arystokratę Pelagiusza w 718 roku. Asturia na przełomie IX i X wieku przekształciła się w Królestwo Leónu, wydzieliło się z niej również Królestwo Galicji. Zobacz też Władcy Asturii Asturia Dawne królestwa Historyczne państwa na Półwyspie Iberyjskim Średniowieczna Hiszpania

188180

https://pl.wikipedia.org/wiki/Budda%20Siakjamuni

Budda Siakjamuni

Budda Siakjamuni (żył w latach prawdopodobnie 563–483 p.n.e.), właściwie Siddhartha Gautama z rodu Śakjów () – indyjski książę, filozof i reformator religijny, twórca buddyzmu. Życie Narodziny i młodość Siddharthy Zgodnie z przekazem sutr przyszły Budda jako bodhisattwa zstąpił z nieba Tuszita i narodził się na ziemi zgodnie ze swym ślubowaniem. Narodzinom jego towarzyszyły różne nadprzyrodzone znaki. Chłopiec przyszedł na świat nieoczekiwanie podczas podróży królowej w miejscowości Lumbini (dzisiejszy Nepal). Ojciec, król Suddhodana, pragnąc znać przyszłość jedynego potomka, wezwał do pałacu w Kapilavastu słynnego wówczas mędrca, Asitę. Ujrzawszy niemowlę, mędrzec ów zareagował nieco dziwnie dla zebranych: najpierw ogromnie się ucieszył, a następnie zapłakał. Zapytany o to, czy dziecku nie grozi jakieś niebezpieczeństwo, odparł, że nie widzi żadnych niebezpieczeństw, przeciwnie – syn Suddhdhany będzie wiódł święte życie, a jego wpływy będą dalekosiężne. Jednak jemu samemu, niestety, nie będzie dane dożyć tych dni. Taka perspektywa nie mogła ucieszyć władcy, który w jedynym synu pragnął widzieć godnego następcę tronu, a nie świętego czy mędrca. Serce monarchy ogarnął zapewne niepokój tym większy, że spotęgowany niefortunnym zgonem jego ukochanej żony – Mai Devi – zaledwie siedem dni po urodzeniu syna. Chłopcem zaopiekowała się wtedy siostra zmarłej królowej, Māhapajāpatī Gotami. Król pragnął, by syn przejął po nim tron – stworzył mu więc sztuczny świat w obrębie pałacowych murów, otoczył luksusem i zabronił kontaktu ze światem zewnętrznym, gdzie mogły na niego czekać "pokusy" skłaniające do świętego życia. Oto, jak Budda wspomina swoje beztroskie lata w pałacu ojca w rozmowie z mnichami, swymi uczniami: Siddhartha w wieku 16 lat poślubił księżniczkę Jasodharę, która pochodziła z tego samego miasta, i w wieku 29 lat miał z nią syna Rahulę. Jednakże najlepsze nawet luksusy i największe atrakcje nie mogły zabić w młodym, zdrowym królewiczu chęci poznania świata. Toteż, mimo zakazu ojca, opuścił on potajemnie pałac w towarzystwie służącego. Widok, który zobaczył, miał na zawsze zmienić jego życie i wpłynąć na jego wybór życiowej drogi. Pewnego dnia podczas przejażdżki, ujrzał niedołężnego starca i dowiedział się, że starość jest przeznaczona wszystkim. Drugą rzeczą była choroba – ciężko chory człowiek pokryty wrzodami, trzecią zaś śmierć – zwłoki niesione wśród lamentu żałobników. Czwarta – asceza – niosła ze sobą nadzieję i pocieszenie. Siddhartha ujrzał wędrownego pobożnego żebraka, mędrca, ubranego w prostą szatę. Mędrzec ten, w przeciwieństwie do ludzi chorych, starych i umierających, sprawiał wrażenie szczęśliwego. Jego widok sprawił, że Siddhartha zrozumiał swe przeznaczenie i postanowił uciec z pałacu, by szukać drogi wyzwolenia z cierpienia. Sam Budda tak komentuje swoje decyzje: Opuszczenie pałacu i poszukiwanie prawdy Pewnej nocy kazał osiodłać swojego konia i odjechał w towarzystwie oddanego sługi. Tradycja buddyjska określa ów moment mianem Wielkiego Odejścia. Jego wygląd jako dostojnego, zadbanego młodzieńca musiał bardzo kontrastować z przywdzianymi żebraczymi szatami do tego stopnia, że wieści o niezwykłym wędrowcu dotarły do króla Bimbisary – władcy sąsiedniego królestwa, który osobiście zapytał go o to. Wtedy Siddharta zdradził swe pochodzenie i oznajmił, że wiedzie takie życie z wyboru. Wkrótce wieści o tym dotarły do pałacu ojca i był to dla niego dodatkowy cios, że jego syn wiedzie życie żebracze. Poszukiwania zajęły Siddharcie 6 lat. Jako poszukiwacz prawdy spotkał się z najlepszymi wówczas mędrcami, Alarą Kalamą i Uddaką Ramaputtą. W krótkim czasie przewyższył obu, ale wciąż nie był zadowolony z uzyskanej od nich wiedzy. Następnie dołączył do grupy pięciu ascetów, którzy oddawali się surowym praktykom. Jako najgorliwszy w umartwianiu się został ich przywódcą. Kiedy jednak pewnego dnia zauważył, że z głodu nie jest w stanie się dobrze koncentrować, stwierdził, że i ta droga do niczego, poza śmiercią, go nie doprowadzi. Porzucił umartwienia jako bezwartościowe; wykąpał się i po raz pierwszy od wielu dni pożywił się ryżem, chlebem i kwaśnym mlekiem, które w czarce przyniosła mu wieśniaczka Sudżata. Oświecenie Po posiłku – najlepszym, jaki jadł od czasu opuszczenia pałacu – nabrał siły, aby kontynuować swoje postanowienie. Idąc, spotkał człowieka koszącego trawę i otrzymał od niego jej wiązkę, po czym znalazł spokojne miejsce do medytacji. Siddhartha usiadł pod drzewem Bodhi, w miejscu obecnie zwanym Bodh Gaja i stwierdził, że będzie tam siedział tak długo, aż nie rozwiąże zagadki cierpienia. Medytował przez 49 dni, przechodząc przez coraz głębsze fazy medytacyjnego wchłonięcia samadhi i wglądu dhjana, w czasie których ukazywał się mu demon Mara jako uosobienie niewiedzy i rozmaitych przeszkód na drodze do oświecenia. Siddhartha Gautama osiągnął wszechwiedzę: poznał wszystkie swoje wcielenia, poznał tajemnicę cierpienia (dukkha), zrozumiał, że świat jest pełen cierpienia i dowiedział się, co ma uczynić człowiek, aby nad cierpieniem zatriumfować (Cztery Szlachetne Prawdy). Osiągnął stan pełnego oświecenia. Było to anuttara samjak sambodhi – najwyższe pełne samooświecenie, wyzwolenie od cierpienia i zrozumienie jego przyczyn. Od tego momentu zwano go Buddą – przebudzonym. Przez kolejne tygodnie Budda pozostawał w medytacji, podczas których doświadczał różnych wizji niebiańskich istot, zastanawiał się, czy powinien głosić światu swą mądrość, ale wtedy zstąpił do niego Brahma i rozwiał jego wątpliwości. Nauczanie Dharmy Po tym, jak dostrzegli go przypadkowi przechodnie, bramin i kupcy, Budda zastanawiał się, kogo najlepiej byłoby nauczać w pierwszej kolejności. Dostrzegł w swym wglądzie, że jego nauczyciele w tym czasie już zmarli, więc postanowił powrócić do pięciu ascetów, których opuścił porzucając surowe praktyki. Odszedł więc od drzewa i udał się do Jeleniego Parku, gdzie spotkał swoich pięciu dawnych towarzyszy – ascetów. Wygłosił do nich swoje pierwsze legendarne kazanie Cztery Szlachetne Prawdy i tym samym puścił w ruch Koło Prawa. Następnie, w swym oświeconym wglądzie, dostrzegł on, iż w owym czasie na terenie królestwa Magadha, w którym się znajdował, najpotężniejszymi nauczycielami duchowymi byli trzej bracia Kasjapa z Uruwilwy, wyznawcy świętego ognia. Każdy z nich miał odpowiednio – 500, 300 i 200 uczniów. Udał się do nich, by nauczać ich Dharmy. Dokonał wtedy wielu cudów, zadziwiając braci swą mocą i zjednując ich jako swych uczniów. Wszyscy uczniowie braci również poszli za swymi nauczycielami, którym bezgranicznie ufali. W ten sposób Budda w krótkim czasie zyskał rzeszę uczniów. Wszyscy oni udali się następnie do króla Bimbisary. Widząc wielkie zgromadzenie mnichów, wśród których byli znani bracia Kasjapowie, mieszkańcy nie mogli wyjść z podziwu, co takiego się stało. Widząc to, najstarszy z nich wygłosił przemówienie do tłumów i wyjaśnił, dlaczego z radością chcą podążać za Buddą. Przysporzyło to Buddzie kolejnych zwolenników, w tym i samego króla Magadhy. Po 5 miesiącach od osiągnięcia Oświecenia postanowił powrócić w swe rodzinne strony do Kapilavastu. Z olbrzymią świtą tysiąca mnichów pokonywał on dziennie kilka kilometrów toteż jego sława znacznie wyprzedziła go i rodzina mogła przygotować się na spotkanie. Zorganizowano gorące powitanie w pobliskim parku. Jedynie żona Jasodhara nie wyszła naprzeciw Buddzie, twierdząc, że jeśli nadal coś do niej czuje, sam pojawi się w pałacu. I tak też Budda uczynił w towarzystwie najbliższych mnichów. Spędził on wtedy tydzień z rodziną, nauczając ich Dharmy. Wkrótce żona Jasodhara, syn Rahula, a także ciotka Mahapradżapati dołączyły do Sanghi. Odtąd sława Buddy nieustannie rosła i zastępy mnichów i świeckich zwolenników powiększały się również w sąsiednich królestwach. Wędrował po północnych Indiach, nauczając zasad swojej religii przez kolejnych 45 lat. Nauki swe zawsze dostosowywał do zdolności i zainteresowań swoich słuchaczy. Według szkół buddyzmu Wielkiej Drogi (mahajana) Budda Siakjamuni obrócił Kołem Dharmy, trzykrotnie udzielając w ten sposób trzech poziomów różnych nauk. Trzy cykle obejmują całość buddyjskich nauk przekazywanych we wszystkich istniejących obecnie szkołach buddyzmu. Jego uczniami zostawali nie tylko mnisi, ale też ludzie świeccy wszystkich stanów, także bramini, królowie. Potrafił nawracać kurtyzany, a nawet morderców, dokonując przy tym licznych cudów. Bynajmniej nie wszystkim była na rękę taka ogromna popularność Buddy. Nie wszyscy też zostawali jego uczniami, a niektórzy wręcz mu zazdrościli wpływów, próbując go nawet powstrzymać. Taką osobą okazał się jego kuzyn Devadatta, który najpierw był jego uczniem, lecz potem w swoim zaślepieniu ogłosił się większym mędrcem i za wszelką cenę chciał do siebie przyciągnąć zwolenników Buddy. Udawało mu się to początkowo wśród nowicjuszy, których skusił bardziej surowymi regułami niż w zgromadzeniu Buddy i rozgłaszaniem, że w porównaniu z nim mnisi Buddy sobie pobłażają. Jednakże to mu nie wystarczyło i zapragnął zabić Buddę, którego sławy w żaden sposób nie udało mu się osłabić. Wśród jego obmyślonych sposobów zgładzenia Buddy były nasłanie na niego łuczników, napuszczenie wściekłego słonia, jak również zepchnięcie głazu na ścieżkę, którą przechodził. Żaden z tych sposobów nie okazał się skuteczny, toteż jego frustracja narastała. Czarę goryczy przelało wydarzenie, które zapowiadało się całkiem dobrze. Spostrzegł on nagle w swych szeregach najwierniejszych uczniów Buddy i to go utwierdziło w przekonaniu, że jest niezrównany. Jednakże uczniowie ci mieli zadanie powierzone przez Buddę, aby sprowadzić z powrotem zbałamuconych przez Dewadattę mnichów. Kiedy ten spostrzegł, co się wydarzyło, dostał takiego ataku wściekłości, że po tym ciosie już się nie podniósł. Podupadł na zdrowiu i w krótkim czasie zmarł. Koniec życia i parinirwana W 80. roku życia Budda zapowiedział, że czas jego misji się kończy, a tym samym i jego życie. Wprawił tym stwierdzeniem w smutek swego najwierniejszego ucznia Ānandę, który błagał go, aby tego nie czynił. Przypomniał, że Budda przecież powiadał, że gdyby zechciał, mógłby żyć do końca świata. Wtedy Budda odparł, że mówiąc tak, wielokrotnie czynił aluzje i wtedy był odpowiedni czas na takie prośby, jednak nikt go wtedy o to nie poprosił. Dodał, że czas na podobne prośby się skończył, bo swej decyzji już nie odwoła. Postanowił, że uda się do miasta Kusinagar (Kusinara) by tam wejść w parinirwanę – stan poza życiem i śmiercią. Przedtem wygłosił swoje nauki, udzielił instrukcji, co należy czynić po jego odejściu i jak zebrać jego nauki. Ostatnimi słowami, jakie wypowiedział były: Zobacz też Budda Uwagi Przypisy Bibliografia Michael Carrithers Budda, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999. Sherab Chodzin Kohn, Życie Buddy, wyd. Czerwony Słoń, Gdańsk 2005. Nauka Buddy (wybór z sutr), oprac. Bukkyo Dendo Kyokai (Fundacja Propagowania Buddyzmu), Wydawnictwo "A", Kraków 2000. Linki zewnętrzne Zbiór sutr buddyjskich Reformatorzy religijni Siakjamuni Indyjscy filozofowie Urodzeni w VI wieku p.n.e. Zmarli w V wieku p.n.e. Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn religijnych Założyciele religii

188181

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zmierzch%20%C5%BCeglarski

Zmierzch żeglarski

Zmierzch żeglarski, zmierzch nautyczny lub zmierzch nawigacyjny (zwany również zmrokiem) – okres po zachodzie Słońca, kiedy środek tarczy słonecznej znajduje się już poniżej 6 stopni kątowych poniżej horyzontu (tarcza słoneczna oglądana z Ziemi ma średnicę ok. pół stopnia, tj. 0°30′), ale ciągle jest jeszcze wyżej niż 12° poniżej horyzontu. Nazwa tej fazy zmierzchu bierze się z faktu, że w tym czasie możliwe jest jeszcze dostatecznie wyraźne obserwowanie linii horyzontu, co ma szczególne znaczenie w astronawigacji (można zmierzyć kąt między horyzontem i gwiazdą), a więc możliwa jest nawigacja jednocześnie w oparciu o obiekty ziemskie, jak i niebieskie. Przed zmierzchem żeglarskim występuje zmierzch cywilny, a po nim – zmierzch astronomiczny. W Polsce północnej (na Kaszubach, na północ od linii północna Gdynia – Ustka, tj. na północ od 54°33′ stopnia szerokości geograficznej północnej) w okolicy momentu przesilenia letniego przez całą noc utrzymuje się zmierzch nawigacyjny – są to tak zwane białe noce żeglarskie. Dla granicznej szerokości jest to jedna noc, najbliższa dacie przesilenia, natomiast dla szerokości geograficznej Rozewia (54°50′) jest to już okres od ok. 11 do ok. 30 czerwca. W Polsce w miesiącach wiosenno-letnich, przez pewien okres nie ma nocy astronomicznej lub zmierzchu astronomicznego, gdyż po zmierzchu żeglarskim następuje bezpośrednio świt żeglarski (Słońce nie schodzi poniżej 12 stopnia pod horyzont). W zależności od szerokości geograficznej trwa między 13 a 29 czerwca. Przypisy Pory dnia Nawigacja Zdarzenia astronomiczne