Datasets:

armvectores

/

hyw_wikipedia_2023

like 0

Follow

ArmVectores 3

Սիւնիքի Մարզը եւ Արցախեան Ազատագրական Պատերազմը

Վարչատարածքային միաւոր Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ։ Կազմուած է 4 Դեկտեմբեր 1995 թուականին։ Կը ներառէ Կապանի, Գորիսի, Սիսիանի եւ Մեղրիի նախկին վարչական շրջաններու տարածքները։ Վարչական կեդրոնը՝ Կապան: Հիւսիսի մէջ սահմանակից է ՀՀ Վայոց ձորի մարզին, արեւելքէն՝ Քաշաթաղի շրջանին, արեւմուտքէն՝ Նախիջեւանի Հանրապետութեանը, հարաւէն՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետութեանը։ Տարածքը՝ 4506 քմ, բնակչութիւնը՝ 152,8 հազար (2003 թուական): Մարզին մէջ կայ 113 համայնք, որմէ 7-ը՝ քաղաքային, 135 բնակավայր (127-ը՝ գիւղ): Մարզը կը համապատասխանէ պատմական Սիւնիք աշխարհի Ծղուկ (յետագային Սիսիան), Հաբանդ կամ Ցագեձու (Գորիս), Աեւիք (Մեղփ), Բաղք, Զօրք եւ Կովասկան (Կապան) գաւառներուն։ Տարածքը յայտնի է նաեւ Զանգեզուր բնապատմական կամ պատմաաշխարհագրական անունով։ Արեւմուտքէն Զանգեզուրի լեռնաշղթայով մարզը կը սահմանազատուի Նախիջեւանի Հանրապետութենէն եւ ՀՀ Վայոց ձորի մարզէն, հիւսիս-արեւելքէն՝ Ղարաբաղի լեռնաւահանի կեդրոնական մասով անցնող եւ մինչեւ Արաքս գետը հասնող սահմանագիծն Է, հարաւէն՝ Արաքս գետը, ոաւ ՀՀ կը բաժնուի Իրանէն։ == Ազրպէյճանական ճնշումներու հետեւանքները Սիւնիքի մէջ == Ղարաբաղեան պատերազմը, հայ-Ազրպէյճանական սահմանային կռիւներն ու աւերածութիւնները, Ազրպէյճանի մէջ ծայր առած հայկական կոտորածներն ու հայերու բռնագաղթը Հայաստան, Հայաստանէն (նաեւ մարզէն) Ազրպէյճանցիներու հեռանալը, տնտեսական շրջափակումը, 1990-ական թուականներուն Սիւնիքի մարզի համար եղած տնտեսական ու մշակութային կեանքի կազմալուծման տարիներ։ Կապանի շրջանն Ազրպէյճանի հետ ունէր 80 քմ երկարութեամբ սահման։ Ազրպէյճանական կողմը պարբերաբար յարձակած է շրջանի սահմանամերձ գիւղերու վրայ։ Շրջանի ինքնապաշտպանութիւնը կազմակերպելու համար 1988 թուականի նոյեմբերէն շրջանի գրեթէ բոլոր գիւղերուն մէջ եւ Կապան քաղաքին մէջ ստեղծուած են «բաղաբերղ» (հրամանատարներ՝ Ռ. Գասպարեան, Ա. Յարաթիւնեան, Ս. Բաղդասարեան, Մ. Մորոոդեան), «շինարարների» (Բ. Գրիգորեան, Ս. Մկրտչեան), «շահումեան փողոցի» (Ռ. Աայեան), «դաւիթ Բեկ» (Գ. Մկրտչեան, Մ. Օհանեան), «հայոց պատմական իրաւունք» (Հ. Քոչարեան), «գարեգին Նժդեհ» (Մ. Մկրտչեան, Ա. Կարապետեան) կամաւորական ջոկատները։ 1989 թուականի վերջին ջոկատներու հրամանատարական կազմէն ձեւաւորուած է Կապանի պաշտպանական ռազմական խորհուրդը, ուր համակարգած է ջոկատներու ինքնապաշտպանական մարտերը, ստեղծած ուղեկալներ՝ Դաւիթ Բեկ, Կաղնուտ, Զայգամի, Կարմրաքար, Ուժանիս, Եղուարդ, Ագարակ, Սզնուտ, Ղարաչիման, Շիկահող, Արաշէն, Հանդ, Գեարդ, Հաջիբաջ գիւղերու եւ անոնց հարող բարձունքներու վրայ։ Նոյեմբեր 1990 թուականին կամաւորական ջոկատներու հաւաքին մէջ երկրապահ ջոկատներու ընդհանուր հրամանատար ընտրուած է Ա. Յարութիւնեանը, շտաբի պետ՝ Գ. Մկրտչեանը։ 1993 թուականին միացեալ ջոկատներու հիմքի վրայ կազմաւորուած է Կապանի առանձին մոտոերաձգային վաշտը (հրամանատարներ՝ 1990 թուական- Ա. Յարաթիւնեան, Մ. Օհանեան): ==== Կապանի զինուած ընդհանրումներ ==== Կապանի շրջանին մէջ յատկապէս լարուած իրավիճակ ստեղծուած է 1991 թուականի վերջին եւ 1992 թուականին։ Հակառակորդը տարբեր բարձունքներուն վրայ տեղակայուած հաուբիցներէն, նռնականետերրն, իսկ Զանգելանի եւ Կուբաթլորի շրջաններէն՝ «օասդ» կայանքներէն, թնդանօթներէն անընդմէջ հրթիռահրետակոծած է Կապան քաղաքը, Դաւիթ Բեկ, Եղուարդ, Ագարակ, Գեղանուշ, ճակատեն եւ այլ գիւղեր, նշանոցի տակ պահած Կապան-ճակատեն, Առնիկ եւ Ներրին Գեօդաքլիի հատուածները, Գորիս-կապան մայրուղին։ 1992 թուականի ամռանը ինչպէս մարզի միւս շրջաններուն, այնպէս ալ Կապանին մէջ հայկական յարաւարեւելեան բանակային կազմաւորումները (14՛ զօրամասի 4-րդ, Կապանի սահմանապահ գումարտակները. Սիսիանի եւ Կապանի առանձին մոտոերաձգային վաշտերը են) աշխոյժացած են ինքնապաշտպանական գործողութիւնները։ Ինքնապաշտպանութեան մասնակցած են «դնեպր» հրետանային խումբը, նաեւ «մեծն Տիգրան», «սուրմալու», «դաւիթ Բեկ», «մի սական», «սասունցի Դաւիթ», Արարատի, էջմիածնի եւ այլ շրջաններու կամաւորական ջոկատները։ 1992 թուականի վերջին եւ 1993 թուականին Հայաստանի Հանրապետութեան Պաշտպանութեան Նախարարութեան հարաւ արեւելեան զօրամիաւորումները լայնածաւալ հակայարձակումներով վնասազերծած են հակառակորդի կրակակէտերը եւ ետ շպրտած հակառակորդին մարզի սահմաններէն, ապահովա շրջանի անվտանգութիւնը։ Կապանի երկրապահ կամաւորական ջոկատը (հրամանատար՝ Մ. Օհանեան) մասնակցած է շրջանի գիւղերու ինքնապաշտպանական ու ազատագրական մարտերուն, 1992-1994 թուականին՝ Զանգելանի (Ղազանչի, Աղքենդ, Վերին Եմազլիի, Շարիֆան, Կարագեօլ, Մինջէան), Ֆիզուլիի (Բոիւք Բահմանլիի, Ղազախլար, Հորադիզ) եւ այլ շրջաններու ազատագրմանը։ Խումբէն զոհուած է 18, շրջանէն՝ 173 ազատամարտիկ։ ==== Գորիսի զինուած ընդհանրումներ ==== Գորիսի շրջանը իր 25 գիւղական բնակավայրերով Ազրպէյճանի հետ ունէր 100 քմ երկարութեան սահման։ Սկսած 1988 թուականէն՝ Ազրպէյճանցիները պարբերաբար յարձակած են շրջանի սահմանամերձ գիւղերու վրայ՝ առգրաւած, գողցած գիւղացիներու անասունները, պատանդած, սպաննած խաղաղ բնակիչներ։ Շրջանի ինքնապաշտպանութիւնը կազմակերպելու համար գրեթէ բոլու գիւղերուն եւ Գորիս քաղաքի մէջ կազմաւորուած են կամաւորական խումբեր ու աշխարհազօրային, որոնց հիմքի վրայ 1987 թուականին ստեղծուած է Գորիսի սահմանապահ միացեալ խումբերու խմբաւորումը, որուն հիմքի վրայ ալ 1992 թուականին ձեւաւորուած է Գորիսի պայմանագրային գումարտակը (հրամանատարներ՝ Ս. Խաչատրեան, Ս. Բաղդասարեան, Ա. Բէգլարեան, Մ. Պողոսեան, Մ. Գրիգորեան, Ս. Գալըստեան): Շրջանի սահմանամերձ տարածքներուն մէջ ստեղծուած են Խոզնավարի, Վաղատուրի, Խնածախի, Հարթաշէնի, Տեղի, Կոռնիձուի, Խնձորեսկի, Շուռնովսի ինքնապաշտպանական գօտիներ։ 1989 թուականին խորհրդային բանակի զինուորները եւ Ազրպէյճանական զինեալները զոհուած են Շուռնովս-խոզնավար գիւղերու միջեւ ինկած բնակավայրերու վրայ։ 1990 թուականին ուղղաթիռներով եւ «գրադ», «ռւռագան» կայանքներէն հրթիռակոծուած են Գորիս քաղաքը եւ շրջանի արեւելեան գիւղերը։ Գորիսի մէջ աւերուած են 528 պետական եւ մասնաւոր շինութիւններ, 6 մանկապարտէզ, 2 դպրոց։ Սահմանամերձ 16 գիւղէն 5-ը աւերուած է գրեթէ ամբողջովին, մնացածներուն մէջ չվնասուած մնացած է շինութիւններու ընդամէնը 15-20-ը։ Ավերածութիւնները ուղեկցուած են մարդկային զոհերով եւ վիրաւորներով։ Պարբերական հրթիռահրետակոծութիւններու, շրջափակման, կեանքի անվտանգութեան տարրական երաշխիքներու բացակայութեան պատճառով բնակիչներու մէհ մասը ստիպուած հեռացած է իր մշտական բնակավայրերէն։ 1992 թուականին Գորիսի եւ հանրապետութեան այլ շրջաններու կամաւորական ջոկատները ինքնապաշտպանական եւ ազատագրական մարտեր մղած են, անցնելով հակայարձակման՝ ազատագրած են Լաչինի շրջանի Ջիջիմլի-1, Ջիջիմլի-2 բնակավայրերը։ Տեղի գիւղի ջոկատը գրաւած է «թուրուսի խութ» կոչուող բարձունքը։ Զարգացնելով հակայարձակումները՝ Գորիսի շրջանի խումբերը եւ գումարտակը մասնակցած են Լաչինի («սարդասիրական միջանցք»), Շուշիի, Կուբաթլուի, Զանգելանի, Ֆիզուլիի (Հորադիզ) շրջաններու, Բերդաձորի (Եղցահող) ենթաշրջանի ազատագրական մարտերուն։ Գորիսի շրջանէն զոհուած է 168 ազատամարտիկ։ ==== Սիսիանի զինուած ընդհանրումներ ==== Սիսիանի շըրջանը Նախիջեւանի Հանրապետութեան հետ ունի 51 քմ երկարութեան սահման։ Նախիջեւանի Բիչանակ, Արաւսա եւ այլ գիւղերու մէջ տեղակայուած կրակակէտերէն հակառակորդը պարբերաբար ռմբակոծած, յաճախակի յարձակած է սահմանամերձ գիւղերու վրայ։ Սկսած 1988 թուականի վերջերէն՝ շրջանին ստեղծուած են ինքնապաշտպանական խումբեր, որոնք շուրջօրեայ հերթապահութիւն սահմանած են հայԱզրպէյճանական սահմանագօտիին մէջ, կեդրոնական մայրղիի տարբեր հատուածներուն մէջ։ ==== Կամաւորական մեծ խումբեր ==== Կամաւորական առաւել խոշոր ջոկատներ կազմաւորուած են Կորայքի մէջ (հիմնադիրներ՝ Ա. Առուստամեան, Հ. Աասքելեան, Զ. Եղիազարեան, Ս. Օհանեան), Անգեղակոթի մէջ (Ս. Կարապետեան, Հ. Հայոոպետեան, Ա. Յովհաննիսեան, Ն. Յարութիւնեան, Ս. Մուշափեան), Շաղատի մէջ (Գ. Խաչատրեան, Վ. Կարապետեան, Գ. Փանեան), Բարձրաւանի մէջ (Գ. Սահակեան), Բռնակոթի, Դարբասի, Աշոտաւանի, Ախլութեանի, Վսպորդիի, Հացաւանի եւ Թասիկի կամաւոր ազատամարտիկներու միաւորումէն՝ Ձորի գիւղերու միացեալ ջոկատը (ընդհանուր հրամանատար՝ Վ. Րակամեամ): 1990 թուականին Երեւանի մէջ կազմակերպուած է «սիւնիք» հայրենակցական միութիւն հասարակական կազմակերպութիւնը. «աֆղանցինեղյ» Սիսիանի մէջ, որ նիւթական օգնութիւն ցօյց տուած է շրջանի սահմանները պաշտպանող կամաւորական ջոկատներուն, նիւթական օգնութիւն ցոյց տուած է զոհուածներու ընտանիքներուն, կազմակերպած վիրաւոր ազատամարտիկներու բուժսպասարկումը։ Օգոստոս 1992 թուականին շրջանի կամաւորական խումբերու հիմնի վրայ կազմաւորուած է «սիսական» կամաւորական զօրամիաւորումը (հրամանատար՝ Հ. Ազղեամ, շտաբի պետ՝ Ա. Միմասեամ): Խումբերը առանձին կամ զօրամիաւորման կազմին մէջ մասնակցած են ՀՀ Սիսիանի, Գորիսի, Կապանի, ԼՂՀ Մարտակերտի, (Սարսանգի ջրամբար, Ումուլդու, Հաթերք, Ջանեաթաղ եւ այլն), Լաչինի («մարդասիրական միջանցք») ինքնապաշտպանական եւ ազատագրական մարտերուն։ Կորայքի սկաուտական խումբը (խմբապետ՝ Ա. Զոհրաբեան) մասնակցած է Նիւուաղիի ազատագրմանը։ Շրջանէն զոհուած է 105 ազատամարտիկ։ ==== Մեղրիի զինուած ընդհանրումներ ==== Մեղրիի շրջանի 14 գիւղերէն 3-ը Ազրպէյճանաբնակ էին, իսկ մի քանի հատը՝ խառը բնակչութեամբ։ Շրջանը Հհ-ի հարաւային դարպասն է, ունի առանձնայատուկ ռազմավարական նշանակութիւն։ Այն սահմանակից է Նախիջեւանի Հանրապետութեանը, հարաւէն՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետութեանը։ Շարժման զարգացումներուն զուգընթաց՝ շրջանին մէջ ստեղծուած են հանրահաւաքներ, ցոյցեր կազմակերպող խումբեր, որոնք 1989 թուականի վերջը համախմբուելով՝ կազմաւորած են կամաւորական ջոկատներ Մեղրիի (2), Ագարակի (4), Կուլիսի, Գորդեմնիսի եւ Կարճեւանի մէջ (միացեալ՝ 1), Վահոովարամ եւ Լեհվազում (միացեալ՝ 1), Մարալզամիի եւ Վարդանիձորի. Ալդարայի, Շուանիձորի (1) մէջ։ Մեղրիի մէջ Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակեան կուսակցութեան նախաձեռնութեամբ ստեղծուած է «փարամազ» կամաւորական խումբը։ 1990 թուականի վերջին ջոկատները միաւորուած են «ղեւոնդի» ջոկատին, որուն հիմքի վրայ կազմաւորուած է Մեղրիի վաշտը (հրամանատար՝ Ղ. Յովհաննիսեան), իսկ 1992 թուականին շրջանի ազատամարտիկներու, «ջիւանի» եւ «վայրի Սնդիկիէ ջոկատներու հիմքի վրայ` Մեղրիի առանձին մոտոհրաձգային զումարտակը (հրամանատար՝ Ռ. Գաբփելեան): 1993 թուականին կամաւոր ազատամարտիկներէն ստեղծուած է պայմանազոսյին գումարտակը (հրամանատար՝ Ա. Մովսիսեան): Մեղրիի պաշտպանութեանը մասնակցած են նաեւ Կապանի մոտոհրաձգային գունդի «լիճք» գումարտակը (հրամանատար՝ Ա. Թումանեան), «սասունցինէմ» (հրամանատար՝ Ա. Նհաիսեան) եւ այլ կամաւորական խումբեր։ Շարժման սկզբին Ազրպէյճանցիները խաղաղ հեռացած են շրջանէն։ Ազրպէյճանաբնակ Նիւուաղի գիւղը (սահմանակից էր Զանգելանի շրջանին) ունէր ռազմավարական կաճար դիրք եւ յարձակումներու ժամանակ կարող դառնալ բաց դարպաս դէպի Մեղրի։ Նիւուադիի մէջ տեղակայուած էին խորհրդային բանակի ստորաբաժանումներ եւ հակառակորդի ՄՀՆՋ-ականներ։ Կամաւորականներու առջեւ խնդիր դրուած էր գրաւել Նիւուադին։ 1990 թուականի գարնանը սկսած է գրոհը Ղ. Յովհաննիսեանի ղեկավարութեամբ եւ աւարտուած յաղթանակով։ Օգոստոս 1992 թուականէն շրջանի կամաւորական խումբերը եւ ռազմական միաւորումները գրաւած են «սոյըզ» բարձունքը։ 1988- 1994 թուականներուն շրջանի առանձին մոտոհրաձգային, պայմանագոսյին գումարտակները, կամաւորականները մասնակցած են Լաչինի («մարդասիրական միջանցք»), Կարղանի (Ծաւ եւ Ներքին Հանդ, «շքեօրոսթազ», «բարթազ», «սղըրթ» հանդամասէր), Ֆիզուլիի (Հոոոդիզ), Զանգելանի եւ այլ շրջաններու ինքնապաշտոյանական եւ ազատագրական մարտերուն։ Շրջանէն ռազմական տարբեր գործողութիւններու ժամանակ հրամանատարներ եղած են Ղ. Յովհաննիսեանը, Վ. Ազատեանը, Ա. Թումանեանը, Խ. Անդրէասեանը, Ա. Մովսիսեանը, Ռ. Գաբփելեանը, Ա. Կսաաղէտեանը, Վ. Մարզպանը, Մ. Անտօնեանը, Օ. Ասլանեանը եւ ուրիշներ։ Շրջանէն ՀՀ 2-րդ աստիճանի «մարտական խաչ» շքանշանով պարգեւատրուած են Ղ. Յովհաննիսեանը եւ Ա. Օհանեանը։ Զոհուած է 21 ազատամարտիկ։ == Պատկերասրահ ==

Չագալճըգ

Չագալճըգ (արաբերէն՝ جاقالجق‎) գիւղը կը գտնուի Սուրիո Չինարճըգ գիւղէն մօտ 1 քմ. հարաւ-արեւմուտք։ Ան կազմուած է 2 թաղերէ՝ գլխաւոր թաղը եւ Մաթըսլէք (բուն թաղէն հարաւ-արեւելք)։ == Հակիրճ պատմութիւն == XIX դարու սկիզբը գիւղը եղած էր Թրթռեան գերդաստանի բնակիչներուն կալուածը։ Ժամանակ մը ետք, ուրիշ թաղ մը կը կազմուի Մաթոսեան գերդաստանի բնակիչներուն հաստատումով Մաթըսլէք շրջանի մէջ։ 1911-ի մարդահամարին երկու թաղերը կ՛ապրին 25 ընտանիք կամ 143 անձ։ 1915-ի տարագրութեան ատեն կը զոհուին մօտաւորապէս բնակչութեան կէսը։ 1920-ին գիւղ կը վերադառնան միայն 50 անձ, 27 այլ գիւղացիներ մնալով շրջանէն դուրս (Հալէպ, Պէյրութ)։ 1947-ին հայրենիք կը ներգաղթեն 29 անձ։ 1955-ի գիւղի բնակչութեան թիւը կը հասնի 38 անձի։ 1993-ի տուեալներով գիւղը ունէր 48 անձ հայ բնակիչ կամ 13 տուն։ Կան նաեւ Հալէպէն հայեր, որ ունին իրենց անձնական տուներն ու կալուածները։ == Բնորոշիչ Կառոյցներ == Գիւղին գլխաւոր կառոյցներն են՝ Հսկայ սօսի ծառը որ Չագալճըգի աղբիւրին մօտ տնկուած է 1880-ական թուականներուն։ Ունեցած է մէկ դպրոց՝ Աւետարանական վարժարանը (1910-1934)։ Մաթըսլէք թաղի աղբիւրը։ == Մատենագիտութիւն == Յակոբ Չոլաքեան, «Քեսապ», Ա. հատոր, Հալէպ, 1995 Յակոբ Չոլաքեան, «Քեսապ», Գ. հատոր, Հալէպ, 2004 Յակոբ Չոլաքեան, «Քեսապի երեք օրերը», Երեւան, 2014 Սուրիական մարադահամար՝ http://www.cbssyr.org/new%20web%20site/General_census/census_2004/NH/TAB06-6-2004.htm Լոս Անճըլեսի Քեսապի Ուսումնասիրաց Միութիւն - Կայքէջ www.keaofla.com Լոս Անճըլէսի Քեսապի Ուսումնասիրաց Միութիւն - տարեկան գրքոյկ 25 թիւ՝1991-2015 Պէյրութի Քեսապի Ուսումնասիրաց Միութիւն - Ալպոմ Քեսապի եւ շրջակայից- Պէյրութ, 1955 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան - Հատոր 4, 7, 12 - Երեւան 1974-1986 Լոս Անճըլեսի Քեսապի Ուսումնասիրաց Միութիւն - Քեսապն ու քեսապցին - Լոս Անճըլես 2011

Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու Դրօշ

ԱՄՆ դրօշը Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու պետական դրօշն է։ Այն հաստատուած է 1776-ին՝ անկախութիւն նուաճելէն անմիջապէս ետք։ == Նկարագրութիւն == ԱՄՆ-ի դաշնակային կառուցուածքը արտայայտուած է երկրի պետական դրօշի վրայ։ Դրօշի վերին ձախ անկիւնը պատկերուած է սպիտակ հնգաթեւ աստղերով ուղղանկիւնին, աստղերու թիւը կը համապատասխանէ դաշնութեան մէջ մտնող նահանգներու թիւին․ այն պարբերաբար կը փոխուի. 50-րդ աստղը դրօշի վրայ աւելցած է 1959-ին, Հաւայան կղզիներուն նահանգի կարգավիճակ տալէն ետք։ Այդ դրօշը ուժի մէջ մտած է 4 Յուլիս 1960-ին։ Դրօշի հորիզոնական եօթ կարմիր եւ վեց սպիտակ շերտերը կը խորհրդանշեն անկախ պետութիւն ձեւաւորած բրիտանական տասներեք գաղութները (Դելաւեր, Փենսիլուանիա, Նիւ Ճերսի, Ճորճիա, Քոնեկտիկուտ, Մասաչուսեթս, Մերիլենտ, Հարաւային Գարոլինա, Հիւսիսային Գարոլինա, Նիւ Հեմփշիր, Վիրճինիա, Նիւ Եորք, Ռոտ Այլենտ)։ Վերին ձախ անկիւնը՝ կապոյտ դաշտին մէջ, պատկերուած սպիտակ աստղերու քանակը կը համապատասխանէ նահանգներու քանակին (ներկայիս անոնք յիսուն են)։ Կարմիրը կը նշանակէ դիմացկունութիւն, կապոյտը՝ յամառութիւն, արդարութիւն, զգօնութիւն, սպիտակը՝ անմեղութիւն եւ մաքրութիւն։ == Դրօշի կառուցուածքը == Չափերու նշանակութիւններն են՝ Լայնքը՝ A = 1,0 Երկարութիւնը՝ B = 1,9 Աստղերու տարածքի լայնքը՝ C = 0,5385 (A x 7/13, կը զբաղեցնէ եօթ շերտ) Աստղերու տարածքի երկարութիւնը՝ D = 0,76 (B × 2/5, դրօշի երկարութեան երկու հինգերորդը) E = F = 0,0538 (C/10, աստղերու տարածքի մէկ տասներորդը) G = H = 0,0633 (D/12, աստղերու տարածքի երկարութեան մէկ տասներկուերորդը) Աստղի տրամագիծը՝ K = 0,0616 Շերտի լայնքը՝ L = 0,0769 (A/13, դրօշի լայնքի մէկ տասներեքերորդը) == Աղբիւրներ == Վ․ Պ․ Մաքսակովսկի, «Աշխարհագրութիւն», 1993, «Լոյս» հրատարակչութիւն, էջ 183 == Ծանօթագրութիւններ ==

Գիւմրի

Գիւմրի (մինչեւ 1837-ը՝ Գիւմրի, 1837-1924 թուականներուն՝ Ալեքսանդրապոլ, 1924-1991 թուականներուն՝ Լենինական, բնակչութեան քանակով ու մշակութային նշանակութեամբ Հայաստանի Հանրապետութեան երկրորդ քաղաքն է, կը գտնուի Հայաստանի հիւսիս-արեւմտեան կողմը՝ Շիրակ մարզին մէջ, Ախուրեան գետի ձախ ափին, Երեւանէն 126 ք.մ. հեռաւորութեան վրայ։ Տարածքը՝ 3626 հա, 2012 թուականներու դրութեամբ ունեցած է 145,9 հազար բնակիչ, ծովու մակարդակէն բարձր է աւելի քան 1500 մ.։ Քաղաքի կարգավիճակն ունի 1840-էն։ Արեւմտեան մասը բարձրադիր է՝ կազմուած երկու սեղանաձեւ բարձունքներէ։ Աշխարհագրական դիրքը՝ հարթավայրային է, քիչ մասնատուած, ծածկուած 300-350 մ. հաստութեամբ լճագետային ու հրաբխային նստուածքներով։ Կլիման ցամաքային է, համեմատաբար տաք ամառներով ու ցուրտ ձմեռներով։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 7 °C է, Յունուարինը՝ -8 °C (նուազագոյնը՝ -35 °C), Յուլիսինը՝ 20 °C (առաւելագոյնը՝ 34 °C)։ Տարեկան տեղումները 500 մ.մ. են։ Կը գտնուի 8-9 աստիճանի երկրաշարժային գօտիի վրայ։ Վերջին ուժեղ երկրաշարժը տեղի ունեցած է 1988 թուականի Դեկտեմբեր 7-ին։ Նախորդ երկրաշարժը տեղի ունեցած է 1926 թուականի Հոկտեմբեր 22-ին։ Զինանշանը հաստատուած է 2001 թուականին։ Զինանշանի վրայի պատկերները ունին հետեւեալ նշանակութիւնը. Յովազը Բագրատունիներու զինանշանն է։ Վերջիններուս նստավայրը եղած է Շիրակի մարզէն ներս։ Կամարը, Արագած սարն ու եկեղեցին, կ՛արտայայտեն Գիւմրի քաղաքին բնորոշ բնութեան եւ ճարտարապետական տարրերը։ Լուսաւորիչի կանթեղ, ըստ առասպելի՝ Լուսաւորիչի կանթեղը կ՛այրի Արագածի գագաթներուն միջեւ։ Շաղուլը կը խորհրդանշէ՝ արհեստները եւ ճշտապահութիւնը։ Ցորենի հասկերը կը խորհրդանշեն լիութիւնը։ Գիրքն ու քնարը կը հանդիսանան կրթութեան ու գիտութեան, արուեստի ու մշակոյթի խորհրդանիշներ։ Քաղաքի խորհրդանիշը կը համարուի նաեւ «մուշուրպան»։ 21-րդ դարուն կիւմրեցիներուն քով սովորութիւն դարձած է հիւրերուն «մուշուրպա» նուիրելը (մուշուրպան պղինձէ ջրաման է, որուն մէջ ջուրը կը պահէ իր սառնութիւնը)։ 2013 թուականին Կիււմրիի մէջ կանգնեցուցած են Մուշուրպայի արձանը։ Ալեքսանդրապոլի զինանշանը այլ եղած է՝ վարի մասը եղած է Խաչ եւ Լուսին (մահիկ), որոնք իրարնէ կը բաժանուէին սանդուխներով։ Սանդուխները կը խորհրդանշեն այն, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցիի ընկերական աճի, վեր բարձրանալու հնարաւորութիւն ընձեռնուած է։ Խաչը խորհրդանշած է Արեւելեան Հայաստանը, իսկ մահիկը՝ Արեւմտեան Հայաստանը, ուրկէ գաղթած է Գիւմրիի բնակչութեան զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել Գիւմրիի Ժողովրդական ճարտարապետութեան եւ քաղաքային կենցաղի թանգարանին մէջ։ === Քաղաքի դրօշը === Աւագանիի կողմէն հաստատուած է 2011 թուականներուն։ Ան սպիտակ գոյն ունի՝ ոսկեզօծ երիզով։ Դրօշակի մէջտեղը զետեղուած է կարմիր խաչ՝ յովազի ոսկեգոյն պատկերով։ Դրօշակը լայնութեան եւ երկարութեան չափերու յարաբերութիւնն է 1։2-ի։ Դրօշակի վրայի պատկերները ունին հետեւեալ նշանակութիւնը. Սպիտակ գոյնը կը խորհրդանշէ խաղաղ ապրելու կամքը, Կարմիր խաչը՝ ժողովուրդին յարատեւման եւ քրիստոնէական հաւատքի խորհրդանիշն է, Բագրատունեաց զինանշանը հանդիսացող ոսկեգոյն յովազը կը խորհրդանշէ Հայաստանի անկախութիւնն ու պետականութիւնը։ == Աշխարհագրութիւն == Գիւմրին Հայաստանի Հանրապետութեան՝ մեծութեամբ, երկրորդ քաղաքն է։ Կը գտնուի Երեւանէն 126 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ՝ Շիրակի բարձրաւանդակի կեդրոնական մասը, ծովու մակարդակէն 1550 մեթր բարձրութիւն ունեցող հարթավայրին, Հայաստանի հիւսիս-արեւմուտքին, Ախուրեան գետի ձախ ափին։ Շիրակի բարձրավանդակի տափարակ մասի երկարութիւնը կը կազմէ մօտաւորապէս 35, իսկ լայնութիւնը՝ 25 քիլոմեթր, սահմանակից է Փամբակի արեւմտեան, Արագածի հրաբխային զանգուածի հիւսիսային ու արեւմտեան լեռներուն եւ նախալեռներուն։ Քաղաքն ունի աշխարհագրական յարմար դիրք, որ կ՛ակոսուի Չերքեզի, Ջաջուռի եւ ուրիշ ձորերով։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, ծածկուած լճագետային եւ հրաբուխային, շուրջ 350 մ․, հզօրութեան նստուածքներով։ Ուղիղ գծով Գիւմրիէն Սեւ ծով 196 ք․մ․ է, իսկ երկաթուղիով մինչեւ Մոսկուա՝ 2760 քիլոմեթր։ Գիւմրիի օդը կազդուրիչ է ու առողջարար, բուսականութիւնը տափաստանային է, գետահովիտներուն մէջ կ՛աճին ակասիա, թխկենի, հացենի եւ այլ ծառատեսակներ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Իզապէլ Պայրագտարեան

Իզապէլ Պայրագտարեան (1974[…], Զահլէ, Լիբանան). օփերային երգչուհի (սոփրանօ) Առաջադրուած է «Կրեմմի» մրցանակի։ 2002 թուականին ձայնագրուած է Գանատահայ ռեժիսոր Ատոմ Էկոյեանի «Արարատ» ֆիլմի համար՝ կատարելով Կոմիտասի ստեղծագործութիւններէն։ == Կենսագրութիւն == Իզապէլ Պայրագտարեանը ծնած է Լիբանանի Զահլէ քաղաքը։ Հանդէս եկած է Լիբանանի հայկական եկեղեցական համոյթին մէջ, այնուհետեւ տեղափոխուերէ է Գանատա, շարունակեր է երգել Թորոնթոյի հայկական եկեղեցական համոյթի մէջ։ 1997 թուականին աւարտեր է Թորոնթոյի համալսարանը: Հանդէս եկած է աշխարհի տարբեր բեմերու վրայ, արժանացեր բազմաթիւ բարձրագոյն պարգեւներու եւ մրցանակներու՝ Տոմինկոյի վոքալիսթներու մրցոյթի առաջին մրցանակին, Մեծ Բրիտանիոյ թագուհի Եղիսաբէթ 2-րդի ոսկէ մետալի, «Մեսրոպ Մաշտոց» Մետալ ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԻՒՆ ԱՆԹԻԼԻԱՍ - ԼԻԲԱՆԱՆ 15 Օգոստոս 15, 2004-ին եւ այլն։ Իզապէլ Պայրագտարեանի ձայնասկաւառակը Գանատայի մէջ ճանչցուած է լաւագոյնը։ Հանդէս կու գայ Նիւ Եորքի «Մեթրոփոլիթէն» օփերային թատրոնի մեներգչուհի, կը համագործակցի աշխարհի լաւագոյն ֆիլհարմոնիք նուագախումբերու հետ։ Ելոյթներով հանդէս եկած է Բլասիտօ Տոմինկոյի, Եօ-Եօ Մայի, Փինչաս Զուքերմանի հետ։ 2002 թուականին ձայնագրուած է Գանատահայ ռեժիսոր Ատոմ Էկոյեանի «Արարատ» ֆիլմի համար՝ կատարելով Կոմիտասի ստեղծագործութիւններէն։ Իր ձայնը կը հնչէ նաեւ «Մատանիներու տիրակալը» ֆիլմին մէջ։ Հայաստան կատարած այցելութիւններու ժամանակ հանդէս եկած է Հայաստանի պետական ֆիլհարմոնիք նուագախումբի հետ :: Այժմ ան կը ծառայէ որպէս Ձայնի փրոֆեսորի օգնական, Քալիֆորնիայի Սանթա Պարպարա համալսարանին մէջ: == Մրցանակներ == 2009 թ. առաջադրուած է «Կրեմմի» մրցանակի՝ լաւագոյն վոքալ կատարման համար։ Գանատայի արուեստի խորհուրդի մրցանակ «Մեթրոփոլիթեն» օփերայի ազգային խորհուրդի մրցանակ, 1997 Փլասիտօ Տոմինկօյի մրցոյթի 1-ին մրցանակ Էլիզապէթ թագուհիի կողմէն՝ ոսկէ մետալ, 2000 Juno-ի 4 մրցանակ == Ընտանիք == 2004 թուականին ամուսնացեր է դաշնակահար Սերուժ Գրաճեանի հետ։ Ունին երկու երեխայ՝ որդին՝ Արի եւ դուստրը՝ Լիան։ == Ժապաւէններ == Օփերային գիշեր Քէօլն (2005) Հենտել. Քսերքսես (Օփերա) (2005) «Երկար ճանապարհ դէպի տուն» (2005) Մոցարդ. Տոն Ժուան (Օփերա), ուղիղ հեռարձակում Զալցբուրկէն (2006) Great Performances at the Met: Կախարդական սրինգ (2007) Օփերա աստղերու տակ (2007) == Աղբիւրներ == Իզապէլ Պայրագտարեան Իր Տիրական Ներկայութեամբ Գերեց Եւ «Գրաւեց» Հանդիսականները Իզապէլ Պայրագտարեան Ելոյթ Կունենայ Արեւմտեան Թեմի Սրբոց Ղեւոնդեանց Տաճարին մէջ Կոմիտաս Վերակենդանացաւ Իզապէլ Պայրագտարեանի Շունչին Տակ ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԵՐԱԿԵՆԴԱՆԱՑԱՒ ԻԶԱՊԷԼ ՊԱՅՐԱԳՏԱՐԵԱՆԻ ՇՈՒՆՉԻՆ ՏԱԿ Քալիֆորնիայի Սանթա Պարպարա համալսարան == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Իզապէլ Պայրագտարեան Հայերուն միաւորում է անկախութիւնը. Իզապէլ Պայրագտարեանի բացառիկ հարցազրոյցը «Արմենպրես»-ին

Ամասիա

Ամասիա (թրք.՝ Amasya, յուն․՝ Ἀμάσεια), քաղաք եւ շրջան ներկայիս Թուրքիոյ հիւսիսային մասին մէջ, Սեւ ծովը թափուող Իրիս (այժմ՝ Եշիլըրմաք) գետի վրայ, որ քաղաքը կը բաժնէ երկու մասի։ Ամասիոյ նահանգի վարչական կեդրոնն է։ Պատմական առումով կը գտնուի Արեւմտեան Հայաստանի՝ Փոքր Հայքի մէջ։ Հիմնադրման օրէն մինչեւ հիմա Ամասիան համարուած է քաղաք։ Քաղաքը աւելի քան 2500 տարի է, որ պահպանած է Ամասիոյ անունը։ == Պատմութիւն == Ոմանք ենթադրաբար Ամասիան կը նոյնացնեն խեթական Կարախանա բնակավայրի հետ։ Հին ժամանակ կը մտնէր Փոքր Հայքի Առաջին Հայք շրջանը, իսկ Յուստինիանոս կայսեր (527-565) վարչական վերափոխութենէն յետոյ՝ Երկրորդ Հայքի մէջ։ Այժմ Ամասիոյ գաւառի (սանճակ) եւ գաւառակի (քազա) կեդրոնն է, որոնք կը պատկանին Սեբաստիոյ (Սվազի) նահանգին։ Երկարաձիգ ու հարուստ պատմութիւն ունի Ամասիան։ Պատմագիրները անոր հիմնադրումը վերագրում են Ալեքսանտր Մակետոնացիի ժամանակներուն (մ.թ.ա. IV դար)։ Անոնք կը հաղորդեն, որ քաղաքը կառուցուած է Ալեքսանտր Մակետոնացիի հրամանով` անոր հօրեղբայր Ամասիա-յի կողմէ, իսկ հետագային ընդարձակած ու վերակառուցած էր Միհրդատ Պոնտացին (մ.թ.ա. I դար), դարձնելով իր մայրաքաղաքը: Այդ ժամանակներուն Ամասիան Փոքր Հայքի ամենանշանաւոր քաղաքներէն էր եւ բանուկ ճանապարհներով կապուած էր Եւդոկիոյ, Սեբաստիոյ ու Խարբերդի: Ստրապոնը գրած է, որ իր հայրենի քաղաք Ամասիան ամուր քաղաք էր, շրջափակուած ամրակուռ պարիսպներու մէջ, իսկ Յովհաննէս Դրասխանակերտցին կը վկայէ, որ քաղաքը կը գրաւէր հսկայական տարածութիւն, «տիեզերասահման քաղաք» էր։ Այստեղ կառուցած էին արքունի պալատներ, կերտած Վանի ուրարտական կառոյցներու նման ձեռակերտեր, ստեղծած վիմափոր դամբարաններ։ Ամասիան, որ իր ընդհանուր համայնապատկերով նման էր հսկայական ամֆիթատրոնի մը, հին աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքներէն մէկն էր, Կոստանդին Ծիրանածինի յիշատակած Հայկական բանակաթեմի 7 նշանաւոր քաղաքներէն մէկը։ Հետագայ ժամանակներուն նոյնպէս Ամասիան խոշոր ու ծաղկուն քաղաք էր։ Արաբական հեղինակ Իպն-Պաթուտան գրած է, որ Ամասիան «մեծ ու գեղեցիկ քաղաք է. ունի գետեր, պարտէզներ, ծառեր եւ շատ պտուղներ: Գետերու վրայ կան անիւներ, պարտէզները ջրելու եւ խմելու ջուր հայթայթելու համար: Ունի լայն փողոցներ ու շուկաներ: Իբրեւ ծաղկուն քաղաք, Ամասիան իր վրայ կը գրաւէր շատ նուաճողներու ուշադրութիւնը: Հոն իշխած են հռոմէացիները, բիւզանդացիները, սելճուկները, մոնկոլները: Լենկթեմուրը 7 ամիս շարունակ պաշարած է այդ քաղաքը, բայց չէ յաջողած զայն գրաւել: Ամասիան թուրքերու կողմէ նուաճած է Պայազիտ Սուլթանի օրով, 1392 թուականին: Երբ այդ ժամանակներէն ալ սկսած է վայրէջք ապրիլ վաղեմի շէն ու ծաղկուն քաղաքը, XVIII-XIX դարերուն վերածուելով սովորական գաւառական անշուք կեդրոնի: Ան կարող է պարծենալ միայն իր անցեալի փառքով եւ յուշարձաններու ու հնութիւններու մնացորդներով, որոնց մասին յիշատակութիւններ ունին եւրոպական ճանապարհորդները` Տաւերնիեն, Տուրնեֆորը, Մորիերը, Համիլթոնը եւ ուրիշներ։ Ամասիոյ մէջ կնքուած է սուլթանական Թուրքիոյ եւ շահական Իրանի միջեւ 1555 թուականի հաշտութիւնը, որով Հայաստանն առաջին անգամ բաժնուած է այդ երկու պետութիւններու միջեւ։ == Բնակչութիւն == XIX դարու 70-ական թուականներուն քաղաքն ունէր աւելի քան 16 հազար հայ, թուրք եւ յոյն բնակիչ: XX դարու սկիզբին անոր բնակչութեան թիւը կը հասնէր մօտ 30 հազար մարդու, որու աւելի քան 35%-ը կը կազմէին հայերը։ Այստեղի հայերը երկու անգամ՝ 1895-1896 թուականներուն եւ 1915 թուականին ենթարկուեցան բնաջնջման ու տեղահանման։ 1895-1896 թուականներուն կոտորածներու ժամանակ զոհ գացին աւելի քան 1000 հայեր, իսկ մնացածը Մեծ Եղեռնի ժամանակ տեղահան եղան եւ ցրիւ եկան տարբեր կողմեր։ Ըստ 1929 թուականի վիճակագրական տուեալներու, Ամասիոյ մէջ կային միայն 400 հայ բնակիչ, իսկ 1971 թուականին՝ 300: == Տնտեսութիւն == Նոր ժամանակներուն Ամասիոյ բնակչութեան զբաղմունքները կը կազմէին արհեստները, տնայնագործութիւնն ու մանուֆակտուրային արտադրութիւնը, առեւտուրը, երկրագործութիւնն ու այգեգործութիւնը։ Հայերն այստեղ ունէին երկաթագործական, ատաղձագործական, կօշկակարական, կարի, մանածագործական, թիթեղագործական 95 արհեստանոց-խանութներ։ == Պատմամշակութային կոթողներ == Թէեւ Ամասիան շատ տուժած է 1734 եւ 1825 թուականներուն տեղի ունեցած աւերիչ երկրաշարժներէն, այնուամենայնիւ, այստեղ տարբեր վիճակի մէջ պահպանուած են հին եւ միջնադարեան յուշարձաններ, տարբեր կառոյցներու աւերակներ, զանազան հնութիւններ։ Հնադարեան բերդի աւերակները կը գտնուին քաղաքի դիմաց վեր խոյացող մերկ, անձրեւներէն լուացուած 200 մ. բարձրութեամբ ժայռի վրայ, որու «կատարը պսակուած է հսկայական, դղեակի խարխլուած պարիսպներով` հին արքունական պալատի աւերակներով, իսկ բերդի ոտքերու տակ փռուած էր երբեմն հռչակուած բուն քաղաքը։ Բերդի պատերուն վրայ կան շատ մակագրութիւններ եւ արձանագրութիւններ։ Կ'Ենթադրուի, որ Միհրդատ 6-րդը այստեղ կը պահէր իր գանձերը։ Պատմաճարտարապետական առումով յատկապէս յիշատակութեան արժանի են հնադարեան ժայռակերտ քարայր-դամբարանները, որոնք կը գտնուին բերդակիր լերան լանջին եւ կը վերաբերին հելլէնիստական ժամանակներուն։ Ատոնցմէ ամենաշքեղները Միհրդատի վիմափոր դամբարաններն են (թուրքերու կողմէ Այնալը-մաղարա կոչուած քարայրները), որոնք թիւով 3 հատ են, մեծութեամբ սենեակի չափ, իրարմէ անջատուած միջանցքներով եւ իրար հետ կապուած քարեղէն սանդուխներով։ Իրենց հնութեամբ ու ճարտարապետութեամբ քաղաքի յայտնի կառոյցներէն էին հայկական 4 եկեղեցիները՝ Ս. Աստուածածինը, որ կը համարուէր քաղաքի մայր եկեղեցին, Ս. Նիկողայոսը՝ կառուցուած 1218 թուականին, Ս. Յակոբը՝ կառուցուած 1255-ին եւ Ս. Գէորգը։ Քաղաքին մէջ եւ անոր շրջակայքին մէջ կային մի քանի ուխտավայրեր եւ երկու վանք։ Մզկիթներէն նշանաւորը սուլթան Պայազիտի ճամին էր՝ երկու մինարէով, մարմարեայ սիւներով, արաբական նկարներով ու քանդակներով շէնք մը, որ ընդգծուած էր քաղաքի ընդհանուր համայնապատկերին մէջ։ Իբրեւ գաւառի (իսկ այժմ վիլայեթի) կեդրոն, Ամասիոյ մէջ կառուցուած են վարչական զանազան շէնքեր, որոնք իրենց մեծութեամբ ու յարմարութեամբ կը տարբերուէին սովորական բնակելի տուներէն։ Ամասիոյ մէջ, Իրիս (Եշիլըրմաք) գետի վրայ կառուցուած էին 5 կամուրջ, որոնք իրար հետ կը միացնէին քաղաքի երկու մասերը եւ որոնց վրայէն կ'անցնէին դէպի Եւդոկիա ու Սեբաստիա տանող ճանապարհները։ Այդ կամուրջներէն մէկուն հիմքն ունի աւելի քան 2000 տարուան հնութիւն։ == Մշակոյթ == Ամասիան հայկական մշակոյթի նշանակալի կեդրոն էր։ Այստեղ XIX դարի երկրորդ կէսին եւ XX դարի սկիզբներուն կը գործէին հայկական 7 դպրոցնէր, որոնցմէ 3-ը եկեղեցիներուն կից էին, 5 մանկապարտէզ, Ազգային հիւանդանոց, կանանց կար ու ձեւի ուսումնարան, «Իրիս» թատերական ընկերութիւնը, մշակութային եւ կրթական բազմաթիւ ընկերութիւններ` Պարթեւական, Ներսիսեան, Կանանց կրթասիրաց եւ այլն, որոնք նպաստում էին քաղաքի մշակութային կեանքի յառաջադիմութեանը։ == Ականաւոր ամասիացիներ == Ստրապոն (մ.թ.ա. 63 թ.-մ.թ.ա. 21/25 թուականներ) - յոյն յայտնի հեղինակ, աշխարհագրագէտ Ամիրտովլաթ Ամասիացի (1420/25-1496) - միջնադարեան հայ ականաւոր բժիշկ, մատենագիր ու բառարանագիր Գալուստ Ամասիացին - բժիշկ, որ 1669 թուականին Պոլսոյ մէջ հրատարակած է իր բժշկարանըԿ'ենթադրուի, որ այստեղ ծնած է նաեւ Պոնտոսի թագաւոր Միհրդատ VI Եւպատորը (մ.թ.ա. 132-63 թուականներ)։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Քաղաքի պաշտօնական կայքը Տեղեկութիւն Ամասիոյ եղանակի մասին Allaboutturkey.com — Ամասիա Ամասիոյ լուսանկարները == Աղբիւրներ == Թ.Խ. Յակոբեան (1987)։ Պատմական Հայաստանի քաղաքները։ Երեւան։ «հայաստանէ, էջ 35-39:

Յակոբ Օշական

Յակոբ Օշական (9 Դեկտեմբեր 1883, Պրուսա - 17 Փետրուար 1948, Հալէպ), արեւմտահայ յայտնի գրագէտ, գրաքննադատ, ուսուցիչ եւ մանկավարժ։ Հայրն է ծանօթ գրագէտ Վահէ Օշականին։ == Կենսագրութիւն == Յակոբ Օշական 1921-ին Պոլսոյ մէջ՝ «Խոնարհները» խորագիրի տակ, կը հաւաքէ ու կը հրատարակէ հինգ պատմուածք՝ գրուած 1902-1921 թ.։ Այս հիմքի վրայ աշակերտները հետագային կը հրատարակեն առաւել ընդարձակ ժողովածու մը, ուր նոյն խորագիրի տակ կը հաւաքեն 1902-1924 թուականներուն գրուած պատմուածքները եւ «Շահպազը» վիպակը։ Յակոբ Օշականի երկերը՝ «Երկեր» անունով ժողովածուի անուան տակ, հրատարակուած է «Սովետական գրող» հրատարակչատան կողէն՝ 1979-ին, 488 էջ։ Իր հսկայական գիրքերու շարքը՝ «Համապատկեր Արեւմտահայ Գրականութեան» նուիրուած է արեւմտահայ գրականութեան։ == Երկերու մատենագիտութիւն == Խոնարհները, Ա. հատ. Տօգսանը, Տօպիճը, Պաղտօն, Կ. Պոլիս, 1920, 124 էջ: Խորհուրդներու մեհեանը, Կ. Պոլիս, 1922, 128 էջ: Երբ պատանի են, Կ. Պոլիս, 1926, 124 էջ: Մնացորդաց, հատ. 1, Գահիրէ, 1932, 560 էջ: Մնացորդաց, հատ. 2, Գահիրէ, 1932, 540 էջ: Մնացորդաց, հատ. 3, Գահիրէ, 1934, 656 էջ: Ստեփանոս Սիւնեցի, Փարիզ, 1938, 128 էջ: Հայ գրականութիւն, Երուսաղէմ, 1942, 672 էջ: Երբ մեռնիլ գիտենք: Վարդանանք (Խորհուրդ հայ միջնադարէն), Երուսաղէմ, 1944, 76 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 1, Երուսաղեմ, 1945, 368 էջ: Սփիւռքը եւ իրաւ բանաստեղծները (Վահան Թէքէանի առթիւ), Երուսաղէմ, 1945, 112 էջ: Վկայութիւն մը, Հալէպ, 1946, 128 էջ: Քաղհանք, Երուսաղէմ, 1946, 128 էջ: Օրն օրերուն: Խորհուրդ (մեր ժամանակներէն), Երուսաղէմ, 1946, 81 էջ: Արեւելահայ բանասիրութիւնը եւ Էջմիածին, Անթիլիաս, 1948, 216 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 5, Երուսաղէմ, 1952, 488 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 2, Երուսաղէմ, 1953, 448 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 3, Երուսաղէմ, 1954, 184 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 4, Երուսաղէմ, 1956, 524 էջ: Հայ գրականութիւն, Երուսաղէմ, 1956, 684 էջ: Հայ գրականութիւն, Երուսաղէմ, 1957, 692 էջ: Խոնարհները, Պէյրութ, 1958, 368 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 6, Պէյրութ, 1968, 356 էջ: Երկեր. Ծակ-Պտուկը, Հաճի Մուրատ, Հաճի Ապտուլլահ, Անթիլիաս, 1973, 536 էջ: Երկեր. Պատմվածքներ, Երեւան, 1979, 488 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 7, Անթիլիաս, 1979, 440 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 8, Անթիլիաս, 1980, 504 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 9, Անթիլիաս, 1980, 536 էջ: Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, հատ. 10, Անթիլիաս, 1982, 648 էջ: Երբ հիները կը կարդանք, Պէյրութ, 1983, 128 էջ: Կայսերական յաղթերգութիւն, Պէյրութ, 1983, 212 էջ: Մայրիներուն շուքին տակ, Պէյրութ, 1983, 152 էջ: Մինչեւ ո՞ւր, Պէյրութ, 1983, 96 էջ: Նամականի, հատ. Ա., Պէյրութ, 1983, 128 էջ: Քնարախաղեր, Պէյրութ, 1983, 112 էջ: Հրաշքը, Անթիլիաս, 1984, 72 էջ: Երկնքի ճամբով, Պէյրութ, 1985, 136 էջ: Սահակ Պարգեւեան, Պէյրութ, 1985, 468 էջ: Սիւլէյման էֆէնտի, Պէյրութ, 1985, 240 էջ: Վահան Թէքէեան, Պէյրութ, 1985, 168 էջ: Երբ պատանի են: Մարօ, Պէյրութ, 1986, 152 էջ: Մեր մատենագիրները (վերլուծումներ), Անթիլիաս, 1987, 120 էջ: Մնացորդաց, հատ. Ա, Անթիլիաս, 1988, 552 էջ: Մնացորդաց, հատ. Բ, Անթիլիաս, 1988, 536 էջ: Մնացորդաց, հատ. Գ, Անթիլիաս, 1988, 624 էջ: Երեք թատերախաղեր (Նոր պսակը: Կնքահայրը: Աքլորամարտը), Սան Ֆրանսիսքօ, 1990, 676 էջ: Կեանքին պէս (հեքիաթ մը մեր ժամանակներէն), Լոս Անճելըս, 1995, 284 էջ: Ծակ-Պտուկը, Անթիլիաս, 1996, 328 էջ: Հարիւր մէկ տարուան: Հաճի Մուրատ: Հաճի Ապտուլլահ: Սիւլէյման էֆէնտի, Անթիլիաս, 1996, 472 էջ: Գրականութեան համար, Երեւան, 1997, 96 էջ: Աստուած կ՚իջնէ: Երբ մեռնիլ գիտենք (թատերական երկեր), Պէյրութ, 1998, 96 էջ: Երկեր. Խոնարհները, Խոնարհներու մեհեանը, Երբ պատանի են, Անթիլիաս, 1998, 616 էջ: Մոռցուած բաներ (արձակ էջեր), Պէյրութ, 1998, 136 էջ: Սերմնացան (արձակ երկեր), Պէյրութ, 1998, 160 էջ: Արեւելահայ դէմքեր, Պէյրութ, 1999, 336 էջ: Զուգակշիռ արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութեանց, Պէյրութ, 1999, 248 էջ: Հարիւր մէկ տարուան: Հաճի Ապտուլլահ, Երեւան, 2000, 298 էջ: Անգղին կտուցին տակ (տեսական գրութիւններ), Պէյրութ, 2008, 352 էջ: Մաթիկ Մելիքխանեան (վէպ), Պէյրութ, 2010, 280 էջ: Գիրքերու քովն ի վեր, Պէյրութ, 2011, 256 էջ: Օսկի օրրանը եւ գրական այլ էջեր, Պէյրութ, 2011, 240 էջ: Քննադատական (յօդուածներու ժողովածու), Պէյրութ, 2013, 212 էջ: == Աղբիւր == Հայ Կեանք եւ Գրականութիւն, Յարութիւն Քիւրքճեան, երկրորդական բաժին Ա. տարի, էջ 187: == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղում == Hakob Oshakan

Måneskin

Måneskin, Իտալական ռոք խումբ մըն է Հռոմէն: Գլխաւոր երգիչն է Տամիանօ Տէյվիտ, կիթառիսթներ Վիքթորիա տը Անկէլիս եւ Թոմըս Ռաճի, եւ թմփկահար Իթըն Թորչիօ: Խումբը դարձաւ հանրածանօթ երբ երկրորդ հանդիսացան Իտալական X Factor երգի մրցոյթին 2017 թուականին: Խումբը առաջին հանդիսացաւ Սանռէմօ Երգի Փառատօնին 2021 թուականին, իսկ Իտալիան ներկայացնելով Եւրատեսիլ Երգի Մրցոյթին արժանացան առաջնութեան, «Zitti e buoni» երգով: == Ծանօթագրութիւններ ==

10 Մարտ

10 Մարտ, տարուան 69-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 70-րդ) օրն է։ == Դէպքեր == == Ծնունդներ == 1900, Արամ Հայկազ (Չեքեմեան), ամերիկահայ արձակագիր (մահ.՝ 1986)։ == Մահեր == 1915, Կարապետ Պետիկեան, հայ բժիշկ (ծն.՝ 1887)։ == Տօներ ==

Միքայէլ Սերեան (Պանդուխտ)

Միքայէլ Սերեան (Պանդուխտ) (1884, Յունան, Մուշ - 1920, Սարիղամիշ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւն), հայ ռազմական գործիչ, ֆետայի, Հայաստանի երկրապահ զօրամասի հրամանատար: 1918 թուականի Սարդարապատի հերոսամարտի հրամանատարներէն մէկը: Ս․Դ․Հ․Կ․-ի մարտական դպրոցի ներկայացուցիչ։ == կենսագրութիւն == Ծնած է Մշոյ դաշտի Յունան գիւղը 1884-ին, եւ այդ պատճառով յաճախ յիշուած է Մշեցի Պանդուխտ անունով: Դեռ փոքր տարիքին, ականատես ըլլալով իր ծննդավայրին շուրջ պատահած թուրք-քրտական խժդժութիւններուն եւ ազդուելով անոնցմէ, կը զինուորագրուի հայ ազատագրական պայքարին: 1904-ին կը միանայ Սասնոյ ֆետայական շարժման`յարելով Դաշնակցութեան: 1905-ին, կը ներգրաւուի ամբողջ Անդրկովկասի մէջ բռնկած հայ-թաթարական կռիւներուն եւ ձեռք կը ձգէ մարտական հմտութիւն: 1906-ին յատուկ նպատակով կ'անցնի Պուլկարիա, ուր կը հետեւի զինուորական կրթութեան: Զինուորական Վարժարանի միամեայ դասընթացքներէն ետք կը դառնայ ռումբեր պատրաստելու մասնագէտ: Մինչ այդ Հ.Յ.Դ.-էն ներս տեղի կþունենան ցնցումներ եւ գաղափարական տարակարծութիւններ, որու պատճառով անկէ կը հեռանան Անդրանիկ եւ Պանդուխտ: == «Հրասիրտները» մատենաշարին երրորդ հատորը == Սոյն հատորը նուիրուած է ռազմական-կուսակցական գործիչ Պանդուխտին: Անոր անունը թէեւ կը հոլովուի յատկապէս Սարդարապատի հերոսամարտին առիթով, սակայն Դոկտ. Եղիկ Ճէրէճեան պատմագիտական ուսումնասիրութեամբ կը ներկայացնէ Սերեանի անցած կեանքի ուղին, հասարակական գործունէութիւնը, մարտական ճանապարհը եւ բազում այլ նիւթեր։ == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Պատմութիւն Ս. Դ. Հնչակեան կուսակցութեան (1887-1962), հատ. Ա., խմբ. Ա. Կիտուր, Պէյրութ, 1962, 640 էջ։ Պատմութիւն Ս. Դ. Հնչակեան կուսակցութեան (1887-1962), հատ. Բ., խմբ. Ա. Կիտուր, Պէյրութ, 1963:

Արա Ճուհարեան

Արա Ճուհարեան, ճարտարապետ, բանաստեղծ, խմբագիր եւ հրապարակագիր: == Կենսագրութիւն == Արա Ճուհարեան ծնած է Հալէպ եւ 2006-ին փոխադրուած է Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններ, որպէս ղեկավար ճարտարապետ ունեցած է ծաւալուն գործունէութիւն: Նախագծած, ծրագրած եւ հովանաւորած է շինարարական աշխատանքներ՝ պանդոկներ, հիւանդանոցներ եւ բնակելի շէնքեր, Տուպայի, Ռաս էլ Խէյմէի եւ Շարժայի մէջ: == Դասախօսական շարք == 2004 թուականին, Շարժայի Օհաննէսեան վարժարանի հոգաբարձութեան հրաւէրով ընկերակցած է իր հօր,մեծահամբաւ ուսուցիչ եւ «Մրգաստան» հայերէն լեզուի դասագիրքերու հեղինակ Կարապետ Ճուհարեանի, ուր միասնաբար կատարած են տասնօրեայ դասախօսական շարք մը՝ միջին արեւելքի հայախօս պատանիներու համար Հայերէն լեզու դասաւանդելու եղանակին շուրջ: == Խմբագիր «Շիրակ» ամսագիր == Ան վարած է գլխաւոր խմբագիրի պաշտօն՝ Թէքէեան Մշակութային Միութեան «Շիրակ» գրականութեան եւ Արուեստներու ամսագիրին: == Հայերէն Լեզու եւ Գրականութիւն == Արա Ճուհարեան որպէս հրապարակագիր ունի յօդուածներ հայերէն լեզուի ուսուցման եւ գրականութեան շուրջ հրատարակուած՝ Շիրակի, Զարթօնքի եւ այլ պարբերականներու մէջ: == Երկեր == Արա Ճուհարեան հեղինակն է՝ «ԵՐԿՈՒ» խորագիրով բանաստեղծութիւններու հատորի մը (119 էջ), որ 2001 թուականին արժանացած է Գէորգ Մելիտենեցի Գրական Մրցանակին: «ԵՐԿՈՒ» հատորը նուաճած Է «worldcat» համաշխարհային գրադարաններու ցանցին եւ «VIAF» վիրդուալ (virtual) միջազգային հեղինակութիւն ֆայլ հարթակին, որոնցմէ են՝ Ամերիկեան Քոնկրէսի Գրադարան, Ֆրանսայի Ազգային Գրադարան եւ Գերմանիոյ Ազգային Գրադարան: == Աղբիւրներ == Վերջին իսկական Աղընցին (Վաղաւեր) Բանաստեղծութիւն ԳԻՐՔ Բ. 2016 «ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԻՆ ԳԻՐԸ ԱՆՈՐ ՆԿԱՐԱԳՐԻՆ ՆՄԱՆ ԱՆՓՈՓՈԽ Է» ՀԱՅ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՑԱՆՑԸ Նաւահանգիստ Հօրս Գիրքերը Բանաստեղծություններ / Արա Ճուհարեան Անթիլիաս : Տպարան Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 2001 ԳՐԱԴԱՐԱՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՀԱՎԱՔ ԳՐԱՑՈՒՑԱԿ Երկու / Արա Ճուհարեան. 119 էջ Անթիլիաս : Գէորգ Մելիտինեցի գրական մրցանակ, 2001 Արա Ճուհարեան։ ՀՕՐՍ ԳԻՐՔԵՐԸ 2 editions published in 2001 in Armenian and held by 7 WorldCat member libraries worldwide identities Erku by Ara Chuharean Գիտութիւնների Ազգային Ակադեմիայի Հիմնարար գիտական գրադարան Երկու / Արա Ճուհարեան Virtual International Authority File Երկու (Բանաստեղծութիւններ)

Պրիւժ

Պրիւժ կամ Բրիւգգէ, (հոլ.՝ Brugge [ˈbrʏʝə], ֆրանսերէն՝ Bruges), Պելճիքայի Արեւմտեան Ֆլանդրիա նահանգի գլխաւոր քաղաքն է։ Եւրոպայի ամենագեղատեսիլ քաղաքներէն մէկը։ Բնակչութիւնը՝ 118 509 մարդ (1 Յունուար 2022)։ Միջնադարեան շրջանին, երբ քաղաքը կը գտնուէր իր ծաղկման գագաթնակէտին ունէր աւէլի քան 200,000 բնակիչ։ == Բնակչութիւն == Պրիւժը կարեւոր տնտեսական քաղաք է։ XX դարուն վերջերը քաղաքէն քիչ մը հեռու կառուցուած է ժամանակակից նաւահանգիստ Զեպռիւկէն, անոր շնորհիւ Պրիւժը վերադարձած է իր կորսնցուցած ծավալային առեւտուրի քաղաքի տիտղոսը։ == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Բիւրականի աստղադիտարան

Վիքտոր Համբարձումեանի անուան Բիւրականի աստղադիտարան, աստղադիտարան Հայաստանի Բիւրական գիւղին, Արագած լեռան լանջին։ Կը պատկանի ու կը կառավարուի Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի կողմէ։ Կ՚ենթադրուի Արեւելեան Եւրոպայի եւ Միջին Արեւելքի կարեւորագոյն աստղադիտարաններէն մէկը։ == Պատմութիւն == Հիմնուած է 1946 թուականին Վիքտոր Համբարձումեանի ջանքերով ու ինք եղած է աստղադիտարանի առաջին տնօրէնը։ Աստղադիտարանի ճարտարապետն է Սամուէլ Սաֆարեանը։ Բիւրականի աստղադիտարանի առաջին աստղագետներն են Հայկ Պատալեանը, Բենիամին Մարգարեան, Ռուբեն Սահակեան, Գրիգոր Գուրզադեան, Լիւդվիք Միրզոեանը, Նինա Իվանովեան, Վաղարշակ Սանամեանը, Մարատ Առաքելեանը, Եդուարտ Խաչիկեանը եւ Կարլոս Գրիգորեանը։ == Կառուցուածք == Բիւրականի աստղադիտարանը կը գտնուի Արագած լեռան հարաւային լանջին՝ Հայաստանի Արագածոտնի մարզի, Բիւրական գիւղին։ Նաեւ 40°20′07″Հյ 44°16′25″Աե աստիճաններուն, Երեւանի 50 քմ հիւսիսը, 1500 մեթր բարձրութեան վրայ։ Աստղադիտարանը կազմուած է երկու մասերէն՝ բնակելի աւաններ եւ գործառնական մասեր, որ կը պարունակէ դիտաշտարակները, վարչական եւ տարրալուծարանի շէնքերը, ժողովասրահը եւ հիւրերու տունը։ Արտաքին մուտքի աստիճանները ունի իւրայատուկ ճարտարապետական ոճ։ == Աստղադիտակները == === Խոշոր աստղադիտակներ === ZTA-2.7 - 2.7 մետր Կասեգրէյնի լուսարձակը, Բիւրականի հիմնական աստղադիտակն է։ Աշխատած է 1975 թուականին։ Ծրագրած է Բագրատ Յովհաննիսեանը, Ռուսաստանի LOMO ընկերութեան։ 103/136/213 սմ Շմիդ համակարգի աստղադիտակը։ Գործածուած է 1960 թուականին։ 53/53/180 սմ Շմիդի հեռադիտակ === Փոքր աստղադիտակներ === 50 սմ լուսարձակ 40 սմ լուսարձակ 20 սմ լուսարձակ === Ռատիօ օբդիք աստղադիտակ (Radio Optical Observatory) === PDS-1010A - (խտութիւնը չափելու գործիք) == Աղբիւրներ ==

Սանահինի Վանք

Սանահինի վանք, միջնադարեան վանական համալիր, կը գտնուի Հայաստանի Հանրապետութեան Լոռիի մարզին մէջ, համանուն գիւղին մէջ, ներկայիս՝ Ալավերդի քաղաքի շրջագիծէն ներս։ Հնին ժամանակ կ մտնէր Մեծ Հայքի Գուգարք աշխարհի (նահանգի) Տաշիր գաւառի մէջ։ 1996 թուականին ՄԱԿԳՄԿ-ի կողմէն Հաղբատի վանքի հետ միասին ճանաչուած է համաշխարհային մշակութային ժառանգութեան մաս։ Սանահինի վանական հաստատութիւնը հիմնած է Հայոց թագաւոր Աշոտ Գ․ Ողորմածը 966 թուականին։ Սանահինը դարձած է Կիւրիկեաններու վարչական կեդրոնը եւ տոհմական դամբարանը (մինչեւ XII դ. կէսը), ինչպէս նաեւ եղած է Կիւրիկեան թագաւորութեան եկեղեցական թեմի առաջնորդ-եպիսկոպոսի աթոռանիստը (մինչեւ XI դ. կէսը)։ X-XI դդ. եղած է մշակութային կեդրոն, ունեցած բարձրագոյն տիպի դպրոց, դրան կից՝ հարուստ գրադարան։ XII դ. վերջին, Տաշիր գաւառի կազմին մէջ, Սանահինը դարձած է Զաքարեաններու սեփականութիւնը եւ տոհմական հանգստարանը։ Սանահինը կրկին վերածած է գիտամշակութային կենդրոն, նուիրատուութիւններու հաշուին ձեռք բերած ընդարձակ կալուածներ։ Սանահինի համալիրի կազմին մէջ են՝ Սբ. Աստուածածին եւ Ամենափրկիչ եկեղեցիները, 3 գաւիթ, գրատունը, զանգակատունը, ակադեմիան, Սուրբ Գրիգոր փոքրաչափ եկեղեցին՝ մատուռը։ Համալիրի հնագոյն եկեղեցին՝ Սբ. Աստուածածինը, կառուցուած է 928 - 944 թթ.-ին։ Գմբէթավոր դահլիճ տիպի վաղագոյն օրինակներէն մէկ է։ Ներսը պահպանուած են որմնանկարներու հետքեր։ Սուրբ Աստուածածին եկեղեցուց հարավ Ամենափրկիչ եկեղեցին է վանքի գլխավոր տաճարը, որը 957-966 թթ.-ին կառուցած է Աշոտ Գ․ Ողորմածի կինը՝ Խոսրովանոյշը։ Հայ միջնադարեան քանդակագործութեան արժէքաւոր օրինակ կը հանդիսանայ արեւելեան ճակտոնապատի վերին մասի կտիտորական կոմպոզիցիան, ուր դեմառդեմ կանգնած Գուրգէն (Կիւրիկէ) եւ անոր եղբայր՝ Անիի Սմբատ Տիեզերական թագաւորները կը պահեն տաճարի մանրակերտը։ Հայկական միջնադարեան աշխարհիկ շինութիւններու եզակի նմոյշ է վանքի ակադեմիան՝ Մագիստրոսի ճեմարանը։ Կառուցուած է X դ. վերջաւորութեան XI դ. սկիզբին, Սուրբ Աստուածածին եւ Ամենափրկիչ եկեղեցիներուն միջեւ ընկած տարածքէն ներս։ Գրատունը (կոչուած է նաեւ նշխարատուն) կը գտնուի շէնքերու խումբին հիւսիս-արեւելեան կողմը։ Կառուցուած է 1063 թ.-ին՝ Դաւիթ Անհողինի դուստր Հրանոյշ թագուհիի միջոցներով։ Գրատան հարաւ-արեւելեան անկիւնին կից է Սբ. Գրիգոր եկեղեցին (X դ. վերջ)։ Յօրինուածքային տարբեր լուծումներ ունին Սանահինի վանքի գաւիթները։ Առաւել պարզ է գրատան գաւիթը, որ կառուցուած է XII դ. վերջին - XIII դ. սկզբին, գրատան հարաւային պատին կից։ Ամենափրկիչ եկեղեցւոյ գաւիթը (ներքին գաւիթ) կառուցուած է 1181 թ.-ին (ճարտարապետ Ժամհայր)։ Այն չորս կեդրոնական, սիւներով գաւիթներու տիպի առաւել վաղ օրինակներէն է։ Հայկական գաւիթներու եզակի օրինակ է Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ գաւիթը (Մեծ գաւիթ, Դուրսի գաւիթ), որ կառուցած է իշխան Վաչէ Վաչուտեանը 1211 թ.-ին։ Մեծ գաւիթի հիւսիսային պատին կից է Սանահինի վանքի զանգակատունը (Հայաստանի հնագոյն օրինակներէն մին)։ Կառուցուած է 1211 - 1235 թթ.-ին։ Տեկորատիւ հարդարանքով յատկապէս աչքի է ընկնում արեւմտեան ճակատը։ Վանքի տարածքէն դուրս պահպանուած են Սուրբ Յակոբ եկեղեցւոյ աւերակները (թուագրուած է Xդ. 2-րդ կէս), Ս. Յարութիւն եկեղեցին (XIII դ. 1-ին քառորդ)։ Սանահինի մէջ պահպանուած են երկու աղբիւրներ, մէկը՝ նախկին գիւղամիջին (XII դ. վերջ - XIII դ. սկիզբ, երկկամար բացուածքով՝ թաղածածկ սրահ է), միւսը՝ վանքի հիւսիսային պարսպապատին կից (1831 թ. միակամար բացուածքով)։ Միջնադարեան հայկական ճարտարապետութեան ճարատարապետական լաւագոյն կառոյցներէն է Սանահինի կամուրջը։ XII դ. վերջաւորութեան կառուցել տուած է Վանենի թագուհին։ Կամուրջով կ՛անցնի Սանահինի վանքը տանող ճանապարհը։ Միաթռիչք (թռիչքի երկարութիւնը 18,6 մ․), կամարակապ կամրջի աջակողմեան խելը՝ բարձրադիր ժայռի վրայ է, իսկ ձախակողմեանը՝ գետի ցածրադիր ափին, որուն հետեւանքով կամրջի այս կէսը զգալի վերելք ունի դէպի կեդրոն, իսկ միւս կէսը հարթ է։ կամրջի քարաշէն պատնէշի վրայ առիւծներու բարձրաքանդակներ են։ Սանահինի համալսարանը (Սանահինի դպրոց), միջնադարեան Հայաստանի նշանաւոր ուսումնա-դաստիարակչական եւ գրչութեան կեդրոն էր։ Հիմնադրուած է 966 թ.-ին՝ Աշոտ Գ․ Ողորմածի կնոջ՝ Խոսրովանոյշ թագուհու պատուէրով։ XI դ. 1-ին կէսին դպրոցէն ներս բացուած են հռետորական, փիլիսոփայական, երաժշտական, բժշկական վարժարանները, դասաւանդուած «եօթ ազատ արուեստներ», տոմար եւ այլ գիտութիւններ։ Սանահինի համալսարանին կից ստեղծուած է նաեւ մատենադարան։ Այն ունեցած է յատուկ շէնք, սակայն ապահովութեան համար՝ ձեռագիրներուն մէկ մասը, պահուած է անմատչելի քարայրներու մէջ։ Սանահինի մէջ պահպանուած են աւելի քան 50 խաչքար՝ վանքի տարածքին, գերեզմանոցին, նախկին գիւղամիջին մէջ։ Յատկապէս արժէքաւոր են՝ Գրիգոր Տուտեորդիի (Սուրբ Յարութիւն եկեղեցւոյ հիւսիսային պատին տակ, 1184 թ., գործ՝ Մխիթար Կազմիչի) եւ Սարգիսի (Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ գաւիթի արեւմտեան պատի տակ, 1215 թ.) խաչքարերը, որոնք միջնադարեան Հայաստանի քանդակային արուեստի լաւագոյն նմուշներէն են։ Սանահինի արեւելեան կողմը կանգնած են՝ Սուրբ Կարապետ եկեղեցին (X դ. վերջ - XI դ. սկիզբ), արեւմուտքին՝ բարձրադիր դիրքով, Սարգիսի մատուռը (XII դ. վերջ - XIII դ. սկիզբ)։ Վանքի անունունը ունի այսպիսի բացատրություն`Սանահինի եւ Հաղպատի վանքերը կառուցվել են միարժամանակ,Սանահինը աւելի արագ է կառուցվել,հետեւաբար այն կոչվեց Սա-Նա-Հին,այսինքն Սանահինը Հաղպատից աւելի հին է: Խորհրդային իշխանութեան տարիներուն Սանահինի վանքը եղած է պետական պահպանութեան ներքո. կատարուած են ամրակայման եւ վերականգնման աշխատանքներ։ 1998 թ․-ին՝ ՀՀ Կառավարութեան որոշմամբ, այն յանձնուած է Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածինի տնօրինութեան։ 2001 թ․-ին Սանահինի համալիրը ընդգրկուած է ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային մշակութային արժէքներու ցանկին մէջ։ == Ճարտարապետութիւնը == == Պատկերասրահ == == Տե՛ս նաեւ == Սանահին (գիւղ) Հաղբատի վանք == Արտաքին Յղումներ == Վանքի մասին findarmenia.com կայքում Armeniapedia.org: Sanahin (անգլ.) Armenica.org: Sanahin (անգլ.) Սանահինի վանք 360 Համայնապատկեր

Զաւէն Ռուպեան

Տոքթ. Զաւէն Ռուպեան (ծն.՝ 1914, Մարաշ), ատամնաբոյժ, ջութակահար։ == Կենսագրութիւն == Մեծ Եղեռնին, ենտանեօք դէպի Տէր Զoր աքսորուելու պահուն հրաշքով կ՝ ապաստանի հալէպ, կէս ճամբայէն փախուստ տալով։ 1919-ին ընտանեօք կը վերադառնայ Մարաշ եւ ականատես կ՝ ըլլայ 1920-ի Մարաշի աղէտին։ 1922-ին Հալէպ գալով իր նավնական եւ միջնակարգ ուսումը կը ստանայ Հայ Աւետ. Վարժարանը, զոր աւարտելով իր ուումը կը շարունակէ Ալեփօ Գոլէճը։ Ապա բարձրագոյն ուսում ստանալու համար կը յաճախէ Պէյրութի Ամերիկաեն Համալսարանը, ուրկէ 1940-ին շրջանաւարտ կ՝ ըլլալ որպէս վիրաբոյժ-ատամնաբոյռ։ Կը հաստատուի Հալէպ։ Մօտէն կը հետաքդքրուի մեր ազգային կեանքով, մանաւանդ Մարաշի հայրենակցական Միութեան գործունէութեամբ որուն նախագահը կ՝ ըլլայ երկար տարիներ։ սոյն պաշտօնը կը վարէ ամենայն ձեռնհասութեամբ եւ 1961-ին կը փոխադրուի Պէյրութ։ Տոքթ. Զ. Ռուպեան պատանի հասակէն հետաքրքրուած է նուագով եւ մասնագիտացած ջութակի մէջ։ 1950-ական թուականներուն նուագած է Ասլամազեան լարային քառեակին մէջ եւ ղեկավարած այս։ Ումբը։ Նուագած է նաեւ բազմաթիւ խումբերու մէջ, իր կամաւոր ծառայութիւնը բերելով ազգային բազմաթիւ ձեռնարկներու։ Սոլիստն է եւ Հիմնագիրներէն Պէյրութի «Ժէոնէս Միւզիքալի» Սենֆոնիէթա օրքէսթրին։ Գնահատական դերեր ստացած է Վենետիկի Մխիթարեան Հայրերէն եւ Երեւանի Ռատիոժամի Տնօրէնութիւնէն։ Թէ որպէս վիրաբոյժ-ատամնաբոյժ եւ թէ ջութակահար՝ Տօքթ. Զ. Ռւպեան սիրուած եւ յարգուած անձնաւորբւթիւն մըն է: == Ծանօթագրութիւններ ==

Սրբուհի Շուշան

Սրբուհի Շուշան, Վարդենի (409-475) Վարդան Մամիկոնեանին դուստրը եւ Ս. Սահակ Հայրապետին ծոռը։ Ան կը դաստիարակուի Ս. Սահակին եւ մեծ մօր՝ Սահականուշին շունչին տակ: Հօր կեանքն ու նահատակութիւնը կը ներշնչեն զինք՝ նուիրեալ ու հաւատացեալ քրիստոնեայ մը դառնալու։ Աւազանի անունը Վարդենի էր, բայց կը կոչուի Շուշան՝ իր արտակարգ բարեպաշտութեան շնորհիւ։ Կ'ամուսնանայ Վրաստանի թագաւորին որդիներէն մէկուն՝ Վազգէնին հետ եւ կ'ունենայ երեք որդի ու դուստր մը: Վարդանանց պատերազմէն ետք Յազկերտ արքային եւ անոր յաջորդներուն հալածանքները կը շարունակուին Հայաստանի եւ Վրաստանի մէջ` այս անգամ ի գործ դնելով աւելի խարդախ եւ նենգ միջոցներ: Հայաստանի մէջ հաւատուրացութիւնը ամէն տեղ կը քաջալերուի նիւթական բարիքներու շռայլումով եւ պետական պաշտօններու բաշխումով: Այս քաղաքականութեան իբրեւ հետեւանք, իրենց քրիստոնէական կրօնին վրայ հաւատարիմ մնացող հայ նախարարներուն տոհմիկ իշխանութիւններն ու հայրենի կալուածները կը բռնագրաւուին եւ կը տրուին անարժան մարդոց ու կրօնափոխ դարձած դաւաճաններուն: == Շուշանիկին տանջանքները == Բազմաթիւ հարազատներուն նահատակութիւնն ու բարձրաստիճան հոգեւորականութեան եւ հայ նախարարներուն գերեվարութիւնը մեծապէս ազդած էին Շուշանիկին վրայ, սակայն այնքան ատեն, որ բազմաթիւ եկեղեցիներ կառուցած եւ քրիստոնէական բարի համբաւի տէր Աշուշա բդեշխը կենդանի էր (իր աները), Շուշանիկ կը շարունակէ ապրիլ խաղաղ կեանքով` իր չորս զաւակներուն եւ ամուսնոյն հետ, Ցուրտաւի մէջ: Աշուշայի մահէն ետք, երբ Վազգէն կը ժառանգէ հօր իշխանութիւնը, Վրաստանի մէջ կացութիւնը ամբողջութեամբ կը փոխուի: Շուշանիկին փառատենչ ամուսինը Պերոզ արքային թագաւորութեան 8-րդ տարին (466-ին) կ'երթայ Տիզբոն, ուր արքային ներկայութեան ուրանալով քրիստոնէական կրօնը` պաշտօնապէս կ'ընդունի զրադաշտականութիւնը: Անոր այս հաւատուրացութեան իբրեւ վարձատրութիւն` Պերոզ ոչ միայն իր աղջիկը կնութեան կու տայ անոր, այլեւ ընդարձակելով Գուգարքի բդեշխ Վազգէնին իշխանութեան սահմանները` անոր կը շնորհէ աղուանից երկիրին փոխարքայութիւնը, ինչպէս նաեւ գերիշխանութիւն` արեւելեան Վրաստանի թագաւորին վրայ, որուն մայրաքաղաքը` Մծխեթան, մօտիկ էր Ցուրտաւի մէջ գտնուող Վազգէնին բերդին: Ահա հոսկէ կը սկսին Ս. Շուշանիկին չարչարանքները: Ըստ Յակոբ Երէցի վկայութեան, երբ Շուշանիկ կ'իմանայ, որ իր ամուսինը ճշմարիտ Աստուածը ուրացած` մոգերու ընկերակցութեամբ կը վերադառնար Ցուրտաւ, իրեն հետ առնելով իր երեք տղաներն ու մէկ աղջիկը` եկեղեցի կ'երթայ աղօթելու: Երեկոյեան ժամերգութենէն ետք չուզելով վերադառնալ պալատ, ապաստան կը գտնէ եկեղեցւոյ կողքին գտնուող փոքրիկ տնակի մը մէջ, ուր խոր սուգի կը մատնուի իր ամուսնոյն հաւատուրացութեան համար: Վազգէն Ցուրտաւ վերադարձին, երբ կ'իմանայ եղելութիւնը, կը հրամայէ բանտարկել Ս. Շուշանիկը նոյն տնակին մէջ եւ մինչեւ իսկ զրկել զայն բաւարար սնունդէ: Այնուհետեւ, ան կը փորձէ, որ Շուշան հրաժարի իր քրիստոնէական հաւատքէն, բայց ան կը մերժէ հրաժարիլ այն հաւատքէն, որուն համար իր հայրը քաջաբար կռուած ու զոհուած էր: Ան նոյնիսկ կը զրկէ ամուսինը երեխաները տեսնելու հնարաւորութենէն: Ս. Շուշանը դժուարութեամբ կը համոզեն պալատ վերադառնալ: Պալատ վերադառնալէ ետք, ան որեւէ կապ չ'ուզեր ունենալ իր ամուսինին հետ: Ապարդիւն կ'անցնին զինք հաւատուրացութեան մղելու բոլոր միջոցները: Վազգէն կը սկսի ծեծել ու չարչարել զինք, ապա կը հրամայէ, որ բանտ նետեն զինք եւ միայն գարեհաց ու ջուր տան իրեն: Ան կ'արգիլէ նաեւ բոլորին մուտքը իր քով՝ վէրքերը դարմանելու համար: Բայց ապարանքին եկեղեցւոյ Յակոբ երէցը, չվախնալով բռնաւորէն, կը յաջողի ներս մտնել ու տեսնելով իր հոգեւոր դստեր խեղճ ու թշուառ վիճակը, կը սկսի մանկան մը նման հեկեկալ: Մինչդեռ Քրիստոսի քաջասիրտ դուստրը ինք կը սկսի մխիթարել անոր՝ ասելով. «Մի՛ լար իմ վրաս, քանզի առանց նեղութիւններու ու չարչարանքներու ո՛չ ոք կրնայ արդարներու օթեւանը մտնել ու Աստուծոյ արքայութիւնը ժառանգել»: Շուշանիկ արիաբար կը տանի բոլոր չարչարանքները, մինչ անհաւատ ամուսինը աւելի կը կատղի տեսնելով Շուշանին համբերութիւնը: Բանտին մէջ Շուշանիկ իրեն հետ ունէր Քրիստոսի իսկական խաչափայտէն մասունք մը, որ ժամանակ մը իր մօտ պահելէ ետք Տարօնէն իրեն այցելութեան եկած Սահակ-Մեսրոպեան աշակերտներէն Անդրէաս վարդապետին միջոցով կ'ուղարկէ Հայաստան, իսկ իրմէ անբաժան կը մնայ Ս. Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսէն ստացած փոքրիկ աւետարան մը, որուն ամէնօրեայ ընթերցումով կը գտնէր իր հոգեկան մխիթարութիւնն ու զօրութիւնը: Տարիներ կ'անցնին: Տագրոջը՝ Ջոջիկ իշխանին խնդրանքով, Վազգէն թոյլ կու տայ Շուշանին միայն վիզին շղթան հանել, որպէսզի կարենար գլուխը կաշիէ բարձի վրայ դնել ու քիչ մը հանգստանալ: Սուրբ Հոգիին զօրութիւնն ու ներկայութիւնը այնքան կը մխիթարէր ու կը զօրացնէր Աստուծոյ համար շղթայուած այդ վկան, որ ան իրեն համար բերուած գարեհացն ու ջուրն ալ շատ կը համարէր եւ երբեմն շաբաթով ծոմ կը պահէր, միայն Շաբաթ ու Կիրակի օրերուն պատառ մը հաց կը ծամէր Ս. Հաղորդութենէն ետք: Հաւատացեալ քրիստոնեաներ անոր այցի կու գային եւ կը խնդրէին, որ իրենց ուխտին համար աղօթէ, բարեխօսէ Աստուածամօր ու Երկնաւոր Հօր մօտ. հիւանդները կու գային իր մօտ բժշկութեան խնդրանքով, եւ այս ձեւով ան արդէն իսկ իր կենդանութեան կը վայելէր հրաշագործ սուրբի համբաւ` վառ պահելով հաւատացեալներու սիրտին մէջ քրիստոնէութեան յոյսի եւ լոյսի կանթեղը` հալածանքներու եւ դառն փորձութեանց ժամանակ: Իսկ հաւատուրաց իր ամուսինը տեսնելով Շուշանիկին ծով համբերութիւնն ու անընկճելի կամքը, յաճախ կ'անարգէր ու կը ծեծէր զայն, անուանելով «Աշխարհաւեր Վարդանին Դուստրը»: Օր մը Վազգէն այնքան կը կատղի, որ լախտով կը յարձակի Շուշանիկին վրայ եւ հարուածելով` մահացուօրէն կը վիրաւորէ զայն: Այն ատեն Շուշանիկին մեծ տագրը՝ Ջոջիկ, վրայ հասնելով կ'ազատէ զայն եղբօր ձեռքէն եւ կիսամահ վիճակի մէջ, կը տանի ու կը պահէ ապահով տեղ մը: Սակայն իր ստացած վերջին վէրքերէն ծանրօրէն հիւանդացած, իր բանտարկութեան եւ կրած չարչարանքներուն եօթներորդ տարին, 45 տարեկան հասակին , ան կ'աւանդէ իր հոգին 472 թուականին` արժանանալով նահատակութեան լուսապսակին: Անոր մահուան սնարին մօտ ներկայ կը գտնուին Ջոջիկ իշխանը, Սամուէլ եպիսկոպոսապետը, Յովհան եպիսկոպոսը, իր խոստովանահայրը եւ այլ քահանաներ, որոնք ըստ Շուշանիկին փափաքին, մեծ շուքով կը տանին ու կը թաղեն զինք` իբրեւ իրենց թագուհին, Ցուրտաւի այն եկեղեցւոյ մէջ, ուր ան ապաստանած էր առաջին անգամ: == Շուշանիկին նուիրուած տօնը == Ըստ Յակոբ Երէցին կողմէ տրուած տեղեկութեան, Շուշանիկին մահուան թուականն էր 17 հոկտեմբեր 472, թէեւ հայկական աղբիւրները կու տան «Քաղոց ամսոյն 17-ին» բացատրութիւնը, որ կը համապատասխանէ 25 դեկտեմբեր 470-ին: Շուշանիկին գերեզմանը շուտով կը դառնայ ուխտատեղի հայ եւ վրաց հաւատացեալներուն համար. իսկ հետագային ան կը դասուի սուրբերու շարքին եւ անոր համար Հայ եկեղեցւոյ տօնացոյցին մէջ կը նշանակուի յիշատակութեան եւ տօնախմբութեան յատուկ օր: === Վազգէնին մահը === Ս. Շուշանիկը տանջամահ ընող Վազգէնը իր արժանի պատիժը կը ստանայ 482-ին: Արեւելեան Վրաստանի Վախթանգ թագաւորը, որ մինչ այդ պարսից արքային ենթակայ քաղաքականութիւն կը վարէր, կ'ըմբոստանայ պարսկական գերիշխանութեան դէմ, առաջին հերթին իր հեղինակութիւնը հաստատելու համար ամբողջ Վրաստանին մէջ` ան կը յարձակի Գուգարքի հաւատուրաց Վազգէն իշխանին վրայ եւ կը սպաննէ զայն: == Աղբիւրներ == Ղուկաս վրդ. Ինճիճեան, Վարք Սրբոց, Վենետիկ, 1832 == Ծանօթագրութիւններ ==

Փիոթր Տոսթոյեւսքի

Փիոթր Միխայլովիչ Տոսթոյեվսքի (ռուս.՝ Фёдор Михайлович Достоевский), ռուս մեծ գրող, գրականագէտ, փիլիսոփայ եւ հրապարակախօս։ Ռուս գրականութեան դասականներէն եւ համաշխարհային լաւագոյն վիպագիրներէն մէկը։ Անոր ստեղծագործութիւնները իրենց արժանի տեղը կը գրաւեն համաշխարհային գրականութեան գանձարանին մէջ։ «Քարամազով եղբայրները» կը համարուի բոլոր ժամանակներու 100 լաւագոյն վէպերէն մէկը։ === Մանկութիւն եւ պատանեկութիւն === Փիոթր Տոսթոյեւսքի ծնած է 30 Հոկտեմբեր 1821-ին (11 Նոյեմբերին) Մոսկուա։ Ան ընտանիքին ութ զաւակներէն երկրորդն էր։ Կրտսեր քոյրը՝ Լիուպով կը մահանայ 1829-ին՝ ծնելէն ետք, երբ ապագայ գրողը եօթ տարեկան էր։ Տոսթոյեւսքի կը յիշէր, որ իր «մայրն ու հայրը աղքատ աշխատաւորներ էին»։ Հակառակ հօր չքաւորութեան՝ Տոսթոյեւսքի հիանալի կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն ստացած է, որուն համար ամբողջ կեանքին ընթացքին երախտապարտ եղած է ծնողներուն։ Անոր կարդալ սորվեցուցած է մայրը՝ «Հին եւ Նոր կտակարաններու հարիւր չորս սուրբ պատմութիւն» գիրքով։ «Քարամազով եղբայրներ» վէպին մէջ ծերունի Զոսիման կը պատմէ, որ մանկութեան տարիներուն այդ գիրքով կարդալ սորված է։ Երեխային վրայ մեծ ազդեցութիւն ձգած է նաեւ պիպլիական Եհովայի գիրքը։ Մանուկ հասակէն, իսկ աւելի ուշ՝ յատկապէս աքսորավայրին մէջ, ուր Տոսթոյեւսքի կրնար կարդալ Աստուածաշունչը կը դառնայ գրողին կեանքին գլխաւոր գիրքը։ 1831-էն ընտանիքը կը սկսի ամառը անցընել Մոսկուայէն դուրս՝ իր համեստ կալուածին մէջ, ուր Տոսթոյեւսքի կը ծանօթանայ գիւղացիներու հետ եւ կը ճանչնայ ռուսական գիւղը։ Գրողին խօսքերով, մանկութիւնը անոր կեանքին լաւագոյն շրջանը եղած է։ Հայրը իր մեծ որդիներուն լատիներէն կը սորվեցնէր։ Տնային ուսուցումը աւարտելէ ետք Տոսթոյեւսքի մեծ եղբօր՝ Միխայիլին հետ շուրջ մէկ տարի ֆրանսերէն կ'ուսումնասիրէ Քաթերինեան եւ Ալեքսանդրովեան ուսումնարաններու ուսուցիչ Ն. Տրաշուսովի քով. վերջինիս որդին՝ Ալեքսանդր Տրաշուսովը, տղոց թուաբանութիւն կ'ուսուցանէր, իսկ միւս որդին՝ Վ. Տրաշուսովը՝ գրականութիւն։ 1834-1837 Միխայիլ եւ Տոսթոյեւսքի կ'ուսանէին Լ. Չերմակի մոսկոֆեան հեղինակաւոր թոշակատունը։ === Երիտասարդութիւն === 1837 թուականը Տոսթոյեւսքիին համար խիստ կարեւոր թուական մը կը դառնայ. կը մահանայ մայրը, կը մահանայ Փուշքինը, որուն ստեղծագործութիւններով մեծցեր էին ինքն ու եղբայրը, կը տեղափոխուի Փեթերսպուրկ եւ կ'ընդունուի Գլխաւոր ճարտարագիտական ուսումնարան։ Միխայիլ եւ Փիոթր Տոսթոեւսքիները կը փափաքէին գրականութեամբ զբաղիլ, սակայն հայրը կ'ըսէր, թէ գրողի աշխատանքը չի կրնար ապահովել եղբայրներուն ապագան, եւ կը ստիպէ, որ տղաքը ընդունուին ճարտարագիտական ուսումնարան, որուն շրջանը աւարտելէ ետք, ստանձնած ծառայությունը նիւթական բարեկեցութիւն կ'երաշխաւորէր։ «Գրողի օրագիրը» գործին մէջ Տոսթոեւսքին կը յիշէ, թէ ինչպէս էին եղբայրներով Փեթերսպուրկի ճամբուն վրայ «Կ'երազեն միայն բանաստեղծութեան եւ բանաստեղծներու մասին», իսկ ինքը «միտքին մէջ անդադար վէպ կը յօրինէր վենետիկեան կեանքին վերաբերեալ»։ === Գրական Առաջին Ստեղծագործութիւններ === Ուսումնարանը ուսանողութեան տարիներուն՝ 1840-1842, Փիոթր Տոսթոեւսքին կ'աշխատէր «Մարիա Սթիուըրթ» եւ «Պորիս Կոթունով» թատերախաղերուն վրայ։ Յունուար 1844-ին ան կը գրէ եղբօրը, որ աւարտած է «Ժիտ Եանկել» թատերախաղը։ Պատանեկան այդ առաջին ստեղծագործութիւնները չեն պահպանուած։ 1843-ի վերջին եւ 1844-ի սկիզբին Տոսթոեւսքին կը թարգմանէր Էժեն Սիւի «Մաթիլտա» վէպը, իսկ ավելի ուշ՝ Ժորժ Սանթի վէպը՝ միաժամանակ սկսելով աշխատիլ իր՝ «Խեղճ մարդիկ» վէպին վրայ։ Երկու թարգմանութիւններն ալ մնացած են անաւարտ։ Զինուորական ծառայութենէն ազատելէ շուրջ մէկ տարի առաջ՝ Յունուար 1844-ին, Տոսթոեւսքի կ'աւարտէ Պալզաքի «Էժենի Կրանտէ» վէպին առաջին ռուսերէն թարգմանութիւնը։ Թարգմանութիւնը կարելի է համարել ազատ վերապատում, քանի որ կը պարունակէ որոշ անճշդութիւններ, բացթողումներ, ինչպէս նաեւ՝ որոշ յաւելումներ Տոսթոեւսքիի կողմէ։ Առաջին անգամ Տոսթոեւսքիի թարգմանութիւնը տպագրուած է 1844ին՝ «Խաղացանկ եւ պանթէոն» ամսագիրի մէջ, առանց թարգմանիչին անունը յիշատակելու: Մայիս 1845-ին վերջին, սկսնակ գրողը կ'աւարտէ իր առաջին վէպը՝ «Խեղճ մարդիկ»։ === Ստեղծագործական վերելք === Գրականագէտները գրողին ամէնէն նշանաւոր ստեղծագործութիւններու շարքին կը դասեն «մեծ հնգամատեանը», որուն մէջ կը ներառուին խոհական վէպերը՝ «Ոճիր և պատիժ», «Ապուշը», «Դևեր», «Դեռահասը» եւ «Քարամազով եղբայրներ»ը։ «Խաղամոլը» վէպին ձեռագիրը հրատարակիչին յանձնելէ շատ չանցած Տոսթոեւսքի ամուսնութեան առաջարկ կ'ընէ Աննա Գրիգորեւնային։ 15 Փետրուար 1867-ին Տրոյիցկի տաճարին տեղի կ'ունենայ Տոսթոեւսքիին եւ Ա. Սնիտկինայի պսակադրութեան արարողութիւնը։ Երկրորդ կինը՝ Աննա Գրիգորեւնան, կը կազմակերպէ գրողին կեանքը՝ իր վրայ վերցնելով ընտանիքին նիւթական ղեկավարութիւնը, իսկ 1871-էն Տոսթոեւսքի ընդմիշտ կը ձգէ պտուտախաղը: 1872-1878 թուականներուն գրողը կ'ապրի Նովգորոտի մարզի Հին Ռուսա քաղաքին մէջ։ Կեանքին այդ տարիները չափազանց բեղուն էին։ Այդ ժամանակաշրջանին կը ծնին հետեւեալ ստեղծագործութիւնները. «Դեւեր» (1872), «Գրողի օրագիրի» սկիզբը (1873, օրակարգային հարցերու շուրջ բանավէճային եւ հրապարակախօսական գրառումներու շարքը), «Դեռահասը» (1875), «Հեզապարոն» (1876)։ Հոկտեմբեր 1878-ին Տոսթոեւսքի կը վերադառնայ Փեթերսպուրկ, ուր բնակութիւն կը հաստատէ Կուզնեչնի նրբանցքին վրայ գտնուող 5/2 տան բնակարաններէն մէկուն մէջ, ուր ալ կը մնայ մինչեւ իր մահը՝ 28 Յունուար 1881-ին։ Հոն 1880-ին ան կ'աւարտէ իր վերջին վէպը՝ «Քարամազով եղբայրները»։ Այժմ այդ բնակարանին մէջ կը գտնուի Փիոթր Տոսթոյեւսքիի գրական-յուշագրական թանգարանը։ === Մահ եւ թաղում === 26 Յունուար 1881-ին (7 Փետրուարին) Տոսթոեւսքիին քոյրը՝ Վերա Միխայլովնան, եղբօր քով կու գայ, որպէսզի անկէ խնդրէ հրաժարելու իրենց մօրաքրոջ՝ Ա․ Քումանինայէն ժառանգութիւն ստացած կալուածի իր բաժինէն՝ յօգուտ քոյրերուն։ Բուռն վիճաբանութիւն մը տեղի կ'ունենայ, որմէ ետք Տոսթոեւսքիին կոկորդէն արիւն կու գայ։ Այդ տհաճ խօսակցութիւնը անոր հիւանդութեան (փքուռոյց) սրացման խթան կը հանդիսանայ. երկու օր ետք, գրողը կը մահանայ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Երիկամ

Երիկամները (kidney) կ'ըլլան զոյգ իւրաքաչիւր անձի մէջ, որոնք կը գտնուին ողնաշարի (vertebral column) երկու կողմերը, որովայնի խոռոչին ետեւի պատին վրայ եւ ստոծանիին (diaphragm) տակը: Երիկամները որովայնին մաս չեն կազմեր: Աջ երիկամը կը գտնուի լեարդին ետեւը, իսկ ձախը՝ փայծաղին (spleen) ետեւը: Երիկամները կարմիր սրճագոյն լուբիայի նման, սահուն օրկաններ են: Իւրաքանչիւր երիկամ ունի 10-12 սմ. երկարութիւն, 5 սմ. լայնք, 3 սմ. խորութիւն եւ 120-140 կրամ ծանրութիւն: Անոնք կը շարժին վեր վար ստոծանիի շարժումներուն հետ, շնչառութեան ընթացքին: Երիկամներու վերին պատին փակած են մակերիկամները (adrenal glands): Իւրաքանչիւր երիկամ պաշտպանուած է պատեանով մը (capsule) եւ կազմուած է երկու շերտերէ՝ Արտաքին շերտ (cortex). Ներքին շերտ (medulla).Արտագին շերտին մէջ կը գտնուին երիկամի արտաթորումի գործօն միաւորները՝ nephron-ները, որոնք կազմուած են կծիկներէ (glomeruli): Արեան զտումը եւ մէզի կազմութիւնը տեղի կ'ունենայ nephron-ներու կծիկներուն մէջ: Երիկամները կազմուած են 2-2.5 միլիոն nephron-ներէ: Ներքին շերտը ունի 8 կոնաձեւ բաժիններ, որոնք կը կոչուին երիկամային բուրքեր (renal pyramids), որոնք կ'ընդունին nephron-ներուն մէջ կազմուած մէզը եւ կ'ուղղեն զայն դէպի երիկամային պզտիկ սկահակներ (calyces): Երկու-երեք պզտիկ սկահակներ միանալով կը կազմեն երիկամային երկու մեծ սկահակները, որոնք կը բացուին երիկամի աւազանին (renal pelvis) մէջ: Մէզը երիկամի աւազան հասնելէ ետք , կ'ուղղուի դէպի միզափող (ureter):Երիկամները արտաթորութեան կարեւոր օրկաններ են: Անոնց արտազտիչ գործունէութիւնը մէզի գոյացումն է: Երիկամները՝ երկուքը միասին, կ'ընդունին օրական մօտաւորապէս 200 լիթր արիւն, որ կը ձերբազատուի իր մէջ կուտակուած թունաւոր արգասիքներէն (waist products), աղերէն եւ ջուրի աւելցուքներէն: Շատ մը արգասիքներ, որոնք կը գոյանան մարմինի ընդհանուր նիւթափոխանակութեան (metabolism) ընթացքին կ'արտաթորուին երիկամներուն մէջ: Անոնք կը պարունակեն բորոկածնային-ազոթային (nitrogenous) արգասիքներ, օրինակ՝ միզանիւթ (urea), որ կը յառաջանայ սպիտակուցներու նիւթափոխանակումէն: Զտուած արիւնը ձգելով երիկամները կը վերադառնայ սիրտ: Իսկ 200 լիթր Արիւնէն գոյացած 2-2.5 լիթր մէզը կը մղուի դէպի միզափող, այնտեղէն միզապարկ (urinary bladder) եւ ապա՝ միզուկ (urethra): Միզափողի երկարութիւնը 12-13 սմ. է: Կիներուն միզուկը 3.5-4 սմ. է, որ կը բացուի հեշտոցի (vagina) յառաջամասը: Իսկ տղամարդոց մօտ անիկա ունի 20 սմ. երկարութիւն, որուն վերջին բաժինը կը գտնուի առնանդամին (penis) մէջ: Տղամարդոց միզուկը կը կրէ մէզին հետ նաեւ սերմնահեղուկը (semen) շագանագեղձի (prostate gland), սերմնաբշտիկի (seminle vesicle), ամորձիքներու (testicles) եւ սերմնածորանի (vas deferens) հեղուկները: Երիկամներուն մէջ արտադրուած «Ռենին» (Renin) ներազդակը (hormone) առնչուած է երիկամներու ներզտիչ գործունէութեամբ: Երիկամները ինքնագործ օրկաններ են: Ջուրի եւ աղերու արտածորումը (excretion) կախեալ է արեան աղային բաղադրութենէն: == Երիկամներուն դերը == Երիկամները վերոյիշեալ շատ կարեւոր երկու դերակատարութիւններէն բացի ունին նաեւ այլ կարեւոր դերակատարութիւններ եւ ներգործութիւններ. Կը պահեն արեան նատրիումը (Na) եւ կալլիումը (K) ինչպէս նաեւ մարմինի հեղուկներու հաւասարակշռութիւնը. Կը հսկեն մարմինի զարկերակային ճնշումին վրայ. Կը ներծծեն արեան ճամբով իրեն հասած ջուրը եւ շաքարը. Կը նպաստեն D կենսանիւթի արտադրութեան. Կ'արտադրեն ներազդակ մը, որ կը գրգռէ ոսկրածուծը արտադրելու համար արեան կարմիր գնդիկներ. Կ'արտադրեն ներազդակ Renin-ը որ կ'առնչուի արեան ճնշումի կանոնաւորման հետ. Կը հսկեն արտաբջիջային եւ ներբջիջային նիւթերու փոխանակումին ինչպէս նաեւ արտաբջիջային հեղուկի ծաւալին եւ բաղադրութեան վրայ:Երիկամներու վերոյիշեալ աշխատանքներու եւ դերակատարութիւններու իրականացումը կախեալ է անոնց առողջական վիճակէն: Ոեւէ անհատ մէկ երիկամով կրնայ ապրիլ բնական ձեւով եւ առանց որեւէ մէկ դժուարութեան: Երիկամներն ալ մարմինի այլ օրկաններուն նման կրնան վատառողջ վիճակ ունենալ եւ չկարենալ գործել բնական ձեւով: == Երիկամներուն հիւանդութիւնները == Երիկամներու անբնական երեւոյթները եւ հիւանդութիւնները ունին երկու խմբաւորումներ՝ Ժառանգական-ընդոծին Ընկալուած (acquired) === Ժառանգական եւ ընդոծին (congenital) հիւանդութիւններ === Երիկամի երակա-զարկերակային անբնական հանգուցաւորում (a-v aneurism): Այս անբնական կապակցութիւններով, զարկերակները, ճնշումի տակ կը վնասուին եւ կը բացուին ու տեղի կ'ունենայ արիւնահոսում, Ընդոծին երիկամի ջրակալում (hydronephrosis), ուր երիկամը կը ծաւալի եւ կը կ'որսնցնէ իր բնական աշխատանքին թափը, Զոյգ երիկամներ (double kidney), ուր երիկամները կրնան գործել բնական կամ անբնական ձեւով, Պայտանման երիկամ (horseshoe kidney). այս պարագային երիկամը ընդհանրապէս կը գործէ բնական ձեւով, Բազմապարկ երիկամ (polycystic kidney)՝ երիկամային աշխատանքը կրնայ անբնական ըլլալ: === Ընկալուած հիւանդութիւններ === Կծիկա-երիկամաբորբ (glomerulonephritis).Անիկա յաճախակիօրէն տեսնուած հիւանդութիւն մըն է եւ ընդհանրապէս կը պատահի կոկորդի ցպկային բորբոքումներէ ետք: Երկու երիկամները միաժամանակ կ'ախտահարուին այս հիւանդութեամբ: Կծիկա-երիկամաբորբի ախտածնունդը հիմնուած է դիմադրողականութեան խանգարումներով եւ հակամարմիններու յառաջացումով որոշ մանրէներու դէմ: Այս բոլորը կը գործեն երիկամներու կծիկներուն վրայ եւ տեղի կ'ունենայ երիկամներու ամբողջական բորբոքում: Կծիկա-երիկամաբորբը կը յատկանշուի մէզի մէջ յայտնուած արեան կարմիր գնդիկներով եւ սպիտակուցներով: Անիկա ընդհանրապէս անակնկալ եւ սուր բորբոքում մըն է, որ կ'ունենայ արագ զարգացումի ընթացք: Երիկամներու այս բորբոքումը կրնայ մնայուն բորբոքումի վերածուիլ: Այս պարագային բորբոքումը կ'ըլլայ դանդաղ եւ յառաջընթաց: Մնայուն բորբոքումով տեղի կ'ունենայ երիկամային անբաւարարութիւն (renal failure), երբ մարմինին մէջ կը կուտակուին թունաւոր նիւթեր: Երիկամի անբաւարարութեան պարագային հիւանդը կը կարօտի արհեստական երիկամի դարմանամիջոցին՝ արեան տրամալուծումին (hemodialysis): Իսկ այս դարմանամիջոցի ձախողութեան պարագային միակ փրկութիւնը այլ անձի մը երիկամի փոխպատուաստումն է (kidney transplant): Երիկամի աւազանի բորբոքում (pyelonephritis).Անիկա ընդհանրապէս ցպկային բորբոքում մըն է եւ կը պատահի առաւելաբար չափահասներու մօտ: Բորբոքումը հետեւանքն է ընդհանրապէս միզապարկի երկարատեւ եւ կամ չդարմանուած բորբոքումին: Անոր ախտանշաններն են՝ ջերմ, դող, քրտինք, գլխացաւ, թարախոտ մէզ, որ կը պարունակէ նաեւ արեան կարմիր գնդիկներ եւ սպիտակուց. Երիկամի երակին արիւնախիցքաւորում (renal vein thrombosis): Արիւնախիցերու ճնշումով երակը կը վնասուի, կը բացուի եւ արիւնահոսում տեղի կ'ունենայ . Երիկամի զարկերակի խցում, որ կը յառաջացնէ երիկամի քայքայում եւ նոյնիսկ երիկամի մահ: === Երիկամային քարեր === Երիկամի մէջ կազմուած քարերը կ'ունենան զանազան բաղադրութիւններ եւ տարբեր-տարբեր չափեր ու ձեւաւորումներ: Երիկամային քարերը կրնան մնալ առանց որեւէ մէկ ախտանշանի երկար տարիներ: Անոնք կրնան երկար ժամանակ մնալ անշարժ եւ կամ շարժիլ ու ուղղուիլ դէպի միզափող եւ յառաջացնել միզափողի զանազան աստիճանի խցում, որ պայմանաւորուած է քարերու չափէն: Պզտիկ քարերը անցնելով միզափողէն կը հասնին միզապարկ, իսկ մեծ քարերը կը մնան նստակեաց միզափողին մէջ եւ կը խցեն զայն՝ մասնակի կամ ամբողջովին: === Երիկամային քարերու հիւանդութիւններ === Հիմնական յօդուած՝ Երիկամներու Քարերը Երիկամային քարերը կը յառաջացնեն զանազան ախտանշաններ եւ հիւանդութիւններ, օրինակ. Միզային համակարգի բորբոքում՝ միզափողի, միզապարկի եւ միզուկի բորբոքումներ, Երիկամներու ծաւալում (hypertrophy), Երիկամաջրակալում, Կողի եւ փորի ցաւ, Միզարգելութիւն եւ միզելու դժուարութիւն, Արիւնամիզութիւն (hematuria): === Երիկամային բնասպիտի առատ արտաթորում === Nephrotic syndrome, երբ տեղի կ'ունենայ երիկամային բնասպիտի (protein) առատ արտաթորում: Անոր ախտանշաններն են՝ սպիտակուցներու առատ ներկայութիւն մէզին մէջ, սրունքներու չրակուտակում եւ երիկամներու մնայուն վնաս: === Երիկամի աշխատանքի սուր եւ անակնկալ ձախողութիւն === Երիկամի աշխատանքի սուր եւ անակնկալ ձախողութիւնը (acute renal failure) կը յառաջանայ երիկամներու անակնկալ-սուր բորբոքումներէ եւ վնասէ ետք, շագանակագեղձի ծաւալումով, միզափողի քարային խցումով, մարմնական ընդհանուր սուր ջրանուազումով, սրտանօթային հիւանդութիւններով. շաքարախտի եւ զարկերակային բարձր ճնշումով: Սուր եւ անակնկալ ձախողութիւնը կ'ունենայ շատ արագ զարգացում, որ կանխելի է շտապ դարմանումով: === Երիկամի մնայուն ձախողութիւն === Անիկա հետեւանքն է երկարատեւ մնայուն շաքարախտի եւ զարկերակային բարձր ճնշումի ինչպէս նաեւ երիկամներու ընդհանուր բջիջային բորբոքումի: Անիկա կը յատկանշուի երիկամներու մնայուն մասնակի կորուստով եւ փճացումով: Մնայուն ձախողութիւնը կ'ունենայ երկար ընթացք, որ կը տեւէ ամիսներ եւ տարիներ: === Շաքարախտային երիկամատապ (diabetic nephropathy) === Անիկա կը յատկանշուի երիկամներու ախտաբանական մնայուն փոփոխութիւններով, առատ շաքարի ներկայութեամբ մէզին մէջ եւ երիկամներու մնայուն ձախողութեամբ: === Զարկերակային գերճնշումի երիկամատապ (hypertensive neuropathy) === Անիկա շաքարախտի նման կը յատկանշուի երիկամային ախտաբանական մնայուն փոփոխութիւններով, սպիտակուցներու առատ ներկայութեամբ մէզին մէջ եւ երիկամային մնայուն ձախողութեամբ: Շաքարախտի եւ զարկերակային մնայուն գերճնշումի ախտաբանական վնասները վերջնական են եւ անդարմանելի: === Արիւնամիզութիւն === Այս մէկը կը յայտնուի երեք ձեւերով. Տեսանելի մեծ տարողութեամբ արիւնամիզութիւն, երբ մէզը կազմուած կ'ըլլայ մեծամասնութեամբ արիւնով, Տեսանելի քիչ տարողութեամբ արիւնամիզութիւն, երբ մէզը կ'ըլլայ վարդագոյն-կարմրագոյն, Անտեսանելի արիւնամիզութիւն, երբ մէզը գրեթէ կ'ունենայ բնական գունաւորում, բայց արիւնահոսումը կը փաստուի մէզի մանրադիտակի (microscopic) քննութեամբ: === Արիւանամիզութեան պատճառները === Արիւնամիզութիւն տեղի կ'ունենայ հետեւեալ հիւանդութիւններուն պատճառով. Երիկամային քարեր, երիկամի ընդոծին առատներ, կծիկա-երիկամաբորբ, բազմապարկային երիկամ, շագանակագեղձի ծաւալում եւ բորբոքում, երիկամային, միզափողային եւ միզապարկային խլիրդ եւ երիկամի անօթային անբնական երեւոյթներ: === Սննդարար Ուտելիքներու Անբաւարար Օգտագործման Եւ Երիկամներու Քրոնիք Հիւանդութեան Միջեւ Կապը === Տարբեր պտուղներու եւ բանջարեղէնի օգտագործումը սովորական թելադրանք է, սակայն կարգ մը ամերիկացիներ քիչ կ'օգտագործեն այդ սննդարար ուտելիքները, ըսուած է Journal of Renal Nutritionին մէջ հրապարակուած նոր հետազօտութեան մէջ: Այս մէկը յատկապէս կը վերաբերի երիկամներու քրոնիք հիւանդութիւն ունեցող չափահաս անձերու, որոնք կ'ուտեն քիչ քանակութեամբ պտուղներ եւ բանջարեղէն, քան այդ հիւանդութիւնը չունեցող նման մարդիկ, յայտնած են Վըրճինիայի համալսարանի բժշկական դպրոցի գիտնականները: Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու Հիւանդութիւններու վերահսկման եւ կանխարգիլման կեդրոնի տուեալներուն համաձայն՝ մօտաւորապէս 37 միլիոն չափահաս Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ ունին երիկամներու քրոնիք հիւանդութիւն: Այդ մէկը տեղի կ՛ունենայ, երբ երիկամները չեն կրնար արդիւնաւէտ ձեւով զտել մարդու արեան թափոնները: Այս վիճակը կրնայ յանգեցնել արեան բարձր ճնշման, սիրտի հիւանդութիւններու եւ կաթուածի: Հետազօտութեան համար գիտնականները վերլուծած են 1988-2018 թուականներուն առողջութեան եւ սնունդի վերաբերեալ ազգային հարցումներու տուեալները: Հետազօտողները յայտնաբերած են, որ 1988-1994 թուականներուն երիկամներու քրոնիք հիւանդութիւն ունեցողներու 52 առ հարիւրը շատ քիչ քանակութեամբ պտուղներ եւ բանջարեղէն օգտագործած է՝ բաղդատելով այդ հիւանդութիւնը չունեցող մարդոց 48 առ հարիւրին հետ: 2003-2010 թուականներուն, երիկամներու քրոնիք հիւանդութիւն ունեցողներու 46 առ հարիւրը շատ քիչ պտուղներ եւ բանջարեղէն օգտագործած է՝ բաղդատելով մնացեալ 41 առ հարիւրին հետ։ Իսկ 2011-2018 թուականներուն, երիկամներու քրոնիք հիւանդութիւն ունեցողներու 48 առ հարիւրն է, որ շատ քիչ պտուղներ եւ բանջարեղէն օգտագործած է՝ մնացեալ 46 առ հարիւրին հետ բաղդատելով: == Տե՛ս նաեւ == Հեշտոցային Արիւնահոսութիւն Քիթի Արիւնահոսութիւն Վահանագեղձ Կրիփ Եւ Հարբուխ Շաքարախտ == Աղբիւրներ == «Asbarez» օրաթերթ, Յոդուածներ, Դկտ. Կարպիս Հարպոյեան, 7 Յունիս 2013 «Asbarez» օրաթերթ, Յոդուածներ, Դկտ. Կարպիս Հարպոյեան, 14 Յունիս 2013

Սեխ

Սեխ, դդմազգիներու ընտանիքի Cucumis ցեղին պատկանող բանջարանոցային մշակաբոյս։ Ուշագրաւ է իւրայատուկ բուրումնաւէտութեամբ եւ համով։ Մեծ տեղ գրաւած է ժողովրդական սնունդին մէջ։ Յայտնի է սեխի 10 տեսակ։ Սեխի հայրենիքը կը համարուի Կեդրոնական Ասիան եւ Փոքր Ասիան։ Սեխը ջերմութեամբ եւ լոյսով աճող, չորութեան դիմացող բոյս է, կ'աճի աղի հողերուն մէջ։ Սեխի պտուղը գնդաձեւ կամ հաւկթաձեւ, դեղին, կանաչ, շագանակագոյն կամ սպիտակ գոյնի։ Հասուն կը դառնայ 2-էն մինչեւ 6 ամսուան ընթացքին։ == Հայաստանի մէջ == ՀՀ-ին մէջ կայ 3 տեսակ՝ Սեխ սովորական (M. sativus), Սեխ մանրապտուղ կամ Շամամ (M. dudaim), Սեխ մոլախոտային (M. agrestis):Հիմնականին մէջ կ'աճի Արարատեան դաշտին մէջ։ Տարածուած է մշակովի սեխը։ == Ստուգաբանութիւն == Սեխի ծագման հնագոյն օճախները կը համարուին Փոքր Ասիան, Իրանը, Աֆղանիստանը եւ Միջին Ասիոյ երկիրները։ ներկայիս այդ երկիրներուն մէջ կեդրոնացուած են սեխի հիմնական ենթատեսակները, ինչպէս նաեւ դաշտամոլախոտային կիսամշակովի տեսակները։ Ասիական երկիրներէն սեխը տարածուած է Եւրոպայի եւ Ամերիկայի մէջ։ Սովորաբար կը բացատրուի որպէս «ուռճացուած, ուռած պտուղը»։ == Պատմութիւն == Առաջին յիշատակութիւնը յայտնաբերուած է Աստուածաշունչին մէջ։ Ներկայ ժամանակներուն չենք հանդիպիր վայրի սեխի։ Եւրոպայի մէջ սեխի մասին իմացած են Միջին դարերուն։ Ռուսաստանի մէջ յայտնաբերուած է Վոլգայի տարածաշրջանը, բերուած է 15-16-րդ դարերուն Կեդրոնական Ասիայէն։ == Բուսաբանական նկարագիր == Ցօղունը կողաւոր է, գետնատարած, փռուած, ճիւղաւորուող, երկարութիւնը՝ 2-2,5 մ։ Միամեայ բոյս է. ցօղունը հնգակիւնանի է, սնամէջ, կոպիտ թաւոտութեամբ, 1-3 մեթր երկարութեամբ եւ առաջ ճիւղաւորուող։ Հիմնական ճիւղաւորութիւնները միջինին մէջ 3-էն 6-ն են եւ աւելի։ Երկարացօղուն տեսակներու ցօղունը կ'ըլլայ 1,5 մեթր եւ աւելի։ Արմատային համակարգը բաւականին հզօր, խորացող եւ առատ ճիւղաւորուած։ Տերեւները պարզ են, խոշոր, երիկամաձեւ, տերեւանութներուն մէջ կան մազիկներ սրտաձեւ կամ հնգանկիւն՝ հինգ խոշոր ջիղերով եւ կոպիտ թաւով: Ծաղիկները բաժանասեռ են։ Արական ծաղիկները փունջերով են՝ տերեւանութներուն մէջ, իգականները՝ մէկական։ Պտուղը բազմասերմ կեղծ հատապտուղ է՝ տարբեր ձեւերու (կլոր, ձուաձեւ, տանձաձեւ, գլանաձեւ, տափակ եւ այլն) եւ մեծութեան։ Պտուղին մակերեւոյթը հարթ է, կողաւոր, ցանցապատ, կնճռոտ եւ այլն, կեղեւը՝ սպիտակ, դեղին, կանաչ, սրճագոյն, նարնջագոյն եւ այլն։ Պտղամիսը սպիտակ է, կանաչաւուն, կարմրավարդագոյն, նարնջագոյն։ == Կիրառութիւն == Հիմնականին մէջ կ'օգտագործուի թարմ վիճակին մէջ, որպէս քաղցր, բուրաւէտ եւ հիւթալի սննդատեսակ։ Շաքարի քանակը սեխին մէջ կախուած է ենթատեսակէն եւ կրնայ հասնիլ 3,6-էն մինչեւ 14 %-ի։ Բացի թարմ գործածութենէն, սեխը մեծապէս կ'օգտագործուի նաեւ անուշներու, պահածոներու, չիրերու եւ մեղրի արտադրութեան մէջ, իսկ սերմերը ծեծած վիճակին մէջ նոյնիսկ կ'օգտագործեն որոշ կերակուրներու մէջ։ Պտուղը կ'օգտագործուի թարմ եւ վերամշակուած։ Հայաստանի մէջ կը մշակուին Շալախ (կանխահաս), Սնեվազ (միջահաս), Մասիս 2 (միջին ուշահաս) եւ այլ տեսակեր։ Ճաբոնական «միդորի» կոչուող խմիչքը կ'օգտագործուի սեխի համային յաւելումի մէջ։ == Քիմիական կազմ == Սեխերը հարուստ են քալիումով, ինչպէս նաեւ A եւ C կենսանիւթերով, կը պարունակէ շաքար (16-18 % եւ աւելի), կենսանիւթ C (մինչեւ 60 մկ %), քարոթին (A-նախակենսանիւթ), բեքթինային նիւթեր, հանքային աղեր եւ այլն։ == Հոմանիշներ == Ըստ The Plant List.ի տուեալներուն Cucumis melo L. տեսակի հոմանիշները ունին հետեւեալ անուանումները == Տարատեսակներ == Cucumis melo subsp. agrestis Cucumis melo subsp. melo Cucumis melo subsp. melo var. cantalupensis Cucumis melo subsp. melo var. chito Cucumis melo subsp. melo var. conomon Cucumis melo subsp. melo var. flexuosus Cucumis melo subsp. melo var. inodorus Cucumis melo subsp. melo var. momordica Cucumis melo subsp. melo var. texanus == Գրականութիւն == Անդրեաս Մելիքեան, «Բանջարաբուծութիւն» Երեւան, 2005 - ISBN 99941-47-04-8 Mabberley, D.J. 1987. The Plant Book. A portable dictionary of the higher plants. Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 0-521-34060-8. Magness, J.R., G.M. Markle, C.C. Compton. 1971. Food and feed crops of the United States. Interregional Research Project IR-4, IR Bul. 1 (Bul. 828 New Jersey Agr. Expt. Sta.). Desai, B.B. (2004). Seeds Handbook: Biology, Production, Processing, and Storage, Vol. 103. CRC Press. ISBN 0-8247-4800-X. http://aggie-horticulture.tamu.edu/archives/parsons/publications/vegetabletravelers/muskmelon.html == Ծանօթագրութիւններ ==

Յիսուսի ճշմարիտ Եկեղեցին

Յիսուսի ճշմարիտ Եկեղեցին (Չինարէն: 真[Zhēn]耶[Yē]穌[sū]教[Jiào]會[Huì]) անկախ Հոգեգալստական եկեղեցի, հիմնադրուած Պէյճին, Չինաստան, 1917-ին : Ներկայիս եկեղեցին ունի 1.5 միլիոն անդամներ յիսունըեօթը երկրներու մէջ : Եկեղեցին չինական ճիւղն է Հոգեկալստական քրիստօնէական եկեղեցիին, որ հիմնուած է 20-րդ դարասկիզբին: Եկեղեցին չ՛ընդունիր Սուրբ Երրորդութեան գաղափարը, փոխարէնը՝ հպատակ է Օնենեսս Յիսունական աստուածաբանութեան Յիսուսի-Անուն ուսմունքին՝ տասը հիմնական ուսմունքներ: Սուրբ Հոգի․ «Սուրբ Հոգիի ընդունումը, որ կ՛արտայայտէ լեզուով խօսիլ, Աստուծոյ արքայութիւնը ժառանգելու գրաւականով»։ Կնունք․ «Ջուրի մէջ կնքուիլը մեղքերու թողութեան եւ վերածնման ծէս է: Կնունքը կը կատարուի բնական ջրաւազանի մէջ, ինչպէս օրինակ՝ գետ, ծով կամ աղբիւր: Կնքօղը, պէտք է նախապէս ստացած ըլլայ ջուրի մէջ կնունքով Սուրբ Հոգին։ Կնունքը կը կատարուի ի անուն Տէր Յիսուս Քրիստոսի: Կնքուողը պէտք է ամբողջ մարմնով սուզուի ջուրին մէջ` դէմքը դէպի վար պահած, սուզելով նաեւ գլուխը»։ Ոտնլուայ․ «Ոտնլուայի ծէսը Տէր Յիսուսի հետ հաղորդակցելու միջոց մըն է : Կը ծառայէ նաեւ, որպէսզի յիշեցնէ թէ մարդը պէտք է ունենայ սէրը, սրբութիւնը, հեզութիւնը, ներողամտութիւնն ու ծառայելու պատրաստակամութիւն: Իւրաքանչիւր կնքուած անձի ոտքերը պէտք է լուացուին ի անուն Տէր Յիսուսի: Համապատասխան դէպքերու կը կիրառուի փոխադարձ ոտնլուայ»։ Սուրբ Միաբանութիւն․ «Սուրբ հաղորդութիւնը Տէր Յիսուս Քրիստոսի մահը մէզ յիշեցնող ծէս է: Այն կը թոյլատրէ մեզ ճաշակելու Տիրոջ միսն ու արիւնը եւ հաղորդուիլ անոր, որպէսզի ունենանք յաւերժական կեանք եւ ելնենք Վերջին Օրը: Այս ծէսը պէտք է կատարուի հնարաւորին՝ յաճախակի: Կ՛օգտագործուի միայն մէկ, առանց թթխմօրի պատրաստուած հաց եւ խաղողի հիւթ»։ Շաբաթ Օր․ «Շաբաթ օրը` շաբաթուան եօթներորդ օրը, Աստուծոյ կողմէն հաստատուած եւ օրհնուած սուրբ օր է: Այն Աստուծոյ կողմէն սահմանուած է իբրեւ աստուածային արարման եւ փրկութեան փառաբանման համար` ապագայ կեանքին յաւերժական հանգիստի յոյսով»։ Յիսուս Քրիստոսի․ «Յիսուս Քրիստոսը՝ այն Բառը, որ դարձաւ մահկանացու, զոհուեցաւ խաչի վրայ՝ մեղսագործներու մեղքերը քաւելու համար, յարութիւն առաւ երրորդ օրը եւ համբարձաւ երկինք։ Ան, մարդկութեան միակ Փրկիչն է, երկրի եւ երկինքի Արարողը եւ միակ ճշմարիտ Աստտուածը»։ Աստուածաշունչ․ «Սուրբ Աստուածաշունչը՝ կազմուած Հին եւ Նոր Կտակարաններէն՝ ոգէշնչուած Աստուծոյ կողմէն, միակ հոգեւոր ճշմարտութիւնն է եւ Քրիստօնեայ կեցութեան չափանիշը»։ Փրկութիւն․ «Փրկութիւնը կը տրուի հաւատքի միջոցով Աստուծոյ բարեհաճութեամբ։ Հաւատացեալները պէտք է հաւատք ընծայեն Սուրբ Ոգիին՝ սրբութիւն որոնելու, Աստուած փառաբանելու եւ մարդկութիւնը սիրելու համար»։ Եկեղեցի․ «Ճշմարիտ Յիսուսի եկեղեցին, հիմնուած մեր Լորտ Յիսուս Քրիստոսով, Սուրբ հոգիի միջոցով վերակազմուած ճիշտ Առաքելական ժամանակներուն:»։ Քրիստոսի երկրորդ Գալուստը․ «Աստուծոյ Երկրորդ Գալուստը տեղի է ունենալու Վերջին Օրը, երբ Ան երկինքէն վար իջնէ՝ աշխարհը դատելու համար. արդարակեացներուն կ՛ընծայէ յաւերժ կեանք, մինչդեռ բարոյազուրկները կ՛արժանանան ընդմիշտ դատապարտութեան»։ == Ծանօթագրութիւններ ==

1755 թուական

1755 թուական, ոչ նահանջ տարի, 18րդ դարու 55րդ տարին է == Դէպքեր == == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1755 ծնունդներ == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1755 մահեր Անյայտ օրով՝ Աղեքսանդր Բ Բիւզանդացի (ծն.անյայտ), ամենայն Հայոց կաթողիկոս == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայ Աւետարանական Կեդրոնական Բարձրագոյն Վարժարան

Հայ Աւետարանական Կեդրոնական Բարձրագոյն Վարժարան, կրթական հաստատութիւն մըն է՝ Պէյրութի Էշրեֆիէ շրջանը (Լիբանան): Սկզբունքով այս վարժարանը հիմնադրուած է 16 Մայիս, 1922 թուականին Պէյրութի ապաստարանի բնակարաններէն մէկուն մէջ, Վերապատուելի Ենովք Հատիտեանի գլխաւորութեամբ: Իսկ 10 տարիներ ետք, դպրոցը տեղափոխուած ու հաստատուած է Էշրեֆիէ շրջանը: Վարժարանը կը նկատուի Լիբանանի ամէնէն հին կրթական հաստատութիւններէն մէկը: Ներկայիս, Հայ Աւետարանական Կեդրոնական Բարձրագոյն Վարժարանին տնօրէնուհին է՝ Մարալ Տէյիրմենճեանը (2007): == Պատմութիւն == Մեծ եղեռնէն, բռնագաղթէն ու մանաւանդ Կիլիկիոյ անկումէն ետք, Միջերկրական արեւելեան ափերը ապաստանած հայութիւնը՝ անմիջապէս կը լծուի օտար հողի վրայ Հայ կեանք վերականգնելու անյետաձգելի աշխատանքին: Այս սրբազան գործին առաջին առաքեալներէն մէկը եղաւ Վերապատուելի Ենովք Հատիտեանը, որ զգալով աւետարանական կրթարանի մը անհրաժեշտութիւնը, գործնական քայլերու կը դիմէ, հիմը դնելով նախակրթարանի մը, նպատակ հետապնդելով հայեցի տոհմիկ, աւետարանական կրթութիւն տալ ու գիտական օգտակար գիտելիքներով եւ սկզբունքներով օժտուած հայ նոր սերունդներ թրծել: Վերապատուելի Ենովք Հատիտեանի խօսքերէն են՝ ...Մենք պէտք ունինք հոգեւոր ըմբռնում եւ տեսիլք ունեցող անհատներու, կառավարական պաշտօնեաներու, արհեստաւորներու, վաճառականներու, բժիշկներու, երաժիշտներու, ուսուցիչներու, արուեստագէտներու, հոգեւոր պաշտօնեաներու: 16 Մայիս, 1922 թուականին այս վարժարանին առաջին ճիւղը հիմնադրուեցաւ Պէյրութի Ատանա ապաստարանի բնակարանին մէջ, որ ներկայիս կը գտնուի Սէն Միշել եւ Նոր Հաճըն շրջաններուն միջեւ։ Արեւմտեան Հայաստանէն եւ Կիլիկիայէն գաղթած խլեակներու զաւակներ կը հաւաքուին անշուք կրթավայրին գիրկը, կազմելով մօտաւորապէս 120 աշակերտներ: Դպրոցը թիթեղաշէն կառոյց մըն էր՝ քանի մը սենեակներէ բաղկացած եւ շրջապատուած մէկ մեթր բարձրութեամբ կտաւէ ցանկապատով մը: Դասաւանդութիւնները տեղի կ'ունենային շատ խեղճ պայմաններու տակ. ձմեռը անձրեւն ու հովը ազատ մուտք ունէին թիթեղաշէն պատերուն ճեղքերէն: Միւս կողմէ՝ տարբեր դասարաններու դասաւանդութիւններու ձայները զիրար կը խանգարէին: Իսկ գարնան ու ամրան՝ տաքն ու փոշին առաւել կը դժուարացնէին ուսումնական գործը: Կարճ ժամանակ մը ետք, նոյն թուականին (Հոկտեմբեր, 1922) հիմնուեցաւ երկրորդ Աւետարանական դպրոց մը Իսկենտերուն ապաստարանի բնակարանին մէջ, շուրջ 200 աշակերտներ ունենալով: 1924 թուականին այս երկու դպրոցները միանալով, միասին կազմեցին վարժարանը մը որուն անունը եղաւ՝ «Հայ Աւետարանական Երկսեռ Վարժարան»: Այս դպրոցին պաշտօնական արտօնագիրը կը ստորագրուի 12 Օգոստոս, 1925 թուականին, Զօր. Սարայի կողմէ իբրեւ լրիւ նախակրթարան: Վերապատուելի Հենրի Պարնըմ Րիկզի նուիրատութեամբ՝ Էշրեֆիէի հայահոծ շրջանին մէջ, դպրոցի եւ եկեղեցիի նոր շէնք մը կը կառուցուի ի յիշատակ նուիրատուին կնոջ եւ դստեր, որոնք զոհուէր էին Առաջին համաշխարհային պատերազմին ընթացքին հայութեան ծառայութեան ատեն: Այս կերպով, 20 Մարտ, 1932 թուականին, հիւղաւանի խեղճուկ պայմաններէն դուրս կու գայ դպրոցը եւ աւելի նպաստաւոր պայմաններու մէջ կը շարունակէ իր կրթական ծառայութիւնը՝ մանկապարտէզի եւ նախակրթարանի բաժիններով, մինչեւ 1938: 1945 թուականէն սկսեալ, դպրոցը կոչուեցաւ Հայ Աւետարանական Կեդրոնական Բարձրագոյն Վարժարան: Վարժարանը իր 70-րդ ամեակը կը տօնէ 1992 թուականին, հրատարակելով դպրոցին յուշամատեան ալպոմը: == Պատերազմի տարիներու շրջան == Դժբախտար, վարժարանին նոր վերելքի ճամբան կը խափանուի, յոյսերն ու ակնկալութիւնները ամբողջութեամբ չեն իրականանար. տքնեանքի ու մեծ ճիգերու գնով խոստմնալից, փայլուն հունձքի սպասումները թերի արդիւնք կու տան: Ներդրուած ճիգն ու ստացուած արդիւնքը կ'ըլլան անհամապատասխան՝ Լիբանանի ուսումնակրթական ցանցի գրեթէ բոլոր դպրոցներուն նման: Յաջորդող 15 տարիներուն համար սովորական կ'ըլլան վարժարանին միօրեայ, երկօրեայ, շաբաթական եւ նոյնիսկ ամսական փակումները՝ խելագար ռմբակոծումներուն պատճառով: Կը խախտին տասնամեակներուն ընթացքին բիւրեղացած աւանդները: Արդարեւ, 1975 թուականին, Լիբանան մխրճուելով տասընհինգամեայ երկարատեւ, ճգնաժամային տագնապալի ճախճախուտի մը մէջ, կը յառաջանայ համատարած քանդում ու աւեր, կը յեղաշրջուին, գլխիվայր կը տապալին ընկերութիւնը, ընկերութեան մինչ այդ նուիրականացած օրէնքները, բարոյականն ու չափանիշերը: Լիբանանի Քաղաքացիական պատերազմը իր տխուր, շատ ծանր հետեւանքներն ու անդրադարձը կ'ունենայ բոլորին վրայ: Ապահովութիւնը պատճառ կը դառնայ որ Լիբանանի կրթական ցանցը փակէ իր դպրոցները, ակամայ կորսնցնելով 1975-1976 կրթական տարեշրջանը: 1975-1990 մէկուկէս տասնամեակը Լիբանանի պատմութեան մէջ պիտի մնայ իբրեւ պատերազմի շրջան, իսկ վարժարանին պատմութեան մէջ՝ իբրեւ պատերազմի փորձաքարին տոկացող եւ գոյատեւումի հանգրուան մը: == Ժամանակարգութիւն == 16 Մայիս, 1922 Ատանա բնակարանին մէջ կը հիմնուի դպրոցը՝ նախաձեռնութեամբ Վերապատուելի Ենովք Հատիտեանի: 12 Հոկտեմբեր, 1922 կը կազմուի Հայ Աւետարանական Վարժարաններու առաջին Հոգաբարձութիւնը: Մայիս, 1924 Ատանա բնակարան հիւղաւանին դպրոցը կը փոխադրուի ու կը միանայ Իսկենտերուն բնակարան հիւղաւանի դպրոցին ու կը վերանուանի Հայ Աւետարանական Երկսեռ Վարժարան: 12 Օգոստոս, 1925 Իբրեւ լրիւ նախակրթարան կը ստանայ պետական համազօր արտօնութիւն: 1927, կ'ունենայ Մանկապարտէզի բաժին: 1928, Սենէմ Սաաթճեան կը փոխարինէ վարիչ-պատասխանատու Ճեմիլէ Գարտաշեանը: Կը կազմուի Հայ Աւետարանական Երկսեռ Վարժարանի առաջին անջատ Հոգաբարձութիւնը: 1929, Յարութիւն Հմայեան կը փոխարինէ վարիչ-պատասխանատու Ս. Սաաթճեանը: 1930, Մաքրուհի Կարապետեան կը փոխարինէ վարիչ-պատասխանատու Յ. Հմայեանը: 1931, Ճորճ Կայծակեան կը փոխարինէ վարիչ-պատասխանատու Մ. Կարապետեանը: Ան դպրոցի տնօրէնութեան կողքին կը ստանձնէ նաեւ կազմակերպումն ու ղեկավարումը Էշրէֆիէի շրջանի Հայ Աւետարանական միացեալ նախակրթարաններուն: 20 Մարտ, 1932 բնակարանի դպրոցը կը փոխադրուի Էշրէֆիէ, իր ներկայ վայրը: Կը վերակոչուի Հայ Աւետարանական Կեդրոնական Վարժարան: 1933, Մագդաղինէ Ոսկերիչեանի հեղինակութեամբ կը յօրինուի վարժարանին քայլերգը: Տեղի Կ'ունենայ առաջին մարզահանդէսը, հովանաւորութեամբ Փոքրամասնութեանց Ներկայացուցիչ, երեսբոխան Էյուպ Թապէթի: 1935, Յարմար տնօրէնի մը չգոյութեան պատճառով, Հոգաբարձութեան ատենապետ Պատուելի Հայկազուն Ղազարեան շրջանի մը համար կը փոխարինէ Ճ. Կայծակեանը: Երկու աւագ ուսուցիչներ կ'օգնեն Պատուելիին: 1936, Տնօրէնուհի կը նշանակուի Արաքսի Փոլատեանը, որ կը փոխարինէ Պատուելի Հ. Ղազարեանը: 1938, Տնօրէն կը նշանակուի Յակոբ Պուճիքեան, որ կը փոխարինէ Ա. Փոլատեանը: 1939-1940, Դպրոցը Կ'օժտուի Է. եւ Ը. դասարաններով: 1942, Տնօրէնուհի կը նշանակուի Արաքսի Փոլատեան, որ կը փոխարինէ Յ. Պուճիքեանը: 1943, Տնօրէն կը նշանակուի Վերապատուելի Եդուարդ Թովմասեան, որ կը փոխարինէ Արաքսի Փոլատեանը: 1944, Յաջորդական երկու տարիներու ընթացքին դպրոցը կ'օժտուի Թ. եւ Ժ. դասարաններով: 1945, Կու տայ իր առաջին հունձքը Երկրորդական բաժինէն: Կը վերանուանի Հայ Աւետարանական Կեդրոնական Բարձրագոյն Վարժարան: 1946, Տնօրէն կը նշանակուի Մանասէ Շնորհօքեան: Բացումը կը կատարուի դպրոցին ճոխ գրադարանին: 1947, Կը նշուի դպրոցին հիմնադրութեան քսանհինգամեակը: 1948, կ'օժտուի ԺԱ. դասարանով մը, որով կ'ամբողջանայ Նախակրդարան-Միջնակարգ-երկրորդական կառոյցը: 1949, Լոյս կը տեսնէ դպրոցին «Արփի» պարբերաթերթին անդրանիկ թիւը: 1950, Տնօրէն կը նշանակուի Գեղամ Միսիսեան: Պէյրութի Ամէրիկեան Համալսարանին կողմէ կը ճանչցուի իբրեւ երկրորդական վարժարան: Յետ այսու իր սան-սանուհիները առանց մուտքի քննութեան կ'ընդունուին Համալսարանին Ֆրէշմէն դասարանը: 1956, Տնօրէն կը նշանակուի Պետրոս Յակոբեան: Աւարտական երկու դասարանները կը բաժնուին Գիտական եւ Արուեստից ճիւղերու: Աւարտական աշակերտներ կը մասնակցին Լոնտոնի Արեւտրական Գրասենեակի քննութիւններուն: Ամերիկեան Համալսարանը կ'առանձնաշնորհէ դպրոցը ազատ մուտք տալով շրջանաւարտ սաներուն: 1958, Լուսին Քիւրքճեան եւ Մանասէ Շնորհօքեան ձեռք կ'առնեն դպրոցին տնօրէնութիւնը, որոշ շրջանի մը համար: 1959, Տնօրէն կը նշանակուի Յակոբ Պուճիգանեան: 1 Ապրիլ, 1960 կը պատահի ահաւոր աղէտը, որուն զոհ կ'երթան 18 աշակերտներ եւ 3 ուսուցիչներ: Յ. Պուճիգանեան կը հրաժարի իր պաշտօնէն: Տնօրէն կը նշանակուի Վերապատուելի Տիգրան խնդրունի: 1964, Լոյս կը տեսնէ դպրոցին «Հունձք» պարբերաթերթին տպագիր առաջին թիւը: Երկրորդական վարժարանը կը ստանայ պետական ճանաչում եւ արտօնութիւն 1965, Տնօրէն կը նշանակուի Յակոբ Լուսարարեան: 1968, Կ'որդեգրուի լիբանան կրթական պետական ծրագիրը, իր բարձրագոյն ուսումի վկայականներով: Նաեւ կ'աւարտի մանկապարտէզի եւ նախակրթարանի նոր դպրոցաշէնքին կառուցումը: 1969, Տնօրէն կը նշանակուի Յովհաննէս Հավունճեան: Նաեւ կը կազմուի Կ. Բ. Վ.ի Շրջանավարտից Միութիւնը: 1972, Յոբելեանական ձեռնարկներու շարքով կը նշուի դպրոցին հիմնադրութեան յիսնամեակը: 1975, Վարժարանիս 1945-1975՝ երեսնամեայ շրջանին հունձքը կ'ըլլայ 633 շրջանաւարտներ: Եւ տնօրէն կը նշանակուի Արամ Պուլղուրճեանը: 1977, Երկրորդական բաժինը կ'ունենայ իր երրորդ դասարանը՝ 12-րդ Լիբանանեան պետական Բ. Պաքալորէայի Ուսողութեան եւ Փորձառական Գիտութիւններու բաժիններով: 1 Հոկտեմբեր, 1980 Լիբանանահայ կրթական վերին մարմիններու որոշման համընթաց, Կ. Բ. Վ.ը կը վերահաստատէ նիւթական թերացումի կամ անկարելիութեան պատճառով հայ աշակերտը ուսումէ չզրկելու իր անգիր օրէնքը: 1980, Կը կազմակերպուին կերպարուեստի եւ գծագրութեան ցուցահանդէսները, որոնք կը ստանան ամենանմայ հրապարակային ցուցահանդէսներու բնոյթ: Վարժարանը կը մասնակցի միջ-Լիբանանեան եւ միջազգային մակարդակով գծագրական մրցումներու: 1981, Տնօրէն կը նշանակուի Արթուն Համալեան: 1982, Կը շնուի դպրոցին վաթսունամեակը: 1984, Լոյս կը տեսնէ դպրոցին «Անահիտ» արուեստի պարբերաթերթը: 1986, Մանկապարտէզը կ'օժտուի մանկամսուրի բաժինով: 1988, Տնօրէնուհի կը նշանակուի Սոնա Նաշեան: Լոյս կը տեսնէ դպրոցին «Տիր»ը՝ գրական փորձերու պարբերաթերթին առաջին թիւը: 1990, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ կը հիմնուի Կ. Բ. Վ.ի Շրջանաւարտներու Միութիւնը: 1991, Կը սկսի լոյս տեսնել դպրոցին «Կարկաչ» պատի թերթը: 1992, Կը հիմնուի անձեռնմխելի հիմնադրամ: == Վարժարանին հետապնդած նպատակը == Հայ Աւետարանական Վարժարաններու գոյապատճառը անոնց հետամնդաց մասնայատուկ նպատակներով կը բացատրուի: Մերձաւոր Արեւելքի ներկայ գոյավիճակը նկատի առնելով, Հայ Աւետարանական Վարժարաններու հետապնդած նպատակները հետեւեալ ձեւով կարելի է ամփոփել: Հայ Աւետարանական Վարժարանները գիտութիւն, ուսում եւ դաստիարակութիւն ջամբելու են արդի գիտական, դաստիարակչական եւ մանկավարժական մեթոտներու վրայ յենելով: Դաստիարակութիւնը ըլլալու է յաժաջադէմ եւ արդիական: Հայ Աւետարանական Վարժարաններ իրենց պատկանած երկիրներու պետական ուսման ծրագիրներուն հետեւելով, յաջող արդիւնք ձեռք անցընելու ետեւէ ըլլալու են: Երկրի լեզուին, գրականութեան եւ մշակոյթին տիրանալով օգտակար քաղաքացիներ ըլլալ՝ առողջ դաստիարակութեան մը անյայտ յատկանիշն է: Հայ Աւետարանական Վարժարաններ հայթաթելու են ազգային, տոհմիկ դաստիարակութիւն՝ հայ լեզուի, գրականութեան, պատմութեան, մշակոյթի դասընթացքներու միջոցով՝ Մանկապարտէզէն մինչեւ վարժարանի վերջին դասարանը: Դաստիարականութեան սրբազան նպատակներէն է՝ նոր սերունդին փոխանցել ազգային ժառանգըոր դարերու ընթացքին կուտակուած է որպէս տոհմային հարստութիւն, աշակերտին մէջ ազգային գիտակցութիւն եւ ծառայութեան ոգին արթնցնելու համար: Հայ Աւետարանական Վարժարանը ամէն բանէ վեր հայթաթելու է դասիարակութիւն մը՝ ուսանողը Աստուծոյ հետ յարաբերութեան մէջ դնելու, անոր ներկայութեան եւ դատաստանին տակ ապրելու: Այս մէկը դպրոցին մէջ կ'արթնցնէ հոգեւոր մթնոլորտ մը, մանաւանդ իր եկեղեցական պաշտամումներով: Հայ Աւետարանական Բարձրագոյն Վարժարաններ, վերոյիշեալ նպատակներու վրայ հիմնելով՝ պատրաստելու են քրիստոնեայ եւ գիտակից առաջնորդներ, կեանքի բոլոր մարզերուն՝ մանաւանդ եկեղեցական, կրթական եւ ազգային մարզերու համար:Հայ Աւետարանական Վարժարաններու հոգեբարձութիւններ, տնօրէններ եւ ուսուցիչներ այս նպատակներու լոյսին տակ վարժարանի ուսման ծրագիրը, արտածրագրային գործունէութիւնները եւ դպրոցի ընդհանուր մթնոլորտը կերտելու են ի խնդիր Հայ Աւետարանական դաստիարակութեան յաջողութեան: == Տնօրէններ == 2007-: Մարալ Տէյիրմենճեան: 1997-2007: Սօնիա Սիսիլեան: 1988-1997: Սոնա Նաշեան: 1981-1988: Արթուն Համալեան: 1975-1981: Արամ Պուլղուրճեան: 1969-1975: Յովհաննէս Հավունճեան: 1965-1969: Յակոբ Լուսարարեան: 1960-1965: Վերապատուելի Տիգրան Խնդրունի: 1959-1960: Յակոբ Պուճիքանեան: 1958-1959: Լուսին Քուրքճեան եւ Մանասէ Շնորհօքեան: 1956-1958: Պետրոս Յակոբեան: 1950-1956: Գեղամ Միսիսեան: 1946-1950: Մանասէ Շնորհօքեան: 1943-1946: Վերապատուելի Եդուարդ Թովմասեան: 1942-1943: Արաքսի Փոլատեան: 1938-1942: Յակոբ Պուճիգանեան: 1936-1938: Արաքսի Փոլատեան: 1935-1936: Վերապատուելի Հայկազուն Ղազարեան: 1931-1935: Ճորճ Կայծակեան: 1930-1931: Մաքրուհի Կարապետեան: 1929-1930: Յարութիւն Հմայեան: 1928-1929: Սենէմ Սաաթճեան: 1922-1928: Ճեմիլէ Գարտաշեան: == Աղբիւրներ == Հայ Աւետարանական Կեդրոնական Բարձրագոյն Վարժարանի 70 ամեակի Ալպոմ-Յուշամատեանը: Educational Council of the Union of the Armenian Evangelical Churches in the Near East (UAECNE) == Տե՛ս նաեւ == Ազգային Եղիշէ Մանուկեան Քոլէճ Մ. եւ Հ. Արսլանեան Ճեմարան Գալուստ Կիւլպէնկեան Երկրորդական Վարժարան Ազգային Լեւոն եւ Սոֆիա Յակոբեան Քոլէճ Հայ Աւետարանական Շամլեան Թաթիկեան Երկրորդական Վարժարան == Արտաքին յղումներ == http://www.aechs.com/ https://web.archive.org/web/20050131213517/http://chs22.com:80/ (The combined website of the Armenian Evangelical Central High school in Beirut and its alumni group in the United States)

Պողոս Եուսուֆեան

Պողոս Պէյ Եուսուֆեան (1775 - 1844), Եգիպտոսի Տնտեսութեան, ինչպէս նաեւ Արտագին Գործոց Նախարար, Մուհամատ Ալի Փաշայի գարտուղար: == Կենսագրութիւն == Եուսուֆեանի ծնողքը, Մարթա եւ Յովսէփ, հայ առեւտրականներ էին Կեսարիոյ մէջ, որմէ ետք Զմիւռնա հաստատուելով ունեցան Պողոսը իբր իրենց առաջին զաւակը: Ան յետագային պիտի օգնէ իր մօրեղբօր Արագել Ապրոյեանին, օրուան տրակոմանը (թարգմանիչը) Բրիտանական հիւպատոսարանին, Իզմիրի մէջ: Ապրոյեանը կը մահանայ եւ այդ դերը կը յանձնուի Պողոսին:Եուսուֆեան իր առեւտրական հմտութիւնը կը սորվի վարելով առեւտրական կէդրոն մը Թրիէսթ քաղաքին մէջ: 1790ական թուականներուն, ան կը դառնայ Մուհամատ Մուրատ Պէյի, Ռոզէթ քաղաքի մաքսատուրքերու պատասխանատուն: Եուսուֆեանի առեւտրական հմտութիւնը զինք կը հասցնէ քաղաքապետ Մուհամատ Ալիի գործակից եւ գարտուղար:Եուսուֆեան կը դառնայ Ուալիին գլխաւոր տրակոմանը, թարգմանիչը, գլխաւոր խորհրդատուն, պաշտօնական ներկայացուցիչ/խօսնակը, եւ յետեւաբար Տնտեսութեան, ինչպէս նաեւ Արտագին Գործոց Նախարար, դառնալով տասնամեակներու առաջնորդող Եգիպտոսի պատասխանատուն: Ուալին շատ մեծ վստահութիւն ունէր վրան, յաճախ ստորագրելով ինչ որ Եուսուֆեան պատրաստէր առանց վերստուգելու:Պողոս Եուսուֆեան առաջին Քրիստոնեայ անձն է Եգիպտոսի որ Պէյ տիտղոսը ստացած է: == Գրականութիւն == Թոփուզյան Հ., Եգիպտոսի հայկական գաղութի պատմություն (1805-1952), Երեւան, 1978: == Ծանօթագրութիւններ ==

Յակոբ Ասատուրեան

Յակոբ Ասատուրեան (ծն՝ 3 Մարտ 1903 — 11 Օգոստոս 2003, Նիւ Ճըրզի, ԱՄՆ): Բանաստեղծ, արձակագիր եւ երաժշտագէտ: == Կենսագրութիւն == Ծնած է 1903-ին, Կապադովկիայի Զոմախլու գիւղին մէջ, ուր եւ յաճախած է Խրիմեան վաժարանը: Հազիւ պատանեկան տարիքը թեւակոխած՝ հազարաւոր ճակատագրակիցներու հետ կրած է սուգն ու տառապանքը 1915-ի Եղեռնին, եւ, անապատէն փախստական խումբի մը միացած, 1918-ին ապաստանած է Երուսաղէմ, Հայկական Բարեգործական Ընդ. Միւթեան որբանոցը: 1921-1927 հետեւելէ ետք Նիւ Եորքի երկրորդական վարժարաններու գիշերային դասընթացքներուն՝ 1928-ին կը սկսի յաճախել Գոլումպիա համալսարանը. սակայն 1929-ի ամերիկեան տնտեսական աննախընթաց տագնապը մասնագիտական ուսման բոլոր կարելիութիւններէն կը զրկէ զինք։ Այդ թուականէն ետք իր ամէնօրեայ մտերիմները կ'ըլլան հայ գիրքն ու հայ թերթերը՝ զորս կ'ապահովէ հանրային գրադարաններէ։ == Գրական ստեղծագործութիւն == 1923-ին հրատարակուած է իր առաջին բանաստեղծութիւնը՝ «Հայաստանի Կոչնակ» շաբաթաթերթին մէջ։ 1936-էն սկսեալ աշխատակցած է «Նոր Գիր» գրական հանդէսին՝ քերթողական ու արձակ էջերով, գրախօսական-վերլուծական տեսութիւններով եւ երաժշտութեան նուիրուած ակնարկներով։ 1946-ին հրատարակած է անդրանիկ հատորը՝ «Անդաստան» (բանաստեղծութիւններ). 1962-ին՝ «Կոմիտաս Վարդապետ եւ հայ երգը». 1965-ին՝ «Յովակիմի թոռները» վիպաշունչ գործը, որ գրեթէ լրիւ կը պատկերացնէ իր կեանքը՝ ծննդավայր գիւղէն մինչեւ անապատ,- աքսոր. այս գործը վերհրատակուած է 1974-ին, Հայաստանի մէջ. 1969-ին՝ «Քարի եւ հողի պատմութիւն» (հայրենական տպագորութիւններ՝ իրական միջադէպերու վրայ բանուած պատկերներով). նո՛յն թուականին՝ «Կոմիտաս Վարդապետ» երկլեզու (անգլերէն եւ հայերէն) հատորը, աշխատակցութեամբ Սուրէն Մանուէլեանի եւ Ճէք Անդրէասեանի. իսկ 1978-ին՝ «Հարիւրամեակ, - հանդիպումները, յուշեր» խորագրուած հատորը, Կոմիտասը ծննդեան հարիւրամեակին առիթով հայրենիքի մէջ կազմակերպուած հանդիսութեանց մեկնակէտով՝ սակայն հայրենական դէմքերու եւ դէպքերու մասին հաղորդական, ոգեպաշտիկ, ապրումով բաբախուն էջերով: == Ծանօթագրութիւններ ==

419 (թիւ)

419 (չորս հարիւր տասնինը) կենտ եռանիշ բնական թիւ է 418-ի եւ 420-ի միջեւ == Յատկութիւններ Եւ Կիրառութիւններ == A000040 ութսունմեկերորդ պարզ թիւն է Alt 419 գործադրելիս կը ստացուի կիւրեղեան г տողատառը 419 Աւրելիա աստեղնեակի կարգային թիւն է == Ծանօթագրութիւններ ==

Սպանիոյ Դրօշը

Սպանիոյ դրօշը իրենից կը ներկայացնէ երեք հորիզոնական շերտեր ունեցող ուղղանկիւն պաստառ, կարմիր, ոսկեգոյն, եւ կարմիր գոյներով (վերեւէն ներքեւ), ոսկեգոյն շերտը կը կրկնապատէ կարմիր շերտերուն։ Դրօշի լայնքը եւ երկայնքը 2։3 յարաբերակցութիւնով է։ == Աւանդութիւն == Այս դրօշի գոյներու խորհրդանշական նշանակութիւնը աւանդութիւնը կը կապէ անոր ծագման հետ։ Ըստ աւանդութեան՝ Արակոնի թագաւորներէն մէկը ցանկացաւ ունենալ սեփական դրօշը։ Ուսումնասիրելով դրօշներու բազմաթիւ նախագիծեր, ան կանգ առաւ հարթ ոսկիէ պաստառին։ Այնուհետեւ ան հրամայեց բերել կենդանական թարմ արիւն, երկու մատները թաթխեց արեան մէջ, եւ անցուց դեղին պաստառի վրայ․ արդիւնքով ստացուեցաւ երկու կարմիր շերտ։ == Պատմութիւն == Սպանիոյ դրօշը իր ներկայ տեսքով գոյութիւն ունի 1785-էն, երբ թագաւոր Քարլոս Գ. Պուրպոնը սպանական ռազմանաւերուն հրամայեց օգտագործել նշաններ, որոնք թոյլ կու տային այլ պետութիւններու նաւերը տարբերել․ սպիտակը Սպանիոյ ծովային թագաւորական դրօշակն է՝ Պուրպոններու տան գերբով զարդարուած։ Այդ օրէն կարմիր եւ դեղին գոյները աւանդաբար զուգորդուած են Սպանիոյ հետ, չնայած իբրեւ պետական գոյներ անոնք ընդունուած են 1927-ին։ 1931-ին հռչակուեցաւ հանրապետութիւն եւ ընդունուեցաւ նոր դրօշ, որթ կը ներկայացնէր ուղղանկիւն պաստառ՝ երեք հաւասարամեծ շերտերով՝ կարմիր, դեղին եւ ծիրանագոյն։ Սակայն 1939-ին զօրավար Ֆրանսիսքօ Ֆրանքոյի ռազմական ապստամբութիւնը վերջնականապէս վերջ դրաւ հանրապետութեան, եւ դեղին-կարմիր դրօշը, որ ձեւականօրէն հաստատուած էր 1936-ին, քաղաքացիական պատերազմի աւարտէն ետք վերականգնուեցաւ։ Ժամանակակից զինանշանային տարբերակով դրօշը պաշտօնապէս ընդունուած է 19 Դեկտեմբեր 1981-ին։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Խաչատուր Կեսարացի

Խաչատուր Կեսարացի (1590, Կեսարիա - 1646, Նոր Ջուղա), կրթական-լուսաւորական գործիչ։ == Կենսագրութիւն == Երիտասարդ տարիները անցուցած է Կիպրոսի Ս. Մակարվանքի մէջ, ապա մեկնած է Երուսաղէմ, Կոստանդնուպոլիս, այնտեղէն ալ՝ Էջմիածին։ Աշակերտած է Գրիգոր Դարանաղցիին, Գրիգոր Կեսարացիին, Մովսէս Սիւնեցիին, Մելիքսեթ Երեւանցիին, ստացած աստուածաբանական, պատմական, փիլիսոփայական գիտելիքներ, ուսումնասիրած Դաւիթ Անյաղթի երկերը, ծանօթացած Արիստոտելի, Պղատոնի ուսմունքներուն։ Եղած է Նոր Ջուղայի առաջնորդը եւ Ս. Ամենափրկիչ վանքի (վանահայր 1620-1646-ին) կատարած է կրթական-լուսաւորական աշխատանք։ Հիմնած է դպրոց, գրադարան, հաւաքած Հայաստանէն եւ այլ տեղերէն բերուած ձեռագիր գիրքեր։ Անոր սաներէն էին Յակոբ Ջուղայեցին, Ոսկան Երեւանցին, Յովհաննէս Ջուղայեցին եւ ուրիշներ։ Կրօնական, տրամաբանական, ճարտասանական գործերու հեղինակ է։ 1630-ին Մովսէս կաթողիկոսի կարգադրութեամբ փիլիսոփայ եւ քերական Սիմոն Ջուղայեցիի հետ մեկնած է Լվով՝ լեհահայ համայնքի առաջնորդ Նիկոլ Թորոսովիչի եւ համայնքի միջեւ ծագած վէճերը հարթելու։ Վերադառնալով Նոր Ջուղա՝ 1638-ին հիմնած է Իրանի առաջին տպարանը։ Խաչատուր Կեսարացին թաղուած է Ս. Ամենափրկիչ վանքի տաճարին մէջ։ == Հրատարակութիւններ == Հարանց վարք, Նոր Ջուղա, 1641։ Խորհրդատետր, Նոր Ջուղա, 1641։ Ժամագիրք, Նոր Ջուղա, 1642։ == Գրականութիւն == Զարբհանալեան Գարեգին, Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վենետիկ- Սբ. Ղազար, 1895։ Լեւոն Մինասեան, Նոր Ջուղայի տպարանը, Նոր Ջուղա, 1972։ Հ. Սահակ Ճեմճեմեան, Հայ տպագրութիւնը եւ Հռոմ (ԺԷ.դար), Վենետիկ- Սբ. Ղազար, 1989 (Հայագիտական մատենաշար «Բազմավէպ» թիւ 29)։ Ն. Ա. Ոսկանեան, Ք. Ա. Կորկոտեան, Ա. Մ. Սավալեան, Հայ գիրքը 1512-1800 թուականներուն. Հայ հնատիպ գիրքի մատենագիտութիւն, Երեւան, 1988։ Ռաֆայել Իշխանեան, Հայ գրքի պատմութիւն, հատոր 1, Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերուն, Երեւան, 2012։ Raymond H. Kévorkian, Catalogue des «incunables» arméniens, 1511-1695 ou Chronique de l'imprimerie arménienne, avec Jean-Pierre Mahé, Genève։ P. Cramer. 1986. Raymond H. Kévorkian, Le livre arménien à travers les âges, avec Jean-Pierre Mahé, Catalogue de l'Exposition Marseille 1985. Vrej Nersessian, Catalogue of Early Armenian Books, 1512-1850, The British Library, 1980. ISBN 0904654354 Էդիկ Պաղտասարեան։ Իրանահայ տպագրութիւն։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ցանկ 19 րդ դարու Հայ գրողներու

== Հայ գրողներու ցանկ - Ծնած 19րդ դարուն == === 1850 - 1885 Զարթօնքի շրջան === === 1885 - 1900 Իրապաշտ շրջան === ====== 1900 - 1922 Գեղապաշտ շրջան ====== Աղբիրներ Արդի Հայ Գրականութիւն,Մուշեղ Իշխան Հայ Գրականութիւն, Յակոբ Օշական, Երուսաղէմ,1942ճ

Սերիֆոս

Սերիֆոս (յուն․՝ Σέριφος), Էգէական Ծովուն Քիքլատես կղզեխումբին արեւմտեան կողմը գտնուող կղզի, Քիթնոս եւ Սիֆնոս կղզիներուն միջեւ։ Նաւակայքն է Լիվատի։ == Ընդհանուր տեղեկութիւններ == Մայրաքաղաքն է Հորա կամ Սերիֆոս, կառուցուած է 200 մ․ բարձրունքի վրայ։ Ուրիշ գիւղեր են՝ Քութալաս, Մեղալօ Լիվատի, Քետարհոս եւ Եանեմա։ Ամենաբարձ գագաթն է Թուրլոս՝ 585 մ․։ Տարածութիւնն է 75,207 քռ․քմ․ եւ բնակչութեան թիւն է՝ 1․402։ Անբերի կղզի է։ Ունի 42 գեղեցիկ ծովափներ։ 19-րդ դարուն կը զարգանայ շնորհիւ հանքային շահագործման։ == Պատմական == Հին արձանագրութիւններ կը վկայեն թէ կղզիին առաջին բնակիչները եղած են Թեսալիայէն Էոլիսները եւ աւելի ուշ Աթէնքէն կը հասնին Իոնեսները։ Մետաղի (երկաթ եւ պղինձ) հանքեր կային հնագոյն ժամանակներէն եւ անոնց շահագործումը սկսած է Ք․Ա․ 3-րդ հազարամեակէն։ Հին բնակիչները կը պաշտէին Փերսէան (ըստ առասպելին Արղոսին Աքրիսիօ թագաւորը Տանայի դուստրը անոր Փերսէա մանուկին հետ Սերիֆօ կ՛ աքսորէ) եւ Մետուսան (3 ծովանուշներէն մէկը)։ Սերիֆօ գտնուած են Ք․Ա․ 6-րդ դարու հին դրամներ, որոնք կը պատկերացնեն Փերսէա, Մետուսային գլուխը եւ կամ սերիֆիօ գորտը*։ Սերիֆիօ գորտ․ հին գրագէտներուն մօտ արձանագրուած է թէ Սերիֆոյին գորտերը անձայն են․ սերիֆիոս գորտ (=յուն․՝ βάτραχος) σερίφιος βάτραχος։ Կ՛ ենթադրուի թէ անկէ եկած է ասացուածքը Սերիֆոյին գորտը βάτραχος εκ Σερίφου անձայն մարդոց համար։ հռոմէական շրջանին, կղզին աքսորի վայր է։ Թիպերիոս կայսր հոն կ՛ աքսորէ Քասիուս Սեվիրոսին։ === Բիւզանդական եւ Օսմանեան շրջան === Սերիֆոս կղզիին պատմութիւնը այս ժամանակաշրջաններուն նոյնն է Քիքլատեսի պատմութեան հետ․ (Տե՛ս բուն արձանագրութիւն Քիքլատես, միջնադար)։ === Նորագոյն եւ ժամանակակից շրջան === ==== Մետաղի հանքերու բանուորներուն գործադուլը ==== 19-րդ դարավերջերուն կը սկսի կղզիին մետաղանքերուն շահագործումը։ Սերիֆոսի տնտեսութիւնը կը զարգանայ եւ բնակչութեան թիւնը կը կրկնապատկուի մանաւանդ 1880 - 1910 տարիներուն․ բանուորներ կը հասնին Քիքլատեսի կղզիներէն։ 1915-ին, մետաղի գիներու տակնապը կ՛ ազդէ արտադրութեան եւ հանքերը շահագործող ընկերութիւնը անկարող է դիմագրաւել հարցը։ Աշխատանքի պայմանները վատ են եւ բանուորներու արկածները յաճախակի։ 1916 Օգոստոսին բանուորները գործադուլ կը սկսին Մեղալօ Լիվատի վայրը․ կը պահանջեն աշխատանքի պայմաններու եւ աշխատավարձի բարելաւում։ Անզիջող ընկերութեան դէմ, բանուորները նաւահանգիստը կը գրաւեն եւ 20 օր կ՛ արգիլեն նաւերը մետաղը բեռցնեն։ 21 Օգոստոսին ոստիկանութիւնը կը կրակէ գործդուլ ընող բանուորներուն վրայ եւ 4 հոգի կը սպաննուին։ Բանուորները կը հակադարձեն ու կը յարձակին քարերով եւ փայտերով։ 1925-ին ութ ժամուան աշխատանքը կը գործադրուի (1920-ին յունական կառավարութեան որոշումն է)։ Մետաղի հանքերը 1963-ին վերջնականապէս կը փակուին մետաղամթերքի սպառման պատճառով։ Մեղալօ Լիվատիին շրջանը 1916-ի գործադուլին զոհուած բանուորներուն յիշատակին համար յուշարձան զետեղուած է։ 2016-ին, յատուկ ձեռնարկներով յիշատակուեցաւ մետաղահանքերու բանուորներու գործադուլին 100-ամեակը։ 2004-ին կը կառուցուի Սթենոյի ջրամբարը, գոհացնելու համար բնակիչներուն (բնակութեան, անասնապահութեան եւ հողագործութեան) ջրամատակարարման հարցը։ == Տեսարժան վայրեր == Զբօսաշրջիկութիւնը բաւական զարգացած է, կղզիին գլխաւոր եկամուտն է։ === Պատկերասրահ === == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Փերսէաս(յունարէն) Մետուսա(յունարէն) Յունաստանի 2011-ի մարդահամարը(յունարէն)

Գեղամ Վանիկեան

Գեղամ Վանիկեան (կամ՝ Վանիկ, 1889, Վան, Վանի Նահանգ, Օսմանեան Կայսրութիւն - 1915, Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն) Հայ քաղաքական գործօն եւ թերթի խմբագիր: Վանիկեան ծանօթ էր իբր Հնչակեան Կուսակցութեան ամսաթերթ «Կայծ»-ի հիմնադիր: Վանիկեան սպաննուած էր Թրքական կառավարութեան կողմէ 1915 թուականին, հայոց ցեղասպանութեան ընթացքին, իր քաղաքական գործողութիւններուն պատճառաւ: == Կենսագրութիւն == Գեղամ Վանիկեան ծնած էր Վան, Օսմանեան Հայաստան, Օսմանեան Կայսրութեան մէջ, 1889 թուականին: 1907 թուականին աւարտեց Վանի Երեմեան Քոլէճէն, ուր իր հօրեղբայր Յակոբ Արծրունին իր դասատուներէն մէկն էր: 1904 թուականին ան ծանօթացաւ Հնչակն ֆետայիներու եւ միացաւ կուսակցութեան: Համալսարան աւարտելէ ետք, ան ապրեցաւ Կովկասեան շրջանին մէջ կարճ ժամանակամիջոցի մը համար եւ աւարտեց իրաւաբանութեան համալսարանի բաժանմունքէն 1914 թուականին: 1909 թուականին, Վանիկեան դարձաւ Կայծ Աշակերտական Միութեան համահիմնադիրներէն մէկն էր. ան նաեւ հիմնադիր խմբագիրն էր Կայծ Ամսթաթերթին, հիմնուած 1911 թուականին գիտական ընկերվարական գաղափարաբանութեան վրայ: Վանիկեան մաս կազմեց Հնչակեան 6րդ Համաժողովին: Ան բանակային դպրոց անդամագրուած էր իր Հնչակ բարեկամներուն հետ երբ ձեռբակալուեցաւ: 1915 թուականին, ինք ու իր 19 միւս ընկերները կախաղան եղան Պոլիսի մէջ, Թրքական կառավարութեան կողմէ: == Ծանօթագրութիւններ == == Գրականութիւն == Yeghia Jerejian, Martyrs on Bloody Path. Beirut, 1989, pp. 31–33. K. Khudaverdyan (ed.), The Armenian Question. Yerevan, 1996. == Արտաքին յղումներ == "Kegham Vanigian," www.hunchak.org.au կայքէջին վրայ "Kegham Vanigian," Gaidz Youth Organization, www.gaidz.org կայքէջին վրայ

Շուէտ

Շուէտ (շուէտ.՝ Sverige), պաշտօնապէս Շուէտի թագաւորութիւն (շուէտ.՝ Konungariket Sverige), Սկանտինաւեան երկիր Եւրոպայի Հիւսիսը: Այն Արեւմուտքէն եւ Հիւսիսէն սահմանակից է Նորվեկիոյ, իսկ արեւելքէն՝ Ֆինլանտային: Այն կապուած է Դանիային Հարաւ-Արեւմուտքէն Էրեսունտի կամուրջով: 450.295 քմ² տարածքով Շուէտը Եւրոպական միութեան մէջ տարածքով երրորդ ամէնամեծ երկիրն է: Շուէտի բնակչութիւնը մօտ 10 միլիոն է, որոնցմէ 2,3 միլիոնը ունի օտար արմատներ: Շուէտի մէջ բնակչութեան խտութիւնը ցած է, 22 մարդ/քմ քառակուսի հաշուարկով: Բնակչութեան մեծ մասը կ՛ապրի երկրի հարաւային մասը: Բնակչութեան մօտ 85 %-ը կ՛ապրի քաղաքային տարածքներուն մէջ։ Գերմանական ցեղերը բնակութիւն հաստատած են Շուէտի մէջ հնագոյն դարաշրջանէն, պատմութեան մէջ ծանօթ իբրեւ Կէօթէր/Götar եւ Շուէտեր/Svear. ծովափնեայ ժողովուրդները կոչուած են Նորսմէններ: Հարաւային Շուէտի տնտեսութեան հիմքը գլխաւորաբար զարգացած գիւղատնտեսութիւնն է, իսկ Հիւսիսը պատուած է սաղարթախիտ անտառներով: Շուէտը Ֆեննոսքանտա աշխարհագրական տարածաշրջանի մասն է: Շուէտի կլիման հիմնականին մեղմ է իր հիւսիսային դիրքին ոչ բնորոշ, իսկ ամառները հիմնականին կ՛ըլլան տաք: Ներկայիս Շուէտը սահմանադրական միապետութիւն է իր ժողովրդավարական խորհրդարանական համակարգով, ուր թագաւորը պետութեան ղեկավարն է: Մայրաքաղաքը Սթոքհոլմն է, որ նաեւ երկրին ամենաշատ բնակչութիւն ունեցող քաղաքն է: Օրէնսդրական իշխանութիւնը կը պատկանի 349 անդամ ունեցող Ռիքստակին: Գործադիր իշխանութիւնը կը պատկանի կառավարութեան, որ կը գլխաւորէ վարչապետը: Շուէտը մենական պետութիւն է, որ կը բաժանուի 21 կոմսութիւններու եւ 290 քաղաքապետութիւններու: == Ընդհանուր տեղեկութիւններ == Շուէտին կը պատկանին Կոտլանտ, Էլանտ եւ շարք մը այլ փոքր կղզիներ։ Ափերը կ՛ողողեն Պալթեան եւ Հիւսիսային ծովերը։ Երկրի մակերեւոյթը հիմնականին հարթավայրային է։ Աւելի բարձր է հիւսիսարեւմտեան՝ Նորվեկիային սահմանակից տարածքը, ուր կը տարածուին Սկանտինաւեան լեռները (բարձրութիւնը՝ մինչեւ 2123 մ, Քեպնեքասէ լեռ)։ Խիստ մասնատուած ափերուն շատ են մանր կղզիները՝ շխերները։ Տարածքին մէջ են Նորլանտ սարահարթը եւ Միջինշուէտական դաշտավայրը։ Կլիման Հիւսիսը ցամաքային է, ձմեռները խիստ են (Պոտնիկական ծոցը 4 ամիս կը սառի), Հարաւը՝ մեղմ եւ խոնաւ։ Հարուստ է ջրային պաշարներով։ Գետերը կարճ են ու ջրառատ։ Ինտալսէլվէն, Օնկէրմանէլվէն գետերէն իւրաքանչիւրի վրայ կը գործեն 10-էն աւելի ջրէկներ։ Հարաւային հարթավայրերուն մէջ շատ են լիճերը (Վենեռն, Վետեռն, Էլմարէն, Մելարէն) ու ճահիճները։ Տարածքի 54 %-ը ծածկուած է սոճիի եւ եղեւնիի անտառներով։ Կենդանիներէն կան որմզդեղ, գորշ արջ, գայլ, աղուէս, բեւեռաղուէս, կզաքիս, լուսան եւ այլն։ Շատ են ջրլող թռչունները, բազմատեսակ ձուկերը։ Կան բազմաթիւ արգելոցներ։ == Պատմութիւն == === Հին շրջան === Շուէտի տարածքին մարդու բնակութեան հետքերը Ն.Ք. 9-8-րդ հազարամեակներէն են։ Մօտ Բ. հազարամեակին եւրոպական մայրցամաքէն Շուէտ ներխուժած են անասնապահ ցեղեր, որոնք ենթարկուած են բնիկներուն։ Ք.Ե. առաջին դարերուն Շուէտի մէջ բնակուած են հիւսիսային գերմանական ցեղեր՝ սվիոններ, գաուաներ եւ այլն։ Ք.Ե. 7-6-րդ դարերուն տեղի ունեցած է շուէտական ցեղերու միաւորում, անցում նախնադարեան համայնականէն՝ դասակարգային հասարակարգի։ Շուէտացի վիքինկները թալանի նպատակով ասպատակած են հարեւան երկիրները։ 11-րդ դարու սկիզբը Շուէտի մէջ տարածուած է քրիստոնէութիւնը, երկիրը միաւորուած է միասնական թագաւորութեան մէջ։ Մինչեւ 14-րդ դարը աւատապետական յարաբերութիւնները զարգացած են դանդաղ, կը պահպանուէին տոհմացեղային աւանդութիւնները։ 12-րդ դարու կէսերուն շուէտ աւատապետները խաչակրաց արշաւանքներ ձեռնարկած են դէպի Արեւելք՝ Ֆինլանտա, Մերձպալթիկա, Ռուսիայի հիւսիս-արեւմուտք, ուր շուէտները պարտուած են Ալեքսանդր Նեւսքիին։ 1389 -ին աւատապետական երկպառակութիւններէն թուլացած Շուէտը Դանիայի հետ կնքած է համաձայնագիր, որուն 1397-ին միացած է նաեւ Նորվեկիան։ Այդ միութեամբ Շուէտի մէջ ուժեղացած է հարկային լուծը, Շուէտի ենթարկուածութիւնը Դանիային։ 1434-ին Շուէտի մէջ բռնկած է գիւղացիական պատերազմ, որ շուտով վերաճած է հակադանիական պայքարի եւ համաձայնագիրի խզման։ Դանիական տիրապետութեան վերջ տուած է 1521-ին Տուսդաւ էրիքսոնի գլխաւորած ժողովրդական ապստամբութիւնը։ 1527-1539-ականներուն Շուէտի մէջ տեղի ունեցած է բարեփոխում, որ ուժեղացուցած է թագաւորական իշխանութիւնը։ 16-րդ դարու աւարտին, եւ յատկապէս 17-րդ դարուն, շուէտական ֆէոտալական պետութիւնը բազմաթիւ պատերազմներ մղած է Պալթիկային տիրելու համար, որուն հետեւանքով Շուէտը զաւթած է Արեւելեան Մերձպալթիկան, Պոմերանիայէվ եւ այլն, եւ դարձած Եւրոպայի հզօր պետութիւններէն մէկը։ Շուէտի արտաքին քաղաքական յաջողութիւնները ամրապնդած են թագաւորական իշխանութիւնը երկրի ներսը։ Թագաւորները կատարած են հողերու տեղադրում, որ առաջընթաց քայլ էր դէպի երկրին քաղքենիացումը։ Շուէտի մէջ հաստատուեցաւ բացարձակ միապետութիւն, որուն հիմնական հէնարանն էին միջին ազնուականութիւնը, սպայութիւնը եւ առեւտրաճարտարուեստական քաղքենի դասը։ 1700-1721-ականներու Հիւսիսային պատերազմին Շուէտը ժամանակաւոր յաջողութեան հասաւ, սակայն մեծ պարտութիւն կրեց Ռուսաստանի մէջ եւ կորսնցուց իր տարածքները Արեւելեան Մերձպալթիկայի եւ Հարաւ-Արեմտեան Քարելիայի մէջ։ Քարլ 15-ի մահով (1781) աւարտեցաւ Շուէտի բացարձակապետութեան շրջանը։ Շուէտի փորձերը վրիժառութիւնը վերցնելու Ռուսաստանէն, աւարտուեցաւ շուէտական զօրքերու նոր պարտութեամբ։ === Միջին դարեր === 1805-1810-ականներու եւ 1813-1814-ականներու պատերազմներուն Շուէտը մասնակցեցաւ հակաֆրանսական դաշնութեան կազմին մէջ։ Դանիայի հետ կնքուած Քիլլի պայմանագրով (1814) Շուէտը ստացաւ Նորվեկիան։ Անընդմէջ պատերազմները հանգեցուցին Շուէտի տնտեսական քայքայման։ Սակայն, 19-րդ դարու 50-60-ականներուն Շուէտի մէջ սկսաւ արագօրէն զարգանալ արդիւնաբերական դրամատիրութիւնը։ Դրամատիրական յարաբերութիւնները կարեւոր չափով զարգացան նաեւ գիւղատնտեսութեան մէջ։ Քաղաքական աշխոյժ ուժ դարձաւ արդիւնաբերական քաղքենի դասը։ 19-րդ դարու 70-ականներու բանուորական շարժումը ընդունեց կազմակերպուած ձեւեր, առաջացան արհեստագործական միութիւններ։ Օսկար Բ.-ի օրօք (1872-1907) Շուէտը դարձաւ աւանդական չէզոքութեան երկիր, բայց որոշակի գերմանական կողմնորոշմամբ, որ պահպանուեցաւ նաեւ Համաշխարհային Առաջին Պատերազմի (1914-1918) ժամանակ։ 1918-1920-ականներուն երկրին մէջ ծաւալեցաւ ուժեղ գործադուլային շարժում, կառավարութիւնը ստիպուած էր ընել ընտրական բարեփոխումներ, ընդունիլ օրէնք 8-ժամեայ աշխատանքային օրուան մասին։ 1920-ականներուն աւարտեցաւ շուէտական դրամատիրութեան անցումը մենաշնորհային փուլին։ Շուէտը դարձաւ արտահանող կարեւոր երկիր։ 1920-1922-ականներուն Շուէտի կառավարութիւնը գլխաւորաբար կը ղեկավարէին ազատականները։ 1930-ականներու սկիզբը համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը ցնցեց նաեւ Շուէտը, անկում ապրեցաւ արդիւնաբերական արտադրութիւնը, աճեցաւ գործազրկութիւնը, ծաւալեցաւ գործադուլային շարժումը։ === Երկրորդ աշխարհամարտ եւ յետպատերազմեան շրջան === Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (1939-1945) ժամանակ Շուէտ չէզոքութիւն յայտարարեց, բայց յաճախ իր յայտարարած չէզոքութիւնը խախտեցր յօգուտ Գերմանիոյ եւ Ֆինլանտայի։ 1946-ին Շուէտ ընդունուեցաւ ՄԱԿի կազմին մէջ։ 1967-1968-ականներուն միջոցներ ձեռնարկուեցաւ տնտեսութեան մէջ պետական կարգաւորման դերը ուժեղացնելու ուղղութեամբ, սակայն կը շարունակուէր պահպանուիլ գործազրկութեան բարձր մակարդակը, աւելնալ գործադուլներու թիւը։ 1974-1976-ականներուն խորհրդարանը օրէնքներ ընդունեց միջին եւ ցած եկամուտ ունեցողներու պետական հարկերը, ի հաշիւ ձեռնարկատէրերէն գանձուող հարկերու, նուազեցնելու մասին։ 1970-ականներու 2-րդ կիսուն համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը հարուածեց նաեւ Շուէտի տնտեսութիւնը, դանդաղեցաւ արդիւնաբերական զարգացումը, աւելցաւ գործազրկութիւնը։ Շուէտը դրամատիրական երկիրներէն առաջինը ճանչցաւ ՎԴՀ-ին, տնտեսական օգնութիւն ցոյց տրուեցաւ անոր, դատապարտեց Իսրայէլի բռնութիւնը արաբական երկիրներու դէմ, ճանչցաւ Օտեր-Նայսէ սահմանագիծը, 1975-ին ստորագրեց Հելսինքիի եզրափակիչ գործողութիւնը։ == Պետական կարգ == Շուէտը սահմանադրական միապետութիւն է։ Գործող սահմանադրութիւնը ուժի մէջ է 1975-էն ի վեր։ Պետութեան գլուխը թագաւորն է, որ կ՛իրականացնէ ներկայացուցչական պաշտօններ։ Ընտրական իրաւունքէն կ՛օգտուին 18 տարին լրացուցած բոլոր քաղաքացիները։ Օրէնսդիր բարձրագոյն մարմինը խորհրդարանն է (միապալատ խորհրդարան), որ կ՛ընդունի օրէնքներ, պետութեան շահոյթը, կ՛ընտրէ վարչապետը, կը հաստատէ կառավարութեան կազմը եւ այլն։ Լեների մէջ կեդրոնական իշխանութիւնը կը ներկայացնէ նահանգապետը, որ կը գլխաւորէ յատուկ վարչական բիւրոն, կը վերահսկէ տեղական ինքնավարութեան մարմինները, լիազօրներու ժողովները՝ քաղաքներուն եւ գիւղական թեմերուն։ Դատական համակարգը կը կազմեն գերագոյն դատարանը, յարմարեցման դատարանները, քաղաքային եւ շրջանային դատարանները։ Կան յատուկ դատարաններ՝ գոյքի բաժանման, հողային գործերու, ոստիկանական եւ այլն։ == Աշխարհագրութիւն == Շուէտը կը գտնուի Ֆենօ Սկանտինաւիայի մէջ։ Կը գերակշռեն ոչ բարձր, ժայռոտ ափերը՝ մանր կղզիներով ու շխերներով, որոնք կը դժուարացնեն մերձափնեայ նաւագնացութիւնը։ Պոթնիքի ծոցի ափերը ցածրադիր են, գլխաւորապէս՝ աւազային։ Շուէտի հիւսիսային եւ արեւմտեան շրջանները կը զբաղեցնեն Սկանտինաւեան լեռները (բարձրութիւնը՝ մինչեւ 2123 մ, Քեպնեքայսէ լեռ), որոնք լեռնաշղթաներու, սարահարթերու եւ միջլեռնային գոգաւորութիւններու զուգակցում են։ Սառցադաշտերը (աւելի քան 200) կը գրաւեն մօտ 400 քմ²։ Երկրի հիւսիսը տարածուած է խիստ մասնատուած Նորլանտ սարահարթը (բարձրութիւնը՝ 200-800 մ)։ Աւելի հարաւ կը գտնուի Միջին-շուէտական դաշտավայրը՝ իրար յաջորդող թմբաշարերով եւ գոգաւորութիւններով, որոնց զգալի մասը կը զբաղեցնեն լիճերը։ Տարածուած են թեթեւացման սառցադաշտային ձեւերը (օզեր, մորեններ եւ այլն)։ Երկրի հարաւը Ամոլանտ բարձրութիւնն է, որ շառաւղաձեւ հովիտներով կտրտուած է առանձին բլրաշարերու եւ լեռնազանգուածներու։ === Երկրաբանական կառուցուածք === Շուէտը կը գտնուի Արեւելա-Եւրոպական հարթակի Պալթիական վահանի սահմաններուն մէջ եւ շրջափակուած է քալետոնեան ծալքաւորման կառուցուածքներով։ Ծածկուած է քեմբր-սիլուրի մնացորդներով եւ առաւելաբար անտրոբոկենի սառցադաշտային նստուածքներով։ === Օգտակար հանածոներ === Օգտակար հանածոներէն կան երկաթ, պղինձ, կապար, ցինկ, վոլֆրամ, հազուագիւտ մետաղներ եւ ֆլիւորուտի ոչ մեծ հանքավայրեր, հանքային աղբիւրներ։ === Կլիմա === Կլիման բարեխառն է, խիստ կը զգացուի golfstream-ի ազդեցութիւնը։ Հիւսիսային շրջաններուն մէջ կլիման աւելի խիստ է, միջին եւ հարաւային շրջաններուն՝ անցումային ծովայինէն ցամաքայինի։ Յունուարի միջին ջերմաստիճանը Հարաւի մէջ 0—5 °C է, Հիւսիսի՝ -6 °C-էն մինչեւ - 14 °C, Յուլիսինը՝ համապատասխանաբար 15-17 եւ 10-11 °C։ Տարեկան տեղումները լեռներուն 1500-1700 մմ են, հարթավայրերուն՝ 700-800 մմ, հիւսիս-արեւելքը՝ 300-600 մմ։ Հիւսիսային լեռներուն ձնածածկոյթի տեւողութիւնը 6-7 ամիս է, հարաւը՝ մինչեւ 1 ամիս, որոշ շրջաններու մէջ ձնածածկոյթը կը բացակայի։ === Ներքին ջուրեր === Գետերը կարճ են, ջրառատ, սնումը՝ ձնաանձրեւային։ Մեծ գետէրն են Էստերտալելվէն, Թուռնելվէն, Քլարէլվէն, Օնկէրմանէլվէն, Կէօտաէլվ։ Գետերը ունին մեծ անկում, սահանքաւոր են, կ՛առաջացնեն ջրվէժներ։ Առաւելագոյն հոսքը կ՛ըլլայ գարնան եւ ամրան։ Հարաւի գետերու սառցակալման տեւողութիւնը 3-4 շաբաթ է, Հիւսիսի՝ 5-6 ամիս։ Hydropower-ի պաշարներով Շուէտը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ կը գրաւէ 2-րդ տեղը (Նորվեկիայէն ետք)։ Երկրի տարածքի 9 %-ը կը զբաղեցնեն լիճերը։ Մեծ լիճերն են՝ Վենեռնը, Վեթեռնը, Էլմարէնը, Մելարէնը։ === Հողեր, բուսականութնւն եւ կենդանական աշխարհ === Տարածքի 50%-ը կը զբաղեցնեն անտառները։ Հիւսիսը, պոդզոլային հողերու վրայ տարածուած է տայգան, իսկ Հարաւի ճմապոդզոլային հողերու վրայ՝ խառն անտառները, Սքոնէ թերակղգիին մէջ, անտառային գորշ հողերու վրայ՝ լայնատերեւ անտառները։ Տարածքի մօտ 14 %-ը կը զբաղեցնեն ճահիճները, 15 %-ը՝ թունտրային բուսականութիւնը։ Ծովափնեայ շրջաններուն եւ հարթավայրերուն մէջ կը հանդիպին մացառուտներ, մարգագետնային տեղամասեր։ Կենդանիներէն կան որմզդեղը, գորշ արջ, գայլ, աղուէս, լուսան, սկիւռ, նապաստակ, կզաքիս, ոզնի, բեւեռաղուէս, լեմինգ։ Շատ են ջրլող թռչունները։ Գետերն ու լիճերը հարուստ են ձուկերով։ Շուէտի մէջ կայ 16 ազգային պահպանուած տարածք եւ 850 արգելոց։ == Բնակչութիւն == 96 %-ը շուէտներ են, կը բնակին նաեւ սաամներ, ֆիններ։ Պաշտօնական լեզուն շուէտերէնն է, կրօնը՝ լիւթերականութիւնը, տոմարը՝ գրիգորեանը։ Միջին խտութիւնը 1քմ² տարածքի վրայ 22 մարդ կ՛ապրի (2015-ի տուեալներու համաձայն), քաղաքային բնակչութիւնը՝ 86 % (2015)։ Աւելի խիտ բնակեցուած են երկրին միջին եւ հարաւային շրջանները։ Մեծ քաղաքներն են Սթոքհոլմը, Կէօթեպորկը, Մալմէօն։ == Տնտեսութիւն == Շուէտը Հիւսիսային Եւրոպայի զարգացած դրամատիրական արդիւնաբերական երկիրներէն է՝ ուժեղ գիւղատնտեսութեամբ եւ արտաքին տնտեսական լայն կապերով։ Շուէտի տնտեսութեան մէջ առաջատար են մեքենաշինութիւնը, յատկապէս նաւի եւ ինքնաշարժաաշինութիւնը, ինքնաթիռաշինութիւնը, ելեկտրաարուեստագիտական եւ ելեկտրոնիկան, թէեւ Շուէտը կը շարունակէ մնալ երկաթի հանքանիւթի, որակեալ պողպատի, սղոցանիւթերու, թաղանթանիւթի-թուղթի աշխարհի մեծագոյն արտադրողներէն մէկը։ Տնտեսութիւնը կը բնութագրուի արտադրութեան եւ բարձր աստիճանի կեդրոնացմամբ։ Արդիւնաբերութեան եւ դրամատուներու վերահսկողութիւնը կեդրոնացած է շուէտական նիւթական խմբիշխանութեան 20-25 ընտանիքներու ձեռքը։ Պետական ոլորտին բաժին կ՛իյնայ ազգային համախառն արդիւնքի աւելի քան 15 %-ը եւ ներդրուած մինչեւ 30-40 %-ը։ === Արդիւնաբերութիւն === Արդիւնաբերութեան ճիւղերէն կ՛առանձնանան մետաղաձուլութիւնը (բարձրորակ պողպատ, գունաւոր մետաղներ) եւ մեքենաշինութիւնը (նաւեր, ինքնաթիռներ, ելեկտրատեխնիկա, ելեկտրոնային հաշուիչ մեքենաներ)։ Երկրի ընդերքին մէջ յայտնաբերուած են բարձրորակ երկաթաքարի համաշխարհային նշանակութեան պաշարներ։ Կան նաեւ ցինկի, կապարի, պղինձի, վոլֆրամի հանքավայրեր։ ==== Մեքենաշինութիւն ==== Մեքենաշինութեան մէջ յայտնի է Վոլվօ վերազգային մենատիրութիւնը՝ համանուն մեքենաներու արտադրութեամբ։ ==== Փայտամշակման արդիւնաբերութիւն ==== Զարգացած է փայտամշակման արդիւնաբերութիւնը, կ՛արտադրուի կահոյք, թուղթ եւ այլն։ === Գիւղատնտեսութիւն === Գիւղատնտեսութիւնը կ՛ապահուէ Շուէտի մթերքներու պահանջին 80 %-ը, ինչպէս՝ կաթի, միսի, սննդամթերքի, հացահատիկի պահանջը ամբողջութեամբ։ Զարգացած է նաեւ ձկնորսութիւնը։ == Առողջապահութիւն == 2014-ին ծնունդը կազմած է 1000 բնակիչին 12, մահը՝ 9,4։ Մահացութեան հիմնական պատճառները սրտանօթային համակարգի, թոքերու հիւանդութիւններն են եւ չարորակ նորագոյացութիւնները։ Տարածուած են կրիփը, մանկական վարակիչ հիւանդութիւնները, վարակիչ դեղնախտը եւ վեներական հիւանդութիւնները։ Առողջապահութեան ծառայութիւնը կը գտնուի Ընկերային Գործերու Նախարարութեան եւ Առողջապահութեան ու Ընկերային Ապահովագրութեան Ազգային Խորհուրդի ենթակայութեան տակ։ == Գիտութիւն == Շուէտները մեծ ներդրում ունին գիտութեան զարգացման բնագաւառին մէջ։ Անոր մեծապէս նպաստած է Ուփսալայի եւ Լունտիի առաջին համալսարաններու (համապատասխանաբար՝ 1477 եւ 1668 թուականներուն) ու աստղադիտարաններու (1650 եւ 1670 թուականներուն) հիմնադրումը։ Համաշխարհային ճանաչում ունի բնախոյզ Քառլ Լիննէյը, որ եղած է շուէտական գիտութիւններու թագաւորական ակադեմիայի առաջին նախագահը։ Քիմիագէտ Շեէլէն ստացած է քլոր, գլիցերինը, Լ. Նիլսոնը՝ սկանդիիի մէջ քիմիական տարրը, Ա. Քրոնսդետդը՝ նիքէլը, Կ. Փաշը՝ անվտանգ, այսպէս կոչուած, «շուէտական լուցկիները»։ Հանրայայտ է գիւտարար եւ արդիւնաբերող Նոպէլներու ընտանիքը։ Ալֆրէտ Նոպէլը (յայտնագործած է պայթուցիկ նիւթեր տինամիթը եւ բալիստիթը) սահմանած է Նոպէլեան մրցանակը, որ կը տրուի բնագիտութեան, քիմիագիտութեան, բժշկութեան, գրականութեան, 1968-էն՝ նաեւ տնտեսագիտութեան բնագաւառներու աշխատանքներու եւ խաղաղութեան ամրապնդման գործին մէջ ունեցած ծանրակշիռ աւանդի համար։ Հանրայայտ են նաեւ աստղագէտ-բնագէտ Անտերս Ցելսիուսը, գրողներ Ասդրիտ Լինտկրէնը, Եուհան Աւկուստ Ստրինտպերկը, բեմադդրիչ Ինկմար Պերկմանը, շարժանկարի դերասաններ Ինկրիտ Պերկմանը, Կրեթա Կարպոն եւ ուրիշներ։ == Կրթութիւն == Շուէտի տարածքին դպրոցները կազմաւորուած են 13-րդ դարուն։ 16-րդ դարուն կային 20 եկեղեցական ու վանական եւ 10 քաղաքային դպրոցներ։ Լիւթերական բարեփոխումը (16-րդ դար) նպաստեց գրագիտութեան տարածման։ Մինչեւ 19-րդ դարու կէսը դպրոցը կ՛ենթարկուէր եկեղեցւոյ։ 1842-ին օրէնք ընդունուեցաւ պարտադիր ժողովրդական դպրոցներու մասին, որոնք ստորին դասի երեխաներուն կու տային տարրական գիտելիք։ 1936-ին օրէնք ընդունուած է 7-ամեայ, 1962-ին՝ 9-ամեայ պարտադիր կրթութեան մասին։ Ժողովրդական կրթութիւնը կը ղեկավարէ կրթութեան նախարարութիւնը։ Կրթական համակարգի մէջ կը մտնեն մանկապարտէզները եւ խաղային դպրոցները (3-6 տարեկաններու համար), 9-ամեայ պարտադիր դպրոցներ, եւ միաւորուած գիմնազիոնները 22 բաժանմունքով, որոնցմէ 5-ը՝ արուեստագիտական, գիտական, մարդասիրական, տնտեսական եւ հասարակագիտական (3-4 տարուան ուսուցմամբ), իրաւունք կու տան համալսարան ընդունուելու, իսկ միւսները (2-ամեայ ուսուցմամբ) կու տան արդիւնաբերական պատրաստուածութիւն։ Բարձրագոյն կրթութեան համակարգին մէջ կայ 35 համալսարան (ուսման տեւողութիւնը՝ 3-6 տարի)։ Մեծ համալսարաններէն են Սթոքհոլմի (հիմնադրուած է 1877-ին), Ուլփսալայի (1477), Լունտի (1668), Կէօտեպորկի (1891), Ումէոյի (1963), Լինչէօբինկի (1970) համալսարանները, Թագաւորական Բարձրագոյն Արուեստագիտական Դպրոցը (1827, Սթոքհոլմ), արդիւնաբերական (1829, Կէօտեպորկ), Քարոլինեան բժշկավիրաբուժական (1810, Սթոքհոլմ) եւ այլ ուսումնարաններ։ Ամենամեծ գրադարաններն են Թագաւորականը (Սթոքհոլմ, 1 մլն գիրք), Ուփսալայի (աւելի քան 2 մլն գիրք), Լունտի (աւելի քան 1,3 մլն գիրք), Կէօտեպորկի (1,25 մլն գիրք) համալսարաններու, Սթոքհոլմի (աւելի քան 1,4 մլն գիրք), Կէօտեպորկի (աւելի քան 1 մլն գիրք) քաղաքային եւ այլ գրադարաններ։ Թանգարաններէն են Ազգային Ժամանակակից Արուեստի, Ազգագրութեան, Սթոքհոլմ քաղաքի (Սթոքհոլմ), Ծովային (Կէօտեպորկ) եւ այլ թանգարաններ։ == Մշակոյթ == === Գրականութիւն === Պահպանուած յուշարձաններէն ամենահինը ռունական վիմագիր արձանագրութիւններն են։ Աւատականութեան կազմաւորման եւ քրիստոնէութեան տարածման շրջանին առաջացած է լատիներէնով կրօն, գրականութիւնը։ 14-15-րդ դարերուն տարածուած են պալլատ-երգերը։ 14-րդ դարու սկիզբը երեւան եկած են պատմական ժամանակագրութիւններն ու ասպետական բանաստեղծութիւնը, 18-րդ դարուն՝ թատերգութիւնը ու քնարերգութիւնը։ 18-րդ դարու սկիզբը կազմաւորուած է Լուսաւորականութեան գրականութիւնը։ 20-րդ դարու սկիզբը երեւան եկան Մ․ Գոգի (1882-1940), Կ․ Հետէնվինտ-էրիքսոնի (1880-1967), Տ․ Անտերսոնի (1880-1920) բանուոր դասակարգի մասին պատմող առաջին նշանակալի ստեղծագործութիւնները։ Լ․ Նուրտսդրէօմ (1882-1942), Կ․ Հելսդրէօմ (1882-1953) եւ Էլին Վեկներ (1882-1949) ստեղծեցին շուէտական հասարակութեան տարբեր խաւեր ներկայացնող կենցաղային վէպեր։ Համաշխարհային Առաջին Պատերազմին ծնած շփոթութեան ու սարսափի տրամադրութիւնները արտայայտուած են Փ․ Լակէրգվիսթի (1891-1974) «Սարսափ» (1916) բանաստեղծութիւններու ժողովածոյին մէջ։ Համաշխարհային Երկրորդ Պատերազմի (1939-1945) նախօրէին եւ պատերազմի տարիներուն ստեղծուեցաւ հակաֆաշիստական երկեր։ ժամանակակից մարդու բարոյական որոնումները պատկերուած են Լակէրքվիսթի աստուածաշնչային նիւթերով վէպերու շարքին մէջ («Վարավվա», 1950 եւ այլն)։ Շուէտի Գրողներու Միութիւնը, որ գոյութիւն ունի 1893-էն ի վեր, մասնագիտական կազմակերպութիւն է եւ կոչուած է պաշտպանելու գրողներու տնտեսական ու ստեղծագործական շահերը։ === Ճարտարապետութիւն եւ կերպարուեստ === Պրոնզի դարուն կը վերաբերին Պոխուսլենի մէջ յայտնաբերուած սխեմատիկ ժայռապատկերները, զարդապատ զէնքերն ու կահկարասին, երկաթի դարուն եւ Ք.Ե. Ա. հազարամեակին՝ քարէ ստելաները, մետաղի եւ փայտի վրայ կատարուած կենդանակերպ զարդանախշերը, մարդոց եւ կենդանիներու պատկերները, վիկինկներու շրջանին՝ հիմնակմախքային կառոյցները։ 11-12-րդ դարերուն կառուցուած են ռոմանական ոճի քարէ ծանրանիստ եկեղեցիներ, 13-15-րդ դարերուն՝ գոթական տաճարներ, 16-րդ դարուն՝ Վերածնունդի ճարտարապետութեան բնորոշ գիծերով դղեակներ։ Միջին դարերուն աճած են փողոցներու մանր ցանցով քաղաքներ, զարգացած է գեղանկարչութիւնը եւ քանդակագործութիւնը, գիրքի մանրանկարչութիւնը։ 17-րդ դարուն կոշտ եւ դասական ոգիով կառուցուած են քաղաքային պալատներ, պուրակներով քաղաքամերձ նստավայրեր: Քաղաքային նոր շրջանները ստեղծուած են կանոնաւոր յատակագիծով։ 19-րդ դարու Ա. կիսուն կերպարուեստին մէջ անցում կատարուած է դէպի ռոմանթիզմը, աճած է հետաքրքրութիւնը երկրի անցեալին, բնութեան եւ մարդոց նկատմամբ։ Զարգացած է նաեւ պատմական գունանկարչութիւնը։ === Երաժշտութիւն === Մինչեւ 19-րդ դար Շուէտի երաժշտութիւնը զարգացած է Սկանտինաւեան երաժշտական մշակոյթներու ընդհանուր հոսանքին համընթաց։ 20-րդ դարուն այն ձեռք բերած է ազգային ինքնատիպութեան գիծեր։ Հնագոյն ժողովրդական նուագարաններէն են լուր, զանգակներ. աւելի ուշ գեղջկական անսամպլներու մէջ կիրառուած են նաեւ ջութակ, քլառինէթ, ֆլեյթա, տաւիղ։ Մինչեւ 13-րդ դար երաժշտական արուեստի ներկայացուցիչները եղած են սքաչտերը, մինչեւ 16-րդ դարու սկիզբը՝ շրջիկ երաժիշտները՝ «լեքարները»։ 14-15-րդ դարերուն ստեղծուած են երգ-պալլատներ եւ քաղաքական հակաֆէոտալական երգեր, բարեփոխումէն ետք՝ աւետարանական սաղմոսներ։ Մասնագիտական երաժշտութեան ձեւաւորման վրայ ազդած է գրիգորեան խմբերգը, բարեփոխման ժամանակներէն՝ բողոքական խմբերգը։ Աշխարհիկ երաժշտական կեանքի կեդրոնը թագաւորական պալատն էր Սթոքհոլմի մէջ։ === Բեմապար === 1638-էն Սթոքհոլմի մէջ ֆրանսացի արուեստագէտները կազմակերպած են բեմապարի ներկայացումներ։ Առաջին մշտական թատերախումբը ստեղծուած է շուէտական Թագաւորական օփերային կից, որ բացուած է 1773-ին։ Առաջին շուէտ բեմապարի վարպետ Ա․ Սելինտերը 1843-ին բեմադրած է Ֆ․ Թալէօնիի «Սիլֆիտա» բեմապարը։ Շուէտի բեմապարը նշանակալից վերելք ապրած է Մ․ Մ․ Ֆոքինի օրօք, որ 1913-ին բեմադրած է շարք մը բեմապարեր։ 1920-ականներուն ստեղծուած է Շուէտական Բեմապար թատերախումբը։ Շուէտ պարագիրները օգտագործած են նաեւ ազատ պարը։ 1967-էն բեմապարտ վարպետ Ի․ Քրամերը կը գլխաւորէ իր ստեղծած Քրամեր-պալեթթէն թատերախումբը, որուն ներկայացումները նշանակալից չափով հիմնուած են ժողովրդական բանահիւսութեան վրայ։ Մշտական բեմապարային թատերախումբեր կը գործեն նաեւ Կէօտեպորկի եւ Մալմէոյի մէջ։ === Թատրոն === 15-16-րդ դարերուն Շուէտի մէջ տարածուած են դպրոցական թատրոնները։ 16-րդ դարու վերջը թագաւորական դղեակներուն մէջ կազմակերպուած են ներկայացումներ։ Առաջին պալատական թատրոնը բացուած է 1649-ին, Սթոքհոլմի մէջ։ Մինչեւ 19-րդ դարու սկիզբը այնտեղ խաղցած են comedy del art, գերմանական եւ քանի մը ֆրանսական թատերախումբեր։ Առաջին մշտական ազգային բեմը եղած է Ուփսալայի Ուսանողական թատրոնը (1682-1691)։ 1737-ին երիտասարդ ազնուականներէն եւ պետական պաշտօնեաներէն կազմուած սիրողական թատարախումբը անուանուած է Թագաւորական շուէտ. բեմեր։ 1753-ին այդ թատրոնը իր տեղը զիջած է ֆրանսական եւ իտալական թատերախումբերմոն։ Կէօտեպորկի (1779), Սթոքհոլմի (1778) մէջ Կուսթաւ Գ.-ի օրօք ստեղծուած են առաջին հանրամատչելի շուէտական թատրոնները։ 19-րդ դարու 70-ականներուն, կապուած հասարակական, տնտեսական եւ մշակութային վերելքին հետ, մասնաւոր եւ պետական թատրոններու խաղացանկ թափանցած է «նոր տրաման»։ === Շարժանկար === Շուէտի մէջ վաւերագրական առաջին նկարահանումները իրագործած է գերմանացի շարժանկարիչ Մ․ Սքլատանովսքի։ 1897-ին շուէտ Ն․ Փեթերսոն պատրաստած է քանի մը վաւերագրական եւ խաղարկային ֆիլմեր։ Շարժանկարներու կանոնաւոր արտադրութիւնը սկսած է 1907-ին։ 1910-1920-ականներուն շուէտական դասական շարժանկարի դպրոցը համաշխարհային շարժանկարչութեան վրայ ունեցած է կարեւոր ազդեցութիւն։ 1930-ականներուն թողարկուած են նուագախաղեր եւ կատակերգութիւններ, 1940-ականներուն՝ ֆաշիզմը մերկացնող շարժանկարներ։ 1940-1950-ականներուն ստեղծուած են բանուոր դասակարգի մասին Հ․ Ֆաուսթմանի ֆիլմերը։ == Հայերը Շուէտի մէջ == Հայ-շուէտական յարաբերութիւնները սկիզբ առած են վաղ միջնադարուն։ Շուէտի մէջ յայտնաբերուած շարք մը հնութիւններ, շուէտ մասնագէտներու կարծիքով, Սկանտինաւիա հասած են հայկական Պարտաւ (Բարդա) քաղաքէն (Ուտիքի նահանգ)։ Հայերու բնակեցումը Շուէտի մէջ տեղի ունեցած է տարերայնօրէն. եկած են Ռուսաստանէն, Թուրքիայէն, Մերձաւոր Արեւելքէն։ Շուէտահայ համայնքը կազմաւորուած է 1970-ականներուն՝ Լիբանանէն, Պաղեստինէն, Սուրիայէն, Իրանէն գաղթած հայերով։ Ներկայիս հայերու թիւը Շուէտի մէջ շուրջ 7-8 հազար է, որոնցմէ 5 հազարը կը բնակի Սթոքհոլմի եւ Ուփսալայի մէջ։ Հայերու թիւի ստուարացման զուգընթաց ձեւաւորուած է համայնքին ազգային կեանքը։ 1974-ին Սթոքհոլմի մէջ հիմնուած է շուէտահայ անդրանիկ կազմակերպութիւնը՝ Հայ Մշակութային Միութիւնը։ Յետագային եւս ստեղծուած են հայկական տարբեր ընկերութիւններ եւ միութիւններ (Ուփսալայի հայ մշակութային, Հայ-շուէտական, «Րաֆֆի», «Արարատ» եւ այլն)։ Կը գործեն երգչախումբեր, գրական խմբակներ, գեղագիտական դաստիարակութեան կեդրոններ։ Աշխոյժ է Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ գործունէութիւնը։ Շուէտի մէջ գործող օրէնքին համաձայն, երկրի ազգային փոքրամասնութիւններու, ինչպէս հայերու երեխաներուն տրուած է պետական դպրոցներուն մէջ մայրենի լեզու սորվելու առիթ։ Կան նաեւ մշակութային միութիւններուն կից գործող շաբաթօրեայ դպրոցներ։ 1910–1920-ականներուն Շուէտի մէջ լոյս տեսած են Հայկական Հարցին եւ Հայոց Ցեղասպանութեան նուիրուած տասնեակ հրատարակութիւններ։ 2000-ին Շուէտի խորհրդարանը ճանչցաւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը։ Նշանաւոր շուէտ բեմադրիչ Պ. Հոլմկուիատ նկարահանած է «Վերադարձ դէպի Արարատ» վաւերագրական շարժանկարը։ == Արտաքին յղումներ == Շուէտի հայկական միութիւններու համադրող կեդրոն Հայկական Սովետական Հանրագիտարան ԱՄՆ Կեդրոնական Հետախուզական Վարչութիւն == Ծանօթագրութիւններ ==

Պրեսթ-Լիթովսքի հաշտութեան պայմանագիր

Պրեսթ-Լիթովսքի հաշտութեան պայմանագիր, միջազգային հաշտութեան պայմանագիր՝ ստորագրուած 3 Մարտ 1918-ին, Պրեսթ-Լիթովսքիի մէջ՝ Ռուսաստանի Խորհրդային Հանրապետութեան ներկայացուցիչներուն եւ Կեդրոնական ուժերուն միջեւ։ Կը նշուի Ա. համաշխարհային պատերազմին Ռուսաստանի պարտութեան եւ հեռանալուն մասին։ Հոկտեմբեր 1917-ին, բոլշեւիկները կը յայտնուին ծայրահեղ ծանր վիճակի մէջ։ Անոնք 3 Մարտ 1918-ին Պրեսթ-Լիթովսքիի մէջ ամօթալի պարտուողական պայմանագիր մը կը կնքեն, որմով հսկայական տարածքային զիջումներ կ'ընեն Եւրոպայի մէջ։ Միջին արեւելքի մէջ բոլշեւիկները էական զիջումներ կ'ընեն պարտուող եւ կործանման եզրին կանգնած Օսմանեան կայսրութեան։ Յատկապէս,Պրեսթ-Լիթովսքիի պայմանագիրին 4-րդ յօդուածի 2-րդ եւ 3-րդ պարբերութիւններով բոլշեւիկները կը պարտաւորուին թուրքերուն վերադարձնել ոչ միայն պատերազմի ընթացքին գրաւուած Արեւմտեան Հայաստանի տարածքները (կամ «Արեւելեան Անատոլիոյ նահանգները», ինչպէս գրուած է պայմանագիրին մէջ), այլեւ 1878-էն Ռուսական կայսրութեան մաս հանդիսացող «Արտահանի, Կարսի եւ Պաթումի մարզերը»։ == Նախապատմութիւն == Հոկտեմբերեան յեղափոխութենէն ետք, խորհրդային Ռուսաստանի առաջին քայլը արտաքին քաղաքականութեան մէջ կը դառնայ խաղաղութեան մասին որոշումը, որ կը հրապարակուի 26 Հոկտեմբեր 1917-ին, Խորհուրդներու երկրորդ Համառուսաստանեան համագումարին ընթացքին։ Որոշման հեղինակն էր Լենինը, ըստ որուն բոլոր պատերազմող երկիրներուն կ'առաջարկուի անմիջապէս բանակցութիւններ սկսիլ՝ «արդար դեմոկրատական աշխարհ» մը ստեղծելու համար։ 9 Նոյեմբեր 1917-ին Լենին ձայնասփիւռով ելոյթի մը ընթացքին կոչ կ'ուղղէ զինուորներուն, բանակցութիւններ սկսելու հակառակ ճամբարի զինուորներուն հետ, որուն իբրեւ հետեւանք՝ ռազմաճակատներուն մէջ կը սկսին «զինուորական հաշտութիւններ»։ Անով Լենին եւ իր կողմնակիցները կը ձգտէին իրականացնել համաշխարհային ընկերվարական յեղափոխութիւն մը։ Այդ կոչերէն անմիջապէս ետք ցոյցեր կը սկսին Մեծն Բրիտանիոյ, Ֆրանսայի եւ ԱՄՆ-ի մէջ, որոնք կը պահանջէին միանալ Խորհրդային Ռուսաստանին եւ հաշտութիւն կնքել ։ Անկէ ետք, երբ Անտանտի երկիրները կը մերժեն հաշտութեան մասին որոշումը, Խորհրդային Ռուսաստան կը բանակցի Քառեակ միութեան երկիրներուն հետ, որոնք պատերազմի ատեն հակառակորդներ էին։ 9 Դեկտեմբեր 1917-ին Պրեսթի մէջ կը սկսին հաշտութեան բանակցութիւններ մասնակցութեամբ Խորհրդային Ռուսաստանի, Գերմանիոյ, Աւստրօ-Հունգարիոյ, Պուլկարիոյ եւ Թուրքիոյ։ Խորհրդային պատուիրակութիւնը կը գլխաւորէր Իոֆֆէն։ Խորհրդային պատուիրակութեան գլխաւոր առաջարկներն էին զօրքերու դուրս բերումը գրաւուած տարածքներէն, ազատութիւն այն ազգերուն, որոնք ազատազրկուած էին պատերազմի ընթացքին, հրաժարումը բոլոր տեսակի ռազմատուգանքներէն եւ նման այլ պայմաններ։ Գերմանական պատուիրակութիւնը երկար ատեն կը քննէ պայմանները եւ կը մշակէ սեփական ծրագիրը, որ կը բխի իր իսկ շահերէն։ Անոնք էին՝ Գերմանիոյ միացնել Մերձպալթիքը եւ մասնատել Լեհաստանը, որպէսզի ղեկավարեն ոչ արիական ծագում ունեցող ազգերը։ Բացի ատկէ Գերմանիա կը ձգտի պահպանել Ռուսաստանէն գրաւուած տարածքները, որպէսզի օգտագործէ Ռուսաստանի տնտեսական միջոցները։ Ատով Գերմանիա յաղթական դուրս կու գայ պարտուած պատերազմէն։ Այս ծրագիրը սկիզբը գաղտնի կը պահուի։ Ռուսական առաջարկին հետ համաձայնելով՝ Քառեակ միութեան երկիրները կը յայտարարեն, որ իրենց համար ընդունելի կ'ըլլայ Ռուսաստանի առաջարկը, եթէ ան երաշխիք տայ, որ պատերազմի մասնակէն տէրութիւնները կ'ընդունին այս պայմանները։ Անով Գերմանիա ցոյց կու տայ, որ հաշտութիւնը հնարաւոր չէ, որովհետեւ Գերմանիա համոզուած էր, որ Անտանտի երկիրները համաձայն չեն ըլլար այդ պայմաններով պայմանագիրին։ Այս հարցերուն լուծման համար 10-օրեայ ընդմիջում մը կը յայտարարուի։ Այդ ընթացքին՝ 17 Դեկտեմբերին Խորհրդային իշխանութիւնը Անտանտի երկիրներուն կոչ կ'ուղղէ ազատութիւն շնորհել իրենց հպատակութեան տակ գտնուող երկիրներուն՝ մեկնելով ազգերու ինքնորոշման սկզբունքէն՝ օրինակ բերելով Ֆինլանտան, Ուքրանիան եւ Պելառուսիան։ Անով անոնք նաեւ կը փորձեն իրականացնել իրենց ծրագիրները համաշխարհային ընկերվարական յեղափոխութեան շուրջ, քանի որ անոնց կարծիքով այդ երկիրներու կողմէն չընդունուելու պարագային, ժողովուրդները կ'ապստամբին։ Տեսնելով, որ Անտանտի երկիրները համաձայն չեն հաշտութեան հետ, 27 Դեկտեմբեր 1917-էն Խորհրդային իշխանութիւնը առանձին կը սկսի բանակցութիւնները Գերմանիոյ հետ։ 27 Յունուար 1918-ին Քառեակ միութեան երկիրները Ուքրանիոյ Կեդրոնական Ռատային հետ կը համաձայնին, որ Ուքրանիա պէտք է սննդամթերք տրամադրէ՝ ռազմական օգնութեան փոխարէն։ Նոյն երեկոյեան Խորհրդային Ռուսաստանին կը տրուի վերջնագիր մը գերմանական պահանջները կատարելու համար ու սահմանները հասցնելու մինչեւ Նարվա, Պսկով, Տվինյա։ 28 Յունուարին Տրոցկին կը պատասխանէ վերջնագիրին, որ Ռուսաստան պայմանագիրը չ'ստորագրեր, կը դադրեցնէ պատերազմը եւ զօրքերը դուրս կը բերէ։ 18 Փետրուարին Քառեակ միութիւնը յարձակման կ'անցնի ամբողջ արեւելեան ճակատով։ Ռուսական բանակները չեն կրնար դիմադրել այդ յարձակման եւ 19 Փետրուարին կը համաձայնին ստորագրել հաշտութիւնը։ Գերմանացիները կը շարունակեն յարձակումը եւ 22 Փետրուարին կը համաձայնին հաշտութեան՝ հարկադրելով աւելի ծանր պայմաններ քան նախապէս։ Մտածելու համար Խորհրդային պատուիրակութեան կը տրուի 48 ժամ։ Քննարկումէն ետք կուսակցութեան կեդրոնը կը համաձայնի ստորագրել պայմանագիրը եւ Պրեսթ-Լիթովսքի կ'ուղարկէ Սոկոլնիկովի պայմանագիրը ստորագրելու համար։ 3 Մարտ 1918-ին պայմանագիր մը կը ստորագրուի, որ ուղղակի խայտառակութիւն մըն էր Ռուսաստանի համար։ Տրոցկի եւ միւսները լաւ կը գիտակցէին Գերմանիոյ յարձակման եւ գիտէին, որ իրենք չեն կրնար դիմադրել։ 6-8 Մարտ 1918-ին տեղի կ'ունենայ ՌԿբԿ 7-րդ համագումարը, ուր կը քննուի Պրեսթի հարցը։ Լենին յայտարարութեամբ մը հանդէս կու գայ, որ հաշտութիւնը անձնատուութիւն չէ, այլ ժամանակաւոր՝ իշխանութիւն եւ ժամանակ շահելու համար։ Լենինին կողմ կը քուէարկէ կուսակցութեան մեծամասնութիւնը։ 15 Մարտին սովետներու 4-րդ արտակարգ համագումարին, կ'ընդունուի Պրեսթի հաշտութիւնը, որուն համաձայն Ռուսաստանէն կ'անջատուին Մերձպալթիքը եւ Պելառուսիոյ մէկ մասը, Կովկասի մէջ Թուրքիոյ կ'անցնի Կարսը, Արտահանը եւ Պաթումը։ Ուքրանիա եւ Ֆինլանտա կը հռչակուին ինքնավար հանրապետութիւններ, իսկ Կարմիր բանակի զօրքերը պէտք է դուրս բերուէին հոնկէ։ Ռուսաստան կը զրկուի իր տարածքին 1 միլիոն քմ² տարածքէն, ուր կ'ապրէր բնակչութեան շուրջ կէսը եւ տնտեսութեան 1/3-ը եւս տեղակայուած էր հոն։ Կարմիր բանակը դուրս կը բերուի այդ տարածքներէն ռազմածովային ուժերուն հետ միասին։ Մաքսային հարցին մէջ կը վերականգնի 1904-ի իրավիճակը՝ յօգուտ Գերմանիոյ։ Ռուսական զօրքերուն դուրս բերումը Արեւելեան ճակատէն հնարաւորութիւն կու տայ Գերմանիոյ յարձակելու հարաւային ուղղութեամբ 21 Մարտ 1918-ին մինչեւ 17 Յունիս, սակայն մեծ յաջողութիւններու չեն հասնիր, այլ հակառակը, Անտանտի երկիրները կ'որդեգրեն անդադար յարձակումներու մարտավարութիւնը եւ ի վերջոյ կը յաղթեն անոր։ Պրեսթի ամօթալի հաշտութիւնը կ'ամբողջանայ 27 Օգոստոս 1918-ին Պեռլինի համաձայնագիրով, որմով Ռուսաստան Գերմանիոյ կու տայ 6 միլիար մարք ռազմատուգանք։ 9 Նոյեմբեր 1918-ին Գերմանիոյ մէջ յեղափոխութիւն մը տեղի կ'ունենայ, որմէ ետք 13 Նոյեմբերին Պրեսթի հաշտութիւնը չեղեալ կը համարուի։ Պրեսթի հաշտութիւնը, որ մեծ վնասներ կը հասցնէ Ռուսաստանին, հնարաւորութիւն կը տրուի բոլշեւիկներուն քաղաքական իշխանութիւնը իրենց ձեռքին մէջ պահելու եւ մաքրելու քաղաքական հակառակորդներուն իշխանութենէն։ Խօսքը կը վերաբերի ձախ «էսեռներ»ուն, որոնք դուրս կու գան իշխանութենէն նաեւ Պրեսթի հաշտութեան շուրջ ծագած հակասութիւններուն պատճառով։ Այս էր նաեւ պատճառը, որ Ռուսաստան քաղաքացիական պատերազմ մը կը սկսի, որուն պատճառով ալ մեծ թիւով մարդոց արիւն կը թափի։ == Աղբիւրներ == Արա Պապեան - Հայրենատիրութիւն. Հայոց պահանջատիրութեան իրաւական հիմունքները եւ յարակէն հարցեր (յօդուածներու ժողովածու), Ասողիկ, Երեւան, 2012 (ISBN 978-9939-50-190-1, ՀՏԴ՝ 941(479.25)։341(045), ԳՄԴ՝ 63.3(2Հ) + 67.91ց1, Պ234։ Համակարգչային շարուածքը եւ ձեւաւորումը՝ Դաւիթ Աբրահամեանի: Hovannisian R. G. Armenia on the road to independence 1918. - Berkeley: University of California Press, 1969. - P. 134, 151, 156, 161-163, 167, 169, 173, 222-225, 244, 364: Երուանդ Սարգսեան Դաւադիր գործարք ։ Հայաստան-Ռուսաստան-Թուրքիա / Ե.Ղ. Սարգսեան; Խմբ.՝ Էդ. Գեւորգեան, Ա. Կարապետեան. - Երեւան։ Հայաստան, 1995. - էջ 91. - էջ 204: Աւետիսեան Հ.,The Armenian Question in 1918 = Հայկական հարցը 1918-ին / ՀՀ ԳԱԱ տ. -Երեւան։ Բարձրագոյն դպրոց, 1997. - էջ 18, 28, 31-32, 35, 41, 80-81, 103-105, 179-180, 288, 400. - 436: Գալոյեան Գ., 1917-1923 = Հայաստանը եւ մեծ տէրութիւնները ։ 1917-1923 / Գ.Ա. Գալոյեան; Խմբ.՝ Վ. Ա. Միքայելեան; ՀՀ ԳԱԱ, Պատմ. ի-նտ. - Երեւան։ Գիտութիւն, 1999. - էջ 45-47. - 540: Հոկտեմբերեան սոցիալիստական Մեծ Յեղափոխութիւնը եւ Սովետական իշխանութեան յաղթանակն ու ամրապնդումը Հայաստանում (1917-1921) = Հայ Ժողովրդի Պատմութիւն / Խմբ. կոլ.` Յովհաննիսեան Ա. Գ., Աղայեան Ց. Պ., Առաքելեան Բ. Ն., Բարխուդարեան Վ. Բ., Գալոյեան Գ. Ա., Երեմեան Ս. Տ., Խաչիկեան Լ. Ս., Հասրաթեան Մ. Ս., Յովհաննիսեան Ա. Ռ., Ներսիսեան Մ. Գ., Սարգսեան Գ. Խ.: ՀՍՍՀ ԳԱ Պատմութեան ին-տ. - Երեւան։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1967. - Vol. 7. - էջ. 35. - 655: Սահակեան Տ. Ցաւալի պայմանագրեր / Տ. Ղ. Սահակեան; Խմբ.՝ Վ. Այվազեան. - Երեւան։ Լուսակն, 2007. - էջ 43. - 531:

Յակոբավանք

Յակոբավանք հայկական վանական համալիր, որ կը գտնուի Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մեծ Առանք (հետագային կոչուած է նաեւ Ներքին Խաչէն) գաւառին մէջ: Ներկայիս՝ Արցախի Հանրապետութեան Մարտակերտի, Քոլատակ գիւղէն 1,5 Քմ հիւսիս ինկած անտառախիտ լեռնաբազուկին վրայ: Պատմական գրականութեան մէջ յայտնի է նաեւ Մեծառանից վանք անունով: == Պատմութիւն == Վանքին հիմանդրման եւ առաջին շէնքերու կառուցման թուականները յայտնի չեն: Արձանագրութիւններէն ամենահինը փորագրուած է խաչքարի մը պատուանդանին վրայ, որ հետագային տեղադրուած է եկեղեցւոյ պատին մէջ իբրեւ շինաքար եւ կը վերաբերի 853-ին: Միւս գրաւոր տեղեկութիւնը կը գտնուի Երեւանի Մաշտոցի անուան Մատենադարանի յիշատակարաններէն մէկուն մէջ: Հոս, մագաղաթին մէջ գրուած է, թէ Ս. Յակոբայ վանքին եկեղեցւոյ կառուցողները եղած են Հասան-Ջալալի ծնողները՝ Վախթանգն ու Խորիշահը: Խորիշահն իր արձանագրութեամբ կը պատմէ. . Յակոբավանքը Խոխանաբերդի ճիւղի հոգեւոր կեդրոններէն եղած է: «Վերստին շինեցի» արտայայտութիւնը օգտագործուած է վերակառուցման եւ նորոգման իմաստով: Նորոգողները նախկին շինութիւններու քարերը ցաքուցրիւ տեղադրած են. գերեզմանաքարերը՝ պատերու մէջ, խաչքարերը առաստաղին: Արձանագրութիւն պարունակող, յղկուած քարերը՝ անկիւնները: Շինութիւնները կարկտանի տպաւորութիւն կը ձգեն: Յակոբավանքը, բացի 1212-ի վերակառուցումէն, հետագային, մօտաւորապէս ԺԷ.-ԺԸ. դարերուն, նոյնպէս նորոգուած է: Այդ մէկը կը հաստատէ արձանագրութիւններէն մէկը. Վանքին հարաւային եկեղեցւոյ արեւելքին կից բնակելի շինութիւնը ըստ արձանագրութեան կառուցուած է 1725-ին (ՌՃՀԴ): Յակոբավանքին կառուցման հիմնական ժամանակագրական փուլերը իրարու կը յաջորդեն Թ.(թերեւս եւ Է.) դարու սկիզբներէն մինչեւ ԺԸ. դարու վերջը: Վանական համալիրին կառոյցներուն մեծ մասը ստեղծուած է ԺԲ.- ԺԳ. դարերուն: == Ճարտարապետութիւն == Յակոբավանքի համալիրին առաջին եկեղեցին երկարաւուն (7,80 մ X 3,20 մ չափերով) ուղղանկիւն միանաւ դահլիճի ձեւով շինութիւն մըն է: Իր տեսքով անիկա շատ կը նմանի Ղեւոնդաց անապատին: Եկեղեցւոյ բեմը սովորականէն շատ բարձր է եւ հոն կարելի է բարձրանալ միայն հարաւային կողմի աստիճանով: Եկեղեցւոյ հիւսիսային կողապատին ետեւ գտնուող չորս փոքրիկ (1,30 մ X 1,30 մ) քառակուսի խուցերու՝ ճգնարաններու եւ անոնց դէպի աղօթասրահ բացուող մուտքերուն առկայութեամբ կարելի է բարձրանալ կիսաշրջանաձեւ մասը: Ճգնարաններէն արեւելեանը մտնելու համար պէտք է անցնիլ աւագ խորանին տակէն: Այդ պատճառով ալ բեմը բարձր է: Ճգնարաններուն (եւ գաղտնարաններու) գոյութիւնը բաւարար հիմք կու տայ ըսելու, որ հոս եղած է հին կառոյց մը, որ «վերստին շինուեցաւ» ԺԳ. դարուն: Եկեղեցւոյ մուտքին արձանագրութիւնը ամէնէն արժէքաւորն է վանքին արձանագրութիւններուն մէջ. Եկեղեցւոյ արեւմտեան ճակատը եռակամար սրահ-գաւիթին յարդարանքին կեդրոնն է: Դադիվանքին եւ Տաթեւի համանման սրահներուն պէս առջեւի պատին փոխարէն ունի եռակամար բացուածք մը, ընդ որում երկու սիւները եւ անոնք զիրար ու պատերուն հետ կապող կամարները սրբատաշ են, հետաքրքրական, եւ ընդհանուրին մէջ հաճելի տպաւորութիւն մը կը ձգեն: Գաւիթին սրահը աչքի կը զարնէ բազմաթիւ խաչքարերու, աւելի քան երկու մեթր մեծութեամբ գերեզմանաքարերու եւ վիմագիր սալաքարերու օգտագործումով: Հոս խաչքարերը վարդագոյն են, տապանաքարերը՝ մոխրագոյն պատերը՝ կապտաւուն, վիմագիր սալերը՝ կաթնագոյն, իսկ արեւու ժամացոյցը քանդակուած է բաց նարնջագոյն քարին վրայ: Եռակամար սրահին հիւսիսային ամբողջ երկարութեամբ կ'երկարի երկրորդ եկեղեցին: Անիկա նոյնպէս պարզ, միանաւ, ուղղանկիւն (8,00 մ X 3,4 մ) դահլիճ մըն է: Եկեղեցին հարաւային մուտքով կապուած է եռակամար սրահին, իսկ արեւմտեան բացուածքով միացած է գաւիթ-ժամատան: Եռակամար սրահը ընդհանուր է երկու եկեղեցիներուն համար եւ իր բարձրութեամբ հաւասար է անոնց: Գաւիթ-սրահը եկեղեցիներու ծաւալային յօրինուածքին բնութեան էութիւնը կազմող մասն է, իսկ սրահին եռակամար ճակատը՝ եկեղեցիներուն գլխաւոր ճակատը: Այդ տեսակէտէն Ս. Յակոբայ վանքը ճարտարապետական որոշ հետաքրքրութիւն ներկայացնող յուշարձան մըն է: Համալիրին մէջ, յատուկ տեղ կը գրաւէ գաւիթ-ժամատունը: Յայտնի է, որ հայկական ճարտարապետութեան մէջ գաւիթները սկսած են հանդէս գալ Ժ. դարէն: Կարելի է վստահ ըսել, որ Յակոբավանքին գաւիթ-ժամատունը հնագոյններէն մէկն է: Սովորաբար գաւիթները, որոնք գոյութիւն ունին բոլոր վանքերուն մէջ, գլխաւոր եկեղեցւոյ արեւմտեան ճակատին կից կը գտնուին: Սակայն այս գաւիթը կից է փոքր եկեղեցւոյ եւ անոր միացած է երկուքուկէս մեթր երկարութեամբ միջանցքով մը: Եկեղեցւոյ եւ գաւիթին միջեւ գտնուող միջանցքը եզակի կառոյց մըն է: Ինչպէս գաւիթը, նոյնպէս ալ միջանցքը եկեղեցւոյ հետ կ'օգտագործուէր ծիսակատարութիւններու համար, քանի որ աղօթասրահը փոքր էր: Ուստի միջանցքն ու գաւիթը կը դառնային այդ տարածութեան շարունակութիւնը: Գաւիթը ծառայած է իբրեւ ժողովատեղի, դամբարան: Ատիկա կը վկայեն գաւիթին տապանաքարերը: Գերեզմանաքարեր կան նաեւ եռակամար սրահ-գաւիթին մէջ: Մեծ, կանոնաւոր յարդարուած մահարձաններու տապանագիրերէն կ'երեւի, որ հոն թաղուած են «Ոհանէս… Առըստակէս… Սիմէոն» կաթողիկոսները եւ «Սիմէոն, Վարդան » եպիսկոպոսները: Պատմական գրականութենէն, ձեռագիր աղբիւրներէն յայտնի է, որ Յակոբավանքը Հայոց հեղինակաւոր ուխտատեղիներէն էր, եղած է եպիսկոպոսանիստ եւ երբեմն ալ կաթողիկոսանիստ (որու փաստը գերեզմանաքարերն են): Անիկա եղած է նաեւ Խաչէնի ուսումնական ու գրչական կարեւոր կեդրոններէն մէկը: Գաւիթին երկու կողմերը դրուած են մէկական շքեղ խաչքարեր: Հիւսիսային պատին կից խաչքարը, արձանագրութեան համաձայն, կանգնած է 1223-ին, իսկ հարաւայինը մէկ տարի ետք՝ 1224-ին: Չորս խաչքար ալ օգտագործուած է միջանցքին արեւմտեան լուսամուտին կողապատերուն իբրեւ շինաքար: Անոնք նոյնպէս զարդաքանդակուած եւ վիմագրուած են: Ու թէեւ չեն պահպանուած խաչքարերու թուագրութիւնները, այդուհանդերձ քանդակազարդերը, խաչթեւերու յարդարումը եւ փորագրութիւնները աղերս ունին ԺԲ.-ԺԳ. դարերու համանման յուշարձաններուն հետ: Գաւիթը անսիւն, խաչուող կամարներով կառոյց մըն է՝ գրեթէ քառակուսի (7,00 մ X 7,6 մ) սրահով: Բացի արեւելեան լայն բացուածքէն գաւիթը հարաւարեւմտեան մասին մէջ ալ մուտք մը ունի: Լուսամուտերը թիւով երեք են, երկուքը՝ հարաւային, մէկը՝ արեւմտեան կողապատերուն մէջ: Հիւսիսային պատը խուլ է, անիկա միաժամանակ պարսպապատին յաւելուածը կը հանդիսանայ: Գաւիթին պատին մէջ ագուցուած մէկ խաչքարին արձանագրութիւնը կը կրէ 1212 թուականը, իսկ երկրորդ եկեղեցւոյ հարաւային մուտքի ճակատին վիմագիրը՝ 1293 թուականը: Սակայն վանքը միայն եկեղեցիներէ ու գաւիթներէ չէ բաղկացած: Պարսպապատերուն պարագիծին մէջ ներառուած վանական տարածքին մէջ գտնուած են զգեստներ, մագաղաթեայ ձեռագիրներ պահող մատենադարան, բուխերիկներով տաքցող բնակարաններ եւ ինչպէս Տաթեւի վանքին մէջ՝ դէպի անդունդ կախուած պատշգամներով մեկուսարաններ: Գոյութիւն ունեցած է սեղանատուն, խոհանոցով հանդերձ, ձիթհանք՝ քնջութի իւղ ստանալու համար, բազմաթիւ մթերանոցներ, ախոռներ, ջրաւազաններ եւ թոնիրներ: Այսօր այդ շինութիւնները կարելի է կանգուն տեսնել, խաթարուած եւ աւերուած վիճակի մէջ: Տնտեսական եւ բնակելի կառոյցները կը վկայեն Ս. Յակոբայ վանքին մեծաթիւ միաբանութեան մասին: Վանականներու կացարանները ըստ արձանագրութիւններու եւ ոճական առանձնայատկութիւններու կառուցուած են ԺԷ.-Ժը. դարերուն: Բնակելի մասը բաղկացած է շարք մը սենեակներէ, որոնք համախմբուած են մէկ ընդհանուր միջանցքի մը շուրջը: Վերջինիս դիմաց, պարսպապատին հարաւարեւելեան անկիւնը կը գտնուի սեղանատունը: Անիկա արդէն փլած է, բայց կողապատերը դեռ կը պահպանուին: Սեղանատան հարաւային մուտքը միաժամանակ ծառայած է իբրեւ պարիսպի երկրորդ՝ օժանդակ դարպաս: Երկյարկ սենեակներու յաջորդ խումբը, որոնց մէկ մասը ամբողջական տեսքով կը պահպանուի, կառուցուած է գլխաւոր դարպասին աջ եւ ձախ կողմերուն մէջ: Վանքին հիւսիսարեւմտեան կողմը, թաւուտ անտառին մէջ կը գտնուի վանքին աղբիւրը: Միւս՝ «Թթու ջուր» հանքային աղբիւրը վանքին բլուրին ստորոտը կը գտնուի՝ Թբլղու գիւղին քով: Հոն կը գտնուի նաեւ Նատարին բերդը: == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Ժան Պիւրիտան

Ժան Պիւրիտան ֆր.՝ Jean Buridan, լատիներեն՝ Եոհանէս Պուրիտանուս ( ծն.՝ 1292 թ., մահացեր է 1363 թ.), ֆրանսացի փիլիսոփայ, ճեմարանական դոկտոր, Եւրոպայի մէջ կրօնական թերահաւատութեան հիմնադիր: Արեւմուտքի մէջ Իմպետուսի տեսութեան վերայայտնագործող եղաւ մօտ 1340 թ.: Անունը առաւելապէս յայտնի է Պիւրիտանի աւանակի յարակարծական (paradoxical) մտածողութեան փորձառութեամբ: Առասպել մը, որ տարածուեր է մինչեւ 21-րդ դարը Ֆրանսուա Վիոնի ժամանակուայ «Կանանց պարերգը», այն սխալ կերպով կը նմանեցնէ Նեսլի աշտարակի գործին հետ: == Կենսագրութիւն == Ծնած է հաւանաբար Պէթիւնի մէջ: Ուսում ստացած է Փարիզի համալսարանի՝ ճեմարանական փիլիսոփայ Կիյոմ տ'Օքամի ղեկավարութեան ներքոյ եւ դարձեր մոլի nominalist անուանապաշտ: Փիլիսոփայութիւն դասաւանդեր է Փարիզի մէջ եւ Փարիզի համալսարանի տեսուչ ընտրուեր է երկու անգամ՝ 1328թ. եւ 1340 թ.: Որպէս փիլիսոփայ՝ Պիւրիտան ը դասաւանդեր է արմատական nominalism անուանապաշտութեան եւ մասնագիտացեր փիլիսոփայական գիտութիւններու մէջ: Ի հակառակ փիլիսոփայության ասպարէզին բնորոշ ուսումնական դասընթացքի՝ ան ընտրեց սորվիլ ազատ արուեստներ` աստուածաբանութեան փոխարէն: Ան իր անկախութիւնը կը պահէ՝ մնալով աշխարհիկ կրօնաւոր՝ հոգեւոր դասին միանալու փոխարէն: Սկսած 1340 թուականէն ան կ'ընդիմանայ իր ուսուցիչ Կիյոմ տ'Օքամն: Այս արարքը մեկնաբանուեցաւ որպէս կրօնական սկեպտիկանութեան կամ անգիտապաշտութեան (թերահաւատութեան եւ կամ կակածանքի) սկիզբ ու գիտական յեղափոխութեան արշալոյս: Իրապաշտներու կողմէ հալածուելէն յետոյ ան կը մեկնի Գերմանիա, ուր դպրոց կը հիմնէ եւ կը դասաւանդէ Վիեննայի մէջ: Որպէս անուանապաշտ Պիւրիտանը չէր կրնար ընդունիլ մարդկային ազատութեան գոյութիւնը եւ երկար քննարկեր է ազատ իրաւադատելու կամ վճռելու հարցը Արիսթոթելի (ethics) «բարոյագիտութիւն»ը իր մեկնաբանութիւններուն մէջ: Բազմաթիւ անստոյգ պատմութիւններ անոր սիրային արկածներու մասին կը վկայեն առ այն, որ ան Փարիզի մէջ փայլուն եւ խորհրդաւոր անձնաւորութիւն էր: Ունէր նաեւ անբնական ձիրք կրթութեան համար դրամաշնորհներ ստանալու համար: === Պիւրիտանի աւանակի պարադոքս === Պիւրիտանի աւանակի յարակարծիքը առասպէլ է այն մասին, որ աւանակ մը կը սատկի քաղցէն ու ծարաւէն, քանի որ վարսակի չափամանի ու ջուրի դոյլի միջեւ չէր կրնար ընտրել, թէ որ մէկէն սկսիլ: Այս դէպքէն կրնանք պարադոքսային վերլուծութիւն ընել. խօսքը աւելի շուտ անհեթութեան եւ անմտութեան հասնող երկսայրաբանութեան դպրոցի դէպքի մասին է, իսկ այս երկու դրուագները կը բնութագրեն կրկնակի հարկադրման բներեւոյթը: === Պիւրիտանի սահմանում === Պիւրիտանի աւանակի յարակարծիքի մասին չենք հանդիպիր Ժան Պիւրիտանի յայտնի ոչ մէկ ստեղծագործութիւններու մէջ՝ հակառակ այն հանգամանքին, որ այս կապակցուած է ազատութեան եւ կենդանի իր հայեցակարգին հետ: Իր «Երկնքի մասին համաձայնագիրը» ստեղծագործութեան համար կատարուած գրական մեկնաբանութեան մէջ Պիւրիտանը ներառել է ոչ թէ աւանակ, այլ շուն, որը հանդիպեր է դաժան երկսայրաբանութեան: Պիւրիտանն իրեն բնորոշ կատակով կը յիշատակէ այդ միջոցը, որպէս անխոհեմ այլընտրանքի միջոց: === Արիսթոթելի սահմանում === Խնդիրը առաջ կու գայ Արիսթոթելի «Երկնքի մասին» աշխատութեան մէջ, ուր ան կը հետաքրքրուի, թէ ինչպէս պէտք է մարդ մը ընտրէ երկու սնունդէն մէկը, որոնք երկուքն ալ գրաւիչ են. «Ան, որ վշտացած է քաղցէն ու սովէն եւ մթերքէն ու խմիչքներէն հաւասար հեռաւորութեան վրայ է, անշարժ կը մնայ»: === Սփինոզեան սահմանում === Տեքարթի «Փիլիսոփայութեան սկզբունքները» աշխատութեան մէջ (հրատարակուեր է 1663 թ.), ցուցադրուած են երկրաչափական մեթոտներ: Սփինոզականութիւնը ընդհանրացում կ'ընէ, որը Պիւրիտանը մերժած էր: Ըստ վերջինիս՝ փաստացի աւանակը կը սատկէր քաղցէն կամ ծարաւէն, բայց անոր փոխարէն եթէ մարդ ըլլար, ապա ունակ կ'ըլլար կամայականօրէն ընտրել. այդ անտարբերութեան ազատութիւնն է: Սփինոզականութիւնը, ընդհակառակը, կը համարէ, որ այս պարագային մէջ տարբերութիւն չկայ մարդու եւ կենդանիի միջեւ՝ նոյնիսկ մարդն ալ կը մահանար քաղցէն կամ ծարաւէն: == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == M.G. Duplessis, Petite encyclopédie récréative - La fleur des proverbes français (recueillis et annotés par), Paris, Passard, 1851. Buridan's Logical Works. II. The Treatise on Consequences and other writings a summary of the other logical writings Buridan: Editions, Translations and Studies on the Manuscript Tradition Complete bibliography of the logical and metaphysical works

Յորդանան

Յորդանան (մինչեւ 1950՝ ԱնդրՅորդանան) (արաբերէն՝ الأردن‎), Պաշտօնական անուանումը՝ Յորդանանի Հաշիմեան Թագաւորութիւն (արաբերէն՝ لمملكة الأردنية الهاشمية‎ا անգլերէն՝ Hashemite Kingdom of Jordan), Արաբական թագաւորութիւն Առաջաւոր Ասիոյ մէջ՝ Յորդանան գետի ափին։ Հարաւէն սահմանակից է Սէուտական Արաբիոյ, հարաւ-արեւելքէն՝ Իրաքին, հիւսիս-արեւելքէն՝ Սուրիոյ, արեւմուտքէն՝ Իսրայէլին եւ Պաղեստինի Պետութեան։ Յորդանանի թագաւորութիւնը սահմանադրական միապետութիւն մըն է, որուն կառավարութեան նստավայրը մայրաքաղաք Ամմանն է։ == Աշխարհագրութիւն == Յորդանանի տարածութիւնը 35, 637 քմ2 է, ամէնէն բարձր կէտը Ումմ ալ Տամի լեռն է (բարձրութիւնը՝ 1,855 մ, տեղը՝ 31.2°N 36.5°E / 31.2; 36.5), ամէնէն ցածը՝ Մեռեալ Ծովուն մակերեսը (−446 մ): === Կլիմայ === Յորդանանի մէջ կը գերիշխէ միջերկրածովային կլիման։ Ամառը ջերմաստիճանը կը հասնի 30 °C-ի (86 °F) եւ համեմատաբար զով է, իսկ ձմեռը՝ 13 °C-ի(55 °F)։ Հիւսիսային շրջանները Նոյեմբերէն Մարտ ամիսներուն ընթացքին կ'անձրեւէ։ Կարմիր եւ Մեռեալ ծովերուն ջուրի ջերմաստճիանը +21 °C էն աւելի ցած չ'ըլլար։ Միաժամանակ երկիրին կեդրոնական հատուածներուն մէջ գիշերները զով կ'ընէ։ == Քաղաքականութիւն եւ Կառավարութիւն == === Դատարան === Յորդանանի իրաւական համակարգը կը գործէ Շարիաթի եւ Օսմանեան-Եգիպտական օրէնքներուն հիման վրայ։ Մեծ ազդեցութիւն ունին նաեւ ցեղային աւանդոյթները։Յորդանանի մէջ սահմանադրութիւնը ընդունուած է 11 Յունուար 1952-ին, սակայն միշտ փոփոխութեան ենթակայ է։ Յորդանան ունի Շարիաթի դատարաններ եւ քաղաքացիական դատարաններ։ Ամէնէն բարձր դատարանը վճռաբեկ դատարանն է, որուն կը յաջորդէ վերաքննիչ դատարանը։ Քաղաքացիական դատարանները քրէական եւ քաղաքացիական գործերու իրաւասութիւն ունին, իսկ շարիաթի դատարանները կը զբաղին ամուսնութեան, ամուսնալուծութեան, եւ ժառանգութեան հարցերով։ Շարիաթի դատարաններուն մէջ, երկու կանանց վկայութիւնը հաւասար է մէկ մարդու վկայութեան։2010-ի Արաբական Ժողովրդավարութեան բարեփոխումներու նախաձեռնութեամբ, Յորդանան ժողովրդավարական բարեփոխումներու առաջին տեղը կը գրաւէ։ === Պետական Համակարգ === Յորդանան երկուորական միապետութիւն է: Գերիշխող ուժը կեդրոնացած է թագաւորին եւ անոր նախարարներուն խորհուրդին ձեռքը։ Թագաւորը հրամանագիրերով կը նշանակէ բոլոր դատաւորները, կը հաստատէ Սահմանադրութեան փոփոխութիւնները, պատերազմ կը յայտարարէ եւ զինեալ ուժերուն հրամաններ կ'արձակէ: Նախարարներու խորհուրդը, որ կը վարէ վարչապետը, կը նշանակուի թագաւորին կողմէ. ան վարչապետին խնդրանքով կրնայ նախարարներ պաշտօնազրկել։ Թագաւորական զինուած ուժերը նոյնպէս թագաւորին վերահսկողութեան տակ կը գտնուին։ == Կրօն == Իսլամութիւնը Յորդանանի պաշտօնական կրօնն է։ Երկիրին բնակչութեան շուրջ 92%-ը կը կազմեն իսլամները։ Սիւննի իսլամները կը գերիշխեն Յորդանանի մէջ։ Կան փոքրաթիւ Ահմատի իսլամներ։ Յորդանանի մէջ քրիստոնեաները փոքրամասնութիւն են. անոնք կը կազմեն երկիրին բնակչութեան 6%-ը։ Քրիստոնեաները գլխաւորաբար Հայաստանեայց առաքելական Ս. Եկեղեցւոյ եւ Յոյն ուղղափառ եկեղեցւոյ հետեւորդներ են. կան նաեւ փոքր թիւով Ղպտի ուղղափառ եկեղեցւոյ հետեւորդներ, Կաթոլիկներ եւ Բողոքականներ։ Իսկ մնացեալ 2%-ը շիա իսլամներ են։ === Արտաքին կապեր === ==== Հայ-Յորդանանեան կապեր ==== Դիւանագիտական յարաբերութիւններ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Յորդանանի Հաշիմեան Թագաւորութեան միջեւ հաստատուած են 18 Յուլիս 1991-ին։ Յորդանանի Հաշիմեան Թագաւորութեան Թագաւոր Ապտալլա Բ. Իպն Ալ-Հուսէյն Ալ-Հաշիմիի հրաւէրով Նախագահ Սերժ Սարգսեան 29 Հոկտեմբերին պաշտօնական այցով մը կը մեկնի Յորդանան։ === Հայերը Յորդանանի Մէջ === Հայերը Յորդանանի տարածքին բնակութիւն հաստատած են հինէն ի վեր։ Անոնց թիւը աւելցած է խաչակրաց արշաւանքներու ժամանակաշրջանէն (ԺԱ-ԺԳ դարեր)։ Սակայն Յորդանանի հայ համայնքը կը ձեւաւորուի եւ կը ստուարանայ 1915-ի Մեծ Եղեռնին եւ անկէ ետք, երբ բազմաթիւ գաղթականներ կ'ապաստանին Յորդանանի մէջ։ Հայերը Յորդանանի տարածքին բնակութիւն հաստատած են հինէն ի վեր։ Անոնց թիւը աւելցած է խաչակրաց արշաւանքներու ժամանակաշրջանէն (ԺԱ-ԺԳ դարեր)։ Սակայն Յորդանանի հայ համայնքը կը ձեւաւորուի եւ կը ստուարանայ 1915-ի Մեծ Եղեռնին եւ անկէ ետք, երբ բազմաթիւ գաղթականներ կ'ապաստանին Յորդանանի մէջ։ Մեքքայի, Մատինայի եւ Հիժազի իշխան` թագաւոր արաբներու` Շերիֆ Հիւսէյն պըն Ալի (1853-1931), որ 1201-էն 1925 առանց ընդհատումի` վերջին ժառանգորդն էր Մուհամմէտ մարգարէին տոհմին (որուն զաւակն էր Յորդանանի առաջին թագաւորը` Ապտալլա Ա.)` իր հովանաւորութիւնը կը շնորհէ տարագիր հայութեան: 1917-ին ան «Ֆաթուայով» (հրովարտակ) մը կը հրահանգէ արաբ ժողովուրդին` հոգածութիւն ցուցաբերել հայ ժողովուրդին հանդէպ` յարգելով անոնց կրօնի ու լեզուի ազատութիւնը: Այս հրովարտակին պատճէնը տեղադրուած էր ՀՄԸՄ-ի ակումբի դրան մօտ: Շերիֆ Հիւսէյն կը գլխաւորէ ու յաջողութեամբ կը ղեկավարէ արաբական յեղափոխութիւնը Օսմանեան կայսրութեան դէմ: Այս հրովարտակին տառն ու ոգին լիովին կենսագործուած էր Յորդանանի ժողովուրդին կողմէ, հաւանաբար` շատեր առանց իսկ տեղեակ ըլլալու հրովարտակէն: Հայութեան աշխատասիրութեան, հաւատարմութեան, արդարամտութեան, հմտութեան, շինարար ու ստեղծագործող ոգիին համբաւը արդէն բաւարար էր շատերուն համար: 1948-ին հայերուն թիւը շուրջ վեց հազար էր, 1980-ին՝ երեք հազար, 1995-ին՝ երկու հազար։ Անոնք գլխաւորաբար կը բնակին Ամմանի մէջ, նաեւ Աքապա, Զարքա, Իրպիտ, Մատարա եւ Ռուսեյֆա քաղաքներուն մէջ։ Անոնք արհեստաւորներ են (նշանաւոր են հայ լուսանկարիչները. Ամմանի լուսանկարիչներուն 3/4-ը հայեր են), առեւտրականներ (ոսկերիչ-գոհարավաճառներ), կան նաեւ մտաւորականներ։ Համայնքը համախմբուած է եկեղեցւոյ շուրջ. հոգեւոր պետը կը նշանակէ Երուսաղէմի հայոց պատրիարքը։ Ամմանի մէջ հայերը կ'ապրին հայկական թաղամասի մը մէջ, ուր կը գործէ Ս. Թադէոս եկեղեցին (Կառուցուած՝ 25 Հոկտեմբեր, 1968-ին)։ Յորդանանի մէջ կը գործեն ՀԲԸՄ-ի, ՀՕՄ-ի, ՀՄԸՄ-ի եւ ՀՄՄ-ի մասնաճիւղերը, Ազգային մարզական միութիւնը (Տիկնանց յանձնախումբով), մարզական (կողովագնդակի) խումբեր եւ «Մասիս» նուագախումբը։ Հայերը կը յաճախեն Եուզպաշեան ազգային վարժարան (Եուզպաշեան ազգային վարժարանին երկար տարիներու տնօրէնուհին եղած է Յակոբ Օշականին դուստրը` մտաւորական, մանկավարժ ու գրագէտ Անահիտ Ոսկերիչեանը, իսկ ամուսինը` նշանաւոր ճարտարապետ Տիրան Ոսկերիչեան, Յորդանանի պետութեան եւ Ազգային վարչութեան կողմէ Երուսաղէմի սրբավայրերու պահպանութեան ու վերանորոգման յանձնախումբի ներկայացուցիչը եղած է: Ան ճանչցուած էր իբրեւ «Ամմանի շինարարը»` իր նախագծած աւելի քան 700 բնակարանային եւ հանրային-պետական կառոյցներով ու կոթողներով, նոյնպէս` Պաղեստինի տարածքին: Ռուբէն Տէր Մինասեանի Պաղեստին կեցութեան ընթացքին Տիրան որոշ ատեն մը Ռուբէնի յուշերուն քարտուղարութիւնը կատարած է եւ ընկերակցած է անոր, երբ ձիով կը ճամբորդէին քաղաքէ քաղաք:), կը գործէ Կիւլպէնկեան մանկապարտէզը։ Գրեթէ վտանգուած է հայ կաթողիկէներու Սահակ-Մեսրոպ վարժարանը (կը յաճախեն օտարները)։ 1993-էն լոյս կը տեսնէ «Անդրադարձ» ամսաթերթը։ 1948-ին հայերուն թիւը շուրջ վեց հազար էր, 1980-ին՝ երեք հազար, 1995-ին՝ երկու հազար։ Անոնք գլխաւորաբար կը բնակին Ամմանի մէջ, նաեւ Աքապա, Զարքա, Իրպիտ, Մատարա եւ Ռուսեյֆա քաղաքներուն մէջ։ Անոնք արհեստաւորներ են (նշանաւոր են հայ լուսանկարիչները. Ամմանի լուսանկարիչներուն 3/4-ը հայեր են), առեւտրականներ (ոսկերիչ-գոհարավաճառներ), կան նաեւ մտաւորականներ։ Համայնքը համախմբուած է եկեղեցւոյ շուրջ. հոգեւոր պետը կը նշանակէ Երուսաղէմի հայոց պատրիարքը։ Ամմանի մէջ հայերը կ'ապրին հայկական թաղամասի մը մէջ, ուր կը գործէ Ս. Թադէոս եկեղեցին։ Յորդանանի մէջ կը գործեն ՀԲԸՄ-ի, ՀՕՄ-ի, ՀՄԸՄ-ի եւ ՀՄՄ-ի մասնաճիւղերը, Ազգային մարզական միութիւնը (Տիկնանց յանձնախումբով), մարզական (կողովագնդակի) խումբեր եւ «Մասիս» նուագախումբը։ Հայերը կը յաճախեն Եուզպաշեան ազգային վարժարան, կը գործէ Կիւլպէնկեան մանկապարտէզը։ Գրեթէ վտանգուած է հայ կաթողիկէներու Սահակ-Մեսրոպ վարժարանը (կը յաճախեն օտարները)։ 1993-էն լոյս կը տեսնէ «Անդրադարձ» ամսաթերթը։ === Վարչական բաժանում === Յորդանան կը բաժնուի 12 մուհաֆազաներու (մարզերու)։ Բոլորը, բացի Էլ Պալքայէն, ունին նոյնանուն վարչական կեդրոններ։ Մուհաֆազաները կը գլխաւորեն քաղաքապետերը, որոնք կը նշանակուին թագաւորին կողմէ։ Մարզերը իրենց հերթին կը բաժնուին 52 շրջաններու։ == Ծանօթագրութիւններ == == Գրականութիւն == El-Anis, Imad. Jordan and the United States: The Political Economy of Trade and Economic Reform in the Middle East (I.B. Tauris, distributed by Palgrave Macmillan; 2011) 320 pages; case studies of trade in textiles, pharmaceuticals, and financial services. Goichon, Amélie-Marie. Jordanie réelle. Paris։ Desclée de Brouwer (1967-1972). 2 vol., ill. Robins, Philip. A History of Jordan (2004). Ryan, Curt. "Jordan in Transition: From Hussein to Abdullah" (2002). Salibi, Kamal S. The Modern History of Jordan (1998). Teller, Matthew. The Rough Guide to Jordan (4th ed., 2009). Eran, Oded. The End of Jordan as We Know It?, Israel Journal of Foreign Affairs, Vol. 6, No. 3 (2012) == Արտաքին յղումներ == Յորդանանի կառավարութիւն Յորդանանի ազգային հեռուստալիք Յորդանան ԴՄՈԶ-ի կայքում Յորդանան BBC-ի լուրերու կայքին մէջ Յորդանան Ուիքիճամբորդ Յորդանան Ուիքիմետիա ատլաս Յորդանանի աշխարհագրական քարտէս

Մովսէս Պչաքճեան

Մովսէս Պչաքճեան (11 Յուլիս 1940(1940-07-11), Հալէպ - 17 Հոկտեմբեր 2016(2016-10-17), Փարիզի 12-րդ շրջան, Փարիզ), հայ գրող, արձակագիր։ == Կենսագրութիւն == Նախակրթութիւնը ստացած է Կրթասիրաց վարժարանին մէջ. Ապա յաճախած է «Քարէն Եփփէ» ազգային ճեմարան, որուն արաբական պաքալորէայի դասընթացքը յաջողութեամբ աւարտելէ ետք՝ հետեւած է մասնագիտական ուսման, Դամասկոսի (Սուրիա) պետական համալսարանի մէջ, հետեւելով անգլերէնի եւ անգլիական գրականութեան ճիւղերուն ու վկայուելով իբրեւ լոսասիէ։ Մովսէս Պչաքճեան ծնած էր Հալէպ, 1940-ին, բայց 1976էն ի վեր կ՛ապրէր Փարիզ: Մովսէսի քոյրը` Լուսին Պչաքճեան վաստակաւոր հայերէնի ուսուցչուհի է Լիոնի Մարգարեան-Փափազեան վարժարանին մէջ: Բեղմնաւոր հեղինակ մըն էր Մովսէս Պչաքճեանը, որ շարունակ արտադրեց, մինչեւ որ ծանր հիւանդութիւն մը շատ բան կործանեց անոր առողջութեան մէջ։ Երկար պայքարեցաւ խօսիլն ու իր գիտցած լեզուները մոռցնել տուող հիւանդութեան մը դէմ, յաղթահարեց, բայց մնաց դիւրաբեկ առողջութեան մէջ. Մովսէս Պչաքճեան Լիոնի մէջ իր աչքերը փակեց 17 Հոկտեմբեր, 2016-ին: === Ուսուցչկան ասպարէզ եւ այլ === Մովսէս Պչաքճեան Եօթը տարի պաշտօնավարած է «Քարէն Եփփէ» ազգային ճեմարանին մէջ իբրեւ դասաւանդ ուսուցիչ հայերէնի, այլե՛ւ անգլերէնի՝ բարձրագոյն կարգերուն։ 1970-ին փոխադրուած է Պէյրութ (Լիբանան), իբրեւ տնօրէն ճամբորդական գրասենեակի մը: Ան պաշտօնավարած էր Փարիզի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցւոյ մէջ որպէս դիւանապետ ու կը շարունակէր ապրիլ Փարիզ: Աշխատելով նոր գործերու վրայ՝ պատմուածքներ, վէպ, թատերակներ։ == Աշխատութիւններ մամուլի հետ == Ուսանողական տարիներուն կը զուգադիպի գրական իր նախափորձերը՝ Ճեմարանի «Պարման» ու «Ծիլեր» պարբերաթերթին մէջ։ Աշխատակցած է Հալէպի «Արեւելք» եւ Պէյրութի «Այգ» օրաթերթերուն. Աւելի ուշ, 1970-ականներուն՝ «Բագին» գրական ամսագրին։ == Գրականութիւն == Ան հանրաճանաչ դարձաւ իր բանաստեղծական, արձակ ու վիպական բարձրարժէք գրականութեամբ: Իր գրիչին կը պատկանին՝ «Անցողիկն ու Անժամանցելին», «Մինչեւ Վերջինը Արեւներուն», «Աշխարհահայեաց Պատուհան», «Լուսաւոր Աչքերով Օտարականը», «Վարագոյրը Իջնելէ Առաջ», Վէպ «Խմելով Քաղաքը», Պատմուածք «Անկատար Վերծանումներ», «Լուացք Փռուած Տանիքի Վրայ», «Անկարելի Կարելին»:Մովսէս Պչաքճեան եղաւ այն բացառիկ բախտաւորը, որուն ամբողջական գործերը 8 հաստափոր հատորներով եւ գեղատիպ կազմով լոյս տեսան Հայաստանի մէջ: === Թարգմանչական աշխատանք === 1972-ին թարգմանաբար հրատարակուած է էրիք Սեկալի «Սիրոյ պատմութիւն» վիպակը: == Պարգեւներ == 1981-ին Պչաքճանի «L’Imprevu» («Անկանխատեսելին») պատմուածքը ճանաչուած է Համազգային մշակութային միութեան «Բագին» գրական հանդէսի տարուայ լաւագոյն արձակ ստեղծագործութիւն: 1990-ին նրա «Ծիծեռնակները պիտի չսարսափին խրտուիլակներէն» վէպին շնորհուած է Թեքէեան մշակութային միութեան «Հայկաշէն Ուզունեան» գրական մրցանակ: 2009-ին Հայաստանի նախագահին հրամանագիրով Պչաքճեան պարգեւատրուած է «Մովսէս Խորենացի» շքանշանով, իսկ 2010-ին Հայ գրողներու միութեան կողմէ` «Գրական վաստակի համար» շքանշանով: == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == ԾԱՆՕԹԱՆԱՆՔ «ԼՈՒՍԱՒՈՐ ԱՉՔԵՐՈՎ ՕՏԱՐԱԿԱՆ»ԻՆ։ «Հայաստան» հրատարակչութեան հետ կազմակերպած էր նախկին հալէպահայ, ապա՝ ֆրանսաբնակ գրող Մովսէս Պչաքճեանի գիրքերուն շնորհանդէսը Ներկայացվեցին Մ. Պչաքճյանի «Վարագույրը իջնելեն առաջ» վեպը եւ «Խմելով քաղաքը» պատմվածքը Մեր Կորուստները. Ոչ Եւս Է Գրագէտ Մովսէս Պչաքճեան Սփիւռքահայ Գրողը Ի Պատուի

Մետաղ

Մետաղը (լատ.՝ metallum բառէն, կը նշանակէ «հանքահոր»), առանձնայատուկ մետաղէ յատկութիւններ պարունակող տարրերու խումբ մըն է, որոնք ունին բարձր ելեկտրա եւ ջերմահաղորդականութիւն, դիմադրութեան դրական ջերմաստիճանային գործակից, բարձր գեղակերտութիւն եւ այլն։ Այսօր աշխարհի տարածքին բացայայտուած է միայն 98 մետաղատեսակ։ == Բնութեան Մէջ == Մետաղներու մեծ մասը կը հանդիպի բնութեան մէջ միացութիւններու եւ հանքաքարերու ձեւով։ Անոնք կը կազմեն օքսիտներ, սուլֆիտներ, կարպոնատներ եւ այլ քիմիական միացութիւններ։ Մաքուր մետաղներու ստացման եւ հետագայ օգտագործման համար անհրաժեշտ է անոնք զատել հանքաքարէն եւ զտել։ Անհրաժեշտութեան պարագային, կը կատարուի մետաղներու լեգիրացում եւ/կամ այլ մշակում։ Ատոր ուսումնասիրութեամբ կը զբաղի մետալուրգիա կոչուող գիտութիւնը։ Ան կը տարբերի սեւ (երկաթի հիմքով) եւ գունաւոր (ատոնց բաղադրութեան մէջ չի մտներ երկաթը, շուրջ 70 տարր) մետաղներու համաձուլուածքները։ Ոսկին, արծաթը եւ փլաթինը կը դասուին թանկարժէք (ազնիւ) մետաղներու շարքին։ Բացի այդ, փոքր քանակութեամբ մետաղներ առկայ են նաեւ ծովու ջուրին մէջ, բոյսերուն, կենդանի օրկանիզմներուն մէջ, որոնք կարեւոր նշանակութիւն ունին օրկանական աշխարհի ձեւաւորման եւ գոյատեւման գործընթացներուն։ Յայտնի է, որ մարդու օրկանիզմի 3%-ը կազմուած է մետաղներէն։ Մեր բջիջներուն մէջ, ամենաշատը առկայ են կալցիումը (ոսկորներուն մէջ) եւ նատրիումը, որ միջբջջային հեղուկին եւ սիդոբլազմայի մէջ, էլեկտրոլիտի դեր կը կատարէ։ Մակնեզիումը կը կուտակուի մկանային հիւսուածքներուն եւ նեարդային բջիջներուն մէջ, պղինձը՝ լեարդի մէջ երկաթը՝ արեան կարմիր գնդիկներու մէջ (կարմիր գոյնը կապուած է երկաթի գոյութեան)։ == Արդիւնահանումը == Մետաղները յաճախ հողէն կը ստացուին հանքային արդիւնաբերութեան միջոցով, արդիւնքը՝ ստացած հանքաքարերը, կը ծառայեն որպէս անհրաժեշտ տարրերու համեմատաբար հարուստ աղբիւր։ Հանքաքարերու գտնուելու վայրը պարզելու համար կ'օգտագործուին յատուկ հետազօտական մեթոտներ, որոնց մէջ կը մտնեն հանքաքարերու հանքատեղերու հետախուզութիւնը։ Հանքատեղերը, որպէս կանոն, կը բաժնուին քարահանքերու (հանքաքարերու մշակումը մակերեւոյթին), ուր հանոյթը կը կատարուի բնահողի դուրս բերումով, որուն կ'ուղեկցի ծանր թեքնիկա, ինչպէս նաեւ՝ ստորգետնեայ հանքահորեր։ Մետաղները դուրս կը բերուին արդիւնահանուած հանքաքարերէն, որպէս կանոն, քիմիական կամ էլեկտրոլիտիկ վերականգնման միջոցով։ Հրամետաղագործութեան մէջ հրաքարէն մետաղի հումքի փոխակերպման համար կը կիրառուի բարձր ջերմաստիճան, հիտրոմետաղագործութեան մէջ նոյն նպատակներով կ'օգտածործուի ջրային քիմիան։ Կիրառուած մեթոտը կապուած է մետաղի տեսակին եւ աղտոտուածութեան տիպին։ Երբ մետաղի հանքաքարը կը հանդիսանայ մետաղի եւ ոչ մետաղի իոնական միացութիւն, մաքուր մետաղի դուրսբերման համար այդ սովորաբար կ'ենթարկուի հալեցման՝ տաքացում, որ կ'ուղեկցի վերականգնմամբ։ Շատ տարածուած մետաղներ, ինչպէս՝ օրինակ երկաթը, կը հալեն, կիրառելով ածխածին, որպէս վերականգնող։ Շարք մը մետաղներ, ալիւմինն ու նատրիումը, չունին ոչ տնտեսապէս արդարացուած վերականգնող եւ կ'արդիւնահանուին էլեկտրոլիզի միջոցով։Սուլֆիտային հանքաքարերը չեն բարելաւուիր մինչեւ որ վերածուին մաքուր մետաղի, բայց կ'այրին օդին մէջ՝ օքսիտի վերածման նպատակով։ == Մետաղներու Յատկութիւններ == === Մետաղներու Բնորոշ Յատկութիւններ === Մետաղական փայլ (բնորոշ է ոչ միայն մետաղներու համար. առկայ է նաեւ ոչ մետաղներ իոտի եւ գրաֆիտի տեսքով ածխածին|ածխածնի]] մօտ) լաւ ելեկտրահաղորդականութիւն Դիւրին մեքանիկական մշակման հնարաւորութիւն (տե՛ս փլասթիկութիւն, սակայն որոշ մետաղներ, օրինակ Գերմանիոյ մէջ ու պիսմութը փլասթիկ չեն) Բարձր խտութիւն (սովորաբար մետաղները ոչ մետաղներէն ծանր են) Հալման բարձր ջերմաստիճան (բացառութիւններ են՝ սնդիկն ու ալկալիական մետաղները) Բարձր ջերմահաղորդականութիւն Ռէակցիաներուն մէջ, հիմնականին մէջ, կը հանդիսանան վերականգնողներ === Մետաղներու ֆիզիքական Յատկութիւնները === Բոլոր մետաղները (բացի սնդիկէն եւ պայմանականօրէն ֆրանսիումէն) սովորական պայմաններու մէջ, կը գտնուին պինդ ագրեգատային վիճակի մէջ, սակայն ունին տարբեր կարծրութիւն։ Ստորեւ ներկայացուած են շարք մը մետաղներու կարծրութիւնները՝ ըստ Մոոսի շարքի. Մաքուր մետաղներու հալման ջերմաստիճանը կը տատանուի -39оС-էն (սնդիկ) 3410о С միջակայքին մէջ (Վոլֆրամ)։ Մետաղներու մեծամասնութեան հալման ջերմաստիճանը (բացի ալկալիական մետաղներէն) բարձր է, սակայն որոշ «նորմալ» մետաղները, օրինակ՝ անագն ու կապարը, կարելի է հալեցնել հասարակ ելեկտրական կամ կազէ վառարանի վրայ։ Կախեալ խտութենէն՝ մետաղները կ'ըլլան թեթեւ (խտութիւնը 0,53 ÷ 5 գ/սմ3) եւ ծանր (5 ÷ 22,5 գ/սմ³)։ Ամենաթեթեւ մետաղն է լիթիումը (խտութիւնը 0.53 գ/սմ³)։ Ամենածանր մետաղը ներկայիս կարելի չէ նշել, որովհետեւ ամենածանր մետաղներու՝ օսմիումի եւ իրիտիումի, խտութիւնները գրեթէ հաւասար են (մօտ 22.6 գ/սմ³ - ճիշդ երկու անգամ աւելի, քան կապարի խտութիւնը), իսկ ատոնց ստոյգ խտութեան հաշիւը չափազանց դժուար է՝ ատոր համար անհրաժեշտ է լրիւ մաքրել մետաղը, որովհետեւ իւրաքանչիւր խառնուրդ կը ցածցնէ ատոնց խտութիւնը։ Մետաղներու մեծամասնութիւնը առաձգական է, այսինքն մետաղեայ լարը կարելի է թեքել, եւ ան չի կտրուիր։ Այս տեղի կ'ունենայ մետաղներու ատոմներու շերտերու՝ առանց անոնց միջեւ կապի խախտման տեղաշարժներու պատճառով։ Ամենաառաձգական մետաղներն են ոսկին, երկաթն ու պղինձը։ Ոսկիէն կարելի է պատրաստել 0.003 մմ. հաստութեամբ թիթեղ, որ կը կիրառուի իրեղէնի ոսկեպատման համար։ Սակայն ոչ բոլոր մետաղներն են առաձգական։ Ցինկի եւ անագի լարը կը ճռթճռթի՝ այն ծռելու պահուն, մանգանն ու պիսմութը, ձեւափոփոխութեան չեն ենթարկուիր եւ գրեթէ ընդհանրապէս չեն թեքուիր, այլ միանգամէն կը կտրուին։ Առաձգականութիւնը կախեալ է նաեւ մետաղի մաքրութենէն. այդպէս՝ շատ մաքուր քրոմը բաւականին առաձգական է, սակայն ատոր մէջ չնչին խառնուրդի պարագային՝ ան կը դառնայ փխրուն եւ աւելի կարծր։ Որոշ մետաղներ, ինչպէս ոսկին, արծաթը, կապարը, ալիւմինը, օսմիումը, կրնան միաձուլուիլ իրարու հետ, սակայն այդ կը խլէ տասնեակ տարիներ։ Բոլոր մետաղները ելեկտրական հոսանքի լաւ հաղորդիչներ են, ատոնց բիւրեղային ցանցի առկայ շարժուն էլեկտրոններով, որոնք կը շարժին ելեկտրական դաշտի ազդեցութեան տակ։ Արծաթը, պղինձն ու ալիւմինը ունին ամենաբարձր ելեկտրահաղորդականութիւն, որուն պատճառով վերջին երկուքը յաճախակի կ'օգտագործուին հաղորդալարերու պատրաստման համար։ Բարձր ելեկտրահաղորդականութիւն ունի նաեւ նատրիումը։ Փորձարարական թեքնիկի մէջ, յայտնի են նատրիումային ելեկտրահաղորդալարերու՝ նատրիումով լեցուած չժանգոտուող պողպատէն խողովակներու, կիրառման փորձեր։ Նատրիումի ցած տեսակարար զանգուածի շնորհիւ, հաւասարաչափ դիմադրութեան պ, նատրիումայի պարագային լարերը կը ստացուին պղնձեայ եւ նոյնիսկ ալիւմինէ լարերէն զգալիօրէն թեթեւ։ Մետաղներու բարձր ջերմահաղորդականութիւնը նոյնպէս կախեալ է ազատ էլեկտրոններու շարժունակութենէն։ Այդ պատճառով ջերմահաղորդականութեան շարքը կը նմանի ելեկտրահաղորդականութեան շարքին, ուստի ջերմութեան, ինչպէս նաեւ ելեկտրական հոսանքի ամենալաւ հաղորդիչը կը հանդիսանայ արծաթը։ Նատրիումը նոյնպէս կը կիրառուի, որպէս ջերմութեան լաւ հաղորդիչ։ Լայն տարածուած է նատրիումի օգտագործումը օրինակ ինքնաշարժներու շարժիչներու սառելուն եւ բարելաւման համար։ Մետաղներու մեծամասնութեան գոյնը գրեթէ նոյնն է՝ բաց մոխրագոյն՝ երկնագոյն երանգով։ Ոսկին, պղինձն ու ցեզիումը համապատասխանաբար դեղին, կարմիր եւ բաց դեղին գոյն ունին։ === Մետաղներու Աղիւսակ Ըստ Կարծրութեան === Ստորեւ աղիւսակի տեսքով կը ներկայացուի որոշ մետաղներու կարծրութիւնը ըստ Մոսսի սանդխակի։ === Մետաղներու Քիմիական Յատկութիւններ === Մետաղներու մեծամասնութեան արտաքին էներգիական մակարդակին մէջ, առկայ է էլեկտրոններու փոքր քանակ (1-3), այդ պատճառով անոնք ռէակցիայի մեծ մասին մէջ, հանդէս կու գան որպէս վերականգնողներ (այսինքն «կու տան» իրենց էլեկտրոնները)։ Պարզ Նիւթերու Հետ Փոխազդեցութիւնը Թթուածինի հետ կը փոխազդեն բոլոր մետաղները, բացի ոսկիէն եւ բլադինէն։ Արծաթի հետ փոխազդեցութիւնը կը նկատուի միայն բարձր ջերմաստիճաններու պարագային, սակայն արծաթի (II) օքսիտը գրեթէ չ'առաջանար, որովհետեւ ան ջերմապէս անկայուն է։ Մետաղի տեսակէն կախեալ՝ ելանիւթը կրնայ ըլլալ օքսիտ, փերօքսիտ։ 4 L i + O 2 = 2 L i 2 O {\displaystyle \mathrm {4Li+O_{2}=2Li_{2}O} } լիթիումի օքսիտ 2 N a + O 2 = N a 2 O 2 {\displaystyle \mathrm {2Na+O_{2}=Na_{2}O_{2}} } նատրիումի փերօքսիտ K + O 2 = K O 2 {\displaystyle \mathrm {K+O_{2}=KO_{2}} } կալիումի գերրօքսիտ Փերօքսիտէն օքսիտ ստանալու համար փերօքսիտը կը վերականգնի մետաղի միջոցով. N a 2 O 2 + 2 N a = 2 N a 2 O {\displaystyle \mathrm {Na_{2}O_{2}+2Na=2Na_{2}O} } Միջին եւ ցած աշխուժութեան մետաղներու հետ ռէակցիան կ'անցնի տաքցնելու միջոցով. 3 F e + 2 O 2 = F e 3 O 4 {\displaystyle \mathrm {3Fe+2O_{2}=Fe_{3}O_{4}} } 2 H g + O 2 = 2 H g O {\displaystyle \mathrm {2Hg+O_{2}=2HgO} } 2 C u + O 2 = 2 C u O {\displaystyle \mathrm {2Cu+O_{2}=2CuO} } Ազոտի հետ կը փոխազդեն միայն ամենաաշխոյժ մետաղները, սենեակային ջերմաստիճանին մէջ կը փոխազդէ միայն լիթիումը՝ կազմելով նիտրիտներ։ 6 L i + N 2 = 2 L i 3 N {\displaystyle \mathrm {6Li+N_{2}=2Li_{3}N} } Տաքնալու պարագային՝ 2 A l + N 2 = 2 A l N {\displaystyle \mathrm {2Al+N_{2}=2AlN} } 3 C a + N 2 = C a 3 N 2 {\displaystyle \mathrm {3Ca+N_{2}=Ca_{3}N_{2}} } Ծծումբի հետ կը փոխազդեն բոլոր մետաղները՝ բացի ոսկիէն ու բլադինէն.Երկաթը կը փոխազդէ ծծումբի հետ տաքնալու պարագային, կազմելով սուլֆիտ։ F e + S = F e S {\displaystyle \mathrm {Fe+S=FeS} } Ջրածինի հետ կը փոխազդեն միայն ամենաաշխոյժ մետաղները, այսինքն IA եւ IIA խումբերու տարրերը, բացառութեամբ պերիլիումի։ Ռէակցիաները կ'իրականանան տաքնալու ատեն՝ կազմելով հիտրիտներ։ Ռէակցիաներուն մէջ, մետաղը կը հանդիսանայ վերականգնող, ջրածինի օքսիտացման աստիճանը -1 է։ 2 N a + H 2 = 2 N a H {\displaystyle \mathrm {2Na+H_{2}=2NaH} } M g + H 2 = M g H 2 {\displaystyle \mathrm {Mg+H_{2}=MgH_{2}} } Ածխածինի հետ կը փոխազդեն միայն ամենաաշխոյժ մետաղները, ընդ որու՝ ռէակցիայի ընթացքին կը ստանան ացետիլենիտներ կամ մեթանիտներ։ Ացետիլենիտները ջուրի հետ փոխազդելէն կու տան աթետիլեն, մեթանիտները՝ մեթան։ 2 N a + 2 C = N a 2 C 2 {\displaystyle \mathrm {2Na+2C=Na_{2}C_{2}} } N a 2 C 2 + 2 H 2 O = 2 N a O H + C 2 H 2 {\displaystyle \mathrm {Na_{2}C_{2}+2H_{2}O=2NaOH+C_{2}H_{2}} } == Թթուներու Փոխազդեցութիւնը Մետաղներու Հետ == Թթուներու հետ մետաղները կը փոխազդեն տարբեր ձեւերով։ Այն մետաղները, որոնք ելեկտրոքիմիական աշխուժութեան շարքին մէջ, ինկած են ջրածինէն առաջ, կը փոխազդեն գրեթէ բոլոր թթուներու հետ։ === Չօքսիտացող թթուներու փոխազդեցութիւնը ելեկտրաքիմիական շարքին մէջ մինչեւ ջրածինը ինկած մետաղներու հետ === Կը կատարուի տեղակալման ռէակցիա, որ նաեւ կը հանդիսանայ օքսիտա-վերականգնման ռէակցիա. M g + 2 H C l = M g C l 2 + H 2 ↑ {\displaystyle {\mathsf {Mg+2HCl=MgCl_{2}+H_{2}\uparrow }}} 2 A l + 2 H 3 P O 4 = 2 A l P O 4 + 3 H 2 ↑ {\displaystyle {\mathsf {2Al+2H_{3}PO_{4}=2AlPO_{4}+3H_{2}\uparrow }}} === Ծծմբական թթուի՝ H2SO4 փոխազդեցութիւնը մետաղներու հետ === Օքսիտացնող թթուները կրնան փոխազդել նաեւ ելեկտրաքիմիական շարքին մէջ, ջրածինէն ետք գտնուող մետաղներու հետ. C u + 2 H 2 S O 4 = C u S O 4 + S O 2 ↑ + 2 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {Cu+2H_{2}SO_{4}=CuSO_{4}+SO_{2}\uparrow +2H_{2}O}}} Շատ նօսրացած թթուն կը փոխազդէ մետաղի հետ դասական դրոյթներուն համապատասխան. M g + H 2 S O 4 = M g S O 4 + H 2 ↑ {\displaystyle {\mathsf {Mg+H_{2}SO_{4}=MgSO_{4}+H_{2}\uparrow }}} Թթուի կոնցենտրացիայի մեծացման ատեն, կը կազմուին տարբեր ելանիւթեր. M g + 2 H 2 S O 4 = M g S O 4 + S O 2 ↑ + 2 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {Mg+2H_{2}SO_{4}=MgSO_{4}+SO_{2}\uparrow +2H_{2}O}}} 3 M g + 4 H 2 S O 4 = 3 M g S O 4 + S ↓ + 4 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {3Mg+4H_{2}SO_{4}=3MgSO_{4}+S\downarrow +4H_{2}O}}} 4 M g + 5 H 2 S O 4 = 4 M g S O 4 + H 2 S ↑ + 4 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {4Mg+5H_{2}SO_{4}=4MgSO_{4}+H_{2}S\uparrow +4H_{2}O}}} === Ազոտական Թթուի (HNO3) Փոխազդեցութիւնը === C u + 4 H N O 3 ( 60 % ) = C u ( N O 3 ) 2 + 2 N O 2 ↑ + 2 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {Cu+4HNO_{3}(60\%)=Cu(NO_{3})_{2}+2NO_{2}\uparrow +2H_{2}O}}} 3 C u + 8 H N O 3 ( 30 % ) = 3 C u ( N O 3 ) 2 + 2 N O ↑ + 4 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {3Cu+8HNO_{3}(30\%)=3Cu(NO_{3})_{2}+2NO\uparrow +4H_{2}O}}} Աշխոյժ մետաղներու հետ փոխազդեցութեան ատեն, ռէակցիաներու տարբերակները աւելի կը շատնան. Z n + 4 H N O 3 ( 60 % ) = Z n ( N O 3 ) 2 + 2 N O 2 ↑ + 2 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {Zn+4HNO_{3}(60\%)=Zn(NO_{3})_{2}+2NO_{2}\uparrow +2H_{2}O}}} 3 Z n + 8 H N O 3 ( 30 % ) = 3 Z n ( N O 3 ) 2 + 2 N O ↑ + 4 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {3Zn+8HNO_{3}(30\%)=3Zn(NO_{3})_{2}+2NO\uparrow +4H_{2}O}}} 4 Z n + 10 H N O 3 ( 20 % ) = 4 Z n ( N O 3 ) 2 + N 2 O ↑ + 5 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {4Zn+10HNO_{3}(20\%)=4Zn(NO_{3})_{2}+N_{2}O\uparrow +5H_{2}O}}} 5 Z n + 12 H N O 3 ( 10 % ) = 5 Z n ( N O 3 ) 2 + N 2 ↑ + 6 H 2 O {\displaystyle {\mathsf {5Zn+12HNO_{3}(10\%)=5Zn(NO_{3})_{2}+N_{2}\uparrow +6H_{2}O}}} 4 Z n + 10 H N O 3 ( 3 % ) = 4 Z n ( N O 3 ) 2 + N H 4 N O 3 + 3 H 2 O {\displaystyle ~{\mathsf {4Zn+10HNO_{3}(3\%)=4Zn(NO_{3})_{2}+NH_{4}NO_{3}+3H_{2}O}}} === Լեգիրուն Մէջ === Լեգիրումը հալւոյթի մէջ յաւելեալ տարրերու ներմուծումն է, որոնք կը փոխեն հիմնական մետաղի մեքանիկական, ֆիզիքական ու քիմիական յատկութիւնները։ == Արտաքին յղումներ == Տարբեր մետաղներու կարծրութեան սանդխակ «Մետաղներ» ամսագիրի կայք == Տե՛ս նաեւ == Մետաղներու յատկութիւնները Մետաղներու կառուցուածքը == Ծանօթագրութիւններ ==

Ցնցղատապ

Ցնցղատապը թոքերու ցնցուղներուն (bronchi) նեղնալն է, որուն պատճառով տեղի կ'ունենայ ներշնչումի եւ արտաշնչումի դժուարութիւն, այլ խօսքով օդի մուտքը դէպի թոքեր եւ ելքը թոքերէն դուրս կը նուազի: Ցնցղատապը կը պատահի առանց սեռի եւ տարիքի խտրութեան ու բոլոր եղանակներուն, բայց առաւելաբար ծխողներուն մօտ եւ ձմրան եղանակին: Անիկա յաճախ տեսնուած հիւանդութիւն մըն է: Մօտաւորապէս ժողովուրդին 5 առ հարիւրը կը տառապի անկէ.: == Ազդակներ == Ցնցղատապը կը յառաջանայ երկու տարբեր ախտապատճառ-ազդակներու ներգործութեամբ՝ === Մանրէական ախտապատճառներ === ==== Հիմնական ախտապատճառներ ==== Մանրէները կը յառաջացնեն ցնցուղներու բորբոքում, որոնք կրնան ըլլալ ցպկային (Bacterial) կամ ժահրային (viral) բորբոքումներ, սակայն ժահրայինը առաւելաբար տեսնուած երեւոյթն է: Մանրէները կը ներշնչուին քիթի կամ բերանի ճամբով եւ անցնելէ ետք խռչափողէն ու շնչափողէն կը հասնին ցնցուղներ: Բորբոքումին հետեւանքով ցնցուղներուն ներքին պատերը կը հաստնան, ցնցուղները կը նեղնան եւ արգելք կը հանդիսանան բնականոն շնչառութեան: Մանրէական ցնցղատապը ընդհանրապէս կը պատահի հարբուխէ, «կռիփ»է (influenza) եւ խոռոչատապէ (laryngitis) ետք: ==== Երկրորդական ախտապատճառներ ==== Տկար դիմադրողականութիւն, որ մասնաւորաբար կը տեսնուի տարեցներու, երկարատեւ-մնայուն հիւանդութիւններէ տառապողներու եւ ծխողներու մօտ: Տկար դիմադրողականութեան պատճառով անոնք շուտով թիրախ կը դառնան մանրէական բորբոքումներու: Ստամոքսաորկորային յետադարձութիւն (gastro-esophageal reflux), որ պատճառ կը դառնայ ստամոքսի թթուին մուտքը թոքերէն ներս: Ստամոքսի թթուն գրգռելով ցնցուղներուն ներքին պատերը կը յառաջացնէ անոնց բորբոքումը եւ նեղացումը.Մանրէական ախտապատճաներով յառաջացած ցնցղատապը ժամանակաւոր եւ անցողակի է: Անիկա կրնայ փոխանցիկ ըլլալ: === Ոչ մանրէական ախտապատճառներ === Ծխախոտի գործածութիւն եւ ծխախոտի երկրորդական-անուղղակի վնասներուն (secondary-indirect), Գրգռիչ կազեր եւ քիմիական նիւթեր, մանաւանդ գործարաններու մէջ, Փոշի եւ բեղմնափոշի (pollen) Ապականած միջավայր եւ մթնոլորտ:Այս ախտապատճառներով ցնցուղներու ներքին պատերը կը գրգռուին եւ կը յառաջացնեն ցնցուղներուն պրկումը եւ նեղացումը, որոնց պատճառով կը հաստատուի մնայուն ցնցղատապը: == Յառաջացում == Մանրէական ցնցղատապը կը սկսի սուր երեւոյթով, որ կը տեւէ մօտաւորապէս երկու շաբաթ, ուր արդէն հիւանդը ապաքինած կ'ըլլայ եւ ձեռբազատուած բոլոր ախտանշաններէն: Քիչ պարագաներուն, երբ սուր ցնցղատապը կատարեալ ամբողջական ձեւով չի դարմանուիր եւ մասնաւորաբար ծխախոտ գործածողներուն մօտ, սուր ցնցղատապը կը վերածուի մնայուն (chronic) երեւոյթի՝ հազով, խուխով եւ կրծքավանդակի ցաւով, որոնք առաւելաբար զգալի կը դառնան գիշերուան ժամերուն եւ պառկած վիճակի մէջ։ Յաճախ հիւանդներ տարիներով կը տառապին մնայուն ցնցղատապէ: Սակայն երկարատեւ-մնայուն ցնցղատապի հիմնական պատճառը ծխախոտի գործածութիւնն է: == Ախտանշաններ == Սուր ցնցղատապի ախտանշաններն են՝ չոր կամ խուխով հազ, շնչասլոց (strider) եւ շնչարգելութիւն (dyspnea), ջերմ, դող, մկանային ցաւ, քիթի խցում, կրծքավանդակի եւ փորի մկանային ցաւ: Խուխը նշան է, որ բորբոքումը տարածուած է դէպի թոքերու ծայրամասերուն եւ անիկա ազդանշանն է թոքատապի սկզբնաւորութեան: Ոչ-մանրէական եւ երկարատեւ ցնցղատապի պարագային խուխը կ'ըլլայ անգոյն եւ թափանցիկ հեղուկ մը, իսկ բորբոքումի պարագային խուխը կը դառնայ անթափանց, դեղին կամ բաց կանաչ թանցր հեղուկ մը: Շատ քիչ պարագաներու կը տեսնուի արիւնոտ խուխ, որ նշան է մանրանօթերու (capillaries) վնասումին (trauma)՝ հազի պատճառով: Ջերմը ընդհանրապէս մեղմ է, մանաւանդ ոչ-մանրէական ցնցղատապի պարագային, իսկ բարձր ջերմ կը նշանակէ մանրէական զօրաւոր ցնցղատապ կամ թոքատապ: Հազը հակադարձութիւն մըն է արտահանելու համար խուխը: Իսկ չոր հազը հետեւանքն է ցնցուղներու մակերեսին գրգռութեան: Փորի մկանային ցաւը հետեւանքն է շարունակական եւ ուժգին հազի: Մնայուն ցնցղատապի ախտանշաններն են՝ Մնայուն չոր կամ խուխով հազ, որ կը պատահի առաւելաբար առաւօտուն Թանցր եւ դեղին-կանաչ խուխ Խուխի դժուար արտահանում Մնայուն շնչահեղձութիւն Ոտքերու եւ սրունքներու ջրուռեցք (edema) Կապտութիւն (cyanosis), որ հետեւանքն է արեան թթուածինի նուազումին Փքռոյց (emphysema) եւ թոքային այլ հիւանդութիւններ:Մնայուն ցնցղատապը փոխանցիկ չէ, որովհետեւ այս պարագային մանրէներ գոյութիւն չունին: == Ախտաճանաչում == Ցնցղատապի ախտաճանաչումը ընդհանրապէս դիւրին է, որովհետեւ անոր ախտանշանները յատկանշական են. սակայն բժիշկը կը կատարէ թոքերու Ք (K) ճառագայթային պարզ նկարահանում եւ յաճախ խուխի պարզ քննութիւն եւ խուխի ցան-մշակում (smear-culture): == Դարմանամիջոցներ == Սուր ցնցաղատապը կը դարմանուի մի քանի միջոցառումներով համաձայն անոր ախտապատճառներուն: Բոլոր պարագաներուն կը կիրարկուին հետեւեալ դարմանամիջոցները՝ Ժամանակաւորապէս գործէ դադրիլ եւ տնային հանգիստի դիմել. Հազը մեղմացնող դեղեր գործածել չոր հազի պարագային. Հազացուցիչ դեղեր (expectorant) գործածել թանցր խուխի պարագային. Շոգի ներշնչել խուխը կակուղցնելու համար. Տան մէջ խոնաւացուցիչ (humidifier զետեղել). Հեռու մնալ փոշիէ եւ բեղմնափոշիէ. Դադրիլ ծխելէ, եթէ ծխախոտը ախտապատճառ է:Ոչ-մանրէական ցնցղատապի պարագային գործածել նաեւ corticosteroid դեղահատեր եւ ցնցուղները ընդլայնող դեղամիջոցներ: Մանրէական ցնցղատապէ տառապող հիւանդին պէտք է տրուի նաեւ հակամանրէական եւ հակաջերմ դեղեր: == Բարդութիւններ == Հազուադէպօրէն սուր ցնցղատապը բարդութիւններով կը զարգանայ շատ արագ եւ տեղի կ'ունենայ խիստ շնչահեղձութիւն եւ կապտութիւն: Այս պարագային վերոյիշեալ բոլոր դարմանամիջոցներուն կողքին հիւանդը կը խնամուի հիւանդանոցի մէջ եւ անոր կը ներարկուի թթուածին արուեստական շնչառական սարքի (artificial respirator) միջոցաւ: Մնայուն ցնցղատապէ տառապող անհատը շարունակ պէտք է գործածէ ցնցուղները ընդլայնող դեղամիջոցներ, corticosteroid եւ հակահազ դեղեր, ինչպէս նաեւ պէտք է դադրի ծխելէ՝ եթէ ծխող է: == Մտահոգիչ Ախտանշաններ == Ցնցղատապէ ախտահարուած անհատը հիւանդանոցային շտապ օգնութեան կը կարօտի երբ ան ցուցաբերէ հետեւեալ ախտանշանները. Ուժգին եւ շարունակական հազ հանգիստ վիճակի եւ քունի մէջ Չորս օրերէ աւելի բարձր ջերմ Խիստ եւ մնայուն շնչասպառութիւն Մնայուն եւ ուժգին շնչասլոց Արիւնոտ խուխ: == Ցուցմունքներ == Ոչ-մանրէական ցնցղատապը կանխարգիլելի է ուշադրութիւն ընելով հետեւեալ ցցմունքներուն. Չծխել կամ դադրիլ ծխելէ եւ ծխողներէ հեռու մնալ. Հեռու մնալ գրգռիչ կազերէ, քիմիական նիւթերէ եւ ապականած, խճողուած եւ խոնաւ միջավայրերէ. Ամէն տարի պատուաստուիլ կռիփի դէմ յատուկ պատուաստով մը: == Տե'ս Նաեւ == Ականջ Փայծաղ Ականջային Արիւնահոսութիւն Գլխապտոյտ Մանկական Անդամալուծութիւն Ողնայարի Կողմնածռութիւն Ջղային Անախորժակութիւն == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == «Asbarez» օրաթերթ, Յօդուածներ, դտկ. Կարպիս Հարպոյեան, 13 Ապրիլ, 2012:

Սամուէլ Ումթիթի

Սամուէլ Ումթիթի (ֆրանսերէն՝ Samuel Umtiti, 14 Նոյեմբեր 1993(1993-11-14), Եաունտէ, Քամերուն), ֆրանսացի ֆութպոլիստ, պաշտպան: Ան ունի նաեւ Քամերունի քաղաքացիութիւն: Ումթիթին հանդէս կու գայ սպանական «ՖՍ Պարշէլոնա»յի եւ Ֆրանսայի ազգային հաւաքականիին հետ: == Ակումբային կարիերա == === «Օլէմբիկ Լիոն» === Սամուէլ Ումթիթին ֆրանսական «Օլէմբիկ Լիոն»-ի ակադեմիայի սան է: խումբի կազմին մէջ ան իր դեբիւտը նշած է 2011 թուականին օգոստոս 16-ին` Չէմբյոնզ լիկի որակաւորման փուլի շրջաներուն կայացած «Ռուբին»ի դէմ խաղին: Լիկա 1-ի մէջ Սամուէլը իր դեբիւտը նշած է 2012 թուականին յունուար 14-ին` «Մոնպելիէ»ի դէմ խաղին: Ան մասնակցած է ամբողջ հանդիպմանը: Ան իր առաջին մրցաշրջանին խումբի կազմին մէջ մասնակցած է 18 հանդիպման: խումբի կազմին մէջ իր առաջին կոլը Ումթիթին խփած է 2013 թուականի յունուար 12-ին` «տրոյ»ի- դէմ խաղին, որտեղ «օլիմպիկ-ը յաղթած է 2:1: 2012/13 մրցաշրջանին ան մասնակցած է 32 հանդիպման դառնալով 2 կոլի հեղինակ: === Պարշէլոնա) === 2016 թուականի յունիս 30-ին Ումթիթին տեղափոխուած է Սպանական «Պարշէլոնա»: Խումբը անոր համար վճարած է 25 միլիոն եւրոյ: == Միջազգային Ասպարէզ == Ումթիթին հանդէս եկած է Ֆրանսայի U17 եւ U19 հաւաքականի կազմին մէջ։ Ան Ֆրանսայի երիտասարդական հաւաքականի կազմին մասնակցած է Աշխարհի երիտասարդական առաջնութեանը, որտեղ Ֆրանսայի հաւաքականը դարձած է չեմպիոն: Ան մասնակցած է առաջնութեան բոլոր հանդիպումներուն, բացառութեամբ Ուրուգուայի դէմ եզրափակիչ խաղին, քանի որ ան կարմիր քարտ ստացած էր կիսաեզրափակչ խաղին կայացած Ղանայի դէմ խաղին: Ումտիտին Դիդիէ Դեշամի կողմից ընդգրկուել է Եւրոյ 2016-ին մասնակցող հաւաքականի կազմում, եւ մասնակցել է մէկ հանդիպման` փոխարինելով Ժերեմի Մատիոյյին: == Վիճակագրութիւն == === Ակումբային === == Ձեռքբերումներ == === Ակումբային === Ֆրանսայի գաւաթակիր - 2011/12 === Միջազգային === Աշխարհի երիտասարդական առաջնութեան չեմպիոն - 2013 == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Վիճակագրութիւնը Լիգայ 1-ի պաշտօնական կայքում Էջը lequipe.fr կայքում Էջը espnfc.com կայքում

1922 թուական

1922 թուական, ոչ նահանջ տարի, 20րդ դարու 22րդ տարին է == Դէպքեր == 27 Օգոստոս՝ Փոքր Ասիոյ արշաւանք․ յունական բանակը կը նահանջէ եւ թրքական բանակը կը գրաւէ Աֆիոն Քարահիսարը 13-17 Սեպտեմբեր - Իզմիրի քայքայումը == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1922 ծնունդներ Մարտ 9՝ Ռաֆայէլ Իշխանեան (մ.1995), լեզուաբան, գրականագէտ Ապրիլ 30՝ Մարթին Քարատաղեան (սպ.՝ Martín Karadagián, մ.1991, Պուէնոս Այրես, Արժանթին), արհեստավարժ ըմբշամարտիկ եւ դերասան Մայիս 21՝ Արմէն Աթայեան , նկարիչ Գարնան՝ Մարիքա Նինու, յունահայ երգչուհի Յունիս 30՝ Ժագ Իհմալեան (ռուս.՝ Жак Гарбисович Ихмальян, մ.1978, Մոսքուա), Ռուսիոյ մէջ հայազգի նկարիչ Օգոստոս 15՝ Վահագն Դաւթեան (մ.1996), բանաստեղծ Զարեհ Մելքոնեան (մ.2012, Ֆրիմոնթ, Քալիֆորնիա), բանաստեղծ, թատերագիր Հոկտեմբեր 3՝ Լեւոն Ասմարեան (մ.1993), գրականագէտ Նոյեմբեր 21՝ Մարճըրի Յովսէփեան (անգլերէն՝ Marjorie Housepian Dobkin, մ.2013, Նիւ Եորք), ամերիկահայ պատմաբան Հոկտեմբեր 22՝ Վահէ Օշական (մ.2000, Փլովտիւ, Պուլկարիա), բանաստեղծ, արձակագիր Դեկտեմբեր 28՝ Սթան Լի (անգլերէն՝ Stan Lee, մ.2018, Նիւ Եորք) ամերիկացի գրող, դերասան === Անստոյգ օրով === Մարիքան Նինու (մ․1957), յունահայ երգչուհի == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1922 մահեր Յուլիս 21՝ Ճեմալ փաշա (թրք.՝ Cemal Paşa, ծն.1872), թուրք պետական եւ ռազմական գործիչ Օգոստոս 2՝ Ալեքսանտր Կրահամ Պելլ (անգլերէն՝ Alexander Bell, ծն.1847), սկովտիացի գիտնական եւ գիւտարար ==== Անստոյգ ամսաթիւով ==== Արշակուհի Թէոդիկ (ծն.1875), գրող եւ բանասէր == Ծանօթագրութիւններ ==

Շարանուագ

Շարանուագը, բազմամաս երաժշտական երկ է: Suite Instrumentale-ն (շարանուագ կամ պարային նուագաշար) բազմամաս նուագարանային ստեղծագործութիւն է: Ան կ'ընդգրկէ իրարու յաջորդող եւրոպական հնագոյն պարերու շարք, որոնք գրուած են միեւնոյն Tonalite'-ով, սակայն ունին տարբեր բնոյթ, չափ եւ արագութիւն: Նախապէս Իտալիոյ մէջ սովորութիւն կար պարեղանակները նուագել ոչ միայն պարելու, այլ նաեւ ունկնդրելու համար: Ունկնդրութիւնը աւելի հետաքրքրական դարձնելու նպատակով 16-րդ դարուն սկսան յաջորդաբար իրարու միացնել դանդաղ Pavana եւ աշխոյժ Gagliarda պարերը: Baroque ժամանակաշրջանին Suite-ը կ'ընդգրկէր հետեւեալ չորս պարերու շարքը՝ Allemande (գերմանական), Courante (ֆրանսական), Sarabande (սպանական) եւ Gigue (անգլիական): Հետագային այս պարերուն միացան նաեւ Menuet-ը, Gavotte-ն, Bourree-ն, Polonaise-ը եւ այլ պարեր: Դասական լաւագոյն Suite-ները 18-րդ դարու առաջին կիսուն ստեղծած են Պախ եւ Հենտըլ: 17-18-րդ դարերուն պարագաին Suite-ը մեծ դեր ունեցած է Sonate-ի, Symphonie-ի եւ այլ բազմամաս ձեւերու ստեղծման մէջ: == Աղբիւրներ == «Երաժշտութիւն, Պատմութիւն եւ Տեսութիւն», Նարդուհի Էքիզեան-Մարկոսեան, 2017, Պէյրութ

Շիցզյաչժուան

Շիցզյաչժուան, Շիմեն, քաղաք Հիւսիսային Չինաստանի մէջ։ Հեբեյ նահանգի վարչական կեդրոնն է։ Բնակչութիւնը՝ 1.5 միլիոն (1970)։ Ծանր արդյունաբերութեան (սեւ մետալուրգիա, մեքենաշինութիւն), ռադիոէլեկտրոնիկայի եւ տեքստիլ արդյունաբերութեան կեդրոն է։ Կան ապակիի, ցեմենտի, դեղագործական գործարաններ, երկաթուղային կայարան։ Շիցզյաչժուանի շրջանի մէջ արդյունահանուած է քարածուխ, երկաթի հանքանյութ։

Ֆրանսական Կիանա

Ֆրանսական Կուիանան (ֆր.՝ Guyane Française), Ֆրանսայի ամենամեծ անդրծովեան երկրամասն է, որ կը գտնուի Հարաւային Ամերիկայի հիւսիս-արեւելքը։ Վարչական կեդրոնը Քայեննա քաղաքն է։ Կը սահմանակցի արեւմուտքէն` Սուրինամի, հարաւ եւ արեւելքէն` Պրազիլի հետ, իսկ հիւսիս եւ հիւսիս-արեւելքի ափերը կ՛ողողեն Ատլանտեան ովկիանոսի ջուրերը։ Տարածքի ընդարձակութեամբ (83.846 քառակուսի քիլոմեթր, որուն 98 տոկոսը պատուած է արեւադարձային լաւ պահպանուած, հարուստ անտառներով) երկրորդն է Ֆրանսայի տարածաշրջաններուն մէջ։ Երկրորդն է նաեւ սակաւ բնակեցուած ըլլալու տեսակէտէն (բնակչութեան թիւը՝ աւելի քան 280 հազար մարդ, որուն մօրաւորապէս կէսը կ՛ապրի մայրաքաղաք Քայեննայի մէջ): Հարաւային Ամերիկայի մէջ ներկայիս միակ մայրցամաքային տարածքն է, որ տակաւին կը պատկանի եւրոպական երկրի մը եւ կը մտնէ Եւրոպական Միութեան կազմին մէջ՝ հանդիսանալով վերջինիս ամենաընդարձակ երկրամասը Եւրոպայի սահմաններէն դուրս: Գործածութեան մէջ գտնուող արժոյթը եւրօն է, պետական լեզուն՝ ֆրանսերէնը, սակայն էթնիկ ամէն մէկ խումբ ու համայնք կը գործածէ իր լեզուն (տեղաբնիկներու լեզուներէն ամենաշատ տարածուածը կուիանական կրեոլերէնն է): Բնակչութեան թիւով աշխարհի մէջ կը գրաւէ 186-րդ տեղը: == Անուանում == Պաշտօնական անուանումը Կուիանա է (ֆրանսերէն՝ Guyane), իսկ «Ֆրանսական» ճշտումը սկիզբ կ՛առնէ այն ժամանակներէն, երբ գոյութիւն ունէին երեք գաղութներ Կուիանա անուանումով՝ բրիտանական Կուիանա (ներկայիս՝ Կայանա), հոլանտական Կուիանա (ներկայիս՝ Սուրինամ) եւ Ֆրանսական Կուիանա։ Տեղաբնիկ հնդիկներու լեզուով Կայանա կը նշանակէ ջրառատ երկիր: == Պատմութիւն == Տարածքը յայտնագործած է Քրիստափոր Քոլոմպոսը, 1499-ին։ Նախքան եւրոպացիներու յայտնուիլը, այս տարածքներուն մէջ բնակուած են գլխաւորապէս քարիպ եւ արաւակ ցեղերը, ինչպէս նաեւ՝ փոքրաթիւ խումբերով կալիպիներ, էմերիլոններ, պալիկուրներ, վայամպիներ եւ վայանաներ: Այս տարածաշրջանին գաղութացումը ֆրանսացիները սկսած են տասնեօթներորդ դարուն, երբ Լիւդովիկոս Տասնչորրորդը հազարաւոր մարդիկ ուղարկած է այստեղ՝ բնակութիւն հաստատելու: Նորաբնակներուն գայթակղած էին այս վայրերուն հարստութիւններուն, գանձերուն մասին հեքիաթանման պատմութիւնները, այնինչ անոնց փոխարէն նոր վայրերու մէջ անոնց դէմ ծառացած են տեղաբնիկներու թշնամական վերաբերմունքն ու արեւադարձային հիւանդութիւնները: Ընդամէնը մէկուկէս տարի ետք անոնցմէ ընդամէնը քանի մը հարիւրը ողջ մնացած էր: Հիւանդութիւններէն փրկուածները փախուստ տուած են ծովի ափէն երեւացող երեք փոքր կղզիները, որոնց անոնք տուած են Փրկութեան կղզիներ անուանումը: Վերադառնալով հայրենի Ֆրանսա՝ անոնք պատմած են ահաւոր պատմութիւններ, որոնց թողած մռայլ տպաւորութիւնը պահպանուած է երկար տարիներ: 1794-ին՝ Ռոպեսփիերի մահէն ետք, անոր հետեւորդներէն 193-ին իբրեւ պատիժ ուղարկած են Կայանա։ 1797-ին այդ նոր գաղութը ուղարկուած են հանրապետական ժեներալ Պեշիգրիւն եւ խումբ մը լրագրողներ: Յետագային, ափրիկեցի սեւամորթ ստրուկներ բերուած են այստեղ, որոնց տքնաջան աշխատանքով ցանուած են ընդարձակ ցանքատարածութիւններ՝ համաճարակներէն համեմատաբար ապահով գետափերու վրայ։ 1848-ին, երբ Ֆրանսա վերացուցած է ստրկութիւնը, սեւամորթները լքած են ցանքատարածութիւններն ու փախած վայրի անտառներ, ուր հիմնած են հայրենի Ափրիկէին նման համայնքներ: 1852-ին Ֆրանսայէն գաղութ բերուած են շղթայուած դատապարտեալներու խումբեր: 1885-ին ֆրանսական խորհրդարանը ընդունած է յատուկ օրէնք, որուն համաձայն՝ գողութեան համար երեք եւ աւելի անգամ եւ երեք ամիսէն աւելի ժամկէտներով դատապարտուած կին կամ տղամարդ որպէս պատիժ ուղարկուած է Ֆրանսական Կուիանա, ուր վեց ամիս պահուած է բանտի մէջ, այնուհետեւ ազատ արձակուած՝ գաղութին մէջ բնակութիւն հաստատելու պայմանով: Սակայն այս փորձը ձախողած է, քանի որ ազատածները ունակ չեն եղած հողագործութեամբ իրենց ապրուստը հոգալու եւ կրկին դիմած են գողութեան եւ կարճ ժամանակ ետք մահացած են կամ բանտին մէջ, կամ ալ զոհ դարձած են համաճարակներու ու սովի: 1855-ին այս երկրամասին արեւելեան շրջաններուն մէջ ոսկիով հարուստ տարածութիւններ յայտնաբերուած են՝ գրաւելով հազարաւոր արկածախնդիրներու ուշադրութիւնը։ Տարածքին մէ գիւղատնտեսական աշխատանքները գրեթէ ամբողջութեամբ անտեսման մատնուած են: Ոսկիի պաշարները պատճառ դարձած են, որ տարածքային վէճեր բորբոքուին Ֆրանսայի եւ Փորթուկալի միջեւ (ի դէպ, այդ կարգի վէճ մը դեռ կը մնայ չլուծուած. Սուրինամը մինչեւ օրս ալ յաւակնութիւններ ունի Ֆրանսական Կուիանայի մէկ հատուածին նկատմամբ): 1946-ին Կուիանան ստացած է Ֆրանսայի «անդրծովեան բաժինի» կարգավիճակ: Յաջորդած տասնամեակներուն տարածաշրջանին մէջ տնտեսական աճը չափազանց ցած էր (վառելանիւթն ու սնունդը կը ներկրուէին), գործազրկութեան մակարդակը՝ բաւական բարձր: Իրավիճակը որոշ չափով շտկուած է 1975-էն, երբ եւրոպական տիեզերական գործակալութիւնը այստեղ հիմնած է արբանեակներու արձակման կայան, եւ անոր հետ կապուած բացուած են աշխատատեղեր, ներմուծուած ու ներդրուած են մեծ գումարներ: 29 Հոկտեմբեր 2010-ին եւրոպական Arianespace ընկերութիւնը Ֆրանսական Կուիանայի Կուրու ռազմաբազայի տիեզերակայանէն յաջողութեամբ արձակած է կապի երկու արբանեակներ կրող հրթիռներ։ Մարտ 2017-ին երկրամասին մէջ բնակուող ֆրանսացիները բողոքի ցոյցեր, գործադուլներ կազմակերպեցին ֆրանսական կառավարութեան դէմ (այդ ամսուան 28-ին տեղի ունեցած է Ֆրանսական Կուիանայի պատմութեան մէջ ամենահզօր ցոյցը), պահանջելով վերջ դնել իրենց՝ իբրեւ գաղութի վերաբերումին, տեղական հումքի պաշարները առանց իրենց կարծիքը հաշուի առնելու շահագործելուն: Ցուցարարները պահանջած են նաեւ էականօրէն աւելցնել ներդրումներու ծաւալները, ընդլայնել, բարելաւել ենթակառուցուածքները, արդիւնաւէտ պայքար մղել յանցագործութիւններու եւ ապօրինի ներգաղթի դէմ, որոնք կը շարունակեն երկրամասին համար մնալ ծանր խնդիրներ՝ լրջօրէն անհանգստացնելով բնակչութիւնը: == Ֆիլմագրութիւն == Chéri-Bibi (1938 թ.), հեղինակ՝ Léon Mathot La Route du Bagne (1945 թ.), հեղինակ՝Léon Mathot L'Île aux Filles Perdues (1962 թ.), հեղինակ՝ Domenico Paolella Papillon (1973 թ.), հեղինակ՝ Franklin Schaffner Jean Galmot, Aventurier (1990 թ.) - հեռուստաֆիլմ, ռեժիսորներ՝ Alain Maline եւ Christophe Malavoy La Loi de la Jungle (վավերագրական), հեղինակ՝ Philippe Lafaix Les Amants du Bagne, հեղինակ՝ Thierry Binisti Orpailleur (2009 թ.), հեղինակ՝ Marc Barrat 600 kilos d'Or Pur (2010 թ.), հեղինակ՝ Éric Besnard La Vie pure (2014 թ.), հեղինակ՝ Jeremy Banster La Loi de la Jungle (2016 թ.), հեղինակներ՝ Antonin Peretjatko, Vincent Macaigne, Vimala Pons, Pascal Légitimus Guyane (բազմասերիա հեռուստաֆիլմ, ռեժիսոր՝Fabien Nury Maroni, les Fantômes du Fleuve (բազմասերիա հեռուստաֆիլմ, 2018 թ.), հեղինակ՝ Aurélien Molas. == Գրականութիւն == SOeS & Insee Antilles-Guyane, Synthèse sur la démographie et l'économie des communes littorales des départements ultramarins (téléchargeable via l'observatoire national de la mer et du littoral) Shirley Compard, « De Diamant à Ariane 5 : des sables d'Hammaguir à la forêt guyanaise », dans Revue aerospatiale, N° hors série 20 ans d'Aerospatiale, janvier 1990 2000 : Guyane-Guyanes, une géographie sauvage de l'Orénoque à l'Amazone, Lézy, Emmanuel Édition Belin htm|auteur1=Jules Crevaux |titre=Voyage d'exploration dans l'intérieur des guyanes, par le Docteur Jules Crevaux, médecin de première classe de la marine française ; 1876-1877. Textes et dessins inédits |site=collin.françois.free.fr |lire en ligne=http://collin.francois.free.fr/Le_tour_du_monde/textes/Crevaux/Voyage%2077/Crevaux%20Jan-Nov%2077-1.htm |consulté le=28 avril 2017 |id= }} ; carte du voyage de Crevaux en 1877 , remontée du Maroni, descente du Jari : [1]. Jules Crevaux |titre=De Cayenne aux Andes. Première partie : De l'Oyapok et du Parou |périodique=Le Tour du monde |volume= |numéro= |date=1880. Deuxième semestre|pages=33–112 |issn= |lire en ligne=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k344130/f36.image |consulté le=28 avril 2017 |id= }}. Voyage de 1878-79. Le voyage commence le 28 juillet 1878. Suite : Jules Crevaux |titre=De Cayenne aux Andes. Première partie : Exploration de l'Oyapok et du Parou |périodique=Le Tour du monde |volume= |numéro= |date=1881. Premier semestre|pages=113–144 |issn= |lire en ligne=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k34414b/f116.image |consulté le=28 avril 2017 |id= }} cette partie s'achève « au Para le 9 janvier 1979 ». Suite : Jules Crevaux |titre=De Cayenne aux Andes. Deuxième partie : Exploration de l'Iça et du Yapura |périodique=Le Tour du monde |volume= |numéro= |date=1881. Premier semestre|pages=145–176 |issn= |lire en ligne=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k344130/f36.image |consulté le=28 avril 2017 |id= }} : sur Gallica. Fernand|nom1=Hue|lien auteur1=|titre=La Guyane française|sous-titre= |lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Lecène, Oudin et Cie|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1892|volume=|tome=|pages totales=238|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/FRA11045%7Cconsulté le=19 mai 2012}} Louis|nom1=Boussenard|lien auteur1=|titre=Les grands aventuriers à travers le monde|sous-titre=les robinsons de la Guyane|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Girard et Boitte|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1890|volume=|tome=|pages totales=632|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/HASHd175c6bcd2ebfac4e8930b%7Cconsulté le=19 mai 2012}} Frédéric|nom1=Bouyer|lien auteur1=Frédéric Bouyer|titre=La Guyane française|sous-titre=notes et souvenirs d’un voyage exécuté en 1862-1863|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Hachette et Cie|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1867|volume=|tome=|pages totales=314|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/HASH01e60d19554571639d4582e0%7Cconsulté le=19 mai 2012}} Henri|nom1=Coudreau|lien auteur1=|titre=Chez nos Indiens, quatre années dans la Guyane française (1887-1891)|sous-titre=|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Hachette|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1893|volume=|tome=|pages totales=614|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/HASH5aeb14e8a6b3af58889a8e%7Cconsulté le=18 mai 2012}} Henri|nom1=Coudreau|lien auteur1=|titre=Les Français en Amazonie|sous-titre=|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Librairie d’Éducation nationale|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1890|volume=|tome=|pages totales=226|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/HASH01966695640a7ae5715b4677%7Cconsulté le=29 janvier 2013}} Fernand|nom1=Hue|lien auteur1=|titre=La Guyane française|sous-titre= |lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=Lecène, Oudin et Cie|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1892|volume=|tome=|pages totales=238|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/FRA11045%7Cconsulté le=19 mai 2012}} Jean François Hilaire|nom1=Mourié|lien auteur1=|titre=La Guyane française, ou, notices géographiques et historique sur la partie de la Guyane habitée par les colons, au point de vue de l’aptitude de la race blanche à exploiter, de ses mains, les terres de cette colonies ; accompagnées des cartes de la Guyane, de la ville de Cayenne, des Iles du Salut, et d’un aperçu sur la transportation|sous-titre= |lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=P. Dupont|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1874|volume=|tome=|pages totales=360|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/FRA11013%7Cconsulté le=19 mai 2012}} Pierre Charles Fournier de|nom1=Saint-Amant|lien auteur1=|titre=La Guyane française|sous-titre=ses mines d’or et ses autres richesses|lien titre=|numéro d'édition=|éditeur=L. Tinterlin et Cie|lien éditeur=|lieu=Paris|jour=|mois=|année=1856|volume=|tome=|pages totales=182|passage=|isbn=|lire en ligne=http://www.manioc.org/patrimon/FRA11038%7Cconsulté le=19 mai 2012}} L'Homme qui s'évada (d'après Albert Londres) - Laurent Maffre - Actes Sud BD - Juin 2006 - 978-2-7427-6154-8 == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Site officiel de la préfecture de Guyane Département de Guyane : Les Comptes des Communes et des groupements à fiscalité propre : Données Individuelles Budget principal seul - Données consolidées "Budget principal et budgets annexes" Site officiel de la Collectivité Territoriale de Guyane Comité du Tourisme de Guyane Carte et texte du département en 1883, tiré de l'Atlas de Vuillemin

Գրիգոր Աւագեան

Գրիգոր Աւագեան (8 Մարտ 1899(1899-03-08), Աքքերման, Բեսարաբյան գուբերնիա, Ռուսական Կայսրութիւն - 28 Օգոստոս 1982(1982-08-28), Պուխարեստ, Ռումանիա), հայ հնագէտ, պատմաբան, հրապարակագիր եւ թարգմանիչ Ռոմանիոյ(պատմական գիտութութիւններու տոքթոր, փրոֆեսոր)։ == Կենսագրութիւն == Ծնած է 1899 թուականին, Աքքերմանի մէջ։ Պեղումներ կատարած է Աքքերմանի մէջ յայտնաբերելով Կիլիկիոյ հայկական թագաւորներու դրամներ, ռուսերէն եւ ռոմանէրեն հրատարակել աշխատանքներ Աքքերմանի հայերու պատմութեան վերաբերեալ։ Ցոյց տուած է Կիլիկիայի հայ արեւտրականներու կապերը այս շրջանի հետ։ 1935 թուականին Հռոմի մէջ լոյս ընծայած է «Անտիպ նկարներ էտրուսկեան եւ հռոմէական ճարտարապետական հուշարձաններէն» աշխատութիւնը (իտալէրեն)։ 1955 թուականին աշխատանքի անցաւ ռոմանական ակադեմիայի Մարդաբանութեան մասնագիտութեան մէջ։ Աւագեանը արժեքաւոր աշխատութիւններ ունի Ռոմանեայի հայերու պատմութեան մասին։ Ռոմաներենէ թարգմանած է ընտիր հատուածներ հայ միջնադարեան տաղերգուներ ստեղծագործութիււններու։ == Աղբիւր == Ով ով է. Հայեր, կենսագրական հանրագիտարան, հատոր Աւագեան, Երեւան, 2005։

Ա-Վեր-ու-Մար

Ա-Վեր-ու-Մարը (փորթ.՝ A Ver-o-Mar), շրջան (ֆրեգեզիա) է Փորթուկալի մէջ, եւ կը մտնէ Պորտու շրջանի մէջ։ Շրջանը կը գտնուի Ատլանտյան օվկիանոսի ափին, իսկ տարածքը կը կազմէ 5,21 քմ²։ Շրջանի պահապան կոյսը Մարիամն է (փորթ.՝ Maria)։ == Պատմութիւն == Շրջանը ստեղծուած է 1922 թուականին:

Բագրատունեաց Թագաւորութիւն

Եոախիմ Լոու

Եոախիմ Լոու (գերմաներէն՝ Joachim Löw, ծնած 3 Փետրուար 1960), գերմանացի ֆութպոլիսթ-մարզիչ, 2006 թուականէն ի վեր Գերմանիոյ ազգային հաւաքականի գլխաւոր մարզիչն է, իսկ, մինչ այդ, 2 տարի եղած է Գերմանիոյ ազգային հավաքականի նախկին գլխաւոր մարզիչ Յուրգըն Կլիսմընի օգնականը։ == Կենսագրութիւն == == Խաղային Ասպարեզ == Լոուն ասպարեզը սկսած է որպէս հարձակողական ոճի կիսապաշտպան։ Հանդէս եկած է Ֆրայբըրգ, Սթութկարթ, Ֆրայբուրգի Այնտրախտ եւ Գառլսրուէ ակումբներէն։ Որպէս ֆութպոլիսթ հանդէս եկած է մինչեւ 1990 թուական։ == Մարզչական Ասպարեզ == 1995-1996 թուականներուն եղած է Սթութկարթի գլխաւոր մարզիչ Ռոլֆ Ֆրինճըրի օգնական։ Այնուհետեւ Ռոլֆ Ֆրիճըրի հեռանալէն ետք դառնալով խումբի գլխավոր մարզիչ իր վումբին հետ նուաճած է Գերմանիոյ բաժակը։ Լոուն ասպարեզը կը շարունակէ թրքական Ֆեներբախչեի մէջ, բայց այդ խւմբին հետ կ'աշխատի ընդամէնը 1 տարի։ 1999-2000 թուականներուն կ'աշխատի գերմանական Գառլսրուե ակումբին մէջ, սակայն չկարենալով օգնել խումբին, կը հեռանայ այդ պաշտօնէն։ 2001-ին նորէն կը վերադառնայ Թուրքիա, բայց այնտեղ եւս երկար չ'աշխատիր։ 2001-2002 թուականներուն Տիրոլըմ խումբի հետ կը դառնայ Աւստրիայի ախոյեան, սակայն խումբը շուտով կը սնանկանայ։ 2003-ին կը գլխաւորէ Վիէննայի Աուստրիա ակումբը։ == Հաւաքական == Օգոստոս 1 2004-ին Լոու պաշտոնապէս կը դառնայ Գերմանիոյ ազգային հաւաքականի գլխաւոր մարզչի օգնական։ 2006 թուականին, ԱԱ-է ետք, ուր Գերմանիոյ հաւաքականը աւարտեց 3-րդ հորիզոնականը, գլխաւոր մարզիչ Կլիսմանը հրաժարեց պայմանագիրը երկնցնելու առաջարկը, եւ նոր գլխաւոր մարզիչ նշանակուեցաւ Լոուն։

Գէորգ Եազըճեան

== Կենսագրութիւն == Գէորգ Եազըճեան ծնած է 1961-ին,Պէյրութ, Լիբանան: Նախնական կրթութիւնը ստացած է Վահան Թէքէեան վարժարանին մէջ։ Երկրորդականը՝ Հ.Բ.Ը.Մ.ի Յովակիմեան–Մանուկեան վարժարանին մէջ։ Երկու տարեշրջան զուգահեռաբար ուսանած է Հալէպի Քարէն Եփփէ Ազգ. Ճեմարանին մէջ։ 1980–1986-ին՝ կը հետեւի Երեւանի Փոլիթէքնիք Հիմնարկի Ուժանիւթի Բաժանմունքի դասընթացներուն ու կը վկայուի որպէս ելեկտրական ճարտարագէտ, արժանանալով Մագիստրոսի աստիճանին՝ պատուոյ յիշատակութեամբ։ 1986-ի աշնան կ՚ընդունուի Երեւանի Պետական Համալսարանի Պատմութեան Բաժանմունքը՝ հետեւելու հայ ժողովուրդի պատմութեան մասնագիտութեան: Աշխոյժ մասնակցութիւն կ՚ունենայ Արցախեան Շարժումին, որուն պատճառով ալ երկրէն կ'արտաքսուի 1988-ի Հոկտեմբերին։ «Կամաւորներու «Ազգային Լեգէոն» ջոկատի կազմին մէջ մասնակցած է 44-օրեայ պատերազմին Քարվաճառի շրջանին մէջ»: 1994-ին կը հաստատուի Երեւան, ուր կը ծաւալէ լրագրական, խմբագրական, հասարակական ու բանասիրական բեղուն գործունէութիւն։ 1997-ին հայցորդ կը դառնայ Երեւանի Պետական Համալսարանի Հայոց Պատմութեան Ամպիոնին՝ գիտական ղեկավարութեամբ ամպիոնի վարիչ, ակադեմիկոս Լենդրուշ Խուրշուտեանի։ 2001-ի ամառը փայլուն կերպով կը պաշտպանէ թեկնածուական թէզը ՀՀի Գիտութիւններու Ազգային Կաճառի Պատմութեան Հիմնարկին մէջ՝ «Հայաստանի Պարբերական Մամուլը 1985–1991 Թուականներին» նիւթով ու կ'արժանանայ պատմագիտութեան թեկնածուի աստիճանին (արեւմտեան աշխարհի դոկտորայի համազօր) «Այս աստիճանէն կը հրաժարի 2001-ի Փետրուարին, բողոքելով հայոց լեզուի պղծումին դէմ, երբ նոյն դատակազմը քննութեան կ՛ընդունի ՀՀ-ի ակադեմական հայագիտական հիմնարկի մը տնօրէնին օտարալեզու ատենախօսութիւնը»: 1988–1989-ին կը վարէ Հայկական Ժողովրդային Շարժումի «Երկաթէ Շերեփ», 1990–94-ին՝ «Սփիւռք», 1990–92ին՝ «Սատա Արարատ» (արաբերէն) պաշտօնաթերթերուն խմբագրութիւնը։ Պատմագիտական զեկուցումներով մասնակցած է գիտաժողովներու եւ գիտական սեմինարներու։ Ունի քանի մը հրատարակուած մենագրութիւններ, թարգմանութիւններ, բազմաթիւ գիտական ու սումնասիրութիւններ, գրախօսականներ եւ հրապարակագրական յօդուածներ։ Խմբագրած է ուրիշ հեղինակներու 150-է աւելի գիրքեր, որոնք կ՚առընչուին հայագիտական տարբեր ոլորտներու։ 1998–2003–ին մաս կազմած է «Ազգայնական Ակումբ»ի Խորհուրդին, Ակումբի «Դարձ» պարբերականի եւ «Ազգայնական Միտք» մատենաշարի խմբագրութեանց։ 2003–2004–ին հինգ ամիս աշխատած է Հ.Հ.ի կառավարութեան առընթեր «Նորավանք» հետազօտական–վերլուծական հիմնարկին մէջ, մասնակցելով անոր «XXI Դար» հանդէսի առաջին երեք համարներու խմբագրութեան։ «Խմբագրած է նաեւ Հայկական Ժողովրդային Շարժումի Հայաստանի ներկայացուցչութեան «Շրջադարձ» (2004-2005) եւ «Նոր Սփիւռք» (2019-2020) պարբերականները: 2021-էն անդամ է «Հայկազուններ» Համահայկական Միաբանութեան նոյնանուն պարբերականի խմբագրակազմին: == Հրատարակուած մենագրութիւններ == «Հայաստանի Պարբերական Մամուլը 1997թ. Առաջին Քառամսեակին (Մատենագիտական Ամփոփագիր)», Երեւան, 1997 «Հայաստանի, Լ.Ղ.Հ.ի եւ Ա.Պ.Հ.ի Երկրների Հայկական Պարբերական Մամուլի Նորեկները 1997-ին», Երեւան, 1998 «Հրաւէր Դէպի Արցախ», հրատարակիչ՝ Թորոս Թորանեան, Հալէպ, 2003 (ուղեգրութիւն) «Հայաստանի 1985-1991 Թուականներու Պարբերական Մամուլը, (Գէորգ Մելիտինեցի մրցանակով Անթիլիասի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանի տպարանէն լոյս տեսած (2004), Անթիլիաս, Լիբանան «Կարսի 1920 թուականի անկման խորքային պատճառները»: Ունեցած է երեք հրատարակութիւն՝ Երեւան՝ 2008 եւ 2009, Մոնրէալ՝ 2019: «Խեղաթիւրման տեխնոլոգիան», Երեւան,2008: == Կազմած, ծանօթագրած եւ հրատարակած/հրատարակուած գործեր == Կազմած, ծանօթագրած եւ հրատարակած/հրատարակուած փաստաթուղթերու ժողովածուներէն գլխաւորներն են. «Կեանքը նամակագրութեան մէջ -- Լեւոն Հախվերտեանի եւ Արմէն Յարութիւնեանի Նամակագրական Երկխօսութիւնը», Երեւան, 2008, 429 էջ: «Վաւերագրեր Հայ Եկեղեցւոյ Պատմութեան -- ԺԶ. հատոր -- Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգէն Ա. Պալճեան (1908-1994)», Երեւան, 2008, 1376 էջ: «Սփիւռքահայ Քաղաքական Հոսանքներն Ու Գաղութները Խորհրդային Գաղտնի Փաստաթուղթերու Մէջ (1945-1991, Ընտրանի)», Երեւան, 352 էջ: «Ոգու Չապաւինելու Արդիւնքը», Երեւան, 2002 (պատմութիւն) «Զգուշացէ՛ք Կեղծ Բարեկամներից», Երեւան, 2002 (պատմութիւն) == Թարգմանած եւ հրատարակուած գործեր == Ճոն Կիրակոսեան, «Երիտթուրքերը Պատմութեան Դատաստանի Առաջ – Ընդդէմ Պատմութեան Թրքական Կեղծարարութեան», Պէյրութ, 1987 (թարգմանութիւն ռուսերէնէ), Պէյրութ, 1987 (թարգմանութիւն ռուսերէնէ) «Լեռնային Ղարաբաղ – Պատմական Տեղեկանք», Պէյրութ, 1988 (թարգմանութիւն ռուսերէնէ արաբերէնի) Հաննա Մինա, «Կեռաս Բերան», Երեւան, 2004 (պատմական հենքով վէպ, թարգմանութիւն արաբերէնէ) == Անդամակցութիւն == «Հայկազուններ» հասարակական կազմակերպութիւն «Նոր Հայաստան,Նոր Հայրապետ» շարժում «Ազգային Լեգէոն» ռազմահայրենասիրական հասարակական կազմակերպութիւն == Արտաքին յղումներ ==

Սատանի Կամուրջ

Կաղապար:Տեղեկաքարտ Կամուրջ Սատանի կամուրջ, տրաւերտին քարով բնական կամուրջ, Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ, Որոտան գետի կիրճինմէջ, Տաթեւ գիւղէն դէպի արեւելք։ == Նկարագրութիւն == Սատանի կամուրջին երկարութիւնը շուրջ 30 մեթր է, իսկ լայնութիւնը՝ 50-60 մ․։ Կամուրջին շրջակայքը կը գտնուի բազմաթիւ հանքային աղբիւրներ, որոնք շթաքարեր յառաջացուցած են։ Դարեր շարունակ այդ կրաքարերը կուտակուելով կազմած են կամուրջը։ Սատանի կամուրջէն կ՛անցնի Գորիս- Տաթեւ ճանապարհը։ == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Գարեջուր

Գարեջուրը Աշխարհի տարածքին ամէնէն շատ սպառող եւ լայն տարածում ունեցող դեղին գոյնի ոգելից ըմպելի մը, որ կը պատրաստուի գարիի հունտերուն խմորումով։ Ջուրէն եւ թէյէն ետք, ամէնէն շատ ժողովրդականութիւն ունեցող խմիչքը: Հատիկները կը թրջեն, որպէսզի ծիլ տան։ Ծիլ տուած գարին, որ մալտ կը կոչուի, գաղջ ջուրի մէջ կը դրուի։Այս խառնուրդէն կը հանեն անուշ հեղուկ մը, որ կ'եռացնեն հմուլի ծաղիկներուն հետ, որ կու տայ լեղի համ մը։ Բնախմորի ազդեցութեան տակ, քաղցուին շաքարը կը լուծուի ալքոհոլի եւ բնածխային կազի մէջ։ Գարեջուրին համը աւելի զօրացնելու համար երեք ամիս կարասներուն մէջ կ'ամբարեն։ Գարեջուրին փրփուրը կը վերցնեն զտումով՝ հեղուկը շիշերու կամ թիթեղէ տուփերու մէջ լեցնելէ առաջ։ == Աղբիւրներ == «Ծիածան» պարբերաթերթ Ազգ․Քարէն Եփփէ Ճեմարանի։

Անթարքթիքա

Անթարքթիքա, Երկիր մոլորակին հարաւային բեւեռային շրջանը, որուն մէջ կը ներառուին Անթարքթիքան եւ Ատլանտեան, Հնդկական եւ Խաղաղական ովկիանոսներուն հարաւային մասերը (երբեմն այդ ովկիանոսներուն հարաւային հատուածները կը միաւորուին մէկ միասնական՝ Հարաւային ովկիանոսին մէջ)։ Կը գտնուի Հարաւային կիսագունդին Անթարքթիք շրջանին, յատկապէս՝ Անթարքթիք շրջանակին հարաւային մասին մէջ: Շրջապատուած է Հարաւային սառուցեալ ովկիանոսով։ Տարածութիւնը կը կազմէ 14,0 քառակուսի քիլոմեթր (5,4 միլիոն քառակուսի մղոն), ուստի անիկա կը համարուի Երկիրին մակերեսին հինգերորդ ամէնէն մեծ ցամաքամասը Ասիայէն, Ափրիկէէն, Հիւսիսային Ամերիկայէն եւ Հարաւային Ամերիկայէն ետք։ Համեմատութեամբ՝ Անթարքթիքան Աւստրալիայէն երկու անգամ մեծ է։ Անթարքթիքայի տարածութեան 98% ծածկուած է սառոյցէ շերտով, որուն հաստութիւնը կը կազմէ առնուազն 1 մղոն (1.6 քիլոմեթր)։ Անթարքթիքան կը համարուի ամէնէն ցուրտ եւ ամէնէն չոր ցամաքամասը՝ ամէնէն ուժեղ քամիներով. համեմատաբար բարձրադիր է։ Անթարքթիքան անապատ կը համարուի, որովհետեւ առափնեայ խորութիւնը տարեկան ընդամէնը 200 միլիմեթրով կ'աւելնայ (8 ինչ), որ տարածութեան համեմատ շատ քիչ է։ Երբեմն օդին ջերմաստիճանը կը հասնի −89°C (−129°F)։ Անթարքթիքայի մէջ ո՛չ գիւղեր, ո՛չ ալ քաղաքներ գոյութիւն ունին. մշտական մարդկային բնակատեղիներ չկան, սակայն տարեկան 1,000 -էն 5,000 հոգի հետազօտութեան նպատակով որոշ ատեն մը կը հաստատուի տարածքին տեղակայուած հետազօտական կեդրոններուն մէջ։ Հոն կը գոյատեւեն բազմաթիւ բոյսեր, սունկեր եւ անասուններու տեսակներ (թեւատներ, ծովահորթեր եւ այլն)։ Հակառակ անոր, որ մարդիկ վաղուց բազմաթիւ առասպելներ եւ կարծիքներ յայտնած են Terra Australis («Հարաւային ցամաքամաս»ին) մասին, առաջին ընդունուած վարկածը ապացուցուած է Ֆապիան Կոթլիեպ վոն Պելինկսհաուզենի (Fabian Gottlieb von Bellingshausen), Միխայիլ Փեթրովիչ Լազարեւի (Mikhail Petrovich Lazarev) «Վոստոկ» եւ «Միրնի» ռուսական հետազօտութեան կողմէ 1820-ին։ Սակայն, ԺԹ. դարու երկրորդ կիսուն, ցամաքամասը բոլորովին անտեսուած էր անտանելի միջավայրին, միջոցներու պակասին եւ տարածքին մեկուսացման պատճառով։ 1959-ին 12 երկիրի կողմէ Անթարքթիքայի դաշինքը կը ստորագրուի (Antarctic Treaty). այսօր երկիրներու քանակը կը կազմէ 49։ Դաշինքը կ'արգիլէ բոլոր տեսակի ռազմական գործողութիւններու եւ հանքագործութեան իրականացումը։ Արգիլուած է նաեւ այն ամէնը, որ կը վերաբերի միջուկային ռումբերու պատրաստման եւ պայթեցման գործընթացներուն՝ նպատակ ունենալով պահպանել ցամաքամասին օզոնային շերտը եւ քաջալերել միայն գիտական հետազօտութիւնները։ Այսօր հետազօտութիւններ կ'իրականացուին բազմաթիւ երկիրներէ աւելի քան 4000 գիտնականի կողմէ։ == Հետաքրքրական տեղեկութիւններ == Անթարքթիքայի ամբողջ ջուրը հալած սառ է: Աշխարհի վրայ ամէնէն ցուրտ ջերմաստիճանը արձանագրած է Անթարքթիքայի մէջ`−89.2 աստիճան: Անթարքթիքայի մէջ կան շրջաններ, ուր 800 հազար տարիներէ ի վեր բնաւ չէ անձրեւած: Շուներուն մուտքը արգիլուած է Անթարքթիքա: Հարաւային բեւեռին մէջ ամէն տարի հազիւ 2.54 սմ ձիւն կ'իջնէ: Աշխարհի անուշ ջուրին 70 առ հարիւրը կը գտնուի Անթարքթիքայի մէջ: Անթարքթիքայի մէջ եւ շուրջը կ'ապրի մօտաւորապէս 5 միլիոն թեւատ (փենկուէն): Անոնցմէ ամէնէն մեծ տեսակը` էմփըրըր թեւատը, կրնայ կշռել մինչեւ 40 քիլօ: Թեւատի չորս տեսակ կ'ապրի Անթարքթիքայի մէջ` «ատելին», «ճենթուն», «էմփըրըրը» եւ «չենսթրափը»: Անթարքթիքայի մէջ ամառը ցերեկը 24 ժամ կը տեւէ: Անթարքթիքան կը պարունակէ երկրագունդին սառոյցին մօտաւորապէս 90 առ հարիւրը: Եթէ Անթարքթիքային ամբողջ սառոյցը հալէր, ովկիանոսները 60 մեթր պիտի բարձրանային: Անթարքթիքան ամէնէն զօրաւոր քամիներ ունեցող ցամաքամասն է: Կարգ մը քամիներու արագութիւնը կրնայ հասնիլ ժամական 300 քմ.-ի, եւ անոնք կրնան մարդիկ թռցնել: Հին յոյն փիլիսոփայ Արիստոտէլ բնաւ չէր տեսած Անթարքթիքան, սակայն ան կը հաւատար, որ անիկա վստահաբար գոյութիւն ունի հիւսիսը գտնուող հողերուն հետ հաւասարակշռութիւնը պահելու համար: Անթարքթիքան գտնուած է 1820-ական թուականներուն: Սակայն աւելի քան 75 տարի ետք է, որ մարդիկ հոն ոտք դրած են, 1911-ին նորվեկիացի Ռոալտ Ամունտսըն հոն ոտք դնող առաջին անձը եղած է: Հարիւրաւոր միլիոն տարիներ առաջ Անթարքթիքան կը գտնուէր հասարակածին մօտ: Անթարքթիքայի սառոյցին տակ գոյութիւն ունի մօտաւորապէս 70 լիճ: == Լուսանկարներ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Ծիածան (ամսագիր)

«Ծիածան», գրական, մշակութային եւ հասարակական ամսագիր։ Իրանահայ ազգային եւ մշակութային միութեան պաշտօնաթերթ։ Հրատարակուած է 1982-1988 թուականներուն, Թեհրանի մէջ։ Արտօնատէր՝ Կարապետ Օհանջանեան։ Անդրադարձած է երկրի քաղաքական կարեւորագոյն իրադարձութիւններուն, ներկայացուցած իրանահայ ազգային եւ մշակութային կեանքը, արտատպութիւններ կատարած հայկական մամուլէն։

Արուեստ

Արուեստ, հասարակական գիտակցութեան ձեւ, մարդու ստեղծագործ աշխատանքի եւ հոգեւոր մշակոյթի տեսակ, իրականութեան ճանաչման իւրայատուկ եղանակ: Արուեստի իրականութիւնը կ'արտացոլայ գեղագիտօրէն, գեղարուեստական կերպարներու միջոցով: Արուեստի արտացոլման առարկան իրականութեան գեղագիտական երեւոյթներն են` կեանքի ողբերգական կամ հերոսական, վեհ կամ նսեմ եւ յատկապէս գեղեցիկ կողմերը : Իրականութեան գեղագիտական ճանաչումը, մարդու գեղարուեստական ստեղծագործութիւնը կ'իրականացուի արուեստի տարբեր տեսակներու միջոցով: Գեղագիտական երեւոյթները կ'ընկալուին տեսողութեամբ, լսողութեամբ, ինչպէս նաեւ յօրինուած (միաժամանակ թէ՛ լսողութեամբ, եւ թէ՛ ալ տեսողութեամբ): Անոր համապատասխան արուեստը կը բաժնուի` Նկարչութիւն Երաժշտութիւն Ֆիլմեւ այլ ձեւէր: Սակայն արուեստի տարբեր ձեւերու միջեւ սահմանները յարաբերական են, անոնք երբեմն կը միահիւսուին կամ կը զուգակցուին իրար: Իրականութեան գեղարուեստական արտացոլումն ու ճանաչումը բարերար ներգործութիւն կ'ունենայ մարդկանց գիտակցութեան, զգացումներու վրայ, որովհետեւ արուեստի մէջ արտայայտուածը կը յարաբերակցուի արուեստագէտի իտէալի հետ: Արուեստագէտի իտէալը իր ժողովուրդի, դասակարգի կամ ընկերային խումբի ձգտումներու, իղձերու արտացոլումն է: Պատկերելով իր ժամանակի տգեղ, այլանդակ երեւոյթները` արուեստագէտը ժամանակակիցներուն կը ստիպէ այդ երեւոյթները վերապրել անբարեացակամութեան զգացումով եւ ձգտել դէպի գեղեցիկը, վեհը: Արուեստի ծագման եւ էութեան մասին առաջացած են զանազան տեսութիւններ: Այն համարած են կենսաբանօրէն մարդուն տրուած «բացարձակ ոգու», «աստուածային յայտնութեան» արդիւնք: Հակադրուելով իտէալիստական նման ըմբռնումներուն` մարքսիզմը կը գտնէ, որ արուեստի առաջացման աղբիւրը աշխատանքն է, որ արուեստը ընկերային է թէ՛ իր ծագմամբ, եւ թէ՛ ալ իր էութեամբ: == Ծանօթագրութիւններ ==

Կարպիս Ափրիկեան

Կարպիս Ափրիկեան (1926, Աղեքսանդրիա, Եգիպտոս), ֆրանսահայ երաժշտահան, խմբավար, Փարիզի «Սիփան-Կոմիտաս» երգչախումբի երկարամեայ ղեկավար: Մաէսթրօ Կարպիս Ափրիկեան մեծապէս նպաստած է Եւրոպայի մէջ Կոմիտասի, Կանաչեանի, Ալեմշահի գործերուն ծանօթացումին: Ան իր տաղանդով ու վարպետութեամբ հայ երաժշտութեան երկնակամարին վրայ դարձած է եզակի անուն մը, որուն վաստակը արժանի է ամէն յարգանքի ու մեծարանքի: Հայ երգի եւ երաժշտութեան երախտապարտ սպասարկուն: 57 տարի ոչ միայն իր ուսերուն վրայ կրած է «Սիփան-Կոմիտաս»ը (անշուշտ առանց ուրանալու իրեն թիկունք կանգնած անձերու վաստակն ալ), բայց նաեւ հասցուցած է անհամար երգիչներ, յօրինած է երգեր, օրաթորիօներ: Եւ այս ամբողջը՝ Սփիւռքի ծանօթ պայմաններուն մէջ: == Կենսագրութիւն == 75 տարի առաջ Կարպիս Ափրիկեանը սկսաւ երաժշտութեամբ զբաղիլ: 15 տարեկանին Աղեքսանդրիոյ Եգիպտոս Պօղոսեան ազգ. վարժարանի երաժշտութեան ուսուցիչ Աշոտ Պատմագրեանի աշակերտ, անոր բացակայութեան ինք կը ստանձնէր տարեվերջի հանդիսութեան երգչախումբին ղեկավարութիւնը: Իսկ ուսուցիչին մեկնումէն ետք դարձաւ անոր յաջորդը, մինչ 1953: Փարիզ մեկնելէ առաջ Կ. Ափրիկեան Գահիրէի եւ Աղեքսանդրիոյ մէջ շարք մը համերգներով լուրջ գործունէութիւն ծաւալեց, ինչպէս «Ալհամրա» հանրածանօթ հանդիսասրահին մէջ։ Երաժշտութեան բնագաւառին մէջ առաջնակարգ դէմք դարձաւ, արժանանալով մինչեւ իսկ Եգիպտոսի նախագահին գնահատանքին: Եթէ Մայէսթրօ Կարպիս Ափրիկեան ջանքերը չըլլային, Գ. Ալեմշահի «Աւարայրի ճակատամարտը» համանուագային վիպերգութիւնը (poe՛me symphonique) պիտի նուագուէ՞ր Երեւանի մէջ։ Նույնն է պարագան իր «Սասունցի Դաւիթ» օրաթորիոյին, որ դիւցազներգական բնոյթով համանուագախմբային երկ է ու կը պարունակէ մեներգեր, խմբերգեր: Լեւոն Շանթ իր նշանաւոր գործը կոչած էր «Հին Աստուածներ». Կարպիս Ափրիկեանգտած էր Բարսեղ Կանաչեանի այդ թատերգութեան համար յօրինած դաշնամուրի բաժին մը եւ ջութակի ու թաւջութակի կցկտուր հատուածներ: Անոնց վրայ հիմնուելով, ան յաջողութեամբ ստեղծեց մէկ արարնոց, խտացրած «Աբեղան» օփերան, որ համանուագախմբային երկ մըն է: Իրեն կը պարտինք նուագախումբի ընկերակցութեամբ «Նանօր»-ի ժողովրդականացումը. Կանաչեան-Ափրիկեանի «Նանօր»-ը դարձաւ կոթող մը եւ միջազգային երաժշտասէրներու մօտ լաւ ընդունելութեան արժանացաւ: Մայէսթրօ Կարպիս Ափրիկեան Հետագային Կանաչեանի բազմաթիւ գործերուն գործիքային բաժիններ աւելցուցած է, ինչպես «Շուշօ»-ին, «Վարդերի հետ»-ին, որոնք այլեւս գրեթէ չենք լսեր Արեւմտեան Եւրոպայի երկիրներուն մէջ... Ինչ կը վերաբերի Կոմիտասեան պատարագին, Մայէսթրօ Կարպիս Ափրիկեան նկատած է, որ զայն խառն երգչախումբի պատշաճեցնելու բոլոր փորձերը գոհացուցիչ արդիւնք չեն տուած, անոնց հնչեղութիւնը մնացած ըլլալով թեթեւ, նոյնիսկ միապաղաղ: Ինքն իր նոր մօտեցումով պայծառութիւն մը բերած է, նկատի ունենալով tessitur-ը, այսինքնՙ երգաձայնի մօտաւոր հնչածաւալը, երգողներուն համար ամէնէն նպաստաւորը, յարմարագոյնը: Ըրածը «փոխագրութիւն-վերագրութիւն» կարելի է կոչել: Նոյն աշխատանքը կատարած է մեր հիասքանչ գոհար շարականներուն վրայ: == Երկերն ու ստեղծագործութիւնները == Բազմաթիւ են Մայէսթրօ Կարպիս Ափրիկեան երգահանին երկերը: Ցիշենք քանի մը հատը, համառօտ կերպով, որոնք արժանի են հետագային աւելի մանրակրկիտ քննարկումներու. «Լճակր»» իր հաճելի ձայնակայքի փոփոխութիւններով։ Հարսանեկւսն փոքր փունջ»՝ երամշտահանը նոր ուղի մը կը բանայ հայ երգացանկին մէջ: «Լամէնթօ, ողբ» նուիրուած կոմիտասին, «Մութն էր երկինքը» մելամադձոտութեամբ, տարբեր մթնոլորտ մը, «Զըլլար, չըլլար» քոնթրը փուանթիք բազմաձայնութեան այլ ձեւ, մեղեդիական եւ ռիթմիք, Զուարթաիսօսութիւն: Հուսկ կը հասնինք կանաչեան - Ափրիկեան «Աբեղան» օփերային: == Խոհեր, Սրտէ Բխած Խօսքեր, Ուղղուած Կարպիս Ափրիկեանին, Իր Ծննդեան 90ամեակին Առթիւ == Աւելի քան կէս դար նուիրումով, անխոնջ, «առանց դուլի ու լքումի» պիտի ըսէր մեծ գրագէտը՝ Յակոբ Օշական, դաստիարակեցիք, ղեկավարեցիք «Սիփան-Կոմիտաս» երգչախումբը, վեհանձնաբար փոխանցեցիք ձեր թանկագին գիտելիքներուն մեծ մասը, անհուն սէրը՝ հայ երգին ու երաժշտութեան: Երախտապարտ ենք: Բծախնդրութեամբ սորվեցուցիք անհամար գեղեցիկ, գողտրիկ երգեր… Յատուկ տեղ մը կը գրաւեն մեր սիրտերուն մէջ «Սասունցի Դաւի»չ օրաթորիօն, մեր եկեղեցւոյ Սուրբ եւ անմահ պատարագը, ինչպէս նաեւ փունջ մը հիասքանչ շարականները: Երախտապարտ ենք: Ձեր 90րդ տարեդարձին ուրախ առիթով, «Սիփան-Կոմիտաս» երգչախումբի հաւատարիմ անդամները սրտանց՝ կատարեալ առողջութիւն կը մաղթեն ձեզի եւ ձեր ազնիւ տիկնոջ՝ Աննիկին: Ապրիք ուրախ ու երջանիկ, շրջապատուած՝ հարազատներով: Ձեր վարձքը կատա՛ր, յարգելի, սիրելի մայէսթրօ: «Սիփան-Կոմիտաս» երգչախումբէն՝ ԱՐՓԻՆԷ ՏԱՏԵԱՆ 8 Հոկտեմբեր 2016 == Աղբիւրներ == ՄԱԷՍԹՐՕ ԿԱՐՊԻՍ ԱՓՐԻԿԵԱՆ ԵՐԱԺՇՏԱՀԱՆՆ ՈՒ ԽՄԲԱՎԱՐԸ Բժիշկ Լեւոն ՄՈՄՃԵԱՆ, Փարիզ ԿԱՐՊԻՍ ԱՓՐԻԿԵԱՆ՝ 90 ՏԱՐԵԿԱՆ Փարիզի Մէջ Նշուեցաւ Ամէնուն Մայէսթրոյին Երրորդ 30ամեակը ՄԱԷՍՏՐՕ ԿԱՐՊԻՍ ԱՓՐԻԿԵԱՆ ԵՐԱԺՇՏԱՀԱՆՆ ՈՒ ԽՄԲԱՎԱՐԸ Մաէսթրօ Կարպիս Աֆրիկեան երաժշտահանն ու խմբավարը Ծնած է ֆրանսահայ երաժշտահան, խմբավար, Փարիզի «Սիփան-Կոմիտաս» երգչախմբի երկարամեայ ղեկավար Կարպիս Ափրիկեանը Ամանորի Նուէրս` «Սիփան-Կոմիտաս» Երգչախումբի Անտիպներու Խտասալիկը Ղեկավար` Կարպիս Ափրիկեան Կարպիս Ափրիկեան Garbis Aprikian Folklore d'Arménie Chorale Sipan-Komitas / Garbis Aprikian 2002 Կարպիս Ափրիկեան, Հայկական երաժշտութեան մարզէն ներս իր կատարած ներդրումներուն համար. Հայ երգի եւ երաժշտութեան երախտապարտ սպասարկուն Garbis Aprikian, Choeur Sipan-Komitas, Meguerditch Boghossian, Sonia Nigoghossian - Nanor: deuxième

Մասիս (թերթ, Փասատինա)

Մասիս, հասարակական-քաղաքական շաբաթաթերթ։ Կը հրատարակուի 1980-էն Փասատինայի մէջ, Քալիֆորնիա, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ հայերէն եւ անգլերէն։ Կը հանդիսանայ պաշտօնական օրգան Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակեան կուսակցութեան Արեւմտեան Ամերիկայի շրջանին։ == Արտագին յղումներ == Պաշտօնական կայք

Թել Աւիւ

Թել Աւիւ (եբր.՝ תֵּל־אָבִיב יפו‎), քաղաքային ինքնակառավարական կեդրոն՝ Իսրայէլի մէջ, Միջերկրական ծովու արեւմտեան ափը, բնակչութեան թուաքանակով (2008 թ. Յունիսի տուեալներով՝ 405,000 հազար մարդ) Իսրայէլի երկրորդ քաղաք, տնտեսական եւ մշակութային կեդրոն։ == Անուանում == Հիմնադրախ են հրեայ վերաբնակները 1909 թուականին Եաֆա քաղաքէն փոքր հիւսիս․ 1949 թուականին ձուլուած է այդ քաղաքին մէջ։ Անուանումը՝ եբրայերէն, բառացի կը նշանակէ «գարնան բլուր»։ == Պատմութիւն == Երբ 1948 թուականին կազմաւորւեցաւ Իսրայէլ պետութիւնը, դարձաւ անոր մայրաքաղաքը։ 1950 թուականի Յունուարին Իսրայէլի կառավարութիւնը խախտելով ՄԱԿ֊ի Գլխաւոր ժողովի 1947 թուականի Նոյեմբեր 29֊ի՝ Երուսաղէմի յատուկ կարգավիճակի մասին որոշումը, Իսրայէլի մայրաքաղաք յայտարարեց Երուսաղէմը։ == Բնակչութիւն == == Ծանօթագրութիւններ ==

Ծաղիկէ Գորգ (Պրիւքսէլ)

Ծաղիկէ Գորգը ամէն երկու տարին անգամ մը աւանֆական դարձած միջոցառում մըն է։ Միջոցառման ընթացքին ծաղիկներով պատրաստուած իսկական «Ծաղիկէ Գորգ» մը կը զարդարէ Պելճիքայի Պրիւքսէլ մայրաքաղաքին հրապարակը: Այս իրադարձութիւնը միշտ տեղի կ'ունենայ Վերափոխման շաբաթավերջին: == Պատմութիւն == Պրիսքսէլի հրապարակի ծաղիկներու գորգը իր ներկայ ձեւին տակ պաշտօնապէս տեղի ունեցած է 1971 թուականին: Ան գործն է յարդարման մասնագէտ, ճարտարապետ Էթիէն Սթոթմասի: Հակառակ, որ գորգին հրապարակին վրայ զետեղումը կը կատարուի մէկ օրէն, սակայն անոր աշխատանքները կը սկսին արդէն մէկ տարի առաջ: Կ'ընտրուի նիւթ մը՝ մեծ դէպքերու ոգեկոչում, երկիր մը, ցամաքամաս մը, եւ այլ դէպքեր: Կը յօրինուի նոյնիսկ այդ դէպքին յատուկ երաժշտութիւն մը. ապա աշխատանքը կը յառաջանայ փուլերով։ Գորգին օրինակին մանրակերտը, ապա իսկական չափերով (77 մեթրով 24 մեթր) օրինակը, կ'որոշուին ծաղիկներուն թիւը եւ անոնց գոյները: Աւելի քան 120 կամաւորներ պիտի սկսին կազմելու այս գորգը` գործածելով մօտաւորապէս 1 միլիոն պեկոնիա ծաղիկ` ծածկելու համար 1800 քառ. մեթր, 4 ժամէն: Պեկոնիա ծաղիկին ընտրութիւնը պատահական չէ: Այս տոկուն ծաղիկը գեղեցկութիւն եւ վառ գոյներ կը հայթայթէ գորգին: Ան ծագած է Անթիլիա կղզիներուն մէջ եւ կրնայ տոկալ օդերեւութաբանական տարբեր պայմաններու, զօրաւոր արեւ, հով, անձրեւ, ցուրտ: Պելճիքան պեկոնիա արտադրող աշխարհի առաջին երկիրներէն է: == Պատեկրասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայրենիք (օրաթերթ)

«Հայրենիք», ազգային, քաղաքական եւ գրական օրաթերթ։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան պաշտօնաթերթ։ Լոյս կը տեսնէ 1 Մայիս 1899 թուականէն սկսեալ։ (Նիւ Եորքի մէջ, 1900 -էն՝ Պոսթընի մէջ), մինչեւ 1913 ՝ շաբաթաթերթ, 1913-1915 երկօրեայ, 1915-ի Դեկտեմբերէն՝ օրաթերթ։ Առաջին խմբագիր՝ Թ. Չարշաֆճեան, այնուհետեւ, տարբեր տարիներ խմբագրած են՝ Մ. Մինասեան, Ա. Վռամեան, Արամ Աշոտ (Ս. Մինասեան), Ն. Թաշճեան, Սիամանթօ, Յ. Չագմաքճեան, Սիմոն Վրացեան, Մ. Համբարձումեան, Մ. Օզանեան, Ս. Չթճեան, Ն. Տեստեկիւլ եւ Մ. Վերածին, Ռ. Դարբինեան, Գ. Մխիթարեան, Վ. Վալադեան, Վ. Ահարոնեան, Խ. Ներսէսեան, Մ. Թէօլէօլեան, Ե. Խաթանասեան, Ա. Պաղտոյեան, Օ. Պալեան, Գ. Տօնապետեան, Վ. Բրուտեան, Խ. Մկրտիչեան, Զ. Թորիկեան։ «Հայրենիք»-ի մէջ կը հրապարակուին նիւթեր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան եւ անոր կազմակերպութիւններու գործունէութեան մասին, պաշտօնական փաստաթուղթեր։ Օրաթերթը լայնօրէն կը լուսաբանէ Հայկական Հարցը՝ անոր զարգացման բոլոր շրջաններուն, արեւմտահայերու դրութիւնը, հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական պայքարը թրքական բռնապետութեան դէմ։ «Հայրենիք»-ի թիւերուն մէջ լոյս տեսած են բազմաթիւ վաւերաթուղթեր, ականատեսներու վկայութիւններ եւ յուշագրութիւններ 1915-1923 Հայոց Ցեղասպանութեան վերաբերեալ։ Թերթը կը խօսի Հայկական Սփիւռքի, ԱՄՆ-ի հայ համայնքի կեանքին, հայոց ինքնութեան պահպանման, նորաստեղծ անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան աջակցելու եւ սատարելու մասին։ == Ի Սրտէ Շնորհաւորանք՝ 120 Տարեկան Երիտասարդ Մեր «Հայրենիք»-ին == === «Հայրենիք-ի Թուայնացում === ՈՒԱԹԸՐԹԱՈՒՆ, Մասաչուսէց.- Գրեթէ աւարտած է «Հայրենիք-ի եւ անգլերէն լեզուով՝ «Արմինիըն Ուիքլի»-ի թիւերուն թուայնացման (Digitization) աշխատանքը։ Կը մնան քանի մը թիւեր, վերջնականապէս մեր տրամադրութեան տակ ունենալու այս հրատարակութիւններուն ամբողջութիւնը։ 1899-էն ի վեր է «Հայրենիք» եւ 1934-էն ի վեր «Արմինիըն Ուիքլի» իրենց թովանդակութեամբ, հետեւողական ձեւով ներդրում կ՛ունենան ազգային, ընկերային եւ մշակութային բնագաւառներէ ներս։ Անհատապէս, կարելի է բաժանորդագրուիլ այս ծրագրին Gmail –ի հաշիւ ունենալով։ Տարեկան սակ՝ $35։ Հանրային գրադարաններ տարեկան $500 վճարելով, կրնան իրենց տրամադրութեան տակ ունենալ այս արխիւները, որոնք կրնան օգտագործուիլ բոլոր անդամներուն կողմէ։ == Խմբագիրներ == «Հայրենիք» խմբագիրներ Թովմաս Չարշաֆճեան (1899-1900) Արշակ Վռամեան (1900-1907) Արամ Աշոտ (1904) Նշան Թաշճեան (1907-1908) Սիամանթօ (1909-1911) Յարութիւն Չագմագճեան (1909-1911) Սիմոն Վրացեան (1911-1914) Մանուկ Համբարձումեան (1914-1916) Մերուժան Օզանեան (1916-1918) Սահակ Չթչեան (1918-1922) Նշան Տեստէկիւլեան (1918-1922) Մինաս Վերածին (1918-1922) Ռուբէն Դարբինեան (1922-1968) Վալադ Վալադեան (1948-1952) Գուրգէն Մխիթարեան (1952-1963) Խոսրով Ներսէսեան (1960-1978) Վարդգէս Ահարոնեան (1948-1952) Երուանդ Խաթանասեան (1963-1968) Մինաս Թէօլէօլեան (1968-1979) Գէորգ Տօնապետեան (1976-1996) Վաչէ Բրուտեան (1989-1993) Վահագն Գարագաշեան (1995-1999) Խաժակ Մկրտիչեան (1999-2008) Զաւէն Թորիկեան (2008-մինչեւ այսօր)Անգլերէն բաժնի խմբագիրներ՝ Խաչիկ Մուրատեան (2007-2014) Նանոր Պարսումեան (2014-2016) Ռուբէն Ճանպազեան (2016-2018) Փօլին Կեցոյեան (2019-ներկայ) == Ծանօթագրութիւններ == == Տե՛ս նաեւ == Ազդակ օրաթերթ == Աղբիւրներ == Հայրենիքի կայքէջ Պատմութիւն Հիմնադրութիւն Ի Սրտէ Շնորհաւորանք՝ 120 Տարեկան Երիտասարդ Մեր «Հայրենիք»-ին. Գէորգ Պետիկեան

Մուշեղ (անձնանուն)

Մուշեղ, հայկական արական տարածուած անուն։ Հին ձեւով՝ Մուրշեղ Լատինագիր ձեւը՝ MOUSHEGH Անունէ ստեղծուած մականուն՝ Մուշեղեան == Անունը Կրողներ == Մուշեղ Գալշոյեան (1933-1980 Կաթնաղբիւր) հայրենի գրող Մուշեղ Իշխան (1913-1990 Պէյրութ) բանաստեղծ, արձակագիր, հրապարակախօս Մուշեղ Վահեւունի Թ դարու հայ իշխան == Այլ Գրելաձեւեր == Ֆրանսերէնին եւ ռուսերէնին մէջ կը հանդիպի Մուշէլ (ֆրանսերէն՝ Mouchel, ռուս.՝ Мушел} ձեւով == Ծանօթագրութիւններ ==

Արցախեան Ազատամարտ

Արցախեան ազատամարտ (նաեւ գոյամարտ, պատերազմ), Արցախի հայ բնակչութեան պայքարը յանուն Հայաստանի հետ միացման եւ ընդդէմ ազրպէյճանական յարձակողականի: Հակամարտութեան երկրորդ կողմն էր Ազրպէյճանը, որ կը ձգտէր նուաճել Արցախը: Չարդախլի հայկական գիւղին մէջ 1987-ին տեղի ունեցած հայ-ազրպէյճանական ընդհարումներէն՝ ազրպէյճանական ԽՍՀ-ի մէջ սկսաւ հայերու բնաջնջումը, որմէ ետք հակամարտութիւնը աստիճանաբար վերածուեցաւ հայ-ազրպէյճանական լայնածաւալ պատերազմի: == Արցախեան գոյամարտը 20-րդ դարասկիզբին == Արցախեան գոյամարտը սկիզբ առած է 1918-1920 թուականներուն: Այս շրջանին Արցախը մաս չէր կազմեր որեւէ պետութեան, ընդ որում նաեւ՝ Ազրպէյճանի: Օսմանեան Թուրքիոյ ճնշման տակ ստորագրուած Պաթումի պայմանագիրով, նոր կազմաւորուող Հայաստանի Տեմոկրատական (Ռամկավարական)Հանրապետութեան սահմաններէն դուրս մնացած էին բազմաթիւ հայաբնակ տարածքներ, որոնց մէջ էր նաեւ՝ Արցախը: Անոնցմէ օգտուեցան նաեւ նորաստեղծ Ազրպէյճան կոչուած պետութեան ղեկավարները՝ Արցախը, Զանգեզուրը, Նախիջեւանը եւ այլ հայկական հողեր իրենց պետութեան մաս յայտարարելով, սակայն տեղի հայ բնակչութիւնը վճռական դիմադրութիւն ցոյց տուաւ յարձակողներուն: Այնուամենայնիւ Գարտմանն ու Նախիջեւանը մնացին Ազրպէյճանի վերահսկողութեան տակ: Իր ինքնորոշման իրաւունքը իրագործելու համար, Արցախի ժողովուրդը կ'ընտրէ ժողովրդական ներկայացուցչութիւն (խորհրդարան)՝ Արցախահայութեան Համագումարը, որ 1918-1920 թուականներուն կը հանդիսանայ Արցախի գերագոյն լիազօր կառավարիչը: Ազրպէյճանական պետութիւնը կը փորձէ Արցախի Հանրապետութիւնը բռնի ուժով իրեն ենթարկել Օսմանեան Թուրքերու օգնութեամբ: == Արցախեան գոյամարտը 20-րդ դարու վերջերուն == 1988-ին Ազրպէյճան սանձազերծ կ'ընէ Հայ-Ազրպէյճանական պատերազմը: Լաւ զինուած Ազրպէյճանական բանակը, ջոկատներէն կը սկսի լայնածաւալ յարձակումներ կատարել Հայ-Ազրպէյճանական սահմանի ամբողջ երկայնքով: Պատերազմի յորձանուտին մէջ հայերը միացեալ ուժերով կը ստեղծեն հայոց ազգային բանակ, որ 20-25 հազար հայերէ կը բաղկանար: Ազրպէյճանի բանակը՝ 75-80 հազար: Սակայն հայերը կը յաջողին ետ մղել թշնամիին գրոհը եւ ազատագրել Արցախը: Ազրպէյճանական բանակի հարուածներուն զոհ կ՝ երթան հազարաւոր հայ խաղաղ բնակիչներ: Հայկական կողմը կը կորսնցնէ Արծուաշէնը, Մարտակերտի, Մարտունիի, Շահումեանի շրջաններու մէկ մասը: Հայկական ուժերու վճռական գործողութիւններուն թշնամին չկարենալով դիմադրել եւ վախնալով աւելի ծանր կորուստներ կրելէ, զինադադար կը խնդրէ, որ կը կնքուի 12 Մայիս 1994-ին: Հայերը կ՝ ունենան հինգ հազար զոհ (ինչպէս նաեւ՝ հազարաւոր զոհեր խաղաղ բնակչութեան շրջանէն), իսկ ազրպէյճանցիները՝ քառասուն հազար։ Արցախեան գոյամարտին մէջ հայ ազգը ցոյց տուաւ իր միասնականութեան ուժը, կրցաւ կասեցնել թշնամիին յարձակումները եւ ազատագրել հայկական տարածքներու մէկ մասը: == Արցախեան ազատագրական պատերազմ == Արցախեան ազատագրական պատերազմը Արցախի Հանրապետութեան դէմ Ազրպէյճանի Հանրապետութեան յարձակողականի հետեւանքով ծագած զինուած հակամարտութիւնն է 1988–1994-ին: Կը կոչուի նաեւ Արցախեան ազատագրական պատերազմ 1988–1994 կամ արցախա-ազրպէյճանական զինուած հակամարտութիւն: 1988-էն մինչեւ 1991-ի Ապրիլ 30 կրած է հիմնականին տեղային բնոյթ եւ դրսեւորուած համապարփակ շրջափակման, պետական ու անհատական ունեցուածքի աւարառութեան, բերքի եւ ցանքատարածքներու փճացման կամ բերքահաւաքին խոչընդոտելու, հայկական բնակավայրերու, մերձակայ օժանդակ տնտեսութիւններու ու արտադրական ձեռնարկութիւններու վրայ աւազակային յարձակումներու եւ հակաօրինական այլ գործողութիւններու տեսքով: Անոնց յաջորդած են կազմակերպուած ու բացահայտ զինուած ներխուժումները եւ տարածքներ գրաւելու, հայ ազգաբնակչութիւնը բռնի տեղահանելու նպատակով իրականացուած լայնածաւալ ռազմական գործողութիւնները: Արցախեան շարժման առաջին օրէն իսկ (1988, Փետրուար) Ազրպէյճանի մէջ սկսած է սանձարձակ հակահայկական քարոզչական պատերազմ: «Հայերը բնաջնջել, հողն արեամբ նուաճել» եւ այլ մոլեռանդ կոչերով հագեցած ազրպէյճանական պետական քարոզչութիւններ գրգռած են ամբոխը, որոնց հետեւանքով Ազրպէյճանի մէջ սկսած են հայերու նկատմամբ բացայայտ բռնարարքներ ու ջարդեր: Թշնամին դիմած է տնտեսական շրջափակման ամենատարբեր ձեւերու՝ արտաքին աշխարհէն, մանաւանդ Հայաստանէն ԼՂԻՄ-ի մեկուսացման, ժողովրդատնտեսական բեռներու, սննդամթերքի, վառելանիւթերու եւ առաջին անհրաժեշտութեան այլ իրերու ներկրման կամ տեղափոխման արգելափակումը: Դադրեցուած է երկաթուղային շարժակազմերու եւ բեռնատար ինքնաշարժներու մուտքը ԼՂԻՄ, արգելափակուած են մարզի ներքին հաղորդակցութեան ճամբաները: Սկսած են Սումկայիթի, Գանձակի, Պաքուի հայ բնակչութեան ջարդերն ու տեղահանութիւնները (տես Սումկայիթ ջարդեր,Պաքուի ջարդեր, Կիրովապատի ինքնապաշտպանութիւն), որոնք պատերազմական գործողութիւններու իւրօրինակ կը դրսեւորէին՝ ուղղուած Արցախի ու արցախցիներու դէմ, քանի որ այդ քաղաքներու հայերուն մեծ մասը արցախեան ծագում ունէին կամ ծնած էին Արցախի մէջ: Ազրպէյճանական յարձակումներուն մէջ առաջին թիրախներ դարձած են Հիւսիսային Արցախի բնակավայրերը: Տակաւին, 1987-ի վերջերուն ազրպէյճանական ԽՍՀ ՆԳՆ ստորաբաժանումները բռնութիւններ իրագործած են մարշալներ Յովհաննէս Բաղրամեանի ու Համազասպ Պապաջանեանի ծննդավայր Չարդախլու գիւղին մէջ եւ զայն հայաթափել: Այս մէկը եւ 12-14 Յունուար 1990-ի Ազատի, Գետաշէնի ու Մանաշիտի վրայ յարձակումները դարձած են Հիւսիսային Արցախի հայութեան բացայայտ բռնի տեղահանութեան սկիզբը, որ իր աւարտին հասած է հակամարտութեան հերթական փուլի ընթացքին: Յարձակողականի մէջ նախապատրաստութիւնները, այդ թուականի՝ 1988-ի Փետրուարէն մինչեւ 1991-ի Ապրիլ ինկած ժամանակամիջոցին, ազրպէյճանցիներու աւազակախումբերու, ազրպէյճանական ԽՍՀ ՆԳՆ ՄՀՆՋ-ի եւ ԽՍՀՄ ներքին զօրքերու ստորաբաժանումներու համատեղ պատժիչ գործողութիւնները, անձնագրային ռեժիմի պահպանման քողին տակ իրականացուած ձերբակալութիւնները, բռնութիւնները եւ սպանութիւնները, արցախահայութիւնն ի վերջոյ դրած են, զինուած ինքնապաշտպանութեան դիմելու անհրաժեշտութեան առջեւ: Մանաւանդ, 30 Ապրիլ 1991-ին Կեդրոնի ձեռնարկած «Օղակ» ռազմական գործողութիւնը, որու ընթացքին հայաթափուած են Հիւսիսային Արցախի Գետաշէն ու Մարտունաշէն բնակավայրերը, Հատրութի շրջանի ծայրամասային գիւղերը եւ Շուշիի շրջանի Բերդաձորի ենթաշրջանը, փաստօրէն հաստատած է հիմնահարցը պատերազմի միջոցով լուծելու Ազրպէյճանի որդեգրած քաղաքական գիծի անշրջելիութիւնը: ՂԱՊ-ը կարելի է բաժնել հինգ հիմնական փուլերու, որոնք ընդմիջուած են ընդհանուր եւ կարճատեւ գործնական զինադադարներով: === Հինգ հիմնական փուլերը === Ռմբակոծուած Ստեփանակերտը Առաջին փուլ՝ 22 Փետրուար, 1988 – 19 Յունուար,1990-ին-. սկսած է Ասկերան-Ստեփանակերտ ռազմավարական ուղղութեամբ աղտամցի ազրպէյճանցիներու բազմահազարանոց ամբոխի զինուած յարձակմամբ, աւարտած է Հիւսիսային Արցախի (Ազատ, Գետաշէն եւ Մանաշիտ), Մարտունիի շրջանի (նաեւ շրջակայ հայկական բնակավայրերու) վրայ յարձակումներու կասեցմամբ եւ Պաքուի հայ բնակչութեան ջարդի ու բռնի տեղահանութեան գործողութիւններով: Երկրորդ փուլ՝ 30 Ապրիլ, 1991-ի – 18 Մայիս, 1992-ի. սկսած է «Օղակ» ռազմական գործողութեամբ, աւարտած՝ Լաչին քաղաքի հրաձգութեան կայաններու ճնշմամբ եւ Հայաստանի հետ ցամաքային կապի վերականգնմամբ: Երրորդ փուլ ՝12 Յունիս, 1992 – 20 Յունուար, 1993-. սկսած է Արցախի Հանրապետութեան Ասկերանի, Շահումեանի, Մարտակերտի, Մարտունիի եւ Հատրութի շրջաններու ուղղութիւններով թշնամիին հսկայածաւալ յարձակումներով եւ աւարտած է մարտական գործողութիւններու հիմնական թատերաբեմ՝ Մարտակերտի ռազմաճակատին, թշնամիին յարձակման կասեցմամբ, ինչպէս նաև հակամարտութեան գօտիի մէջ ուժերու ընդհանուր հաւասարակշռութեան ստեղծմամբ: Չորրորդ փուլ՝ 5 Փետրուար, 1993 – 1 Նոյեմբեր սկսած է Մարտակերտի ռազմաճակատին վրայ Արցախի Հանրապետութեան ԻՊՈՒ-ի լայնածաւալ հակայարձակմամբ եւ աւարտած է Հորադիզի, Կուպաթլուի, Ճապրայիլիի, Ֆիզուլի եւ Զանգելանի մէջ, կեդրոնացուած թշնամիին ռազմական խմբաւորումներու ջախջախման ռազմական գործողութեամբ: Հինգերորդ փուլ ՝15 Դեկտեմբեր, 1993– 17 Մայիս, 1994. սկսած է Արցախի Հանրապետութեան սահմանագիծի ամբողջ տարածքով թշնամիին լայնածաւալ յարձակմամբ եւ եզրափակուած է արցախա-ազրպէյճանական հակամարտութեան գօտիին մէջ զինադադարի հաստատումով (տես Բիշքեկեան արձանագրութիւն): === Օղակ գործողութիւն === «Օղակ» ռազմական գործողութեան նախնական յաջողութիւններով ոգեւորուած Ազրպէյճանի ղեկավարութիւնը իր ենթակայութեան տակ դրուած խորհրդային բանակի ստորաբաժանումներու միջոցով, շարունակած է մարտական գործողութիւնները Շահումեանի մէջ: ՀՀ սահմանամերձ շրջաններուն մէջ, Գետաշէնի ենթաշրջանի եւ Շահումեանի մէջ ինքնապաշտպանական կամաւորական ջոկատներու գործողութիւնները համակարգելու, անհրաժեշտ եզրեր պատրաստելու, նիւթական, ռազմական եւ կազմակերպչական օժանդակութիւն ապահովելու, ազրպէյճանական ՄՀՆՋ-ականներու ճնշման եւ յարձակումները դիմագրաւելու, մարզի պաշտպանութիւնը կազմակերպելու նպատակով 1990-ին ԼՂ Ազգային խորհուրդի («Պաշտպանութիւն») ժամանակաւոր խումբի հիմքի վրայ կազմաւորուած է Ինքնապաշտպանութեան ընդյատակեայ կոմիտէ: Ստեղծուած են նաեւ ինքնապաշտպանական ուժեր, որոնք կազմաւորած եւ զինած են արագ հակազդման ջոկատներ եւ ղեկավարած հայկական բնակավայրերու ինքնապաշտպանութիւնը: 1991-ի Ապրիլին գործած է Համակարգող գաղտնի խորհուրդը (անդամներ՝ Վ. Բալաեան, Ժ. Գալստեան, Գ. Պետրոսեան, Մ. Պետրոսեան, Ս. Սարգսեան եւ Ռ. Քոչարեան): Հետագային, Երեւանի մէջ 4 Մայիս 1991-ին, ստեղծուած է ՀՀ Պաշտպանութեան կոմիտէ, Արցախի մէջ 26 Մարտ 1992-ին՝ Պաշտպանութեան (ինքնապաշտպանութեան) կոմիտէ, 15 Օգոստոս 1992-ին՝ Պաշտպանութեան պետական կոմիտէ (ՊՊԿ): 14 Յուլիս 1991-ին, խորհրդային եւ ազրպէյճանական զօրքերը ներխուժած են Մանաշիտ, Պուզլուխ եւ Էրքեճ: Թշնամիին հետագայ յառաջխաղացքը կասեցուած է Վերինշէնի մատոյցներուն մէջ: Արցախահայութեան համար այդ դժուար օրերուն, 2 Սեպտեմբեր 1991-ին հռչակուած է Արցախի Հանրապետութեան անկախութիւնը, որու հետ պետական հիմքերու վրայ դրուած է ազրպէյճանական յարձակողականը դիմագրաւելու, հայ բնակչութեան անվտանգութիւնն ու կենսագործունէութիւնը ապահովելու խնդիրները: Ընդ որուն, պետական շինարարութեան եւ ԶՈԻ կազմաւորման գործընթացները տեղի ունեցած են զինուած ընդհարումներու եւ տեղաբնոյթ մարտերու, Արցախի բնակավայրերու վրայ մշտական յարձակումներու ու ռմբակոծումներու պայմաններուն մէջ: Խորհրդային զօրքերը Սեպտեմբերին հեռացած են Շահումեանի շրջանէն, որմէ օգտուելով՝ ինքնապաշտպանութեան շրջանային ուժերը 14-18 Սեպտեմբերին կրցած են ազատագրել Պուզլուխ, Մանաշիտ ու Էրքեճ գիւղերը եւ դիրքեր գրաւել Մարտունաշէնէն շուրջ չորս քմ. հեռաւորութեան վրայ: Այս եւ 30 Հոկտեմբեր 1991-ին Հատրութի շրջանի Տող գիւղի ազրպէյճանական թաղամասի ռազմական յենակէտերու անվտանգութիւնը ազատամարտիկներու առաջին նշանակալի յաջողութիւններն էին: === Նոյեմբեր 1991 === Նոյեմբերին, հիմնականին Հատրութի եւ Մարտունիի շրջաններուն մէջ ծաւալած մարտերու ընթացքին, ճնշուած են Հալիֆշա (6.11.1991), Հախլլու (7.11.1991), Սալաքեաթ (7.11.1991) եւ Խոչաւենդ (19.11.1991) բնակավայրերու հրաձգութեան կեդրոնները, ազատագրուած ենՍարինշէն», Ծամձոր (15.11.1991) ու Քարագլուխ (20.11. 1991) գիւղերը: Այդ մարտերու հիմնական նշանակութիւնը այն էր, որ նախ ազատագրուած են բռնագրաւուած բնակավայրերը, հայ ազատամարտիկները ձեռք բերած են ռազմական գործողութիւններ ծրագրելու եւ վարելու որոշակի փորձ եւ, որ նուազ կարեւոր չէր, հայկական գիւղերուն մէջ արագ թափով վերաբնակեցուող ազրպէյճանցի բռնագրաւողները արժանի հակահարուած ստացած են, որմով խափանած են անոնց Արցախի մէջ արմատաւորելու Ազրպէյճանի իշխանութիւններու ծրագիրները: 10 Դեկտեմբեր 1991-ին Արցախի մէջ գումարուած է համաժողովրդական հանրաքուէ, ընդ որում ազգաբնակչութեան մեծամասնութիւնը քուէարկած է յօգուտ Արցախի անկախութեան: Այդ պատմական իրողութիւնը կարեւոր քաղաքական գործողութիւն էր մինչ այդ՝ 8 Դեկտեմբերին, Մինսկի մերձակայ Պելովէժեան թաւուտին, Ռուսաստանի, Ուքրանիոյ եւ Պելլառուսիոյ մէջ ղեկավարներու՝ ԽՍՀՄ-ի՝ իբրեւ միջազգային գոյացութեան ու աշխարհաքաղաքական իրողութեան գոյութեան դադարեցման համաձայնագիրի ստորագրման բնագիրին մէջ: Շահումեանի շրջանը սահմանակից Կասում Իսմայիլովին միացնելու եւ Գերանպոյի շրջան ստեղծելու (14.1.1991) կամ ԼՂԻՄ-ը լուծարելու (26.11.1991) մասին որոշումները բացայայտած են Ազրպէյճանի բուն նպատակը, այն է՝ ազրպէյճանական բնակավայրերը ռազմական յենակէտերու վերածելէ բացի, դարձնել նաեւ «միջանկեալ օղակներ»՝ արցախեան այս կամ այն հողատարածքը պոկելու եւ Ազրպէյճանի յարակից շրջանին բռնակցելու համար: Հետեւաբար, Արցախի ինքնապաշտպանութեան պատասխանատուներու առաջնահերթ խնդիրներէն եղած են Ազրպէյճանի այդ նկրտումներուն հակազդել ու հաղորդակցութեան կարեւոր ճանապարհները ազրպէյճանցի զինեալներու վերահսկողութիւնէն ազատել: Ստեփանակերտի մերձակայ Ջամիլլիի գիւղը անվտանգ դարձած է 15 Դեկտեմբերին: Յաջորդ օրը Ասկերանի շրջանի Հասանապատ գիւղի մօտ հայ ազատամարտիկներու խումբը բախում ունեցած է ՄՀՆՋ-այիններու ու վարձկան ռուս զինուորներու միացեալ ուժերուն հետ: Քանի մը ժամ տեւած մարտի աւարտին հայ ռազմիկները փախուստի մատնած են թշնամին: Թէեւ օրակարգը Կրկժանի ազատագրումն էր, սակայն Արցախի ինքնապաշտպանական ջոկատները գործողութիւններ ձեռնարկած են Լեսնոյէի ուղղութեամբ՝ նպատակ ունենալով վնասազերծել վտանգաւոր «միջանկեալ օղակներէն» մէկը եւ Կրկժանէն հակառակորդին ուշադրութիւնը շեղել ՝ անոր ուժերը գամելով Լեսնոյէի մէջ: Ան մշտական սպառնալիք էր Պատարա, Աստղաշէն ու Դահրաւ գիւղերու համար եւ Խոչալուի հետ ռազմավարական գիծ ստեղծելու հաւակնութիւն ունեցած է: Ռազմական գործողութիւնը սկսած է 23 Դեկտեմբերի գիշերը: Եօթը ժամ տեւած մարտերը պսակուած են յաղթանակով։ 22-23 Դեկտեմբերին անվտանգ դարձած են նաեւ Մարտակերտի շրջանի ազրպէյճանական Իմերեթ-Քերեվենդ եւ Ումուտլու գիւղերու յենակէտերը: 25 եւ 26 Դեկտեմբերին Արցախէն դուրս բերուած են ԽՍՀՄ ներքին զօրքերու յատուկ զօրաբաժինը, նոյն ատեն անպաշտպան մնացած են Արցախի բազմաթիւ բնակավայրեր եւ ժողովրդատնտեսական կարեւոր նպատակակէտեր, իսկ սահմանագիծի ամբողջ տարածքով աշխուժացուցած են ազրպէյճանական զինուած խմբաւորումներու խժդժութիւնները: Ազրպէյճանցիներու աշխուժացումը պայմանաւորուած է Պաքուէն եւ Աղդամէն 300-ական զինեալներ ընդգրկող 18 գումարտակներու, ինչպէս նաեւ ռազմական արուեստի եւ մէկ ՄԻ–24 ուղղաթիռի Արցախ տեղափոխման հանգամանքով: Տագնապալից իրավիճակի հետեւանքով ՀՀ ՊԿ-էն Արցախ ղրկուած է Արկադի Տէր-Թադէոսեան, որու յանձնարարուած է անյապաղ աւարտել կանոնաւոր զինուած ջոկատներու կազմաւորումը: Տարբեր ժամանակներուն Արցախի զինուած ուժերուն օգնած են բազմաթիւ հայազգի զինուորագրուողներ ինչպէս՝ Ռ. Գզողեան, Ք. Իվանեան, Հ. Հարոյեան, Ռ. Մաղաուզեան, Ն. Յարութիւնեան, Ա. Զինեւիչ եւ ուրիշներ: Հատրութի եւ Մարտունիի շրջաններու զինուած ջոկատներուն մէջ ներգրաւուած են չորս հարիւրական, իսկ Ասկերանի, Մարտակերտի եւ Ստեփանակերտի մէջ՝ հինգ հարիւրական մարտիկներ: === Յունուար 1992 === 19-20 Յունուար 1992-ին ազատագրուած է Ստեփանակերտի արուարձան Կրկժանը, որմէ ետք հայ մարտիկները դիրքեր գրաւած են տիրապետող բարձունքներու վրայ: Յունուար 25-ի լոյս 26-ի գիշերը Շուշիի սարահարթէն թշնամին յարձակման անցած է Քարինտակի ուղղութեամբ: Սակայն հարեւան գիւղերէն եւ մայրաքաղաքէն օգնութեան հասած ինքնապաշտպանական ջոկատներու ճնշման տակ ան ետ քաշուած է (տես Քարինտակի ինքնապաշտպանութիւն): 9-11 Փետրուար 1992-ի ընթացքին հակառակորդը կորսնցնելովՄալիբեկլուի եւ Ղուշչուլարի ռազմակայանները՝ յարձակման անցած է ռազմաճակատի ամբողջ տարածքով: 14 Փետրուարին, Շուշիէն առաջին անգամ Ստեփանակերտը հրթիռակոծուած է ՄՄ–21 «Կրատ» հրթիռահրետանային համազարկային կայանէն: Մինչ այդ՝ 25 Սեպտեմբեր 1992-ին՝ «Ալազան»-ով: 13 Յունուար 1992-ին Շահումեան աւանը հրթիռակոծուած էր «Կրատ»-ով: Վերջինս միջազգային համաձայնագիրով արգիլուած էր գործածել խաղաղ բնակչութեան դէմ, բայց մշտապէս օգտագործուած է շուրջ 70 հազար բնակչութեամբ Ստեփանակերտի ու շրջակայ հայկական բնակավայրերու դէմ: 17 եւ 22 Փետրուարին Ղարատաղլուի եւ Վերին Վեյսալուի ռազմական գործողութիւնները կարեւոր յաղթանակներ կը տանէին Մարտունիի շրջանին մէջ միասնական ճակատ ու ապահով թիկունք ստեղծելու, ինչպէս նաեւ այդ ուղղութեան ռազմաճակատը ամրացնելու առումով: 24 Փետրուար 1992-ին Արցախի Հանրապետութեան ԳԽ-ի նախագահութիւնը որոշում ընդունած է պետական համապատասխան կարգավիճակ շնորհելու մինչ այդ նոր ձեւաւորուած կամաւորական-ինքնապաշտպանական ջոկատներուն: Հերթական փայլուն յաջողութիւնը Խոչալուի կրակի դիրքերուն ճնշման ռազմագործողութիւնն էր (տես Խոչալուի ազատագրում): Խոչալուի ազատագրումով վերականգնած է հաղորդակցութիւնը Ասկերան աւանի հետ, հակառակորդէն գրաւուած են մեծ քանակութեամբ զէնք ու զինամթերք, շրջափակման մէջ գտնուող արցախահայութեան համար վերականգնած է արտաքին աշխարհի հետ յուսալի օդային կապը, կանխուած թշնամիին՝ Ասկերանի կողմէն Ստեփանակերտ ներխուժելու վաղեմի ծրագիրը, ծանր հարուած հասած՝ Ազրպէյճանի ռազմական գործողութեան, ալ աւելի լարուած՝ Պաքուի իշխանութիւններու եւ ընդդիմութեան ներհակութիւնները: === Մարտ 1992 === 1992 Մարտ ամիսը նշանաւոր եղած է Ազրպէյճանի զինուած կազմաւորումներու կողմէ Արցախի խաղաղ բնակավայրերու մշտական հրթիռահրետակոծութիւններով եւ սպառազինութեան ու ռազմական ուղղաթիռներու կիրառմամբ լայնածաւալ յարձակումներով: Միաժամանակ չեն դադրած նաեւ օտարերկրեայ միջնորդական առաքելութիւնները, իսկ որոշ տէրութիւններու կողմէն՝ նոյնիսկ բացահայտ սպառնալիքները: 1992-ի գարնանային պատերազմաշրջանի սկիզբներուն հակառակորդը յաջողած է ռազմաճակատի առանձին տեղամասերուն մէջ ժամանակաւոր յաջողութեան հասնիլ: Օր ըստ օրէ սաստկացող մարտական գործողութիւնները հրամայաբար պահանջած են կատարելագործել ոչ միայն ինքնապաշտպանական ուժերու կառուցուածքային ու մարտական որակները, այլեւ կառավարման համակարգը: Այդ խնդիրները մասնագիտական բարձր մակարդակով լուծելու համար անհրաժեշտ էր ունենալ ԻՊՈւ փորձառու հրամանատար եւ պաշտպանութեան խորհուրդ: Հաշուի առնելով Արկադի Տէր-Թադէոսեանի, ռազմական գործողութիւններու ղեկավարման ընթացքին ձեռք բերած հեղինակութիւնը՝ սպայի ու աֆղանական պատերազմի հարուստ փորձառութիւնը եւ մինչ այդ ԻՊՈւ հրամանատարի պարտականութիւններու յաջող կատարումը, Արցախի Հանրապետութեան ԳԽ Նախագահութիւնը 4 Մարտ 1992-ին, զինք նշանակած է Արցախի ԻՊՈւ հրամանատար: Նոյն օրը հաստատուած է նաեւ Արցախի պաշտպանութեան խորհուրդի կազմը, որուն մէջ ընդգրկուած են Վ. Բալաեանը, Օլեգ Եսաեանը, Արկադի Կարապետեանը, Արթուր Մկրտչեանը (նախագահ), Սերժ Սարգսեանը, Արկադի Տեր-Թադեւոսեանը, Ռոբերտ Քոչարեանը:11 Մարտին, Ասկերանի ինքնապաշտպանութեան շրջանային ուժերը ռազմագործողութիւն ձեռնարկած են մինչ այդ զիջած դիրքերը վերադարձնելու նպատակով: Ծաւալած մարտերու արդիւնքին մէջ թշնամիին խմբաւորումը գլխովին ջախջախուած է: Նոյն օրը ԻՊՈւ ռազմագործողութիւն սկսած են նաեւ Սրխաւենդի ռազմավարական կեդրոններուն անվտանգութեան նպատակով: Սրխաւենդի ու շրջակայ գիւղերու ազատագրումով ապահովուած է Արցախը կեդրոնին հետ կապող Խաչենագետի կամուրջի եւ Կիչան գիւղով անցնող ինքնաշարժի ճամբուն անվտանգութիւնը, գրաւուած է զգալի քանակութեամբ ռազմամթերք: === Ապրիլ 1992 === Ապրիլ 1992-ին, առաւել ցայտուն արտայայտուած են Ազրպէյճանի որդեգրած «բնաջնջողական պատերազմի» քաղաքականութեան տարրերը: Ուժեր ու միջոցներ կեդրոնացնելով Արցախի սահմանագիծի ամբողջ տարածքին՝ առանձին տեղամասերուն մէջ թշնամին փորձած է բացայայտել ԻՊՈւ պաշտպանութեան համեմատաբար թոյլ օղակները, մշտական ռմբակոծումներու միջոցով աւերել խաղաղ բնակավայրերը եւ հոգեբանօրէն ընկճել բնակչութիւնը: Բոլոր ռազմական գործողութիւնները ներգրաւուած են նաեւ ԽՍՀՄ 4-րդ բանակի 23-րդ բաժանմունքի (Կիրովապատի մէջ տեղակայուած) սպաներուն: Իսկ Շուշիի ռազմական գործողութեան անմիջապէս նախորդած է 29 Ապրիլ 1992-ին Ստեփանակերտի մատոյցներուն մէջ տեղի ունեցած մարտը: Արցախի ԻՊՈւ-ի աշխուժ գործողութիւններուն սպասող թշնամին հոգեբանական լարուած իրավիճակին մէջ կորսնցուցած է հաւասարակշռութիւնը եւ նախայարձակ եղած է: Կասեցնելով հակառակորդին յառաջխաղացքը եւ կենդանի ուժին մեծ կորուստներ պատճառելով՝ հայ մարտիկները յաջողութեամբ ետ մղած են բոլոր գրոհները: Այս մէկը Շուշիէն ու Ջանհասանէն ձեռնարկած թշնամիին ցամաքային վերջին յարձակումն էր: Այդպիսով, Ազրպէյճանի կողմէն սանձազերծուած պատերազմը նոր թափ ու ծաւալներ ընդունած էր: Ազրպէյճանական կողմը առաջինը կիրարկած էր մարտական ծանր միջոցներ, այդ թիւին մէջ՝ Տ–72 թնդանօթներ, «Կրատ» ռմբակոծման կեդրոններ: Արցախի ԻՊՈւ թուապէս ու սպառազինութեամբ գերակշռող թշնամիին արժանի հակահարուած հասցուցած են, ոչ միայն պաշտպանելով հանրապետութեան սահմանները, այլեւ վնասազերծելով Ազրպէյճանի ռազմական յենակէտերը: Գարնանային պատերազմաշրջանի կէսերուն Արցախի մէջ թշնամիին գլխաւոր զինադաշտը շարունակած է մնալ Շուշին, որու հետ ռազմավարական գիծ կը կազմէին Քէօսալար, Ջանհասան, Կարագեաւ գիւղերը: Ստեղծուած իրավիճակին մէջ Շուշիի ազատագրումը կը դառնար պարտադրուած անհրաժեշտութիւն. Անոր համար առկայ էին տնտեսական ու ռազմական բոլոր նախադրեալները: === Շուշիի ազատագրում === Շուշիի ազատագրման գործողութեան նախապատրաստումը կատարուած է քանի մը փուլերով՝ դիւանագիտական, լրատուաքարոզչական եւ ռազմական: 8 Մայիս 1992-ին, ժամը 2:30-ին ԻՊՈւ շուրջ 1200 մարտիկներէ կազմուած գրոհային չորս խումբեր ձեռնամուխ եղած են իր ուժով զիրենք գերազանցող թշնամին ջախջախելու Շուշիի եւ Ստեփանակերտի շրջակայ յենակէտերուն մէջ: Մարտական գործողութիւնները ծաւալած են «26»-ի (հիւսիսային), Շոշի (արեւելեան), Լաչինի (հարաւային) եւ Ջանհասան-Քէօսալարի (հիւսիսարեւմտեան) ուղղութիւններով: Ռազմական գործողութեան մանրակրկիտ նախապատրաստութեան, հմուտ ղեկավարման, բոլոր աստիճաններու հրամանատարներու հնարամիտ փոխհամագործակցութեան, հայ ազատամարտիկներու վճռական գործողութիւններու շնորհիւ, երկու օրուան մէջ, յաջողած է ճնշել թշնամիին դիմադրութիւնը եւ ազատագրել ռազմավարական տեսակէտէն կարեւոր Շուշի քաղաքը: Շուշիի ազատագրմամբ հնարաւոր կը դառնար նաեւ Լաչինի ռազմագործողութիւնը՝ Արցախի շրջափակման օղակի ճեղքումը (տես Լաչինի մարդասիրական միջանցքի բացումը): Շուշիի ազատագրումը վերջնականապէս հողմացրիւ ըրած է քանակով ու միջոցներով գերակշռող թշնամին սեփական ուժերով յաղթելու անհնար առասպելը: Միւս կողմէն, բարոյահոգեբանական խորտակիչ հարուած հասցուցած է հակառակորդին, որ այդպէս ալ հետագայ մարտական գործողութիւններու ամբողջ ընթացքին չկրցաւ յաղթահարել պարտուածի բարդոյթը: Շուշիի յաղթանակը հիմք հանդիսացած է ԻՊՈւ ջոկատները Արցախի Հանրապետութեան ՊԲ-ի վերակազմաւորելու նախապատրաստութեան համար: Շուշիի ռազմահանգրուանի կորուստէն ետք, թշնամին մեծ ուժերով ու միջոցներով յարձակումներ ձեռնարկած է Արցախի Հանրապետութեան սահմաններու քանի մը հատուածներուն մէջ: 10 Մայիսին, յարձակում սկսած է Աղդամ - Ասկերան - Ստեփանակերտ ռազմավարական գիծով: Մասնաւորապէս, Աղդամի յենակետէն գրոհած է Սառնաղբիւր, Արանզամին, Փրջամալ, Նախիջեւանիկ, Դահրազ գիւղերը եւ ժամանակաւորապէս գրաւած այդ բնակավայրերը: Տակաւին, 8 Մայիսին, Ասկերանի շրջանի Ջանհասան_Քէօսալար գիւղերու վրայ յարձակումէն ԻՊՈւ հրամանատարութեան ուշադրութիւնը շեղելու մտադրութեամբ, թշնամին գրոհած էր Քարագլուխը: Պահակակէտերուն մէջ գտնուող Նորագիւղի վաշտի մարտիկները եւ անոնց օգնութեան հասած Սարդարաշէնի եւ Խնձրիստանի ինքնապաշտպանական ջոկատները, զգալի կորուստներ պատճառելով, ստիպած են որ թշնամին ձգէ Արցախի սահմանները ու հեռանայ: 10 Մայիսին, վերստին յարձակման անցած հակառակորդը որոշակի յաջողութեան հասած է Սառնաղբիւրի մէջ: Ասկերանի պաշտպանական շրջանի ուժերը երեկոյեան ձեռնարկած սրընթաց հակագրոհով ազատագրած են ինչպէս Սառնաղբիւրը, այնպէս ալ վերոյիշեալ գիւղերը եւ թշնամին դուրս մղած Արցախի տարածքէն՝ խափանելով Շուշի հասնելու անոր ծրագիրներու իրականացումը: 10 Մայիսին, իրավիճակը կտրուկ դարձած է նաեւ Մարտակերտի մէջ: Վեց միաւորներու աջակցութեամբ յարձակման ենթարկուած ու գրաւուած է Մարաղան, 1 թնդանօթի ու 3 ՀՄՄ-ի ուղեկցութեամբ՝ Չայլուն: Մինչ Չայլուի մէջ յամառ մարտեր կ՝ ընթանային, ստացուած պահեստազօրի ու մարտական միջոցառումներու օգնութեամբ, հայ մարտիկները 12 Մայիսին ազատագրած են Մարաղանը: 11 Մայիսի երեկոյեան Շուշիի մէջ դիրքերը ամրապնդելէ եւ Արցախի սահմաններու քանի մը հատուածներուն մէջ թշնամիին յարձակումները ետ մղելէ ետք, ԻՊՈւ նախաձեռնած են Բերդաձորի ռազմական գործողութեան: 12 Մայիսին, վերահսկողութեան տակ առնուած է Զառըսլի գիւղը, քանի որ ԻՊՈւ շտապը գործնական տեղեկութիւններ ստացած էր հակառակորդին յարձակման անցնելու մտադրութեան մասին: ԻՊՈւ ստորաբաժանումները յուսալիօրէն փակած են դէպի Շուշի թշնամիին հնարաւոր սողանցքերը: Լիսագոր - Զառըսլու ուղեհատուածը նախօրօք ականապատուած էր: 13 Մայիսին, թշնամին մարտական զօրքն ու հետեւակը յարձակման անցած էր՝ Զառըսլին ներխուժելու նպատակով, սակայն ականի վրայ թնդանօթը պայթած է, զրահամեքենան նռնականետով խոցուած եւ կանխուած է հետագայ այլ միջոցառումներու յառաջխաղացքը: Ծայր առած է փոխադարձ հրաձգութիւն, որու ընթացքին կորսնցնելով շուրջ 40 զինուոր՝ հակառակորդը նահանջած է: Լիսագոր-Բերդաձոր գիծով ռազմական գործողութիւնը սկսած է հիմնականին երկու ուղղութիւններով՝ խճուղիի աջ ու ձախ կողմերով եւ Ջանհասան_ Քէօսալար գիւղերէն: Ճնշելով հակառակորդին դիմադրութիւնը միայն 2 գիւղի մէջ՝ վերահսկողութեան տակ առնուած է Շուշիի շուրջ 17 գիւղերը: Այնուհետեւ հարուածային զօրախումբերը դուրս եկած են Լիսագորէն աջ եւ ձախ ինկած բարձունքները, որոնցմէ յատկապէս հեռուստաաշտարակի բարձունքի գրաւումը կանխորոշուած է յենակէտի վերածուած այդ բնակավայրի հետագայ ճակատագիրը: Լիսագոր - Մեծշէն - Հինշէն գիծով յարձակումը շարունակած են Ակնաղբիւրի, Աւետարանոցի, Շոշի, Սղնախի, ՀՀԴ վաշտերը եւ այլ ստորաբաժանումներ, որոնք ալ ազատագրած են Բերդաձորի ենթաշրջանի գիւղերը: 18 Մայիսի առաւօտեան, հրետանային նախապատրաստութենէն ետք, ԻՊՈւ կազմաւորումները յարձակման անցած են Լաչինի ուղղութեամբ եւ վերահսկողութեան տակ առած զայն: Լաչինէն ԻՊՈւ կամաւորները դուրս եկած են ՀՀ սահմանը, միաժամանակ հետապնդած Քէլբաջարի ու Կուպաթլուի ուղղութեամբ նահանջող թշնամին: Այդպիսով մաքառող Արցախը անմիջական ցամաքային կապ հաստատած է Հայաստանի հետ, որ կը նշանակէր կեանքի ճամբու բացումը, արհեստականօրէն մասնատուած ժողովուրդի երկու հատուածներու գործնական վերամիաւորումը: Լաչինի մէջ կրած պարտութիւնը աւելի սրած է Ազրպէյճանի ներքաղաքական լարուածութիւնը եւ միջազգային հանրութիւնը կանգնեցուցած է փաստի մը առջեւ՝ ստիպելով վերատեսութեան ենթարկել արցախեան հիմնախնդիրին վերաբերեալ առկայ մօտեցումները: Հայկական կողմին այս ակնառու յաջողութիւններուն հետեւած է պարտադրուած կարճատեւ զինադադար, որ սակայն խախտած է 1992-ի Մայիսի վերջերուն ու Յունիսի սկիզբներուն, երբ Ռուսաստան Ազրպէյճանի յանձնած է մեծ քանակութեամբ զէնք ու զինամթերք (մօտաւոր տուեալներով 150 թնդանօթ, 120 ՀՄՄ, 170 զրահափոխադրիչ, շուրջ 150 ականանետ, 90 զենիթահրետանային կեդրոններ, ՍՈւ-25 եւ ՄԻԳ տեսակի ինքնաթիռներ): Միաժամանակ, Ազրպէյճանի մէջ տեղակայուած ռուսական բանակի զօրամասերու զինուորներու ու սպաներու համար ստեղծուած են որպէս վարձկան մարտական գործողութիւններուն մասնակցելու բոլոր պայմանները: Այդ բոլորը Ազրպէյճանի հնարաւորութիւն տուած է որոշակիօրէն փոխել իրավիճակը արցախեան ռազմաճակատին վրայ: Յունիս 1992-ի առաջին տասնօրեակին նկատելիօրէն աշխուժացած են հակառակորդին գործողութիւնները Արցախի Հանրապետութեան սահմանագիծի ամբողջ երկայնքով. բնակավայրերու հրթիռահրետակոծութիւններուն զուգահեռ՝ ուժեր եւ միջոցներ կեդրոնացուած են արցախա-Ազրպէյճանական զինուած կազմաւորումներու շփման գիծին մէջ: 2 Յունիս 1992-ին Ազրպէյճանական բանակը Քէլբաջարէն ուշադրութիւն շեղող յարձակում սկսած է: 12 Յունիսի օրուան երկրորդ կիսուն, Արցախի սահմանամերձ շրջաններուն մէջ կուտակուած կազմաւորումները մեծաքանակ զրահները, հրետանիի եւ ռազմաօդային ուժերու աջակցութեամբ, հսկայածաւալ յարձակում ձեռնարկած են ռազմաճակատի ամբողջ երկայնքով: Ճնշման ծանրութեան կեդրոնը տեղափոխուած է յատկապէս դէպի Ասկերանի, Մարտակերտի, ապա եւ Շահումեանի շրջաններու ուղղութիւններով: Ասկերանի ճակատին, հակառակորդը յարձակած է Ասկերան աւանի, Խանապատի ու Նախիջեւանիկի ուղղութիւններով: Յարձակման նախորդած է ուժգին հրթիռահրետանային նախապատրաստութիւնը. կրակի տակ պահելով յատկապէս Խոջալու-Ասկերան խճուղին եւ պաշտպաններուն թիկունքէն օգնութիւնը խափանելու նպատակով՝ ՍՈւ–24-ով ռմբակոծած են Նորագիւղ, Խանապատ գիւղերը, Ասկերան աւանը եւ ԻՊՈւ մարտիկներու պաշտպանական դիրքերը: Հակառակորդը մարտի նետած է մեծաթիւ կենդանի ուժ եւ միջոցներ (շուրջ 20 միաւոր զրահներ, այդ թիւին՝ թնդանօթներ): Միայն մէկ հատուածի մէջ հակառակորդի գերակշիռ ուժերուն դէմ յաջողած է ճեղքել պաշտպանական գիծը եւ գրաւել Սառնաղբիւր, Արանզամին, Փրջամալ, Նախիջեւանի եւ Դահրազ գիւղերը: Այսուհանդերձ, ԻՊՈւ մարտիկները յաջողած են կասեցնել թշնամիին մեծաթիւ ուժերու յառաջխաղացքը դէպի Ստեփանակերտ: Աղդամ-Ասկերան մայրուղին հսկող 4-րդ պահակակէտին՝ հակառակորդը գրոհած է 2 թնդանօթի եւ 1 ՀՄՄ-ի, իսկ Խանապատի վրայ՝ մէկական թնդանօթի ու ՀՄՄ-ի աջակցութեամբ: Թշնամին յաջողած է գրաւել 4-րդ պահակակէտը: Հայ մարտիկները դիմադրութիւնը շարունակած են երկրորդ բնագիծէն: Այլեւս նահանջելու տեղ չկար, ետեւը Ասկերանն էր, Ստեփանակերտը: Օգնութեան կը հասնին ԻՊՈւ 2-րդ եւ 4-րդ, Քեաթուկի եւ Նորագիւղի վաշտերը: Ճիշդ Ժամանակին, հայկական ուժերու տեղադրած ականներու վրայ կը պայթէին հակառակորդին երկու ծանր թնդանօթները, կը զարնուի նաեւ մէկ ՀՄՄ–2: Անկէ ետք, հակառակորդին յարձակման թափը կը կոտրի, յառաջխաղացքը կը կասեցուի: 13 Յունիսի առաւօտեան, հայ մարտիկները հակայարձակման կ'անցնին, կը վերստանան 4-րդ պահակակէտը, եւ թշնամին ետ կը շպրտեն Ասկերան_Ստեփանակերտի կեդրոնական ուղղութենէն: Արցախի Հանրապետութեան ԳԽ նախագահութեան եւ Նախարարներու խորհուրդի համատեղ որոշումով՝ 20 Յունիս 1992-ին հանրապետութեան տարածքին կը յայտարարուի մասնակի զօրահաւաք: Զօրակոչի ենթակայ էին 18-էն 40 տարեկան զինուորները եւ զինակոչիկները, մինչեւ 50 տարեկան սպաները, յատուկ պատրաստութիւն ունեցող 19-էն 30 տարեկան կանայք: 23 Յունիսին Ազրպէյճանական կողմը գրոհած էր Մարտակերտ քաղաքը՝ Մատաղիսի, Կարմիրաւանի եւ Ներքին Հոռաթաղի ուղղութիւններով: Դժուար էր դիմագրաւել հակառակորդին գերակշիռ ուժերուն: Այսուհանդերձ, 25 Յունիսին, կասեցնելով թշնամիին յառաջխաղացքը, ԻՊՈւ կազմաւորումները հակայարձակման անցած են եւ ազատագրած Կարմիրաւան ու Քաջաւան գիւղերը, իսկ յաջորդ օրը, «աքցանի» մէջ առնելով վերստին յարձակման անցած թշնամին, մարդուժի ու ռազմամթերքի զգալի կորուստներ պատճառելով անոր, դուրս մղած են Մատաղիսէն: Մարտակերտի ճակատին ձեռնարկուած հակայարձակումներուն շնորհիւ, նկատի առնուած են դրութիւն կայունացնող միտումներ: Սակայն ԻՊՈւ հրամանատարութեան ուշադրութիւնը Մարտակերտի ճակատէն շեղելու եւ այնտեղ վճռական յաջողութեան հասնելու նպատակով, ազրպէյճանցիները յարձակողական գործողութիւններ ծաւալած են Ասկերանի շրջանին մէջ եւ կրցած են գրաւել քանի մը պահակակէտեր: Մարտունիի մէջ թշնամին մօտեցած է Ճարտար եւ Մաճկալաշէն գիւղերուն, ներխուժած՝ Կարմիր Շուկայ: Հայ մարտիկները 28 Յունիսին, Մ. Մելքոնեանի ընդհանուր ղեկավարութեամբ, ետ մղած են թշնամին, որու շնորհիւ վերջ դրած են պաշտպանական գիծը գոնէ մէկ ուղղութեամբ ճեղքելու անոր ցանկութեան: Այդ յաղթանակը ինքնավստահութեան նոր լիցք հաղորդած է ազատամարտիկներուն, հակառակորդը խոցելու հնարաւորութիւնը վերստին դարձած է առարկայական: 28 Յունիսին թշնամին, Հատրութի շրջանին մէջ գրաւելով Հողեր եւ Տող գիւղերու պահակակէտերը, ներխուժած է Տողի գինեգործարան եւ չորս քմ. Խորաց գիւղի տարածքին մէջ: Հայ մարտիկները յաջողած են թշնամին ետ մղել եւ երեկոյեան ազատագրել բոլոր պահակակէտերը՝ բացի Ձորէն: Այս ճակատներուն մէջ ԻՊՈւ մարտիկներու յաջող դիմադրութիւնը, խափանելով ազրպէյճանական հրամանատարութեան ծրագիրներու իրագործումը նպաստաւոր պայմաններ ստեղծած է Մարտակերտի մէջ հսկայծաւալ հակայարձակման համար: Սակայն 29 Յունիսին, Լենինաւանի, Չայլուի, Ջրաբերդի բարձունքներու ուղղութեամբ ձեռնարկուած հակայարձակումը ձախողած է: Նոյնը կատարուած է նաեւ հակայարձակման գլխաւոր՝ Մարտակերտի ուղղութեան մէջ: Հարուածի գլխաւոր ուղղութիւններուն մէջ ուժերը վերախմբաւորելով եւ միջոցներու գերակշռութիւն ստեղծելով՝ Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումները Մարտակերտի մէջ անցած են հակայարձակման:11 Յուլիսին, կէսօրէ ետք, շարժած են Ջանյաթաղ, Գիւլաթաղ եւ Մանիքլիի գիւղերու ուղղութեամբ: 12 Յուլիսին արդէն Ջանյաթաղ, Գիւլաթաղ, Մեհմանա եւ Կուսապատ գիւղերը անցած են հայ ազատամարտիկներու վերահսկողութեան տակ: Անոնցմէ ետք, անոնք դիրքեր գրաւած են Կուսապատ-Տրմբոն գօտիին մէջ, որ ազատագրման ժամանակ տիրացած են հակառակորդին վեց միաւոր զրահներուն եւ 1 «Կրատ» կայանին, սպաննուած են ազրպէյճանական քանի մը տասնեակ զինուորներ: ԻՊՈւ ստորաբաժանումները 14 Յուլիսի երեկոյեան անցած են Թարթառի ձախափնեակը, դժուարին մարտերով ազատագրած՝ Չափար գիւղն ու ռազմավարական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող Գետաւանի կամուրջը, միաժամանակ յաջողած է մօտենալ Սարսանգի ջրամբարին: 14 Յուլիսին, թշնամին յարձակած է Կուսապատի բարձունքին մէջ տեղաւորուած ԻՊՈւ պահակակէտին վրայ: Հայկական ջոկատը արժանի հակահարուածով ետ մղած է անոր գրոհը եւ 15 Յուլիսի գիշերը վերագրաւած է Սարսանգի հիտրոհանգոյցի ամբարտակը: Նոյն օրը ազրպէյճանցիները հարկադրուած ձգած են նաեւ Գետաւան գիւղը՝ կրելով մարդուժի եւ զինամթերքի նոր կորուստներ: 16 Յուլիսին, առաւօտեան Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումները լայնածաւալ յարձակում ձեռնարկած են Ներքին Հոռաթաղ, Մեծշէն եւ Մոխրաթաղ գիւղերու ուղղութեամբ: Կատաղի մարտերէն ետք, հայ մարտիկները ազատագրած են ռազմավարական կարեւոր նշանակութեան քանի մը բարձունքներ: 20 Յուլիսի երեկոյեան, հայ մարտիկները ազատագրած են նաեւ Մարտակերտի Մաղաւուզ եւ Զագլիկ գիւղերը՝ վերահսկողութեան տակ պահելով Սարսանքի ջրամբարի ամբողջ աւազանը: Այսպիսով, Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումներու յուլիսեան հակայարձակման արդիւնքին մէջ, Մարտակերտի մեծ մասը ազատագրուած է: 12 Օգոստոսին, թշնամիին Թարթառի եւ Քէլբաջարի միաւորները միաժամանակ յարձակման անցած են Մարտակերտի ռազմաճակատի ամբողջ երկայնքով: Այդ փուլին մէջ կարեւոր նշանակութիւն ունեցած է Վազգէն Սարգսեանի նախաձեռնութեամբ կազմաւորուած «Արծիւ-մահապարտներ» կամաւորական գումարտակի մասնակցութիւնը ռազմական գործողութիւններուն մէջ: Ռազմական գործողութիւններու հետագայ ընթացքը ցոյց տուաւ, որ Արցախի ԻՊՈւ-ի, բանակային ենթակառոյցներու ու ծառայութիւններու ձեւաւորման, կեդրոնացուած հրամանատարութեան ու շտապներու համակարգուած աշխատանքը ճիշդ ժամանակին էր եւ զինուորներու համընդհանուր հերոսութեան ու տոկունութեան հետ վճռորոշ դեր խաղացած էր: Արդէն զգալի էր նաեւ թիկունքի աջակցութիւնը: 15 Ապրիլ 1995-էն մինչեւ 1 Նոյեմբերի նորոգման վերականգնողական յենակէտի անձնակազմը նորոգած է մեծ թիւով S–72 թնդանօթներ, ՀՄՄ-ներ, հակաօդային պաշտպանութեան զինամթերք եւ այլ միջոցներ: 1992 Մայիս-Հոկտեմբեր ամիսներուն ԻՊՈւ մարտիկները ոչնչացուցած են 1 ՍՈւ–24, 2 ՍՈւ–24 Ռ, 1 ՍՈւ–25, 2 ՄԻԳ–25 ինքնաթիռներ, 5 ՄԻ–24 եւ 3 ՄԻ–8 ուղղաթիռներ: Հակաօդային պաշտպանութեան անձնակազմի այդ գործողութիւններուն շնորհիւ կասեցուած են թշնամիին նշանառու հարուածները ԻՊՈւ-ի դիրքերուն եւ խաղաղ բնակավայրերուն մէջ: Նոյեմբեր ամսուան մարտերուն, սպառելով յառաջխաղացքի հնարաւորութիւնները Մարտակերտի մէջ՝ Դեկտեմբերին հակառակորդը փոխած է հարուածի ուղղութիւնները՝ նպատակ ունենալով յաջողութեան հասնիլ Մարտունիի, Լաչինի, Հատրութի եւ նոյնիսկ ՀՀ Զանգեզուրի մէջ: Ստեղծուած իրավիճակին մէջ Արցախի ԻՊՈւ հրամանատարութիւնը Մարտունիի ՊՇ ստորաբաժանումներու աշխուժ զօրաշարժերով ստիպած է հակառակորդին մեծ ուժեր կեդրոնացնել Ժտանովի, Ֆիզուլիի մէջ՝ շեղելով անոր ուշադրութիւնը գլխաւոր հարուածի՝ Մարտակերտի ուղղութիւնէն: Այսպիսով, 1992-ի վերջը փաստօրէն թշնամին սպառած էր իր յարձակողական հնարաւորութիւնները, ստեղծուած էր ուժերու հաւասարակշռութիւն: === 1993-ի հայկական լայնածաւալ յառաջխաղացքը եւ Արցախի ամբողջական ազատագրումը === Նախապատրաստուելով ձմեռնային պատերազմաշրջանին՝ Ազրպէյճանի զինուած ուժերը զինամթերքով, սպառազինութեան, նիւթական պաշարներու գերակշռութիւն ստեղծած են ռազմաճակատին վրայ եւ Յունուար 1993-ին, յարձակողական գործողութիւններ ծաւալած են Մարտակերտի, Ասկերանի, Մարտունիի, ինչպէս նաեւ Լաչինի ուղղութիւններով: Յունուարեան մարտերու ընթացքին, Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումները, կայծակնային եւ ուժգին հակահարուածներ հասցնելով, կասեցուցած են քանի մը անգամ գերակշռող հակառակորդին ճնշումը եւ անառիկ պահած վերահսկողութեան տակ առնուած դիրքերը: Այս առումով աչքի ինկած են յատկապէս Ասկերանի եւ Մարտակերտի ՊՇ-ներու մարտիկները, Լաչինի միջանցքի, Կիչանի, Փառուխի, «Ուրիանա» լերան դիրքերու պաշտպանները: Թշնամին կորսնցուցած է հետեւակի 2 գումարտակ, 7 թնդանօթ, հինգ ՀՄՄ, չորս ռազմական ինքնաթիռ եւ մէկ մարտական ուղղաթիռ, մարտադաշտի մէջ ձգած մեծ քանակութեամբ հրազէն, զինամթերք եւ այլ նիւթական պաշարներ: 1993-ի Փետրուար-Մարտ ամիսներուն, Արցախի ԻՊՈւ մարտական գործողութիւնները ծաւալած են Մարտակերտի տարածքի ազատագրման եւ Ազրպէյճանի ԶՈւ Լաչին_քէլբաջարեան խմբաւորման ջախջախման նպատակով: Ռազմական գործողութեան յաջորդ փուլը Մարտակերտի արեւմտեան մասի ազատագրումն էր: Մարտակերտի, Մարտունիի եւ Շուշիի ՊՇ-ներու կողմէն համատեղ տեղի ունեցած կայծակնային ռազմական գործողութիւնը աւարտած է Ազրպէյճանի ԶՈւ Լաչին-քելբաջարեան խմբաւորման ջախջախումով. ազատագրուած են երկու տասնեակէ աւելի գիւղեր, վերցուած՝ զէնք ու զինամթերք եւ սարքեր: Օմարի լեռնանցքին վրայ սահմանուած է կայուն վերահսկողութիւն: ԻՊՈւ Ապրիլ 1993-ի սկիզբը աւարտելով քէլբաջարեան ռազմագործողութիւնը՝ ձեռնամուխ եղած են նոր մարտական գործողութիւններու: Աղտամի ռազմակեդրոններու ոչնչացման նախապատրաստական մարտերու ժամանակ, 12 Յունիս 1993-ին, Մարզիլու գիւղին մէջ զոհուած է Մոնթէ Մելքոնեանը: 12 Յունիսին, երկրորդ, երրորդ, հինգերորդ ՊՇ-ներու եւ Կեդրոնական եզրակացութեան զօրամասերը, չորրորդ ՊՇ-ի քանի մը ստորաբաժանումներ սկսած են Մարտակերտի եւ շրջանի բռնագրաւուած մասերու ազատագրման շտապ գործողութիւնը: Ընկճելով հակառակորդին երրորդ հրաձգային, ներքին զօրքերու եւ թնդանօթային զօրամասերու յամառ դիմադրութիւնը, յաղթահարելով համատարած ականադաշտերը եւ չէզոքացնելով օդին մէջ անոր ունեցած բացարձակ առաւելութիւնը՝ հայկական ստորաբաժանումները Աղտամի ուղղութեան մէջ գրաւած են մարտավարական նշանակութեան կարեւոր բարձունքներ եւ դուրս եկած Աղտամ_Մարտակերտ մայրուղիի բնագիծը: Թշնամին, զգալի կորուստներ կրելով Մարզիլլիի, Խրամորթ, Փափրաւենդ գիւղերու մէջ, ստիպուած էր ռազմաճակատի Կուպաթլուի, Ճապրայիլի եւ Մարտակերտի ուղղութիւններէն այստեղ տեղափոխած մարդուժ եւ զինուժ՝ անոր հետ իսկ բարենպաստ պայմաններ ստեղծելով Մարտակերտի լեռնային մասի ուղղութեամբ հակայարձակման անցնելու համար: Այդ ուղղութեամբ տեւական ու դաժան մարտերէն ետք, 26 Յունիս 1993-ին, ազատագրուած են Մարտակերտի հեռուստաաշտարակի եւ «Փուշկենեալ» բարձունքները: Նոյն օրը չորրորդ ՊՇ-ի զօրամասերը մտած են Մարտակերտ, որմով փաստօրէն աւարտած է մարտակերտեան ռազմագործողութիւնը: Երրորդ, հինգերորդ, վեցերորդ ՊՇ-ներու զօրամասերը անցած են տիրապետող բարձունքներու, մասնաւորապէս Ետտիխրման, Պոզթաղ լեռներու, Պոյահմէտլի, Փափրաւենդ, Թազախաչինեալ, Աղտարա լեռնաշղթայէն երկարող գիծին եւ հիմնական ճանապարհներու պաշտպանութեան: Մարտակերտի ազատագրումը ունեցած է ոչ միայն ռազմաքաղաքական կարեւոր նշանակութիւն, այլեւ հնարաւորութիւն ստեղծած է՝ վնասազերծելու Աղտամի հզօր ռազմակեդրոնները: Միւս կողմէն, տեղական ուժերով տեղի ունեցած ռազմագործողութիւններու շնորհիւ Հատրութի մէջ ազատագրուած են Նորաշէնը, Այգեստանը եւայլն, վերահսկողութեան տակ առնուած ենշրջակայքին մէջ տիրապետող բարձունքներ եւ ոչնչացուած թշնամիին՝ Հատրութն ու շրջակայ բնակավայրերը հրետակոծող ռազմակեդրոնները: === Աղտամի ազատագրումը === Աղտամը թշնամիին ամէնէն վտանգաւոր ռազմական յենադաշտն էր Արցախ ներխուժելու համար, միւս կողմէն, ամէնէն հզօր հրաձգութեան դիրքերէն մէկն էր, ուր Ազրպէյճանցիները ժամանակին տիրացած էին խորհրդային բանակի զինամթերքի մեծ քանակութեամբ պահեստներուն: Հակառակորդը, բազմապատկելով Աղտամի մէջ կեդրոնացած սպառազինութիւնը ու մարդուժը, մեծ թափով նախապատրաստուած էր վերսկսելու յարձակումը Ասկերան - Ստեփանակերտի ուղղութեամբ: Աղտամի եւ անոր շրջակայքին մէջ գտնուող հրաձգութեան դիրքերու ճնշման ռազմական գործողութիւնները սկսած են 4 Յուլիս 1993-ին: ԻՊՈւ եւ ՊՇ ստորաբաժանումներու՝ հարաւէն 2-րդ ՊՇ, հարաւ-արեւմուտքէն 3-րդ ՊՇ եւ հիւսիս-արեւմուտքէն 6-րդ ՊՇ ստորաբաժանումներու գործողութիւնները յաջողութեամբ պսակուած են եւ 23 Յուլիսին, Աղտամ վերահսկողութեան տակ դրուած է (տես Աղտամի ռազմական յենակէտի վնասազերծման ռազմական գործողութիւն 1993): Աղտամի ռազմագործողութեան արդիւնքին մէջ վերացած է Ստեփանակերտին սպառնացող մշտական վտանգը, մայրաքաղաքի ու շրջակայ գիւղերու բնակիչները ազատած են հեռահար հրթիռահրետակոծութիւններէն, թշնամիին ստացած է ռազմական ու բարոյահոգեբանական մեծ հարուած, որովհետեւ Աղտամը ինքնաշարժի ճամբաներու եւ երկաթուղիներու մեծ հանգոյց էր, այնտեղ էր նաեւ հանրապետական նշանակութեան օդակայանը: Այդ հաղորդակցութեան կարեւոր միջոցներէն զրկուիլը կաթուածահար կ՝ ընէր ոչ միայն Արցախի արեւելեան, այլեւ հարաւային սահմաններու տարածքով կեդրոնացած թշնամիին խմբաւորումներու գործողութիւններն ու թիկունքի ապահովումը: Հետեւաբար պատահական չէր, որ այդ պարտութիւնէն ետք Ազրպէյճանի ղեկավարութիւնը դիմեց Արցախի ղեկավարութեան՝ զինադադարի խնդրանքով: Ազրպէյճանը առաջին անգամ դիմեց Արցախի Հանրապետութեան հետ ուղղակի շփումներու: Ստեղծուած իրավիճակին մէջ թշնամիին յարձակման միակ հնարաւորութիւնը օդուժն էր, սակայն Արցախի Հանրապետութեան պաշտպանութեան բանակի ՀՕՊ-ի կատարելագործուած միջոցներու առկայութիւնն ու հակաօդայիններու մասնագիտական վարպետութիւնը կաշկանդած են թշնամի գործողութիւնները նաեւ օդին մէջ: Կորսուածը ետ բերելու նպատակով Ազրպէյճանական հրամանատարութիւնը հարուածի հիմնական ծանրութիւնը փոխադրած է հարաւ արեւելեան եւ հարաւային ճակատ՝ Ֆիզուլիի, Ճապրայիլի, Կուպաթլուի եւ Զանգելանի ուղղութիւններով: Թշնամին աշխուժացած էր նաեւ Հատրութի ՊՇ ուղղութեամբ, որ պայմանաւորուած էր այստեղ Ազրպէյճանական մեծաքանակ ուժերու առկայութեամբ եւ հետագայ կեդրոնացմամբ, ինչպէս նաեւ հայկական ուժերու պաշտպանութեան ճակատային գիծի տարածքով: Արցախի ԻՊՈւ հրամանատարութիւնը իր հերթին շահագրգռուած էր Հատրութի շրջանին մէջ պաշտպանական մարտերով հիւծել թշնամիին հարուածային խմբաւորումները, անցնիլ վճռական հակայարձակման ու լուծել հարաւ արեւելեան ու հարաւային սահմաններու, ինչպէս նաեւ Լաչինի մարդասիրական միջանցքի անվտանգութեան խնդիրը: Հատրութի շրջանի ազատագրման, Ֆիզուլիի, Ճապրայիլի, Կուպաթլուի շրջաններու ռազմական դիրքերուն ճնշման օգոստոսեան ռազմագործողութիւնը ռազմաքաղաքական մեծ նշանակութիւն ունեցած էր: Վերացուած է Արցախի արեւելեան ու հարաւային սահմաններու, ինչպէս նաեւ Ստեփանակերտ-Գորիս ինքնաշաժի մայր ճամբաներուն սպառնացող մշտական սպառնալիքը, անվտանգ դարձած են Ֆիզուլիի, Ճապրայիլի, Կուպաթլուի վտանգաւոր ռազմակայանները, ջախջախիչ պարտութեան մատնուած են այդ շրջաններուն մէջ կուտակուած թշնամիին խմբաւորումները, Արցախի շուրջ ընդլայնուած է անվտանգութեան գօտին եւ ԻՊՈւ հաստատուած են նպաստաւոր բնագիծերուն մէջ: Հատրութէն հարաւ Արցախի ԻՊՈւ ստորաբաժանումները շարունակելով հետապնդած են հակառակորդը՝ գրեթէ հասած են մինչեւ Իրանի սահմանը: 24 Հոկտեմբեր 1993-ին արցախեան զինուած կազմաւորումներու քանի մը ուղղութիւններով սկսած հակայարձակումը պսակուած է նոր յաջողութեամբ, ճնշած են Հորադիզի երկաթուղային հանգոյցի հրաձգութեան դիրքերը, որմով, փաստօրէն, Ազրպէյճանէն մեկուսացուած են Զանգելանը եւ Ճապրայիլի ու Կուպաթլուի՝ տակաւին չազատագրուած ռազմական յենակէտերը: Թշնամիին Հորադիզ_Կուպաթլու_Զանգելանի զօրախումբի ջախջախման ռազմագործողութիւնը աւարտին հասած է 1 Նոյեմբերին, երբ Արցախի ԻՊՈւ մարտիկները իրենց վերահսկողութիւնը հաստատած են Զանգելան կեդրոնի եւ ռազմական յենակէտերու վերածուած մօտակայ բնակավայրերու նկատմամբ: Առաջին, երկրորդ, վեցերորդ ՊՇ եւ կեդրոնական ենթակայութեան ստորաբաժանումներու փոխ-համագործակցուած գործողութիւնները յաջողութեամբ պսակուած են ռազմաճակատի ամբողջ տարածքով: Սահմանամերձ գօտիի հարաւ արեւելեան, հարաւային եւ հարաւ արեւմտեան հատուածներուն մէջ թշնամիին ռազմական դիրքերուն պարտադրուած ու անհրաժեշտ վնասազերծումը լիովին չէզոքացած է դէպի Արցախ ներխուժելու, ինչպէս նաեւ խաղաղ բնակավայրերու ռմբակոծումներու վտանգը: 18 Փետրուար 1994-ին Քէլբաջարի հիւսիսային մասի եւ Օմարի բարձրադիր լեռնանցքի ազատագրումը կարեւոր նշանակութիւն ունեցած է Մարտակերտի ազատագրական մարտեր մղող ՊԲ ստորաբաժանումներու թիկունքը ապահովելու առումով: Վերահսկողութիւն սահմանուած է Օմարի ռազմավարական կարեւորութեան լեռնանցքի վրայ, գլխովին ջախջախուած է այդ ուղղութեամբ ամիսներէ ի վեր կուտակուած թշնամիին զինուժը, շարքէն հանուած կամ առգրաւուած են մեծ քանակութեամբ զէնք ու զինամթերք, այդ թիւին մէջ՝ թրքական արտադրութեան սպառազէն: Օմարի ռազմագործողութեան յաջող ելքը կանխորոշած է նաեւ հիւսիսային ռազմաճակատին մէջ ՊԲ ստորաբաժանումներու յառաջխաղացման յաջողութիւնը: Ընդհանուր առմամբ, Փետրուարին, թշնամին կորսնցուցած է աւելի քան երկու տասնեակ միաւոր զինամթերք եւ շուրջ 1000 զինուոր ու սպայ: 28 Փետրուարին 1994-ին եւ 1 Մարտին, Երեւան ու Պաքու ժամանած են Ռուսաստանի պաշտպանութեան փոխնախարար, գնդապետ Գ. Քոնտրատեւը եւ յատուկ յանձնարարութիւններու գծով դեսպան Վ. Կազիմիրովը՝ աջակցելու 18 Փետրուար 1994-ի ՀՀ-ի, Արցախի եւ Ազրպէյճանի միջեւ զինադադարի մասին ձեռք բերուած համաձայնութեան իրականացման: Այս գծով, 1 Մարտին, ՊԲ զօրամասերն ու ստորաբաժանումները զինադադարի հրաման ստացած են։ 1994-ի գարնանային պատերազմաշրջանի լայնածաւալ շտապ ռազմագործողութիւններու արդիւնքին մէջ, երկուստեք մեծաքանակ մարդկային, իսկ Ազրպէյճանի համար նաեւ տարածքային կորուստները անհնար դարձուցած են պատերազմի շարունակումը: Առաւել եւս, Մարտակերտի ու Աղտամի շրջաններուն մէջ ՊԲ սրընթաց հակայարձակման եւ թշնամիին՝ Արցախի սահմանակից վերջին ռազմահանգրուանի՝ Միրպաշիրի կորստեան սպառնալիքի տակ, Ազրպէյճանի մէջ հասունցած է նաեւ ներքաղաքական նոր ճգնաժամ, որ ստիպած է թշնամիին հաշտուիլ ու համակերպիլ ստեղծուած իրավիճակին հետ:   === Զինադադարի հաստատում === Ակնյայտ էր, որ ստեղծուած իրավիճակին մէջ, ազրպէյճանական կողմը այլեւս չէր կրնար իր թուական ու ռազմական կարողութիւններով ճակատիլ: Հետեւաբար, հասունացած էր զինադադարի հաստատման պահը, որ ալ ճիշդ ժամանակին բնորոշեց Ռուսաստանը: Վերջինս, միտում ունենալով չէզոքացնել շարք մը երկիրներու շահագրգիռ միջամտութեան ու իր «ազդեցութեան գօտի» ներթափանցման փորձերը, առանց նախապայմաններու ու քաղաքական հարցերու արծարծման, վճռական քայլեր ձեռնարկեց զինադադար հաստատելու ուղղութեամբ: Անոր զուգահեռ, Ռուսաստան առաջին հերթին նպատակ կը հետապնդէր իր միջազգային վարքանիշը վերականգնել Անդրկովկասի մէջ։ Տակաւին,5 Մայիսին, Բիշքեկի մէջ Խրխզիստանի, Ռուսաստանի եւ ԱՊՀ միջ-խորհրդարանական խորհրդաժողովի միջնորդութեամբ՝ Ազրպէյճանի, Արցախի եւ Հայաստանի խորհրդարաններու ղեկավարները ստորագրած են համաձայնագիր մը, ըստ որուն զինադադարի որոշումը վերջնականացած է: Բիշքեկեան համաձայնագրութեան Ազրպէյճան միացած է աւելի ուշ՝ 8 Մայիսին: Ռուսաստանի միջնորդութեամբ զինդադարի վերաբերեալ համաձայնագիրը ՀՀ, Արցախի եւ ԱՀ պաշտպանութեան գերատեսչութիւնները ստորագրած են 11 Մայիսին: Համաձայնագիրը ի զօրու եղած է 12 Մայիսին: Ազրպէյճանի կողմէ բիշքեկեան համաձայնութեան խափանումէն ետք, այս աշխատանքներուն միջամտած է ՌԴ պաշտպանութեան նախարար՝ Պ. Գրաչովը, նպատակ ունենալով դադրեցնել զինուած հակամարտութիւնը՝ մնացած հարցերու լուծումը ձգելով քաղաքագէտներուն: 16 Մայիս 1994-ին, Մոսկուայի մէջ հանդիպելով ՀՀ պաշտպանութեան նախարար՝ Ս. Սարգսեանի, ՀՀ պետնախարար Վ. Սարգսեանի, Արցախի ՊԲ հրամանատար Ս. Պապաեանի եւ Ազրպէյճանի պաշտպանութեան նախարար Մ. Մահմետովի հետ՝ ան առաջարկած է 17 Մայիսին, 00 ժամուն զինադադար յայտարարել: Այս մէկը մեծ դժուարութեամբ ընդունած է նաեւ Ազրպէյճան եւ մէկ ամիս ետք տուած իր համաձայնութիւնը: Մոսկուայի մէջ հաստատուած զինադադարի համաձայնագիրով դադրած են պատերազմական գործողութիւնները, եւ սկսած է Արցախեան հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորման բանակցութիւններու փուլը: ՂԱՊ-ը տեղի ունեցած է համայն հայութեան՝ Հայաստանի եւ սփիւռքի ռազմական կարողութիւններու՝ մարդկային ուժի, նիւթական եւ այլ միջոցներու լայնածաւալ օգտագործումով, ինչպէս նաեւ բարեկամ երկիրներու, միջազգային յառաջադէմ հասարակութեան բարոյական ու հոգեբանական մշտական աջակցութեամբ: ՂԱՊ-ի յաղթական աւարտէն ետք, Ազրպէյճանի իշխանութիւնները ստիպուած, որոշ ժամանակ հրաժարեցան հակամարտութեան հիմնախնդիրը ռազմական ճանապարհով լուծելու քաղաքական գիծէն: Արցախի տարածքին շուրջ ստեղծուած է որոշ անվտանգութեան գօտի, որ թոյլ կու տայ Արցախի ազգաբնակչութեան անվտանգութիւնը ապահովելէ բացի, երկրին մէջ ծաւալած նաեւ բնականոն կենսական ու ընկերա-տնտեսական գործունէութիւն: == Ծանօթագրութիւններ == == Տե՛ս նաեւ == 2008 թ Մարտակերտի ռազմական ընդհարումներ Արցախեան պատերազմի ժամանակագրութիւն Արցախեան պատերազմում զոհուած ազատամարտիկների ցանկ == Արտաքին յղումներ == Արցախյան հակամարտություն առանցքային հասկացություններ և ժամանակագրություն-Ա.Մանասյան

Պրիւքսէլութիւն

Պրիւքսէլութիւն (անգլերէն՝ Brusselisation, ֆրանսերէն՝ Bruxellisation) կը նկարագրէ քաղաքի մը պատմական մասերու մէջ հին տուներու քով նոր եւ բարցր շենքեր շինելը: Անունը ստացած է Պրիւքսէլ քաղաքէն, ուր այս բներեւոյթը շատ յաճախ է: == Աղբիւրներ ==

Ասատրեան

Ասատրեան` հայկական մականուն է, կազմուած է Ասատուր անունով (ու-ն սղած է) եւ պարսկական ծագումով -եան վերջաւորութիւնով։ == Մականունը կրողներ == Անի Ասատրեան (20-րդ դար), բանաստեղծուհի։ Ասատուր Աւետիսի Ասատրեան (1903-1964), հայ գրականագէտ: Արամ Ասատրեան (1953-2006), յայտնի ռապիս երգիչ: Արտեմ Ասատրեան (ծն. 1972), պետական գործիչ: Գառնիկ Սերոբի Ասատրեան (1953), բանասէր, պատմաբան, խմբագիր։ Գէորգ Խնկոյի Ասատրեան (1928-1979), կինոգործիչ։ Հայկ Ասատրեան (1900-1956), հայ փիլիսոփայ եւ քաղաքական գործիչ: Հրաչեայ Մանուէլի Ասատրեան (1952), ֆիզիկոս-տեսաբան։ Մամիկոն Վահանի Ասատրեան (1929), փիլիսոփայ: Մանուկ Ասատրեան (?-20-րդ դար), մտաւորական։ Մանուէլ Եգորի Ասատրեան (1926-2000), լեզուաբան, հայերէնագէտ: Մարգարիտ Ասատրեան (188?-1961-էն ետք), գրող։ Շ. Ասատրեան (20-րդ դար), թղթակից։ Ռուզան Շիրակի Ասատրեան (1948), բանաստեղծուհի, հրապարակախօս, հասարակական գործիչ: Սուրէն Խնկոյի Ասատրեան (1916-1991), գրող։ Վարդան Ասատրեան (ծն. 1959), բորտմեխանիկ, Արցախի պատերազմի մասնակից: Տիգրան Ասատրեան (1968), նկարիչ: Օգսէն Աւետիսի Ասատրեան (1914-?), նկարիչ։ == Տես նաեւ == Ասատուրեան == Ծանօթագրութիւններ ==

Ալպեր Սալոն

Ալպէր Սալոն (12 Մարտ 1935(1935-03-12), Օսեր), ֆրանսացի դիւանագէտ, ակնարկագիր, ֆրանքոֆոնիայի աշխոյժ պաշտպան: == Կենսագրութիւն == Ալպէր Սալոն ծնած է 12 Մարտ 1935-ին, ֆրանսական Օսէր քաղաքը: Ծննդավայրին Jacques-Amyot աւագ դպրոցը աւարտելէ ետք մասնակցած է գերմաներէն դասաւանդողներու որակաւորման բարձրացման դասընթացներուն ու մրցոյթին , այնուհետեւ աւարտած է Փարիզի քաղաքագիտութեան ուսումնարանը, Պլեզ Փաասքալի անուան կառավարման ազգային դպրոցը (1964): 1981-ին Փարիզի Սորպոնի համալսարանին մէջ յաջողութեամբ պաշտպանած է դոկտորական ատենախօսութիւն «Ֆրանսայի մշակութային գործունէութիւնը աշխարհի մէջ. քննական վերլուծութիւն» թեմայով: === Ասպարէզ === Ալպէր Սալոնը իր աշխատանքային գործունէութիւնը սկսած է իբրեւ գիւղական դպրոցի ուսուցիչ, այնուհետեւ եղած է կրթութեան նախարարութեան աշխատակից, Աւստրալիայի մայրաքաղաք Քանպերայի մէջ մշակոյթի եւ գիտութեան հարցերով խորհրդական, համալսարաններու պետքարտուղարութեան հրամանատարի անդամ, Մաւրիտիուսի մէջ ֆրանսական համագործակցային առաքելութեան ղեկավար, Քէպէքի մէջ (Քանատա) գիտական խորհրդատու, Ֆրանսայի համագործակցութեան նախարարութեան զարգացման բաժանմունքի փոխտնօրէն, Ճամայքայի մէջ Ֆրանսայի դեսպան: == Հասարակական գործունէութիւնը == Ան ղեկավարած է Ազգի եւ հանրապետութեան շրջան» կազմակերպութեան վարիչն է, 1979-էն՝ ակատիաններու հետ բարեկամութեան ընկերութեան անդամ, անգլիական գորգերի ակադեմիայի, ֆրանսերէնի պահպանութեան, Ֆրանսա-Մաւրիտիուս ընկերակցութիւններու աշխատանքներու աշխոյժ մասնակից: 1992-ին Ալպէր Սալոն Տոմինիք Նոկուէի (Dominique Noguez) եւ Տոմինիք Կալէի (Dominique Gallet) հետ համատեղ հիմնադրած է Avenir de la Langue Française կազմակերպութիւնը, որուն նախագահն է 2003-էն ի վեր: 2001-ին հիմնադրած է եւ կը ղեկավարէ նաեւ Forum Francophone International-France կազմակերպութիւնը, միաժամանակ կը նախագահէ ֆորումին ֆրանսերէնի եւ ֆրանքոֆոնիայի կոմիտէի ֆրանսէական բաժինը: 2010-ին Ալպէր Սալոնը ֆորումի անունով խնդրագիր ստորագրած է՝ կոչ ընելով մերժել լիսպոնեան դաշնագիրը: == Ռատիոյին մէջ == 2006-ին Ալպէր Սալոնը Radio Courtoisie-ի մէջ նշանակուած է Le Français en partage ծրագրի տնօրէն: == Աշխատութիւններ == La Politique culturelle de la République fédérale d'Allemagne à l'étranger, Paris, La Documentation française, coll. « Notes et Études documentaires » (no 3 664), 1970, 44 p. Vocabulaire critique des relations culturelles internationales, dans les domaines culturel, scientifique et de la coopération technique : avec index des traductions en allemand et en anglais, Paris, La Maison du dictionnaire, 1978, 175 p. (ISBN 2-85608-005-7, notice BnF no FRBNF34593972) L'Action culturelle de la France dans le monde (thèse de doctorat d'État en lettres remaniée), Paris, Nathan, coll. « Francophonie », 1983, 158 p. (ISBN 2-09-163201-5, notice BnF no FRBNF34761020) Atlas historique de la langue française, Paris, Bordas, 1994 Avec Michel Guillou et Serge Arnaud, Les Défis de la francophonie : pour une mondialisation humaniste, Chevilly-Larue, Alpharès, coll. « Planète francophone », 2002, 259 p. (ISBN 2-84839-000-X, notice BnF no FRBNF38962662) Avec Alfred Gilder, Alerte francophone : plaidoyer et moyens d'actions pour les générations futures, Paris, Arnaud Franel, 2004, 320 p. (ISBN 2-89603-003-4, notice BnF no FRBNF40776131) Colas colo, Colas colère : un enfant de France contre les empires, Paris, L'Harmattan, coll. « Rue des écoles », 2007, 293 p. (ISBN 2-296-03110-2, notice BnF no FRBNF41028082) France, Québec, Wallonie, même combat ! : libérons-nous tous de l'empire américain et retrouvons ensemble notre monde humain ! (préf. Nicolas Dupont-Aignan), Paris, L'Harmattan, 2008, 196 p. (ISBN 978-2-296-04956-7, notice BnF no FRBNF41212991, SUDOC 125109326) Une volonté française : je me souviens et je projette (préf. Claude Hagège), Paris, Glyphe, 2012, 283 p. (ISBN 978-2-35815-080-4, notice BnF no FRBNF42703821) == Պարգեւներ == === Մրցանակներ === International Award for Charles Helou Francophonie 1995 What Francophonie for the xxi th century ? Jean Ferré Prize 2008 === Շքանշաններ === 1976: Knight of the Academic Palms 1992: Knight of the Legion of Honor 1995: Knight of Arts and Letters 1996: Knight of the Order of Merit of Benin 1996: Knight of the Order of the Pleiades (under the title of La Francophonie) 2006: Commander of the National Order of Merit == Ծանօթագրութիւններ ==

Քաշունիք

Քաշունիք, Արցախի Հանրապետութեան Քաշաթաղ շրջանին մէջ: Համայնքը կ'ընդգրկէ 3 գիւղ՝ Քաշունիք, Վերին Քաշունիք եւ Մօրաջուր: Քաշունիք համայնքին սահմանային գօտիով կը հոսի Հագարի գետը: Համայնքը հարթավայրային է, ունի 2593.9 հեկտար տարածք, որմէ 1277.2 հեկտար գիւղատնտեսական նշանակութեան, 1184.9 հեկտարը անտառային հողեր են: Բնակիչները հիմնականին մէջ կը զբաղին գիւղատնտեսութեամբ եւ անասնապահութեամբ: Կը ցանեն ցորեն, գարի, հաճար: Գիւղին աշխարհագրական դիրքը եւ բնակլիմայական պայմանները բարենպաստ են շարք մը պտուղներ` ծիրան, դեղձ, նուռ, թութ, արքայանարինջ եւ տանձ աճեցնելու համար: Բնակչութեան թիւը ըստ 2018-ի տուեալներով՝ 70 է` 23 տուն, իսկ 2010-ին՝ 52 էր:1990-ական թուականներու վերջերը, գիւղին բնակչութիւնը աւելի շատ էր: Աւելի քան 80 աշակերտ ունէր դպրոցը, սակայն հետագային ներքին գաղթի եւ արտագաղթի պատճառով բնակչութեան թիւը նուազած է: Գիւղը 2007-էն ի վեր ելեկտրականութիւն ունի, ապահովուած է նաեւ խմելու ջուրով:Թէ՛ շրջվարչակազմին աջակցութեամբ, թէ՛ գիւղացիներուն ջանքերով ամէն տարի որոշ աշխատանք կը կատարուի գիւղին մէջ` ապրելու պայմանները բարելաւելու ուղղութեամբ: == Ծանօթագրութիւններ ==

Թռիչք (թերթ)

«Թռիչք» խորհրդային շրջանի հայկական եռօրեայ թերթ։ Հանդիսացած է Հայաստանի կոմունիստական կուսակցութեան Մարտունիի շրջկոմի եւ աշխատաւորներու դէպուտատներու շրջանային խորհրդային օրգան։ Առաջին անգամ լոյս տեսած է 1965 թուականին, Մարտունիի մէջ։ Լուսաբանած է շրջանի գիւղատնտեսական եւ արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու, հանրապետութեան երկրագործական ինստիտուտի Մարտունիի փորձակայանի, Լիճքի ձկնաբուծարանի աշխատանքները։ Արտացոլած է մշակոյթի, դպրոցական, առողջապահական, կենցաղի, մարզական հարցեր, տուած է գրական էջեր։ «Թռիչք»-ը յաջորդած է «Կոլխոզ-ուղի» (1933-1949), «Կոլխոզային ուղի» (1950-1955), «Կոլտնտեսային ուղի» (1956-1962) պարբերականներուն։ 1962-1965 թուականներուն հրատարակուած է միջշրջանային «Սեւան» թերթը։

Վահի Էօզ

Վահէ Էօզանեան (լատինատառ՝ Vahe Özanyan) աւելի ծանօթ որպէս Վահի Էօզ (լատինատառ՝ Vahi Öz) (3 Նոյեմբեր 1911(1911-11-03), Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 12 Փետրուար 1969(1969-02-12), Պոլիս, Թուրքիա) թրքահայ մեծահամբաւ դերասան Թիւրքիոյ մէջ:Ուսանած է Սամսունի բարձրագոյն վարժարանը։ Բեմ կը բարձրանայ Սամսունի մէջ 1928 թուականին պատանեկան թատրոնով ապա գործերով Halkevi մշակութային կեդրններու մէջ։ Փոխադրուելով Իսթանպուլ կը գործէ տեղւոյն քաղաքային թատրոնին մէջ: Նաեւ կը ծառայէ է Անգարայի ռադիոկայանի դերասանական մասնաճիւղին մէջ 1938-էն 1945 թուականներուն: 1947-ին կը խաղայ իր առաջին շարժապատկերին մէջ՝ Bir Dağ Masalı անունով (Լեռան մը Պատմութիւնը): 1960-ական թուականներուն յայտնի դարձաւ Հորոզ Նուրի (թրքերէն՝ Horoz Nuri) դերով: Իր այս անուն դերին մէջ իրեն կ՜ընկերակցէր Mualla Sürer-ը Bedia դերով եւ այս զոյգը մեծ ժողովրդականութիւն շահած էր երկուստէք դերով։ Բացի դերասանութենէն, ան աշխատած է նաեւ որպէս բեմադրիչ (ռեժիսոր): Իր բեմադրած շարժապատկերներէն են Kan Kardesler (1952), Haci Baba (1965) and Saka ile Karisik (1965): 1968-ին հիմնած է իր անունով թատերական խումբ: Ան մահացաւ քաղցկեղէն եւ թաղուեցաւ Շիշլի Իսթանպուլի Ֆէրիքէօյ գերեզմանատան մէջ։ == Շարժապատկերներ == === Բեմադրիչ === Süt Kuzuları (1952) Kan Kardeşler (1952) Hacı Baba (1965) Saka ile Karisik (1965) === Սենարիստ === Süt Kuzuları (1952) === Դերասան === == Ծանօթագրութիւններ ==

1899 թուական

1899 թուական, ոչ նահանջ տարի, 19րդ դարու 99րդ տարին է == Դէպքեր == == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1899 ծնունդներ Մայիս 23՝ Գէորգ Դաւիթեան , տնտեսագէտ Օգոստոս 13՝ Ալֆրետ Հիչքոք (անգլերէն՝ Alfred Joseph Hitchcock, մ.1980), անգլիացի բեմադրիչ եւ արտադրիչ Օգոստոս 29՝ Ստեփան Թարեան (Թարխարարեան, մ.1954), բեմադրիչ Նոյեմբեր 16՝ Մայքլ Արլէն (անգլերէն՝ Michael Arlen, Տիգրան Գույումճեան, մ.1956), ամերիկացի հայազգի գրագէտ Անստոյգ օրով՝ Անտոն Կազէլ, հայազգի հրապարակագիր, խմբագիր, բանաստեղծ, արձակագիր եւ քաղաքական գործիչ Թովմաս Աճէմեան , զինուորական == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1899 մահեր Ազգային-ազատագրական շարժումի գործիչներ՝ Նոյեմբեր 1՝ Սերոբ Աղբիւր (Վարդանեան, ծն.1864), բեմադրիչ Անստոյգ օրով՝ Գուրգէն Պաղտասար Մալեան (ծն.1878), բեմադրիչ == Ծանօթագրութիւններ ==

Սահակ Ծ. Վ. Օտապաշեան

Սահակ Ծ․ Վ․ Օտապաշեան (1875– 1915), հոգեւորական։ Ծնած է Սվազ 1875-ին։ Արմաշական․Վրդպ․ ձեռնադրուած է 1901-ին։ Կեդրոնական եւ«Նոր Դպրոց» դասաւանդած Հայկ․մատենագրութիւն ու կրօնք. նաեւ ստանձնած՝ծննդավայրին Արամեան վարժարանի տեսչութիւնը:1905 էն ի վեր վարած է տեղապահի եւ առաջնորդի պաշտօններ Սվազ, Ամասիա, Մարզուան, Սամսուն եւ Պրուսա (1912-4 ) որմէ յետոյ անձնուերաբար գաւառ մեկնած՝պատրիարքական հրահանգի մը համաձայն։ Պոլսոյ եւ գաւառի բոլոր աշխարհականներուն ու եկեղեցականներուն մէջէն առաջին զոհը։ Պարտականութեան ճամբուն վրայ ինկած։ == Աղբիւրներ == Յուշարձան 1919, էջ։ 84

Ճարպակալում

Ճարպակալումը հիւանդութիւն մը, որ կրնայ զարգանալ կեանքի որեւէ հանգրուանին։ Ըստ բժիշկներուն, հիւանդութիւնը կրնայ հոգեբանական, բժշկական եւ առողջական լուրջ խնդիրներ յառաջացնել։ Ճարպակալումը կը զարգանայ, երբ մարմինին ընդունած սննդանիւթերուն քանակը կը գերազանգէ իր սպառած ջերմուժին ուժականութիւնը։ Բժշկութեան մէջ ընդունուած է գիրութեան հաշուարկման յատուկ բանաձեւ մը, որ կը կոչուի մարմինի զանգուածը չափանիշ (BMI), որ կը գնահատէ մարդու հասակին եւ կշիռքին յարաբերակցութիւնը։ Ճարպակալում կը համարուի այն երեւոյթը, երբ ստացուած արդիւնքը, այսինքն՝ մարմինի զանգուածի չափանիշը 30-35-էն վեր է։ 1992-էն ի վեր սկսած է կիրարկուիլ ճարպակալման բուժման նոր ճիւղ մը, որ կը կոչուի վարեադրիկ փոխարկական վիրաբուժութիւն (βαριατρική μεταβολισμική χειρουργική)։ Վարոս (βάρος) յունարէն կը նշանակէ կշիռք, իսկ եադրիքի՝ բժշկական։ Այս նոր վիրաբուժութիւնը կը պարունակէ շարք մը տարբեր վիրաբուժութիւններ, ինչպէս՝ ստամոքսի շրջանցում, պոլոնաւորում, օղակաւորում եւ այլն։ == Ճարպակալման իբրեւ հետեւանք յառաջացած հիւանդութիւններ == Ճարպակալումը կը յառաջացնէ շաքարախտի որոշ տեսակ մը, սրտի հիւանդութիւն, զարկերակային գերճնշում, պնդերակութիւն, քոլեսթերոլի բարձրացում, յօդացաւ, ռոմաթիզմ, շարժելու եւ քալելու դժուարութիւն, մկանային ցաւ, շնչառութեան դժուարութիւն, քունի շնչադադար, ուղեղային կաթուած, յետվիրահատական բարդութիւններ եւ դաշտանային խանգարումներ։ Այն անհատները, որոնք արդէն կը տառապին վերոյիշեալ հիւանդութիւններէն, ճարպակալումի պատճառով իրենց հիւանդութիւնները առաւել կը զարգանան։ Ճարպակալումէ տառապողները աւելի կարելիութիւնը ունին զարգացնելու իրենց մէջ կրծքագեղձի, որկորի, ստամոքսի, արգանդի եւ լայն աղիքի խլիրդ, ինչպէս նաեւ ծննդաբերութեան եւ յղութեան դժուարութիւններ։ Մարմնի ճարպը կը գտնուի մարմնի զանազան բաժիններուն մէջ։ Ճարպի քանակը միայն ինք չէ ցուցանիշը վտանգին, այլ ճարպի կուտակման վայրը, օրինակ՝ փորի կամ մարմնի միջին մասը կուտակուած ճարպը աւելի վտանգաւոր է, քան կոնքի մէջ կուտակուած ճարպը։ == Ե՞րբ եւ որո՞նց կ'առաջարկուին այս գործողութիւնները == Այս վիրաբուժութիւնները կ'առաջարկուին այն մարդոց, որոնց մարմինի զանգուածին չափանիշը 30-էն վեր է, եւ որոնք կը տառապին շարք մը հիւանդութիւններէ, ինչպէս՝ շաքարախտ, յօդացաւեր, եւ երբ մարմինի կշիռքին նուազումը առողջական լուրջ անհրաժեշտութիւն կը համարուի։ Այս վիրաբուժութիւնները կ'առաջարկուին նաեւ այն մարդոց, որոնց կշիռքին նուազեցման համար աւանդական միջոցները, ինչպէս՝ մարզանքը, սննդականոններու հետեւումը, դեղահատերը երբեք չեն յանգեցուցած որեւէ դրական արդիւնքի ։ Ճարպակալման վիրաբուժութեան մաս կազմող բաժինները. === Ստամոքսի օղակաւորում === Այս վիրաբուժութեամբ սիլիքոնէ թաղանթով պատուած օղակ մը կը տեղադրուի ստամոքսին վերի բաժինը, որմով ստամոքսը կը բաժնուի երկուքի՝ մեծ եւ փոքր բաժիններու, ստանալով աւազէ ժամացոյցի տեսք։ Այս սիլիքոնէ օղակին տրամագիծին ճշդումը վիրաբուժին հայեցողութեան իբրեւ արդիւնք, հիւանդը քիչ կ'ուտէ եւ շուտ կը յագենայ, որովհետեւ սնունդը նախ կը հաւաքուի ստամոքսին փոքր մասին մէջ, որ անմիջապէս կը փոխանցէ կուշտ ըլլալու զգացողութիւնը։ === Ստամոքսի շրջանցում === Այս վիրաբուժութիւնը կը շրջանցէ ստամոքսը, այսինքն՝ շատ փոքր մաս մը ստամոքսէն առնուելով ուղղակի կը կցուի փոքր աղիքներուն, հետեւաբար հիւանդը ստիպուած կ'ըլլայ քիչ սնունդ ստանալ ու շուտ յագենալ նաեւ կը յագենայ անօթութեան հորմոնը։ === Ներստամոքսային փուչիկի տեղադրում === Վիրաբուժութեան այս եղանակով endoscopy-ի հսկողութեամբ սիլիքոնէ փուչիկը բերանէն կը տեղադրուի ստամոքս եւ հոն կը լեցուի հականեխուած ջուր կամ օդ՝ ստանալով այնպիսի ծաւալ մը, որ կարելի չըլլայ անցնիլ դէպի աղիքներ։ Այս փուչիկը կը տեղադրուի ստամոքսին մեջ 6 ամսուան ժամկէտով, որմէ ետք դիւրութեամբ դուրս կը բերուի ստամոքսէն։ Այս միջոցը կարելի է իրականացնել տարին 1-2 անգամ։ Փուչիկը որոշ տարածք գրաւելով ստամոքսին մէջ, տեւական յագեցած ըլլալու զգացողութիւնը կը յառաջացնէ հիւանդին մօտ եւ կը նուազեցնէ կրկնակի սնունդ ստանալու անհրաժեշտութիւնը։ === Ստամոքսի կցում === Այս վիրաբուժութեամբ ստամոքսը կը վերածուի բարակ խողովակի։ Նոր ստամոքսը ալ հնարաւորութիւն չ'ունենար ընդարձակուելու, հետեւաբար կ'ընդունի քիչ սնունդ, կու տայ շատ յագեցողութիւն եւ կ'արտադրէ քիչ քանակութեամբ անօթութեան հորմոն։ Վիրաբուժութեան այս տեսակը աւելի ապահով եւ արդիւնաւէտ է, քան նախորդը, որովհետեւ ոչ մէկ օտար նիւթ կը տեղադրուի ստամոքսին մէջ։ Այս վիրաբուժութիւնը առաջին անգամ կիրարկուած է 2006-ին։ Այս վիրաբուժութիւնը կը տարբերի միւսներէն անով, որ ստամոքսէն ոչ մէկ բաժին զանց կ'առնուի, այլ՝ զինք իր մէջ ծալելով ծաւալը կը փոքրանայ։ նշեալ վիրաբուժութիւնը ուշագրաւ է իր արդիւնաւէտութեամբ, մանաւանդ որ կողմնակի ազդեցութիւններ գրեթէ չունի, եւ կարելի է ստամոքսը վերականգնել իր նախկին ձեւին՝ առանց որեւէ բարդութեան։ == Բնական միջոցներով ձերբազատիլ ճարպերէն == Հետազօտութիւններէն պարզուած է, թէ Տ. կենսանիւթով հարուստ սնունդը մարմինը զերծ կը պահէ ճարպի կուտակումէ, քանի որ «Օմեկա 3»-ի ճարպաթթուները յատուկ էնզայմներու օգնութեամբ կը նպաստեն կշիռքի նուազումին: Երբեմն անձը կ'ունենայ գաղտնի ճարպակալում, այսինքն` գիրութիւնը բացայայտող ցուցանիշը բնական կ'ըլլայ, սակայն մարմինին մէջ կը գերակշռեն ճարպային հիւսուածքները: Այս պարագային կարգաւորելով սննդակարգը, հետեւելով ֆիզիքական վարժութիւններու կարելի է հասնիլ սպասուած արդիւնքին: == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == «Զգոյշ» Առողջապահական-նախազգուշական պարբերաթերթ, Ա. Տարի, թիւ 2, Մայիս 2015:

Ղեւոնդ Քհնյ. Տէր Ներսէսեան

Ղեւոնդ Քհնյ. Տէր Ներսէսեան, աւազանի անունով՝ Սարգիս, որդի Տէր Ներսէս քահանայ Տէր Ներսէսեանի, ծնած է Կարմուճի մէջ 1880-ին, ըստ իր կենսագրութեան եւ թոռնիկին վկայութեան։ Իր նախնական ուսումը ստացած է Կարմուճի ծխական դպրոցին միայն մանկապարտէզը։ Գրել-կարդալ սորված է քահանայ հօրմէն եւ ինքնաշխատութեամբ։ Պայմաններու բերումով մտած է ազատ ասպարէզ ու հետեւած ջուլհակութեան։ Շուտով սորված է արհեստը եւ նիւթական միջոցներ ապահովելով ձեռնարկած անձնական աշխատանքի։ Երկար տարիներ եկեղեցւոյ ծառայելով արժանացած է դպրութեան աստիճաններուն եւ եղած է ուրարակիր։ Իր քաղցրահունչ ձայնով փնտռուած դպիր մը եղած է եկեղեցւոյ մէջ։ Ամուսնութեան տարիքը բոլորելէ ետք, ընտրած է իր կեանքի ընկերը՝ Պատուելի Յովհաննէսին աղջիկը՝ օրդ. Խանըմը, որուն հետ պսակուած է Կարմուճի մէջ, 1900-ին։ Ունեցած է 5 զաւակներ, որոնցմէ երեքը կը մահանան եւ ողջ կը մնան մանչ մը եւ աղջիկ մը։ Ղեւոնդ Քհնյ. Տէր Ներսէսեան ուղեղային կաթուածի հետեւանքով հիւանդացած է։ Բժշկական դարմանումները անցած են ապարդիւն։ Իրեն համար քահանայագործելը գրեթէ կ'ըլլայ անկարելի։ Հարկադրուած քաշուած է հրապարակէն։ Բերիոյ Թեմի Կրօնական ժողովի տնօրինութեամբ՝ Տէր Ղեւոնդ Տեղափոխուած է Հալէպ բւ պատսպարուած Հայ Ծերանոցին մէջ։ Իր հիւանդութենէն 14 տարի առաջ, 1930-ին, արդէն մահացած էր երէցկինը։ Տէր Ղեւոնդ երկու տարի բժշկական խնամքի տակ ապրած ու վախճանած է 1946-ին։ Իր թաղման կարգն ու վերթին օծումը կատարուելէ ետք, մարմինը ամփոփուած է Հայոզ Ազգ. Գերեզմանատունը: == Ծանօթագրութիւններ ==

Լեւոն Կոջոյեան

Լեւոն Կոջոյեան (24 Սեպտեմբեր 1924(1924-09-24), Քիսլովոտսք, Խորհրդային Միութիւն - 10 Մարտ 2015(2015-03-10), Երեւան, Հայաստան), Հայաստանի արուեստի վաստակաւոր գործիչ, գեղանկարիչ: == Կենսագրութիւն == Լեւոն Կոջոյեան ծնած է 1924 թուականին, Ռուսիա: 1947 թուականին աւարտած է Երեւանի գեղարուեստի ուսումնարանը։ Աշակերտած է Յակոբ Կոջոյեանին: 1952 թուականին աւարտած է Երեւանի գեղարուեստի հիմնարկը, 1968 թուականին սկսկած է դասաւանդել Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանին մէը։ Մահացած է 10 Մարտ 2015-ին, անոր հոգեհանգիստը տեղի ունեցած է 12 Մարտին, Կոնդի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցւոյ մէջ․ իսկ վերջին հրաժեշտը՝ 13 Մարտին, Նկարիչներու միութեան կեդրոնին մէջ։ == Ստեղծագործական գործութնէութիւն == Ստեղծագործած հիմնականին մէջ բնանկարի եւ թեմաթիք պատկերի բնագաւառին մէջ: Գործերը յագեցած են կենսական մեծ լաւատեսութեամբ: «Գարուն», 1958 «Արայի լեռը», 1961 «Աշտարակցի ծերունիները», 1980 «Կէսօր, խոտհունձ», 1986 «Հեծեալը», 2003Գարնանային բնանկարներու շարք՝ «Ծաղկած ծիրանենին», 2000 «Փոթորկից յետոյ», 2001 == Պարգեւներ եւ կոչումներ == Մովսէս Խորենացիի մետալ (2012)։ ՀԽՍՀ արուեստի վաստակաւոր գործիչ (1980)։ == Ծանօթագրութիւններ ==

3 Օգոստոս

3 Օգոստոս, տարուան 215-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 216-րդ) օրն է։ == Դէպքեր == == Ծնունդներ == 1903, Շահան Շահնուր, սփիւռքահայ արձակագիր ու հրապակագիր։ Բուն անունով Շահան Քերեսթէճեան (մահ.՝ 1974)։ == Մահեր == 1865, Գրիգոր Անանեան, արքունի հայ բժիշկ (ծն.՝ 1770)։ == Տօներ ==

Լեարդաթորշում

Լեարդաթորշումը, (cirrhosis) լեարդի ամբողջական եւ վերջնական սպիացումն ու փճացումն է: == Ախտապատճառներ == Լեարդաթորշումը բազմաթիւ լեարդային երկարատեւ հիւանդութիւններու վերջին փուլն է: Տեղի կ'ունենայ շատ դանդաղ եւ թաքուն ձեւով: Լեարդաթորշումով լեարդի արիւնով մատակարարումը կը նուազի եւ լեարդի գործունէութիւնը կը ձախողի, մասնաւորապէս սննդանիւթերու, ներծորոյթներու եւ բնասպիտի արտադրութիւնը կը խանգարուի կամ ալ կը նուազի: Լեարդաթորշումի կարեւորագոյն ախտապատճառներն են` Լեարդի ժահրային հիւանդութիւններ, մասնաւորապէս` լեարդաբորբի A, B, C խմբաւորումները: Լեարդաթորշումի հիմնական պատճառը լեարդաբորբի C խմբաւորումն է: Ալքոլամոլութիւն. չափազանց ալքոլի գործածութիւնը լեարդը կը մատնէ դժուարութեան եւ ան չի կրնար բնական ձեւով կատարել իր դերակատարութիւնը: Լեարդի բջիջները կը փճանան կամ կ'այլափոխուին եւ տեղի կ'ունենայ ճարպի կուտակում եւ մնայուն լեարդաբորբ, որ պատճառ կը դառնայ կանխահաս սպիացումի, ապա` լեարդաթորշումի: Ծինային հիւանդութիւններ. անբնական ծիներու ներգործութեամբ կը յառաջանան լեարդի կարգ մը հիւանդութիւններ, ինչպէս` երկաթագունախտ (hemochromatosis) եւ Ուիլսըն-ի հիւանդութիւն, որոնք ընդհանրապէս կը յայտնուին շատ կանուխ` մանկութեան շրջանին կամ աւելի ուշ: Վարակամերժութեան (Immunity) համակարգի խախտում, որուն պատճառով լեարդը կ'ենթարկուի կրկնովի բորբոքումներու եւ սպիացումի: Որոշ դեղերու եւ ճարտարարուեստական թոյներու ենթակայութիւն: Լեարդի խլիրդներ, որոնք ընդհանրապէս մարմինի այլ օրկաններէ լեարդ փոխակայուած (metastasized) կ'ըլլան: Գիրութիւն: Շաքարախտ: Մաղձածորանի (bile duct) խցում, որուն պատճառով մաղձ չի հասնիր բարակ աղիքներուն: Սիրտի աշխատանքի կրկնովի կաթուած (heart failure): Լեարդի պարկային բնաթելացում (cystic fibrosis):Լեարդաթորշումի ախտանշաններն են` ախորժակի նուազում, յոգնածութիւն, ֆիզիքական ընդհանուր տկարութիւն, ծանրութեան կորուստ, դեղնախտ, քերուըտուք, սրունքներու եւ փորի ջրակուտակում (ascitis), մէզի գոյնի փոփոխութիւն`սրճագոյն մէզ, շփոթութիւն, կեդրոնացումի նուազում, արիւնոտ կղկղանք, մորթային կապտաբիծեր (bruises), ջերմութիւն:Լեարդաթորշումի ախտաճանաչումին համար կը կատարուին՝ բժշկական ընդհանուր քննութիւն, լեարդի գործունէութեան արեան զանազան տեսակի քննութիւններ, մէզի քննութիւն, լեարդի համակարգչային շերտագրական նկարում (CT Scan), լեարդի անդրձայնային նկարում (ultrasound):Լեարդաթորշումէ տառապող անհատը կ'ունենայ շատ մը բարդութիւններ, օրինակ` լայնցած երակներու արիւնահոսութիւն, փորի ջրակալում, շաքարախտի զարգացում, մորթային զարկերկային արիւնահոսում, մորթային կապտաբիծերու յայտնաբերում, կանխահաս դաշտանադադար, մկանային տկարութիւն, երիկամի աշխատանքի խանգարում եւ դադարում, արեան թթուածինի նուազում, լեարդային ուղեղատապ, մահաքուն եւ մահ:Լեարդաթորշումը հիմնական դարման չունի: Սակայն կան որոշ միջոցառումներ, որոնք կը դանդաղեցնեն անոր յառաջխաղացքը: Այս միջոցառումներէն կարելի է յիշել հետեւեալները. ալքոլ չգործածել, աղի գործածութիւնը նուազեցնել, յոգնեցուցիչ աշխատանքէ հրաժարիլ, գործածել քորթիզոն (cortisone), հակաժահրային եւ միզամղիչ դեղեր:Լեարդաթորշումը կարելի է կանխարգիլել` հետեւելով հետեւեալ ցուցմունքներուն. Ալքոլ բնաւ չգործածել, Լեարդի բորբոքումներ չունենալ, Ենթակայ չըլլալ ձեռքբերովի ախտամերժութեան անբաւարարութեան համախտանիշի (AIDS) եւ մարդկային ախտամերժողականութեան անբաւարարութեան ժահրին (HIV), Չունենալ անպաշտպան սեռային յարաբերութիւն` կասկածելի անձերու հետ, Հեռու մնալ քիմիական նիւթերէ, թոյներէ եւ միջատասպան դեղերէ, Պատուաստուիլ լեարդաբորբ A եւ B խմբաւորումներու դէմ, Հետեւիլ առողջապահական սննդականոնի. ուտել առատ պտուղ եւ բանջարեղէն, ճարպ շատ չսպառել, Չգիրնալ, Օրինաւոր մարզանքի հետեւիլ:Լեարդաբորբի A եւ B խմբաւորումները կանխարգիլելի են յատուկ պատուաստներով: Լեարդաբորբի C խմբաւորումը պատուաստ չունի: == Ծանօթագրութիւններ ==

Ժանաօզեն

Ժանաօզեն (ղազ.՝ Жаңаөзен /ʐɑˌŋɑʷøˈzʲen/, նախկինում՝ Նովի Ուզեն), մարզաին ենթարկման քաղաք Ղազախստանի Մանգիստաուի մարզին մէջ։ == Պատմություն == Բնակավայրը քաղաքի կարգավիճակ է ստացելէ 1968 թվականին։ կը գտնուի Մանղըշլաղ պլատոի վրա։ Քաղաքին մէջ կա օդկայան։ 1968-էն մինչեւ 1992 քաղաքը կոչվել է Նովի Ուզեն, իսկ 1992 թվականին անմիջապես Ղազախստանի ներսը քաղաքը կանուանէն Ժանաօզեն, դրանից ելնելով տարբեր օտարալեզու քարտեզներին նույնպես է փոխուերէ անուանումը չնայած նրա, որ պաշտոնապես վերանվանում չէ եղած։ 1989 թուականին ազգային հողի վրա քաղաքին մէջ խոշոր անկարգութիւններ են տեղի ունեցել։ === 2011 թվականի անկարգութիւններ === 2011 թուականի դեկտեմբերի 16–ին Ժանաօզեն քաղաքին մէջ բախումներ են եղեր «Օզենմունայգազ»–ի աշխատակիցներու եւ ոստիկաններոու միջեւ։ Գլխավոր դատախազի խոսքերով՝ խուլիգանների խումբը հարձակուել է խաղաղ բնակիչներիու վրայ, որոնք հավաքվել էին կէտրոնական հրապարակին մէջ՝ տոնելու Ղազախստանի անկախության 20 ամեակի տոնակատարութիւնները։ Իսկ գործադուլ անողները պնդում են, որ ոստիկանութիւնն է առաջինը բռնութիւն կիրառել։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Քիոլնի Տաճար

Քիոլնի տաճար (գերմաներէն՝ Kölner Dom), դասական գոթական ոճով կառուցուած կաթողիկէ տաճար գերմանական Քիոլն քաղաքին մէջ: Աշխարհի ամենաբարձր եկեղեցիներու շարքին մէջ կը զբաղեցնէ երրորդ հորիզոնականը: Անիկա Համաշխարհային ժառանգութեան առարկայ կը հանդիսանայ: Քիոլնի տաճարի կառուցումը ընդգրկած է երկու փուլ՝ 1248-1437 թուականները եւ 1842-1880-ական թուականները: Կառուցումէն ետք տաճարը ունեցաւ 157 մետր բարձրութիւն եւ չորս տարի շարունակ եղած է աշխարհի ամենաբարձր շինութիւնը: Գերմանիոյ ամենաշատ այցելու ունեցող տաճարներէն մէկը կը համարուի: Ամէն օր, միջին տուեալներով, կ'այցելեն շուրջ 20000 այցելուներ: == Պատմութիւն == === Նախակարապետ Եկեղեցիներ === Տաճարի ներկայիս տարածքը, ամենայն հաւանականութեամբ, թերեւս հռոմէական տիրապետութեան ժամանակ, հանդիսացած է Քիոլնի մէջ բնակող քրիստոնեաներու հոգեւոր-կրօնական կեդրոնը: Քաղաքի հիւսիսային մասին մէջ, հարիւրամեակներու ընթացքին, կառուցուած են մի քանի եկեղեցիներ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը նախորդին կը գերազանցէր իր չափերով: Այդ եկեղեցիները կը գտնուէին Քիոլնի վանքերու ու մենաստաններու օղակին մէջ, որ կը հանդիսանար «սուրբ Քիոլնը»: Այդ եկեղեցիներու մնացորդները այսօր կարելի է տեսնել Քիոլնի տաճարի ստորին հատուածին մէջ, ուր կատարուած են հնագիտական ուսումնասիրութիւններ: Այդ տարածքը կ'ընդգրկէ աւելի քան 4000 քառակուսի քիլոմեթր: Ամենահիներէն շատ քիչ բան պահպանուած է: Յայտնաբերուած են միայն յատակի եւ պատի որոշ հատուածներ: Գրեթէ 500-ական թուականներուն կառուցուած պարզունակ աւազանի տակ եղած է ութանկիւն մկրտարան, որուն վրայ կար բալդախին՝ վարագոյր՝ գահի վրայ: 540-ին այստեղ ուղարկաւորուած են կին եւ ութամեայ տղայ մը: Գերեզմանէն յայտնաբերուած թանկարժէք իրերը կը վկայեն, որ մահացածները Մերովինկներ հարստութեան Տէօդեբերտ Ա. արքայի ընտանիքի անդամներն են: Արդէն մի քանի տարի ետք, նոյն վայրին մէջ կը սկսի նոր, աւելի մեծ եկեղեցւոյ շինարարութիւնը: Այդ եկեղեցւոյ սուրբ սեղանի դիմաց դրուած էր քարէ պատրաստած գահը՝ 5.70 մեթր տրամագիծով: Միջերկրածովեան աւազանի եկեղեցիներուն մէջ այդպիսի կառոյցները կ'օգտագործուէին ոչ միայն քարոզներ կարդալու համար, այլեւ հանդիսավոր արարողակարգեր ընելու, օրինակ թագադրում, աստիճաններու դասում: 8-րդ դարու վերջին եկեղեցւոյ արեւմտեան մասին մէջ կառուցուած են օղակաձեւ երգեցողութեան պատշգամներ: Հին տաճարը Քիոլնի ամենամեծ եկեղեցիներէն մէկն էր: Անիկա դարձաւ քիոլնեան եպիսկոպոսութեան նստավայրը: Անոր կեդրոնական նաւի լայնութիւնը կը հասնէր 12 մեթրի: Նավին կցուած էին վեցմետթանոց այլ նաւեր՝ կողքերէն: Կամարաշարով երեք նաւերը կը կապուէին իրարու: Արեւելեան եւ արեւմտեան նաւերուն կը հարէին ցած լայնակի շինութիւններ, որոնց արեւելեան մասին մէջ կը գտնուէին ոչ մեծ պատշգամները: Այդ պատշգամները կ'աւարտէին կիսաշրջանաձեւ խորանով: Արեւելեան պատշգամները նուիրուած էին Մարիամ Աստուածածինին, իսկ արեւմտեանները՝ Սուրբ Պետրոսին: Ատոնց կողքին կային երկու կլոր աշտարակներ: Որոնց առջեւ կը գտնուէր ընդարձակ ներքին բակը՝ շրջապատուած ժամերգութեան համար նախատեսուած կցակառոյցներով: Բակի կեդրոնը կար ջրհոր, որուն պատերը ցայսօր պահպանուած են տաճարի դիմաց գտնուող ստորգետնեայ ինքնաշարժներու կառատան մէջ: === 13-էն 18-րդ Դարեր === 1248-ին Քիոլնի արքեպիսկոպոս Քոնրատ ֆոն Հոխշտադենը դրաւ ապագայ տաճարի առաջին հիմնաքարը: Անիկա դարձաւ եւրոպական պատմութեան մէջ ամենաերկարատեւ շինարարութիւնը: Քիոլնը, Սրբազան Հռոմէական կայսրութեան ամենահարուստ եւ քաղաքականապէս հզօր քաղաքը, որոշում կայացուց ունենալ իր մայր տաճարը՝ օրինակ վերցնելով Ֆրանսայվն: Ու պէտք է կառուցուելիք տաճարի չափերը գերազանցէր մինչ այդ կառուցուած բոլոր տաճարներու մասշտաբներուն: Կար նաեւ մէկ այլ պատճառ նոր եկեղեցի կառուցելու համար: Քիոլնի արքեպիսկոպոս Ռայնալտ ֆոն Դասելը, որ Ֆրիտրիխ Ա. Շիկամորուս կայսեր կանցլերն ու զօրապետն էր, ստացաւ կայսրէն Սուրբ մոգերու մասունքները, որոնք նախքան կը պահուէին Միլանի տաճարին մէջ: 1164-ին Ռայնալտ ֆոն Դասելը մեծ շուքով բերաւ մասունքները Քիոլն: Ատոնց համար աւելի քան տասը տարի պատրաստուեցաւ յատուկ մասունքարան արծաթէն, ոսկիէ եւ թանկարժէք քարերէ: Այդ մասունքարանը՝ Երեք արքաներու, կը համարուի մոզանեան արուեստի դպրոցի գլուխգործոց: Բարձր աստիճանը, որուն հասաւ Քիոլնը արեւմտաեւրոպական քրիստոնէական աշխարհին մէջ այդ մասունքներու հետեւ0անքով, պէտք է կառուցեր համապատասխան մակարդակի տաճար մը: Հիմքի ձեւը, որ կառուցուեցաւ 1248-ին, փոխ առնուեցաւ այդ ժամանակ Ֆրանսայի մէջ կառուցուող եկեղեցիներու ձեւէն: Շինութեան մէջ շատ լոյս ներթափանցելու համար զանգուածային պատերու փոխարէն սկսան կիրառել որմնասիւներ: Իսկ որպէսզի պատերը կարողանան պահել վիթխարի որմնասիւներու ծանրութիւնը, կառուցուեցան յատուկ քառանկիւնի հարթ որմասիւներ եւ կամարներ, այսպէս ըսուած կամարաորմահեցային համակարգ: Այս պարագային կամարները ունէին ոչ թէ կիսակլոր տեսք, այլ կեդրոնը ունէին սրուածքներ, որ թոյլ կու տար հաւասարակշիռ պահել ամբողջ ծանրութիւնը: Այս վիթխարի շինարարական յօրինուածքը պէտք է մարդկանց մօտ յառաջացնէր երկիւղածութեան եւ ակնածանքի պահեր՝ հանդէպ Երկնային արքայութեան: Տաճարի շինարարութիւնը սկսաւ անոր արեւելեան մասէն: Շուրջ 70 տարի ետք կառույցն ու պատշգամներու դրուագումը աւարտեցաւ: Կառուցումը ընթացաւ առաջին ճարտարապետ Կերհարդ ֆոն Ռիլրի գծագիրերի հիման վրայ: Ներքին պատշգամներու յարակից մասերուն մէջ, ուր տեղադրուած է գլխաւոր խորանը՝ սեւ մարմարէ, կը սկսին ճեմասրահն ու անոր պսակաձեւ հարող ժամատները: Ներքին տարածութիւնը զարդարուած է խոյակներով, որոնց վրայ ոսկեջրուած բնանկարագրական տերեւներ են: Մեծ պատուհանները դրուագազարդ են: Ժամատներու շուրջը կառուցուած են կոնտրֆորսներ, որոնք կը յառաջացնեն գետնախարիսխի տպաւորուիուն: Անոնց միջեւ լաւ կը դիտուին գլխաւոր պատշգամներու պատուհանները, որոնք դրուագազարդուած են ճակտոններով: Միայն պատշգամներու եւ անոնց ներքին բաժանումներու կառուցումէն ետք՝ տաճարի հիւսիսային հատուածին մէջ ցարդ գտնուող Քարոլինկներու տաճարի արեւմտեան մասը քանդուեցաւ: 14րդ դարուն կառուցուեցան հարաւային նաւերը եւ Հիւսիսային աշտարակի երկրորդ յարկը: 15րդ դարուն աւարտեցաւ Հարաւային աշտարակի երրորդ յարկը: Այստեղ տեղադրուեցան 1448-49 թուականներուն ձուլուած «Պրետիտոզա» եւ «Սպեցիոզա» անուանումներով զանգերը: Միայն ատկէ ետք սկսաւ կառուցուիլ հիւսիսային կողմնային նաւը: 16րդ դարու սկիզբը աւարտեցաւ կեդրոնական նաւի շինարարութիւնը եւ կապուեցաւ ծածկը: Այսպիսով աւարտեցաւ տաճարի միջնադարեան կառուցման փուլը: == Յուղարկաւորումներ Տաճարին Մէջ == Քիոլնի բոլոր արքեպիսկոպոսները չեն յուղարկաւորուած տաճարին մէջ եւ բոլոր գերեզմանաքարերը չեն տեղափոխուած այստեղ Հին տաճարէն: Տեղափոխուածներու թիւին կը պատկանի արքեպիսկոպոս Գերոյի գերեզմանը (969-976 թուականներ): Արքեպիսկոպոսի սարկոֆագը դագաղով հանդերձ վերայուղարկաւորուած է տաճարի Սուրբ Ստեփանոս ժամատան մէջ: Գերեզմանաքարը կը ներկայացնէ սպիտակ մարմարիոնէ տախտակ՝ ագուցուած կարմիր եւ կանաչ ծիրանաքարով: Սարկոֆագը կը թուագրուի 1265-ին: Անյայտ անձի գերեզմանաքար ալ պահպանուած է Սուրբ Ագնէսի ժամատան մէջ, որ կը թուագրուի մօտաւորապէս 1085-ին: Բոլոր սարկոֆագները տեղադրուած են արեւելեան հատուածին մէջ: Խաչաձեւ ժամատան հիւսիսային պատին այսօր տեղադրուած է արքեպիսկոպոս Էնկելպերտ Ա. (1216-1225) պառկած ֆիգուրը: Անիկա չի համարուիր մահարձան, քանի որ արքեպիսկոպոսի մասունքները մինչեւ 1633 պահպանուած են այն սարկոֆագին մէջ, ուր են Գերոյի մասունքները: Այդ իսկ պատճառով, որպէսզի պահպանուի արքեպիսկոպոսի յիշատակը, կը պատրաստեն այդ արձանը եւ կը տեղադրեն 1665-ին: Այսօրուան վայրը անիկա տեղափոխուած է ընդամէնը 19րդ դարուն: Ի տարբերութիւն միջնադարեան այլ մահարձաններու, այստեղ արքեպիսկոպոսը պատկերուած է եկեղեցական հանդերձով: Արքեպիսկոպոս Քոնրադ Հոխշդատցին (1238-1261), որ 1248-ին տեղադրած է գոթական եկեղեցւոյ հիմքերը, թաղուած է Առանցքայի ժամատան մէջ: Իսկ երբ որոշուեցաւ, որ գերեզմանի վրայ պիտի տեղադրուի երեք մոգերու մասունքներով արկղը, սարկոֆագը տեղափոխուեցաւ Սուրբ Յովհաննէս ժամատուն: 1845-ին տեղադրուած սարկոֆագին մէջ պառկած է արքեպիսկոպոսի պրոնզաձոյլ ֆիգուրը՝ պատրաստած 13րդ դարու գերմանացի վարպետներու կողմէ: Արքեպիսկոպոսը, որ մահացած է 63 տարեկան հասակին, կտակած էր, որ զայն պատկերեն երիտասարդ եւ գեղեցիկ: Վարպետները այդպէս ալ կ'ընեն: Արտասովոր տեսք ունի Ֆիլիփ Հայնսբերգցի արքեպիսկոպոսի (1167-1191) սարկոֆագը: Անոր պառկած ֆիգուրը փորագրուած է կրաքարի վրայ եւ պատուած է ներկի շերտով: Շրջապատուած է պատերու պսակով, դարպասներով: Կենդանութեան օրերուն արքեպիսկոպոսը աշխատած է Քիոլնի պաշտպանական պատերու շինարարութեան վրայ, ուստի, 1330-ին, անոր մահէն 140 տարի ետք, այդպիսի շքեղ գերեզման կառուցած են որպէս երախտիք քիոլնեցիներու կողմէ: Միւս գերեզմաններէն կը տարբերի նաեւ արքեպիսկոպոս Ֆրիտրիխ Սաարվերդենացիի (1370-1414) սարկոֆագը: Անիկա կը պատկերէ արքեպիսկոպոսին պառկած վիճակին մէջ, որուն երկարութիւնը կը հասնի 2.20 մեթրի: Սարկոֆագը տեղադրուած է Աստուածամօր ժամատան մէջ՝ խորանին կից: Այստեղ է նաեւ կոմս Կոթֆրիտ Արսնբերգցիի՝ 1371-ին կառուցած գերեզմանը: Գերեզմանը ճաղավանդակներով առանձնացուցած է, ատիկա եղած է այն նկատառումով, որ մեռեալի հարազատները չվնասեն սարկոֆագը, քանի որ մեռնելէն առաջ կոմսը իր ինչքը կտակած է ոչ թէ իրենց՝ հարազատներուն, այլեւ Քիոլնի արքեպիսկոպոսին: Մինչեւ այսօր ալ, ամէն տարի, Արնսպըրկ քաղաքէն դելեգացիա կու գայ եւ դրասանգ կը զետեղեն կոմսի շիրիմաքարին: == Մասունքներ Եւ Գանձեր == Հին խորանը, որ այսօր Սուրբ հաղորդութեան ժամատունն է, օծուած է 1277-ին Ալպերթ Մեծի ձեռամբ: Անիկա կը գտնուէր տաճարի հիւսիսային հատուածին մէջ ու ունէր եւս կցակառոյց մը, ուր 13րդ դարուն կը պահպանուէին տաճարի գանձերը: Վեցանիստ շինութիւնը, որ ինկած է տաճարի հիմքերուն մէջ, կը ծառայէ որպէս պահոց՝ սուրբ մասունքներու համար: Այս «սրբութիւններու պալատը» որպէս առանձին բաժանմունք, առանձնացուած է պրոնզէ ձուլածոյ թերթիկներով: Տաճարի եւ այդ պալատի միջեւ կը գտնուին մուտքերը եւ տաճարի կրպակը: Գոթական հիմքերու հարեւանութեամբ գտնուող աստիճանները կը տանին դէպի տաճարի ստորգետնեայ հատուածը: «Սրբութիւններու պալատը» վերին յարկին վրայ պատուած է ապակեայ առաստաղով, որմէ կը բացուի տեսարան դէպի տաճարը: Բաժանմունքի կեդրոնում դրուած է Սուրբ Էնկելպըրտի արկղիկը, ուր 1663-ին զետեղուած են 1225-ին մահկանացուն կնքած արքեպիսկոպոսի մասունքները: Տաճարին մէջ կը պահպանուին նաեւ Սուրբ Պետրոսի գաւազանը իր գաւազանագլխիկով, որ կը թուագրուի 4րդ դարուն, Սուրբ Պետրոսի մասունքարանն ու Երեք մոգերու արկղիկը: Գանձարանի հիմնական հաւաքածուն ցուցադրուած է յատուկ ցուցափեղկերու վրայ: Ատոնք կը լուսաւորուին նկուղներու կամարակապ պատուհաններէն: Առաջին ցուցանմուշներէն կը համարուին եպիսկոպոսի ցուպն ու սուրը՝ Քիոլնի արքեպիսկոպոսութեան խորհրդանիշները: Միւս գանձերը կը պատկանին միջնադարեան պատմութեան ժամանակաշրջանին: Ինչպէս նաեւ կան 18րդ եւ 19րդ դարերու նմուշներ: Առաւել հետաքրքրական ցուցանմուշներու շարքին կը դասուին գոթական ծիսակարգային խաչն ու մասունքատուփը: Այս յարկաբաժինին վրայ կը գտնուի նաեւ Երեք արքաներու մասունքատուփ-արկղը եւ առաւել թանկարժէք գիրքերով գրադարանը: Մէկ յարկ վար կը գտնուի վիմագիր արձանագրութիւններու հաւաքածուն: Այստեղ մեկտեղուած է նաեւ եկեղեցական հանդերձներու հաւաքածուն: Մէկ կողմին վրայ այստեղ սենեակը կը խորանայ դէպի հռոմէական պաշտպանական պատը: Իսկ ձախ անկիւնին վրայ անիկա կ'ընդհատուի գոթական հին տաճարի հիմքերու մօտ: Կամարներու տակ գտնուող որմնախորշերուն մէջ կը գտնուին երկու ցուցափեղկեր, որոնց վրայ դրուած են Ֆրանկոնիայի գերեզմաններու պեղումներէն գտնուած գտածոները: Այդ գերեզմանոցին մէջ յայտնաբերուած են 540-ին մահացած կնոջ եւ տղա-երեխայի գերեզմանները Մերովինգներու տոհմէն: Այս յարկին վրայ կը գտնուին նաեւ արձաններ, Սուրբ Պետրոսի միջնադարեան շքամուտքը: Եկեղեցական հանդերձներէն աչքի կ'իյնայ արքեպիսկոպոս Քլեմենս Օգոստոս Բաւարացիի պատուերով կարուած հագուստները՝ «Capella Clementina» անուանումով: Ատոնցմէ մէկը 1742-ին ան ընծայած է եղբօրը՝ արքայ Քառլ Ալպրեխտին: == Երեք Մոգերու Մասունքներ == 1164-ին Հոհենշտաուֆեն արքայոտոհմի կայսր Ֆրիտրիխ Ա. Շիկամորուսը Քիոլնի արքեպիսկոպոս Ռայնալտ ֆոն Դասելին նուիրեց Երեք մոգերու՝ Մելքոնի, Գասպարի եւ Պաղտասարի մասունքները: Այդ ժամանակէն սկսեալ քաղաք սկսան այցելել մեծաթիւ ուխտաւորներ ամբողջ Եւրոպայէն՝ երկրպագելու սուրբ մասունքներուն: Ուխտագնացութիւնները դէպի Քիոլն հսկայական դեր խաղացին ինչպէս կրօնական, այնպէս ալ տնտեսական առումներով: Երեք մոգերու թագերը մինչեւ այսօր ալ կը զարդարեն քաղաքի զինանշանը: 1190-էն մինչեւ 1220 ինկած ժամանակահատուածը Նիքոլաուս Վերդունացին՝ այդ ժամանակներու ամենայայտնի ոսկերիչներէն մէկը, իր արուեստանոցին մէջ ստեղծեց ոսկիէ արկղիկը, ուր պիտը պահպանուէին սրբագոյն մասունքները: Երեք մոգերու մասունքարանը ունի հետեւեալ չափերը. բարձրութիւն՝ 1.53 մեթր, լայնութիւն՝ 1.10 մեթր, երկարութիւն՝ 2.20 մեթր: Արկղի փայտեայ պատեանը պատուած է ոսկեջրած պղնձեայ եւ արծաթեայ թիթեղներով: Ֆիգուրները իրականացուած են քանդակադրոշմի (չեկանկա) եղանակով: Միայն արկղիկի առաջին հատուածը ամբողջութեամբ պատրաստուած է ոսկիէ թերթիկներէ: Եզրազարդերը դրուագուած են ոսկեջրած արծինի թերթիկներով: Յատկապէս տպաւորիչ են փոքրիկ սիւնաշարերը՝ ոսկեջրած արծինով, որոնք նրբօրէն նախշազարդուած են: Արկղիկը զարդարուած է 1000 թանկարժէք քարերով ու մարգարիտներով: Կան 300-էն աւելի անտիկ գեմմաներ ու կամեյաներ, որոնք տուեալ ժամանակահատուածին կը համարուէին ամենաարժէքաւոր զարդերը: Ճիշդ է, արկղիկի պատրաստման համար օգտագործուած են բազմաթիւ թանկարժէք մետաղներ ու քարեր, բայց մեծ է նաեւ ատոր կրօնական յօրինուածքը: Երկայնական հատուածներուն մէջ պատկերուած են հինկտակարանեան արքաները եւ մարգարէները: Վերին հատուածին մէջ կը գտնուին առաքեալները: Այստեղ նրբօրէն կը ցուցադրուի, որ Նոր Կտակարանը կը հիմնուի Հինի վրայ: Ներքեւի մասին մէջ պատկերուած են Քրիստոսի խարազանման եւ խաչելութեան տեսարանները: Իսկ ատոնց վերեւի հատուածին մէջ՝ սուրբ նահատակներ, Դիոկղետիանոսի զօհերը դարձած, նաբորի եւ Ֆելիքսի պատկերներն են ու օրհնեալ Յիսուսի առաքինութիւնները՝ յոյսը, հաւատը եւ սէրը: Արկղիկի առջեւի հատուածի կեդրոնը պատկերուած են Տիրամայրն ու անոր գիրկը՝ մանուկ Յիսուսը: Անոնց ձախէն խոնարհած են երեք մոգերը: Աւելցուած է նաեւ չորրորդ անձը՝ Գերմանիոյ կայսր Օտտոն Դ.ն, որ մեծ հանգանակութիւն տուած է տաճարին ու այդ արկղի պատրաստման: Մարիամ Աստուածածինէն աջ պատկերուած է Յիսուսի մկրտութիւնը Յորդանան գետին մէջ: Իսկ քիչ մը աւելի վեր կը յայտնուի Ահեղ դատաստանի պատկերը: Սուրբ մասունքարանը ունի յատուկ բացուող դռնակ: Ամէն տարի 6 Յունուար-ին, երեք մոգերու յիշատակման տօնին, արկղիկը կը բացուի ու հաւատացեալներուն կը ցուցադրուի ներսը, ճաղերու ետեւը գտնուող սուրբերու գանկերը: Ի դէպ բոլոր երեք գանկերու վրայ ամրացուած են ոսկիէ, թանկագին քարերով թագեր: == Միլանի Տիրամայր == Արքեպիսկոպոս Ռայնալտ ֆոն Դասելը Միլանէն Քիոլն բերաւ Տիրամոր քանդակը: Անիկա այսօր տեղադրուած է Երեք մոգերու մասունքարանէն ոչ հեռու: Տիրամօր արձանը կը համարուի հրաշագործ եւ խորը պաշտամունքի մաս կը կազմէ հաւատացեալներու շրջանին: Այս արձանի նախօրինակը ըստ երեւոյթին այրած է հրդեհի ժամանակ 1248-ին: Իսկ արդէն 1290-ին ստեղծուած է նոր արձանը, որ հասեած է մինչեւ մեր օրերը եւ կը զարդարէ Քիոլնի տաճարը: Արձանը ժողովուրդը կ'անուանէ «Միլանեան մատոննա»: Նախքան անիկա կանգնած էր Տիրամօր ժամատան խորանին: Անոր վրայ կը տարածուէր հարուստ զարդարանքներով ամպհովանին, որուն մէկ հատուածը այսօր ալ կը պահպանուի տաճարի ստորին յարկերուն վրայ գտնուող գանձարաններէն մէկուն մէջ: 19րդ դարուն Մարիամ Աստուածածինի արձանը հանուեցաւ նախկին տեղէն եւ տեղադրուեցաւ նոր, յատուկ պատրաստուած վայրին մէջ: Այդ ժամանակահատուածին կը պատկանին նաեւ արձանի վրայ ագուցուած գայիսոնն ու թագը: Միլանեան Տիրամայրը կը համարուի քանդակագործական արուեստի հիանալի նմուշ մը: Անիկա տիպիկ դասական գոթական ոճի աշխատանք իրմէ կը ներկայացնէ: Անոր ստեղծողները կը համարուին այն քանդակագործները, որոնք կառուցած են տաճարի առաքեալներու քարի արձանները ներքին պատշգամպներուն: Զգուշօրէն եւ վայելչագեղօրէն է Տիրամայրը գրկած է նորածին Քրիստոսը: Կազմուածքը քանդակուած է նրբագեղ ու նուրբ: Հագուստի ծալքերը ուսերէն կը ձգուին մինչեւ ոտքերը: Արձանը ներկուած է խայտաբղետ գոյներով: == Գերոյի Խաչ == Այս երկումեթրանոց բարձրութեամբ կաղնեփայտէն պատրաստած խաչ է, որ եկեղեցւոյ նուիրած է Քիոլնի արքեպիսկոպոս Գերոն (969-976 ): Վերջինս Օտտոն Ա. Մեծ կասեր վստահելի անձն էր ու դեսպանորդը: Խաչի ստեղծման մտահղացումը արքեպիսկոպոսի մօտ յառաջացաւ այն բանէն ետք, երբ վերադարձաւ Բիւզանդիա կատարած այցելութենէն: Այդ ժամանակ մեծադիր խաչելութիւնները թերեւս եւրոպական եկեղեցիներուն մէջ յայտնի չէին: Այս խաչելութեան իւրայատկութիւնը ոչ այնքան անոր հսկայական չափերով պայմանաւորուած է, որքան այդ ժամանակին ոչ բնորոշ պատկերներու իրականութեամբ: Խաչի վրայ կը գտնուի Փրկիչի անկենդան մարմինը: Անոր գլուխը փոքր-ինչ հակուած է դէպի առաջ, իսկ աչքերը փակուած են: Քրիստոսի մարմինի վրայ ակներեւ կը դիտուին մկանները իրենց մանրամասնութեամբ, ջիլերն ու ոսկորները: Քանդակագործը Յիսուսը պատկերզծ է ոչ իր փառքի գագաթնակէտին, այլ մահուան ժամին: Ինչպէս կը հաւատան քրիստոնեաները, Մահը մարդկային ցեղին կը բերէ փրկութիւն: Խաչափայտն ու լուսապսակը դրուագուած են ապակիէ զարդերով: == Թիւեր Եւ Փաստեր == == Լեգենդներ Տաճարի Վերաբերեալ == Տաճարի ճարտարապետ Գերհարդը, որուն ուժերէն վեր կատարած էր շինարարութիւնը, օգնութեան կը դիմէ Սատանային: Վերջինս նոյն պահին կը յայտնուի եւ գործարք մը կ'առաջարկէ. անիկա է՝ ճարտարապետը պիտի կարողանայ կառուցել տաճարը, բայց աւարտէն ետք վաճառելու է հոգին իրեն: Գործարքը պիտի կատարուէր մինչեւ աքաղաղի առաջին կանչը: Ճարտարապետը անել վիճակի մէջ կը գտնուէր, ուստի համաձայնուեցաւ: Սակայն այդ զրուցին թաքուն ականջալուր եղած է ճարտարապետի կինը: Ան որոշում փրկած է ամուսինին հոգին եւ ստանալ շինարարութեան համար անհրաժեշտ գծագիրերը: Առաւօտ շուտ կ'արթննայ, ծուղրուղուի կը կանչէ աքլորի փոխարէն: Սատանան նոյն պահին կը յայտնուի, կու տայ սպասուած գծագիրերը: Սուտը արագ կը բացայայտուի, սակայն արդէն ուշ էր: Գոյութիւն ունի առաջին լեգենդի շարունակութիւնը: Երբ սատանան կ'իմանայ խաբէութեան մասին, կ'ըսէ. «Կու գա՛յ աշխարհի վերջը այն ժամանակ, երբ դրուի այս տաճարի վերջին քարը»: Այդ օրէն մինչեւ հիմա տաճարնը ամբողջութեամբ չէ կառուցուած: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ գրեթէ ամբողջութեամբ ռմբակոծումէն աւերուած էր Քիոլնը, հրաշալի կերպով տաճարը չի տուժեր: == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին Յղումներ == «Տաճարի հատակագիծը, գծագրերը» Պաշտոնական կայք Deutsche Welle gcatholic.org կայքում(անգլերէն) dom-fuer-kinder.de Artikel über den Kölner Dom in koeln-magazin.info Publikationen der Diözesanbibliothek Köln Die Bauphasen des Kölner Domes und seiner Vorgängerbauten (YouTube-Video, 9:59 min) Dokumentation zum Dom (YouTube-Video, 43:45 min) Digitalisierte Archivbestände zum Domstift im digitalen Historischen Archiv Köln Foto der Domfassade Anfang der 50er jahre (digit.wdr.de) Das Geläut des Domes auf wdr.de.Glockenpforte

Արամ Վրոյր

Արամ Վրոյր, (13 Մարտ 1863(1863-03-13), Կոստանդնուպոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 5 Մարտ 1924(1924-03-05), Թիֆլիս, Խորհրդային Միութիւն), հայ մեծ դերասան, լուսանկարիչ եւ գրող: == Կենսագրութիւն == Արամ Վրոյր ծնած է Սկիւտար: Ուսումը ստացած է ծննդավայրի Ճեմարանին մէջ: Հազիւ 16 տարեկան էր, երբ ծնողքը կը գաղթէ Կովկաս, ուր շուտով Վրոյր կը նուիրուի բեմին: Սկզբնական շրջանին բեմական իր փորձերը կ՛ունենան անյաջող ընթացք: Այնուհետեւ, ան տարբեր կը մասնակցի թատերապտոյտներու՝ զանազան խումբերու հետ՝ շրջելով գաւառները: 1884-1885-ին կը գործէ Կարա-Մուրզայի երգչախումբին մէջ: == Թատերական գործունէութիւն == Արամ Վրոյր առաջին անգամ բեմ կը բարձրանայ 1883-ին, Էմին Տէր Գրիգորեանի «Մոգա» թատերախաղին մէջ եւ կը ստանձնէ Գրիգոր Աղայի դերը։ 1886-ին, ան մաս կը կազմէ Թիֆլիսի մէջ գործող դերասաններու խումբին ու կը գործակցի Պետրոս Ադամեանին հետ՝ ստանձնելով փոքր դերեր: 1888-ին կը վերադառնայ Պոլիս: Նոյն ժամանակաշրջանին Պետրոս Ադամեանն ալ Պոլիս կը գտնուէր եւ թատերական խումբ կազմելու աշխատանքը յանձնած էր իր հին վարպետին՝ Պետրոս Մաղաքեանին, ով շրջան մը քաշուած էր բեմական գործունէութենէն: Նոր թատերախումբին միանալու ազատ ու պատրաստակամ դերասաններ չկային. եղած դերասանները հաւաքուած էին Օսմանեան խումբին մէջ, որուն ղեկավարն էր Մարտիրոս Մնակեան եւ ով թոյլ չտուաւ անոնց՝ մասնակցելու Ադամեանի ներկայացումներուն: Արամ Վրոյր ծանօթ էր Ադամեանի խաղացանկին եւ, թատերախումբին միանալով, կարեւոր բաց մը գոցեց: Ադամեանի շուրջ համախմբուած դերասաններով կ'ամբողջանայ թատերախումբը եւ թատրոնը իւրաքանչիւր ներկայացումի ժամանակ կը լեցուի խուռներամ բազմութեամբ: 1889-ին, Պետրոս Ադամեան, Պետրոս Մաղաքեան եւ Վրոյր, քանի մը այլ դերասաններով կը մեկնին Զմիւռնիա՝ թատերապտոյտի եւ1889-ի ձմրան կը վերադառնան Պոլիս: Արամ Վրոյր Խասգիւղի մէջ կը կազմէ թատերասէրներու խումբ մը՝ ժողովրդական քանի մը թատերախաղեր ներկայացնելու համար: Առաջին ներկայացումը կ'ըլլայ «Վարժապետ» թատերախաղը, որ գրուած էր Արամ Վրոյրի եւ Յ. Խնդիրեանի գործակցութեամբ: Վերադառնալով Կովկաս, Արամ Վրոյր կրկին կը բարձրանայ բեմ։ Կը գործակցի բազմաթիւ թատերախումբերու հետ, կը շրջի քաղաքէ քաղաք: 1892-93-ին, կ'այցելէ Պաքու՝ Պոլիսէն ժամանած Ֆէլէկեան քոյրերու եւ դերասան Ալեքսանեանի հետ: Արամ Վրոյրը համար այդ շրջանը կը յատկանշուի զրկանքներով եւ ան Պաքուէն կը հեռանայ պարտքերով: 1895-ի ամառը ան կը թափառի քաղաքէ քաղաք, կ'այցելէ Կովկասի գրեթէ բոլոր հայաբնակ վայրերը ու կը բարձրանայ մինչեւ Խրիմի շրջան: Իր ջանքերով կը յաջողի համբաւ մը շինել՝ իր տեղը ապահովելով լաւագոյն թատերախումբերու մէջ: Ան մասնաւորաբար իր գործունէութիւնը կը ծաւալէ Թիֆլիսի եւ Պաքուի մէջ: Արամ Վրոյր երկրորդ անգամ Պոլիս կու գայ 1909-ի սկիզբը, Օսմանեան սահմանադրութենէն ետք, «Մայսուրեան-Սեւումեան» խումբով: Քանի մը ներկայացումէ ետք, Մարտ 31-ին կը պատահի յետադիմական շարժումը եւ կ'ընդհատուի խումբին գործունէութիւնը: Թատերախումբը կ'անցնի Պուլկարիա, իսկ Արամ Վրոյր ժամանակ մը կը մնայ Պոլիս ու տեղական ուժերով կը կազմէ «Հայ Տրամաթիք Դերասանական Ընկերակցութիւն»ը ու Գումգափուի մէջ կը բեմադրէ «Պէպօ»ն, Պոլսոյ ժողովրդախօսակցական լեզուով եւ ի նպաստ Ատանայի աղէտեալներուն: Արամ Վրոյր քառասուն տարի շարունակ ծառայած է հայ բեմին: == Գրական վաստակ == Արամ Վրոյր գրած է Պետրոս Ադամեանի մասին գրքոյկ մը, որուն մէջ պատմած է իր յուշերը: Գրած է նաեւ յօդուածներ եւ թատերախաղեր: 1907-էն սկսեալ հրատարակած է «Յուշարար» պարբերաթերթը, որ նուիրուած էր հայ թատրոնին, իր շուրջ ունենալով աշխատակիցներու հոյլ մը, ինչպէս՝ Լէօ, Գրիգոր Աւետեան, Ամիրան Մանդինեան, Սեւումեան, Պ. Տիրացեան, Էմին Տէր Գրիգորեան, Թորամանեան եւ ուրիշներ: Ան նաեւ գրած է բազմաթիւ թատերախաղեր: == Լուսանկարչական գործունէութիւն == Արամ Վրոյր հայ գեղարուեստին համար կատարած է այլ կարեւոր աշխատանք մը, լուսանկարելով Անիի աւերակները, որոնք այսօր ունին արխիւային ու փաստագրական մեծ կարեւորութիւն: == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == «Թատերական Դէմքեր», Նշան Պէշիկթաշլեան, Հրտրկ. Գէորգ Մելիտինեցի Գրական մրցանակի թիւ 4, էջ 887-892

Մելքոն Սուքիասեան

Մելքոն Սուքիասեան, (1860-ին, Խարբերդի Չմշկածագ նահանգի Միատուն գիւղէն։ Ուսումը ստացած է Պոլսոյ Կեդրոնական Վարժարանին մէջ։ Ապա՝ 1878-ին, Ֆրանսա, տոքթ. Տաղաւարեանի, Աղաթօն Պէյի եւ Զաքարեանի հետ հետեւած է Կրինիոնի երկրագործական դասընթացքներուն, որոնք այս մարզի Թուրքիայէն Ֆրանսա գացող առաջին ուսանողները եղած են։ Վերոյիշեալ համալսարանէն շրջանաւարտ եղած է 1881-ին որպէս գիւղատնտեսագէտ։ 1881-83՝ երկու տարի ֆրանսական պետական ագարակները ծառայելէ ետք վերադարձած է Պոլիս, ուր պետական պաշտօնեայ եղած՝ Երկրագործական Նախարարութեան մէջ։ 1884-ին կառավարութիւնը ղրկած է զինք Սելանիկ՝ երկրագործական վարժարան մը հիմնելու։ Հոն Սուքիասեան հիմնած է Սելանիկի այժմու երկրագործական վարժարանը։ Քանի մը տարի ետք վերադարձած է Պոլիս, յետոյ անցած ծննդավայրը՝ ընտանիքը տեսնելու, ուր ամուսնացած է։ Խարբերդի մէջ երկու տարի անհատական ագարակներու հսկելէ ետք դարձեալ կը փոխադրուի Պոլիս, ուրկէ կը ղրկուի Հալէպ 1886-ին որպէս կուսակալութեան երկրագործական տնօրէն։ 1892-ին, Հալէպի կուսակալ՝ Րէուֆ Փաշայի հետ ունեցած մէկ բանավէճին պատճառով դատուելու համար Պոլիս կանչուած է։ Պոլսոյ մէջ դատը շահելէ ետք, նոյն տարին կը փոխադրուի Դամասկոս՝ որպէս ընդհանուր քննիչ, ապա Դամասկոսի կուսակալութեան Տնօրէն եւ ի վերջոյ բովանդակ Սուրիոյ (որ այն ժամանակ կը պարփակէր Հալէպը, Դամասկոսը, Պէյրութը եւ Երուսաղէմը) երկրագործական ընդհանուր տնօրէն։ Սուրիոյ տնօրէնութեան շրջանին կը հիմնէ Միւսլիմիյէի Երկրագործական Վարժարանը: 1909-ին՝ պաշտօնի բերումով կը փոխադրուի իրաք եւ կը հաստատուի Պաղտատ: Երկու տարի ետք դարձեալ կը փոխադրուի Պոլիս, հոնկէ ղրկուելու համար Գասթամունու, հոն ալ երկրագործական վարժարան մը հիմնելու համար։ Հ.Բ.Ը.Մ.ի եւ Դաշնակցութեան առաջարկը չմերժելու համար Գասթամունու չ'երթար եւ կ'անցնի Բաղէշ, որպէսզի այդ կուսակալութեան Սբ. Կարապետ վանքին շրջակայքի հայ գիւղացիներուն մէջ գործնական երկրագործութիւնը տարածէ եւ ազգային երկրագործական հիմնարկութիւն մը հաստատէ։ Բարենորոգումներու առթիւ եւրոպացի քննիչ՝ Հոֆէի հետ, իբր խորհրդական, կը փոխադրուի Տիգրանակերտ, ստանձնելու համար երեք հայկական հանահգներու երկրագործական խորհրդականի պաշտօնը։ Տիգրանակերտի մէջ վրայ կը հասնի Առաջին Աշխարհամարտը եւ Տիգրանակերտ ի հայ երեսփոխան Չրագեանի հետ առաջին անգամ ըլլալով կը ձերբակալուի, կը բանտարկուին ու ապա, որպէս թէ, կը ղրկուին դատավարութեան համար, Տիգրանակերտէն ժամ մը դուրս՝ Տիգրիս գետի ափին երկուքն ալ կը սպաննուին։ Մելքոն Սուքիասեան մօտէն հետաքրքրուած է ազգային կեանքով։ Եղած է Հ.Բ.Ը.Մ.ի անդամ, կուսակցական (դաշնակցական) եւ ամէն գնով ջանացած իր գտնուած զանազան վայրերուն մէջ հայոց վրայ ծանրացող համիտեան ճնշումը թեթեւցնելու պետական բարձր շրջանակի մէջ ունեցած իր ազդեցութեան շնորհիւ։ Թէ՛ որպէս պետական պաշտօնեայ, եւ թէ որպէս հայ՝ իր գործունէութիւնը եղած է շինարար եւ օգտաշատ։ Սիրուած էր իր պաշտօնակիցներէն եւ զինք շրջապատողներէն՝ անխտիր։ Մելքոն Սուքիասեան ունի մէկ քանի անտիպ երկեր՝ «Տիեզերքին Ծագումը» (ֆրանսերէն), «Մարդուս Ծագումն ու Տարուինականութիւնը» (հայերէն) եւ «Դասընթացք Երկրագործական Բարձրագոյն Վարժարաններու» (թրքերէն): Պայքարի մարդը՝ Սուքիասեան, առանց տեսնելու արշալոյսը, շատերու նման զոհ կ'երթայ թուրանական եաթաղանին։ Ունեցաւ վեց զաւակ՝ երեք աղջիկ եւ երեք մանչ, Խորէն, Սուրէն եւ Արամ։ Պրն. Խորէն Սուքիասեան փոխ տնօրէնն է Պէյրութի Կեդրոնական Նամակատան: Տոքթ. Սուրէն Սուքիասեան շրջանաւարտ է Պէյրութի Ֆրանսական Համալսարանէն՝ 1927-ին, ու հաստատուած է Պէյրութ։ Իսկ Արամ Սուքիասեան Ելեկտրագէտ է։ == Ծանօթագրութիւններ ==

17 Յունիս

17 Յունիս, տարուան 168-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 169-րդ) օրն է Տարուան աւարտին կը մնայ 197 օր == Դէպքեր == 1885. ֆրանսական «Իզեր» նաւով Նիւ Եորք հասցուեցաւ Ազատութեան Արձանը == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:17 Յունիսի ծնածներ 1879. Արշակ Ալպօյաճեան (մ.1962, Գահիրէ), բանասէր, գրագէտ հրապարակագիր եւ պատմաբան 1929. Տիգրան Պետրոսեան (մ.1984, Մոսքուա) աշխարհիս ճատրակի կրկնակի ախոյեան == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:17 Յունիսի մահացածներ 1957. Գասպար Կարոյեան (ծն.1884 կամ 1888, Խարբերդի նահանգ) բժիշկ 1969.Գուրգէն Մահարի (Աճէմեան, ծն.1924, Վան, Օսմանեան Կայսրութիւն) բանաստեղծ, գրականագէտ 1971. Պարոյր Սեւակ (Ղազարեան, ծն.1924, Զանգակատուն գ.) բանաստեղծ, գրականագէտ == Տօներ == Իսլանտա՝ Անկախութեան Օր Աւետեաններու օր

Եդուարդ Գօլանճեան

Եդուարդ Գօլանճեան (9 Նոյեմբեր 1880(1880-11-09), Սկիւտար, Պոլսոյ վիլայէթ, Օսմանեան Կայսրութիւն - 12 Յունիս 1957(1957-06-12), Պուխարեստ, Ռումանիա), պոլսահայ բանաստեղծ, Շրջանաւարտ Սկիւտարի Պէրպէրեան գօլէճէն: Իր պատանեկութեան տարիքէն գնահատուած են իր գրական եւ բանաստեղծական բնածին հակումները Ռէթէոս Պէրպէրեանէն, Եղիա Տէմիրճիպաշեանէն, Յ. Մրմրեանէն, Տիգրան Եէլքէնճեանէն, Տիրան Չրաքեանէն, եւայլն: Աշխատակցած է Պոլսոյ գրեթէ բոլոր օրաթերթերուն եւ պարբերական հանդէսներուն («Սուրհանդակ», «Արեւելք», «Բիւզանդիոն», «Մանզումէի Էֆքեար», «Մասիս», «Ծաղիկ», «Հանրազիտակ» եւայլն), Իզմիրի «Հայ գրականութիւն», Ամերիկայի «Արագած» եւայլն: 1900-ին Պոլիս հրատարակուած է իր առաջին բանաստեղծութեանց հատորը, «Արեւելքի Բոցեր»։ Աշխատակցած է նոյնպէս Պոլսոյ ֆրանսերէն «Սթամպուլ» եւ «Լէվանթ Հէրալտ» օրաթերթերուն՝ ֆրանսերէն բանաստեղծութիւններով։ Աշխատակցած է նոյնպէս հնչակեան զանազան տարեգրքերու եւ Թէոդիկի «Ամէնուն Տարեցոյց»ին, ինչպէս նաեւ Արտաւազդ Արք. Սիւրմէեանի «Տաթեւ» տարեցոյցին: «Արեւելք», «Մասիս» եւ «Հայ գրականութիւն» թերթերուն մէջ, ինչպէս նաեւ «Լոյս» շաբաթաթերթին եւ «Ոստան» պարբերաթերթին մէջ երկար ուսումնասիրութիւններ եւ թարգմանութիւններ ունի Մաքս Նորտաուի, Ֆրիտրիխ Նիցչէի, Սփէնսըրի, Ժէռար տը Նէրվալի, Վերհառնի, Թոլսթոյի, Թուրկէնիեւի, Ֆէլիքս լը Տանթէքի, Մէչնիքովի, Պետրոս Դուրեանի եւ այլոց մասին: Ունի շատ մը անտիպ բանաստեղծութիւններ հայերէն եւ ֆրանսերէն, ինչպէս եւ թատերախաղեր: Եգ. Գոլանճեան ֆրանսերէնի թարգմանած է Ռուբէն Զարդարեանի «Ցայգալոյս» հատորը: 1922 Սեպտեմբերին անցած է Պուքրէշ։ 1923-1924-ին աշխատակցած է կանոնաւորաբար Յ. Ճ. Սիրունիի «Նաւասարդ» գրական հանդէսին, Հ. Մկրտչի Պօտուրեանի «Դիցաւան»ին: Իր գրչանունները եղած են Վ. Մելքոնեան, Աոկլէպիոս, Ոլէանտր, եւայլն։ == Աղբիւրներ == Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1938, Պուքրէշ, Հատոր Գ., էջ 568:

Սեն Ժոզեֆ Համալսարան

Պէյրութի Ֆրանսական Բժշկական Համալսարան, (1888, այժմ՝ Պէյրութի Սեն Ժոզեֆ Համալսարան, ֆրան.՝ Université Saint-Joseph de Beyrouth) հիմնուած՝ Ֆրանսական պետութեան կողմէ: == Պատմութիւն == Համալսարանին բացումէն առաջ, Ֆրանսական պետութեան ներկայացուցիչ Ժիւլ Ֆէրիի եւ Սուրիոյ Յիսուսեան կրօնաւորներու միջեւ գոյացած համաձայնութեան մը հիման վրայ՝ 1883-ին, Պէյրութի մէջ, Սեն Ժոզէֆ համալսարանին պատկանեալ շէնքերուն մէջ, կը բացուի Բժշկական Ֆրանսական Դպրոցը (École Française de Médecine), որ ունէր չորս դասախօս եւ տասնմէկ ուսանող: 1889-ին, դեղագործութեան դպրոց մը կը յարակցուի նոր համալսարանին եւ կը բաժնէ անոր բոլոր մենաշնորհները: Յաջորդ տարիներուն՝ Պէյրութի Համալսարանը արագօրէն կը յառաջդիմէ եւ կը բարգաւաճի, այնքան որ 1912-ին նեղ կու գայ հին դպրոցին տեղը եւ կը փոխադրուի մասնաւորաբար իրեն համար կառուցուած եւ սարքաւորուած ընդարձակ շէնքերուն մէջ: Հոկտեմբեր 1914-ին անիկա ունէր 12 դասախօս, 10 գործնական աշխատանքի եւ դարմատուներու վարիչներ (Chefs de travaux et chefs de clinique) 355 ուսանող, որոնցմէ 305-ը՝ բժշկութեան եւ 50-ը՝ դեղագործութեան: 1914-1918-ի համաշխարհային պատերազմը կը կասեցնէ անոր սլացքը: Համալսարանը կը վերաբացուի 1919-ի գարնան, մէկ տարուան ընթացքին ունենալով շուրջ 250 աշակերտ, եւ պահ մը ընդհատուած կանոնաւոր աշխատանքները կը վերսկսին: Թեկնածուներու խուժումը, յատկապէս բժշկութեան ուսանողներու՝ տնօրէնութիւնը կը հարկադրէ հաստատելու մուտքի քննութիւն մը (1940), սահմանափակելու համար թեկնածուներուն թիւը: Պէյրութի Սեն Ժոզեֆ Համալսարանը ազատ համալսարան մըն է: Համալսարանին անուանակիր դասախօսները պաշտօնի կը հրաւիրուին Ֆրանսայի արտաքին գործոց նախարարութեան եւ ընդհանուր տնօրէնին փոխադարձ համաձայնութեամբ: 1885-1914, ապա՝ 1911-1929 թուականներուն՝ բժշկական եւ գործողութեան գործնական դասերը համալսարանի դասախօսներուն կողմէ աւանդուած են «Սաքր-քէօր» (Sacre Coeur) հիւանդանոցին մէջ, որ կը պատկանի Գթութեան Քոյրերուն: 1921-էն մինչեւ 1 Յունուար 1924 նոյն դասերը աւանդուած են համալսարանին դասախօսներուն կողմէ՝ Սեն-Ժորժ (Saint George) հիւանդանոցին մէջ, որ կը կառավարուէր այն օրերու Լիբանանի Առողջապահութեան եւ Աղքատախնամ Վարչութեան կողմէ, ըստ նախապէս գոյացուած համաձայնութեան: Ուսանողները հոն կը կատարէին ներքնաբժիշկի պաշտօն: 29 Մայիս 1923-ին տեղի կ'ունենայ պաշտօնական բացումը Օթել Տիօ (Hôtel Dieu) հիւանդանոցին, որ կը պատկանի Ֆրանսական կառավարութեան, ուր կը դասաւանդուին գործողութեան, գլխու, աչքի, մորթային հիւանդութեան եւ ներքին բժշկութեան գործնական եւ փորձառական մասերը: Քննութիւններուն փայլուն յաջողութիւն արձանագրող ուսանողները նոյն հաստատութեան մէջ կը ստանձնեն մնայուն եւ այցելու բժիշկի պաշտօններ: 1895-1914 դասախօսներ կամ դարմանատուներու պատասխանատու վարիչներ յաջողած են վարել ընդհանուր բժշկութեան, գործողութեան եւ ակնաբուժութեան բազմաթիւ դարմանատուներ: Աղքատախնամ Վարչութեան պատկանող բազմաթիւ դարմանատուներ, 1920-ին յանձնուած են յիշեալ դասախօսներուն եւ պատասխանատու վարիչներուն: Այդ դարմանատուները այժմ կը գործեն Աղքատախնամ Վարչութեան բժիշկներու միջոցով: 1933-էն ի վեր, բազմաճիւղ դարմանատուն մը՝ ներքին բժշկութեան, գործողութեան, ակնաբուժութեան, գլխու բժշկութեան եւ հոգեբուժութեան կը գործէ Օթել Տիոյի կից: 1896-էն ի վեր Մայրանոց մը, իր յարակից բոլոր մասերով՝ մաս կը կազմէ համալսարանին: 1913-ին, համալսարանին նախաձեռնութեամբ հաստատուած է կատաղութեան դէմ պայքարելու կաճառ մը: 1919-էն ի վեր, Քիմիաբանական եւ Մանրէաբանական զոյգ կաճառներ կը գործեն համալսարանին հովանիին տակ՝ շնորհիւ Լիբանանի կառավարութեան հետ կնքուած համաձայնութեան: Նոյեմբեր 1920-ին հաստատուած է, դարձեալ այս համալսարանին մէջ՝ Ատամնաբուժական Դպրոցը: Հոկտեմբեր 1922-ին բացուած է Մանկաբարձութեան դպրոցը, իբրեւ յարակից մաս Մայրանոցին: 1925-ին, Ֆրանսական իշխանութեան օրով, Օթել Տիոյի շրջափակին մէջ կը կառուցուի քաղցկեղի եւ այլ հիւանդութիւններու դէմ բնագիտական միջոցներով (ճառագայթ, եւ այլն) պայքարելու մասնայատուկ բաժինը, ուր համալսարանական ուսանողները մինչեւ օրս կը կատարեն նոյն ճիւղերուն վերաբերեալ ախտաճանաչման իրենց փորձերը: 1927-ին կը հաստատուի բժշկական ուսման համար նախապատրաստական դասարան մը՝ յար եւ նմանը՝ Ֆրանսայի Գիտական Համալսարաններու P.C.B.-ին: Մինչ այդ՝ նոյն դասարանին դասերը կ'աւանդուէին բժշկութեան առաջին դասարանին մէջ: 1929-էն ի վեր ուսանողները կ'այցելեն Մայրանոցը եւ կը քննեն նորածինները: 1932-1940 Ընկերային Առողջապահութեան ձրի բուժարան մը գործի լծուելով, աշխատած է համախմբել թոքախտի դէմ պայքարելու կոչուած ճիգերը: 9-13 Մայիս 1938-ին Ֆրանսական Բժշկական Համալսարանին մէջ կայացած է բժշկական համագումարը, որ մեծ արձագանգ գտած է Միջին Արեւելքի մէջ: Այդ համագումարին տրուած դասախօսութիւնները հրատարակուած են «Մասօն» գրատան կողմէ, երկու հատորներով: 1939-1945-ի պատերազմին, դասաւանդութիւնները շարունակուած են բնական ընթացքով: Միայն մէկ անգամ, 1941-ին, պատերազմական վիճակը պատճառ դարձած է, որ տարեվերջի քննութիւնները որոշեալ թուականէն առաջ տեղի ունենան: 1942-ին, հաստատուած է Հիւանդապահութեան Դպրոցը, որ այժմ կը գտնուի համալսարանին պարտէզին մօտ, Տամաս պողոտային վրայ: Գաղթական հայերու համար հիմնուած ձրի դարմանատունը՝ 1944-ին փոխադրուած է Պուրճ Համուտ: Մեծ թիւով հիւանդներ դարմանուած են հոն, ուր բժշկական ուսանողներն ալ փորձառութիւն ձեռք կը ձգեն եւ աւելի կը հմտանան քան հիւանդանոցներու ասպասարկութիւններուն մէջ: Համալսարանը տարիներու ընթացքին սովորութիւն ունէր հրատարակելու բժշկական տարեգիրքեր, որոնք պատերազմին հետեւանքով կ'ընդհատուին: 1950-ական թուականներուն անոնք լոյս կը տեսնէին՝ «Միջին Արեւելքի Բժշկական Հանդէս» անունով: == Աղբիւրներ == Թարգմ. Յ., «Բժիշկ» բժշկական եւ առողջապահական ամսաթերթ, Ա. տարի, Պէյրութ, 1955-1956, էջ 26-27:

Մոնս Զելմերլօ

Մոնս Փիթըր Ալպերթ Զելմերլով (շուէտ.՝ Måns Zelmerlöw, 13 Յունիս 1986(1986-06-13), Lund Cathedral parish, Լունդի կոմունա, Մալմյոհուս համայնք, Շուէտ, 1986, Շուէտ), շուէտացի երգիչ, հեռատեսիլի հաղորդավար է։ Ան ծանօթութիւն ձեռք բերաւ 2005-ին՝ մասնակցելով շուէական «Սուփըրսթար» նախագիծին, ուր զբաղեցուց հինգերորդ դիրքը, այնուհետեւ մասնակցեցաւ շուէտական «Պարահանդէս» պարային նախագիծի առաջին եթերաշրջանին, ուր յաղթանակ տօնեց, եւ 2007-ին "Cara Mia" (Իմ սիրելի) երգով, որով ալ ներկայացավ այդ տարուան Melodifestivalen երգի մրցոյթին։ 2011-2013-ին ան եղած է Allsång på Skansen երաժշտական փառատօնի հաղորդավար։ 2007-ին, 2009-ին եւ 2015-ին մասնակցած է Melodifestivalen։ 2015-ին, զայն յաղթելով, ստացաւ իրաւունք ներկայացնելու Շուէտը Եւրատեսիլ 2015 երգի մրցութին իր "Heroes" (Հերոսներ) երգով։ Ան Եւրատեսիլի եզրափակիչ հանգրուանին հաւաքած է 365 կէտ եւ ճանչցուած է այդ մրցոյթին յաղթող։ == Կեանք Եւ Ասպարեզ == Մոնս Զելմերլով ծնած է 1986-ին Շուէտի Լունտ քաղաքին մէջ։ Զելմերլովը երաժշտական կրթութիւն ստացած է Լունտի աւագ դպրոցին մէջ եւ եղած է դպրոցի երգչախումբի անդամ։ 2002-ին Մալմոյի մէջ խաղացած է տարբեր օփերեթներու մէջ։ Զելմերլովը հասարակութեան առջեւ ներկայացաւ 2005 թուականին՝ մասնակցելով շուէտական «Սուփըրսթար» նախագիծի երկրորդ եթերաշրջանին։ 8 շաբաթներէ ետք ան հեռացուեցաւ մրցոյթէն եւ գրաւեց հինգերորդ դիրքը։ 2006 թուականին ան մասնակցեցաւ շուէտական «Պարահանդէս» պարային նախագիծի առաջին եթերաշրջանին Մարիա Քարլսոնի հետ միասին, ուր անոնք յաղթանակ արձանագրեցին։ Նոյն տարուան ընթացքին Մոնսը մասնակցեցաւ Grease միւզիքլի շուէտական տարբերակին։ Որպէս արդիւնք իր առաջին ձայնասկաւառակը թողարկելու համար ան պայմանագիր ստորագրեց M&L Records-ի հետ, որ Warner Music Group-ի ստորաբաժանումներէն է։ 2007-ին ան մասնակցեցաւ Եւրատեսիլ 2007 երգի մրցոյթի շուէտական նախընտրական փուլին՝ Melodifestivalen 2007-ին, ուր հասնելով եզրափակիչ՝ զբաղեցուց երրորդ դիրքը։ Մրցոյթին ան կը ներկայանար իր "Cara Mia" (Իմ սիրելի) երգով, որ թողարկուեցաւ որպէս մեներգութիւն եւ տեղ գտաւ Մոնսի առաջին ձայնասկաւառակին՝ Stand by For...-ին մէջ։ Ձայնասկաւառակը զբաղեցուց առաջին դիրքը Շուէտի մէջ, անոր 4 երգեր թողարուեցան որպէս մեներգութիւններ եւ Շուէտի մէջ ընդգրկուեցան Լաւագոյն 50 երգերու ցանկին մէջ։ Stand by For...-ը 2007-ին թողարկուեցաւ նաեւ Լեհաստանի մէջ։ 2007-ին որպէս հաղորդավար հանդէս եկաւ Lilla Melodifestivalen 2007-ին։ Նոյն թուականին մասնակցեցաւ Footloose միւզիքլին՝ մարմնաւորելով Թոմին։ Մոնսը շարք մը նշանաւոր շուէտացի երգիչներու հետ հանդէս եկաւ Սթոքհոլմի եւ Կոթենպուրկի մէջ։ 2009-ին Մոնսը կրկին մասնակցեցաւ Melodifestivalen-ին այս անգամ "Hope & Glory" (Յոյս Եւ Փառք) երգով։ Յաջող անցնելով կիսեզրափակիչը՝ ան եզրափակիչ հանգրուանին զբաղեցուց 4-րդ դիրքը՝ դատական կազմին կողմէ ստանալով բազմաթիւ ձայներ։ Նոյն տարուան ընթացքին ան թողարկեց իր երկրորդ ձայնասկաւառակը՝ MZW-ն, որ առաջինը ճանչցուեցաւ շուէտական ալպոմներու չարթին մէջ եւ թողարկուեցաւ նաեւ Լեհաստանի մէջ։ 2009-ի ամրան Մոնսը հանդէս եկաւ շրջագայութիւններով Շուէտի մէջ։ 2010-ին Մոնսը՝ որպէս հաղորդավար, հանդէս եկաւ Melodifestivalen 2010-ին՝ հիւրընկալելով բոլոր ցուցադրութիւնները։ 2013-ին ան սկսաւ աշխատիլ իր երրորդ Barcelona Sessions ձայնասկաւառակին վրայ։ Մինչեւ թողարկումը ան հանդէս եկաւ քանի մը մեներգութիւններով, որոնցմէ էին "Broken Parts" (Կոտրած Յատուածներ) , "Beautiful Life" (Գեղեցիկ Կեանք) , "Run For Your Life" (Վազէ' Կեանքիդ Համար) , "Parallels" (Զուգահեռներ) երգերը։ Ձայնասկաւառակը թողարկուեցաւ 2014-ի Փետրուարին։ Մոնսը հանդէս եկաւ նաեւ Melodifestivalen 2013-ին, սակայն այս անգամ որպէս երգահան։ Իր "Hello Goodbye" (Ողջոյն, ցտեսութիւն) երգը եզրափակիչ չհասաւ։ Անիկա կը կատարէին Էրիք Սեկերսթետը եւ Թոն Տեմիլը։ 2013-ին Մոնսը հանդէս եկաւ նաեւ նաեւ շուէտական Spök միւզիքլին մէջ։ Զելմերլով անգամ մը եւս մասնակցեցաւ Melodifestivalen-ին 2015 թուականին։ Ան եզրափակիչին յաղթեց 288 կէտով եւ իրաւունք ստացաւ ներկայացնելու Շուէտը Եւրատեսիլ 2015 երգի մրցոյթին իր "Heroes" (Հերոսներ) երգով։ Նոյն մրցոյթին ան կը մասնակցէր նաեւ որպէս "Det rår vi inte för" երգի հեղինակ, որ կը կատարուէր Պեհրանկ Միրիի կողմէ, սակայն այս երգը հասաւ մինչեւ Երկրորդ շանս փուլ։ Եւրատեսիլ 2015–ի եզրափակիչի քուէարկութեան արդիւնքին մէջ Մոնսը կը հաւաքէ 365 կէտ եւ կ'ըլլայ յաղթողը։ == Անձնական Կեանքը == Զելմերլովը ունի մէկ կրտսէր քոյր։ 2008-2011 թուականներուն լրատուամիջոցներու կողմէ աշխուժօրէն կը լուսաբանուէր անոր եւ շուէտացի բնորդ եւ երգչուհի Մարի Սերնեհոլտի սիրավէպը։ 26 Դեկտեմբեր 2004-ին Մոնսը իր ընտանիքի հետ Թայլանտի մէջ փրկուած է Հնդկաց ովկիանոսի մէջ տեղի ունեցած ցունամիէն։ == Սկաւառակներ == «Stand by For...» (2007) «MZW» (2009) «Christmas with Friends» (2010) «Kära vinter» (2011) «Barcelona Sessions» (2014) «Perfectly Damaged» (2015) == Ծանօթագրութիւններ ==

Մշոյ Սուլթան Ս. Կարապետի վանք

Գլակայ վանք (Մշոյ Ս. Կարապետ, Իննակնեան վանք), վանքային համալիր Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Տարօն գաւառին մէջ (այժմ՝ Թուրքիոյ տարածքին մէջ), կը գտնուի Աշտիշատէն ոչ հեռու, եղած է հեթանոսական մեհենատեղի, որ վանքի վերածուած է քրիստոնէութեան ընդունման օրերուն՝ Դ.դար։ == Պատմութիւն == Մշոյ Սուլթան Ս. Կարապետի վանքը կը գտնուի Մշոյ հիւսիս-արեւմտեան կողմը, Քարքէ լերան հարաւ-արեւելեան լանջին: Ըստ աւանդութեան, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Գիսանէի եւ Դեմետրի հեթանոսական մեհեանները կործանելէ ետք նոյն վայրին վրայ կը կառուցէ վանք մը, հոն զետեղելով Ս.Կարապետին եւ Աթանագինէս եպիսկոպոսին նշխարները: Առաջին վանահայրը եղած է Զենոբ Գլակ, եւ անոր անունով ալ հետագային վանքը կոչուած է Գլակայ վանք: Վանքը ունէր ընդարձակ կալուածներ եւ Տարօնի, Վարդոյի, Ճապաղջուրի, Խնուսի ու Պուլանըխի գիւղացիներէն պտղի կը հաւաքէր: Տարօնի առաջնորդութիւնը եւ Ս. Կարապետի վանքին վանահայրութիւնը ստանձնելով Մկրտիչ Խրիմեան վարդապետ առաջին հերթին Սեպտեմբեր 1862-ին Ս. Կարապետի վանքին մէջ Ժառանգաւորաց վարժարան մը բացած է: Շրջակայ գիւղերէն տասնեակ մը պատանիներ հաւաքուած են հոն, որոնց դաստիարակութիւնը Գարեգին Սրուանձտեանցին եւ Յակոբ Աղուանեանին յանձնուած է: Մկրտիչ վարդապետ նոր կարգ ու կանոն հաստատած է վանքին մէջ, վերակազմած՝ վանական կեանքը եւ վերահսկողութեան տակ առած՝ տնտեսական գործերը: Վանահօր հսկողութեամբ կազմուած է վանական տնտեսական խորհուրդ մը: == Ս. Կարապետի վանքը՝ հոգեւոր եւ մշակութային կեդրոն == Ս. Կարապետի վանքը հոգեւոր, մշակոյթի ու գրչութեան մեծ կեդրոն եւ սրբատեղի եղած է եւ Ս. Էջմիածինէն ետք իր հեղինակութեամբ երկրորդը կը նկատուէր, արժանանալով մենաստաններու մայրաքաղաք կոչումին: Պարսպապատ մենաստանը եւ շրջակայ անտառները թշնամիներու յարձակումներու եւ կոտորածներու ատեն շրջակայ գիւղերու բնակիչներուն համար փրկութեան տապան եղած են: == Ս. Կարապետի վանքը՝ ուխտատեղի == Ս. Կարապետ մեծ ուխտատեղի էր: Հոն մեծ տօնախմբութիւններ կը կազմակերպուէին Վարդավառին եւ Ս. Աստուածածնայ Վերափոխման տօներուն, երբ տեղի կ'ունենային նաեւ ձիարշաւներ, լարախաղացութիւններ եւ գուսաններու մրցոյթներ եւ կը կազմակերպուէին տօնավաճառներ: Մեծաթիւ մատաղցու կենդանիներ կը զենէին եւ մատաղ կը պատրաստէին ու կը բաժնէին: Տօնախմբութիւններուն կը մասնակցէին մինչեւ հեռաւոր գաւառներէ եւ երկիրներէ ժամանած բազմահազար ուխտաւորներ: Ս. Կարապետ մուրազատու էր, ամենաբոյժ եւ շնորհ պարգեւող: Ս. Լուսաւորիչի աղբիւրը, որ ըստ աւանդութեան կառուցուած էր Տրդատ Մեծ թագաւորին կողմէ, եւ ուր Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ բազում քրիստոնեաներ մկրտած էր, ամէն ցաւ կ'ամոքէր, կը բժշկէր եւ մարմնական արատները կը բուժէր: Ս. Կարապետի ուխտագնացութեան նուիրուած շատ երգեր պահպանուած են ժողովրդային բանահիւսութեան մէջ: == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Յովհան Մամիկոնեան, Պատմութիւն Տարաւնոյ։ == Գրականութիւն == Տրդատ եպս. Պալեան, Հայ վանորայք, հրատարակութեան պատրաստեց Կարինէ Աւետեան, Ս. Էջմիածին, 2008։ Հ. Համազասպ Ոսկեան, Տարօն-Տուրուբերանի վանքերը, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1953, 269 էջ։

Հռիփսիմեան Օրիորդաց Դպրոց (Պաքու)

Պաքուի հայկական Հռիփսիմեան օրիորդաց միջնակարգ դպրոց, հայ աղջիկներու համար բացուած ամենահին դպրոցներէն է։ Հիմնուած է 14 Յունիս 1869-ին, փաստաթուղթի մը համաձայն 1870-ին։ Պահուած է Պաքուի մարդասիրական ընկերութեան հաշուին։ 1872-ին ունեցած է նախապատրաստական եւ առաջին դասարաններ, որոնց մէջ միասին սորված են 36 հայ աղջիկներ։ Նախապատրաստական շրջանին անցած են հայոց լեզուով ընթերցանութիւն եւ վայելչագրութիւն, քրիստոնէական վարդապետութիւն, ռուսաց լեզուի ընթերցանութիւն եւ վայելչագրութիւն, թուաբանութեան առաջին մասը, ձեռագործութիւն եւ երգեցողութիւն։ Առաջին դասարանին մէջ անցած են հայերէնի քերականութիւն, թարգմանութիւն գրաբարէն աշխարհաբար, քրիստոնէական վարդապետութիւն եւ սրբազան պատմութիւն, ազգային պատմութիւն, ռուսաց լեզուի ընթերցանութիւն, թարգմանութիւն եւ վայելչագրութիւն, ռուսաց լեզուով՝ թուաբանութիւն, աշխարհագրութիւն եւ բնական գիտութիւն, ձեռագործութիւն եւ երգեցողութիւն։ 1885-ին փակուած է։ Վերաբացուած է 1886 Սեպտեմբերին՝ Պաքուի մարդասիրական ընկերութեան շէնքին մէջ, մնալով երկդասեան իգական դպրոց։ 1888-89 ուսանողական տարուան ընթացքին ունեցած է 137 աշակերտուհի։ Ըստ ընկերային դրութեան անոնք բաժնուած են այսպէս. հոգեւորականներուն աղջիկները՝ 6, ազնուականներունը՝ 7, աստիճանաւորներունը՝ 10, վաճառականներունը՝ 73, արհեստաւորներունը՝ 50, երկրագործներունը՝ 3։ Թոշակ վճարած են 89, անվճար սորված են 48 հոգի։ Փոխադրուած են յաջորդ դասարաններ՝ 87, մնացած են 43 հոգի։ 1896-ի երկրորդ փակումէն առաջ ունեցած է 250 աշակերտուհի։ Վերաբացուած է 1906-ին։ 1908-09 ուսանողական տարին եղած է իգական երկդասեան դպրոց, ուր սորված են 368 հայ աղջիկներ։ 1911-12 ուսանողական տարին դարձած է եօթնամեայ դպրոց, սակայն աշակերտուհիներուն թիւը նուազած է, իջնելով 287-ի։ 1914-ին, աշակերտուհիներուն թիւը նկատելիօրէն աճած է, հասնելով 399-ի (ուսուցիչներ՝ 14)։ 1917-ին գործած է որպէս իգական միջնակարգ դպրոց։ Դպրոցը ունեցած է մանկավարժական ուղղութիւն։ == Գրականութիւն == «Մեղու Հայաստանի», 1869, թիւ 26։ «Մեղու Հայաստանի», 1885, թիւ 20։ «Արարատ», 1876, Ա, էջ 34։ «Արարատ», 1878, ԺԲ, էջ 455։ «Արարատ», 1917, թիւ 2, էջ 92 եւ 620։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Հուելվա

Հուելվա (սպ.՝ Huelva), քաղաք եւ համայնք Սպանիոյ մէջ, կը մտնէ Խայեն նահանգին մէջ, ան ալ իր հերթին կը մտնէ Անտալուսիա ինքնավար համայնքի մէջ։ Համայնքը կը մտնէ Մեծ Խայեն շրջանի կազմի մէջ։ Տարածքը՝ 149 քմ․²։ Բնակչութիւնը՝ 149 310 (ըստ 2010 թուականին կատարուած մարդահամարի տուեալներուն)։ Քաղաքի հովանաւորները կը հանդիսանայ՝ սուրբ Սեպասթիանը։ Քրիստափոր Քոլոմպոս Հուելվայէն մեկնած է դէպի Ամերիկա։ == Բնակչութիւն == == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային Վիճակագրական Ծառայութիւն

Հայաստանի վիճակագրական համակարգը սկսած է գործել 1921-ին, երբ հիմնուած է Հայաստանի խորհրդային հանրապետութիւնը: Մինչեւ 1990, Հայաստանի կեդրոնական վիճակագրութեան վարչութեան վիճակագրական աշխատանքը իրականացած է խորհրդային միութեան կեդրոնական վիճակագրութեան վարչութեան անմիջական ղեկավարութեան տակ, որ կը կրէ լիակատար պատասխանատուութիւն հանրապետութեան մէջ վիճակագրական աշխատանքներու կազմակերպման համար։ 2000-ին Հայաստանի հանրապետութեան ԱՎԾ հանրային շահին ուղղուած գործառոյթներ իրականացնող մարմինն է, որու հարցերուն իրականացումը անկախ է Հայաստանի հանրապետութեան պետական եւ տեղեկատուական ինքնակառավարման մարմիններէն։ Հայաստանի հանրապետութեան ԱՎԾ-ն կ'իրականացնէ պետական վիճակագրական աշխատանքը եւ կը համակարգէ Հայաստանի հանրապետութեան տարածքին մէջ։ Ծառայութիւնը՝ որպէս պետական վիճակագրութիւն իրականացնող մարմին, կ'իրականացնէ ընկերա-տնտեսական գործընթացներու, բնակչութեան եւ անոր կենսագործունէութեան ոլորտներուն վերաբերեալ վիճակագրական տուեալներու հաւաքագրման, մշակման, կուտակման, ամփոփման, պահպանման, ինչպէս նաեւ վերլուծութեան, փոխանակման եւ վիճակագրական տեղեկատուութեան տրամադրման (հրապարակման) հետ կապուած աշխատանքներ: == Առաքելութիւնն ու նպատակները == Հայաստանի հանրապետութեան ԱՎԾ-ի հիմնական առաքելութիւնն է հաւաքագրել եւ հրապարակել վիճակագրական տուեալներ կառավարութեան եւ հասարակութեան օգտագործման համար։ Կարեւորագոյն նպատակներէն է սպառողներուն շուկայի պահանջարկին համապատասխան վիճակագրական արտադրանքի տրամադրումը։ Ծառայութեան հիմնական նպատակն է՝ տնտեսական եւ հասարակական գործընթացներու եւ անոնց արդիւնքներուն վերաբերեալ վիճակագրական տեղեկատուութեան համակարգին կազմակերպումը, պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն, իրաւաբանական անձերուն, հիմնարկներուն եւ միջազգային կազմակերպութիւններուն, ինչպէս նաեւ հանրութեան սահմանուած կարգով տեղեկատուութեամբ ապահովումը, միջազգային կազմակերպութիւններու կողմէ ընդունուած չափանիշներուն համապատասխան վիճակագրութեան միասնական մեթոտաբանութեան ապահովումը, վիճակագրական աշխատանքներու կազմակերպման համար անհրաժեշտ արհեստատնտեսական եւ ընկերային տեղեկատուութեան դասակարգիչներու վարումը, վիճակագրական տեղեկատուութեան աղբիւր հանդիսացող փաստաթուղթերու ձեւերուն մշակման համակարգումը, միջ-գերատեսչական տեղեկատուական աղբիւրներու համադրելիութեան նպատակով պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններու, ինչպէս նաեւ պետական վիճակագրական աշխատանքներու ծրագիրին մէջ նշուած կազմակերպութիւններուն՝ վիճակագրական տեղեկատուութեան սեփական հիմքեր ստեղծելու աջակցութիւնը, պետական ամփոփ վիճակագրական տեղեկատուութեան մատչելիութեան ապահովումը, մարդահամարներ։ == Կառուցուածք == Հայաստանի հանրապետութեան ԱՎԾ-ն կազմուած է նախագահէն եւ ծառայութեան աշխատակազմէն։ Ծառայութեան աշխատակազմին կառավարման բարձրագոյն մարմինը Հայաստանի հանրապետութեան վիճակագրութեան պետական խորհուրդն է, որ կ'իրականացնէ պետական վիճակագրութեան բնագաւառին մէջ քաղաքականութեան մշակումը, երկարաժամկէտ միջոցառումներու նախագծումը, կարգաւորումը, կազմակերպումը, պետական վիճակագրական աշխատանքներու ծրագիրի իրագործման նկատմամբ վերահսկողութեան իրականացումը, ինչպէս նաեւ Հայաստանի հանրապետութեան մէջ պետական վիճակագրական աշխատանքներու ծրագիրով նախատեսուած վարչական վիճակագրութեան համակարգումը։ Խորհուրդը՝ կը հաստատէ պետական վիճակագրական աշխատանքներու եռամեայ ծրագիրի նախագիծը, կը հաստատէ պետական վիճակագրական աշխատանքներու տարեկան ծրագիրը Հայաստանի հանրապետութեան պետական ելեւմտացոյցի հաստատումէն ետք՝ մէկ ամսուան ժամկէտի ընթացքին, կը վերահսկէ պետական վիճակագրական աշխատաքներու ծրագիրի կատարումը եւ կը հաստատէ տարեկան ծրագիրի կատարման հաշուետուութիւնը, կ'ընդունի վիճակագրութեան բնագաւառի իրաւական օրէնքներ, կ'իրականացնէ այլ լիազօրութիւններ։Ծառայութիւնը կը կառավարէ նախագահը։ Նախագահը ունի տեղակալ, որուն պաշտօնը կը նշանակուի խորհուրդին կողմէ՝ ծառայութեան նախագահին նեկայացումով։ Ծառայութեան նախագահ Ստեփան ՄնացականեանՆախագահի տեղակալ Լեւոն ՄիրզոյեանՆախագահի գլխաւոր խորհրդական Ճուլիեթա Միրզոյեան ==== Գծային ստորաբաժանումներ ==== տնային տնտեսութիւններու հետազօտութիւններու բաժին, ընկերային ոլորտի եւ բնապահպանութեան վիճակագրական բաժին, աշխատանքի վիճակագրութեան բաժին, մարդահամարի եւ ժողովրդագրութեան բաժին, գիներու վիճակագրութեան եւ միջազգային համադրումներու բաժին, վիճակագրական աշխատանքներու մեթոտաբանութեան եւ դասակարգիչներու բաժին, եկամուտի վիճակագրութեան բաժին, արդիւնաբերութեան վիճակագրութեան բաժին, գիւղատնտեսութեան վիճակագրութեան բաժին, փոխադրութեան վիճակագրութեան բաժին, շինարարութեան վիճակագրութեան բաժին, առեւտուրի եւ այլ ծառայութիւններու բաժին, միջազգային վիճակագրական համագործակցութեան բաժին, ամփոփ վիճակագրութեան, եւ հրապարակումներու բաժին։ ==== Գործառնութեան ստորաբաժանումներ ==== իրաւաբանական բաժին, տպագրակազմարարական եւ պատճէնահանման աշխատանքներու բաժին վիճակագրական հաշուետուութիւններու հաշուառման եւ վերահսկման բաժին, հաշուապահական հաշուառման բաժին, ելեւմտացուցային ծրագրաւորման բաժին, տնտեսական բաժին, յատուկ բաժին, ընդհանուր բաժին։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == ՀՀ ԱՎԾ պաշտօնական կայք

Արա Գեղեցիկ

Արա Գեղեցիկ, Հայկի սերունդէն սերող հայոց արքայ Արամի որդին է։ Կը մարմնաւորէ հեթանոս հայերու հաւատալիքները մեռնող եւ հառնող աստուծոյ, բնութեան զարթօնքի, նաեւ ընտանեկան առաքինութեան եւ ողջամտութեան մասին։ Շարունակած է Ասորեստանի դէմ ուղղուած հօր սկսած հայոց ազատագրական պայքարը։ Արայի պաշտամունքի վերջին եւ զարգացած փուլը տեղ գտած է «Արա Գեղեցիկ եւ Շամիրամ» առասպելին մէջ։ Արային նուիրուած տոնախմբութիւնները կը կատարուէին գարնան եւ կապուած էին բնութեան զարթօնքին հետ։ Արայի պաշտամունքի լայն տարածուածութեան մասին կը վկայեն Այրարատ, Արագած, Արայի լեռ, Արայի դաշտ, Արայի գիւղ եւ բազմաթիւ այլ տեղանուններ։ Արային նուիրուած էր հայոց հեթանոսական տոմարի վեցերորդ ամիսը, որ կը կոչուէր Արաց։ Որոշ ուսումնասիրողներ, ինչպէս Արամը կը նոյնացնեն Արամէ Ուրարտացիի հետ, այնպէս ալ ըհդհանուր պատմական զուգահեռներ կը գտնեն Արա Գեղեցիկի եւ Արգիշտի Ա. Ուրարտացիի միջեւ: == Արա Գեղեցիկի տեղը Մովսէս Խորենացիի հայ ժողովուրդի ծննդաբանութեան շարքին == == Կենսագրութիւն == Արա ամուսնացած է հայ կնոջ՝ Նուարդի հետ։ Արայի եւ Նուարդի սիրոյ ու նուիրուածութեան մասին յայտնի էր բոլորին։ Այսինքն՝ Արան իր հայոց երկրի նուիրեալն ու պաշտպանն էր։ Ասորեստանի թագուհի Շամիրամ սիրահարուած էր Արայի։ Սակայն պարզուեցաւ, որ թագուհիի սէրը Արայի հանդէպ խարդաւանք էր՝ Հայաստանին տիրելու համար։ Արա չէր ենթարկուեր Շամիրամի, սակայն այդ մէկը թագուհին չէր ուզեր։ Շամիրամ պատերազմ կը յայտարարէ Հայաստանի դէմ։ Արայի դաշտին վրայ տեղի կ'ունենայ ճակատամարտ մը, որուն ընթացքին, կռուելով իր զորքի առջեւի գիծին վրայ, Արա կը զոհուի։ Բայց Շամիրամի սպասելիքները չեն իրականանայ, որովհետեւ զինուորներուն յանձնարարուած էր պատերազմէն ետք իր մօտ կենդանի հասցնել հայոց թագաւորը։ == Տե՛ս Նաեւ == Արա Գեղեցիկ եւ Շամիրամ == Ծանոթագրութիւններ ==

Գէորգ Հաճեան

Գէորգ Հաճեան, լիբանանահայ օփերային երգիչ, խմբավար, ազատամարտիկ։ == Կենսագրութիւն == Գէորգ Հաճեան ծնած է 1971 թուականին Լիբանանի Այնճար քաղաքին մէջ։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է տեղի «Յառաջ» եւ «Գալուստ Կիւլպէնկեան» վարժարաններուն մէջ։ 1984 թուականին ընդունուած է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան «Զարեհեան» դպրեվանքը, որ աւարտած է 1984 թուականին։ Յաճախած է Լիբանանին «Բարսեղ Կանաչեան» երաժշտական քոլեճը, ուսուցիչը եղած է հայ խմբավար, «Սեբաստացիներ» եւ ԵՊԿԵ գեղարուեստական ղեկավար Յարութիւն Թոփիկեանը։ Որպէս մեներգիչ` հանդէս եկած է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան «Շնորհալի», Համազգայինի «Կոմիտաս», «Պարոյր Սեւակ» եւ Թրիփոլիի «Ֆայհա» երգչախումբերուն մէջ։ Եղած է Անճար քաղաքի «Առաջ» երգչախումբի ղեկավարը, մասնակցած է 14 դպրոցներու միջեւ տեղի ունեցող «Բարսեղ Կանաչեան» մրցոյթին եւ գրաւեր առաջին տեղը։ 1994-ին տեղափոխուած է Քուէյթ, ուր 10 տարի ղեկավարած է Ազգային վարժարանի մանկապատանեկան երգչախումբը եւ Ազգային առաջնորդարանի չափահասներու «Նարեկացի» երկսեռ երգչախումբը: 2005 թուականին ընտանիքին հետ հաստատուած է Հայաստան, ուր ալ մինչեւ 2009 թուականը ուսումը շարունակած է Երեւանի Կոմիտասի անուան պետական երաժշտանոցի մէջ։ Որպէս մեներգիչ` հանդէս եկած է Երեւանի «Շարական» հնագոյն երաժշտական համոյթի մէջ՝ Դանիէլ Երաժիշտի ղեկավարութեամբ: === Մենահամերգներ === Գէորգ Հաճեանը մենահամերգներ ունեցած է Հայաստանի, Արցախի, Վիեննայի, Սլովենիայի, Գանատայի, ԱՄՆ-ի, [[Պրազիլիոյ|Պրազիլիոյ]], Կիպրոսի, Պուլկարիոյ, Իտալիոյ, Ֆրանսայի, Եգիպտոսի, Սուրիոյ, Լիբանանի, Քուէյթի, Քաթարի եւ Իրանի մէջ։ === Գէորգ Հաճեանի Համերգները Արցախի Մէջ === 28 Սեպտեմբեր 2018-ին, Արցախի սահմանամերձ Նորշէն գիւղին մէջ տեղի ունեցաւ Գէորգ Հաճեանի առաջին համերգը` Ստեփանակերտի «Տնջրէ» եւ Նոր շէնի «Մոնթէ» համոյթներուն մասնակցութեամբ: Համերգը նուիրուած էր Համազգայինի հիմնադրութեան 90-ամեակին, Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան 100-ամեակին եւ արցախեան շարժման 30- ամեակին: 29 Սեպտեմբեր 2018-ին, Գէորգ Հաճեան համերգային ծրագիրներով այցելեց Արցախի երկու N զօրամասեր, ուր իր խրոխտ երգերով ոգեւորեց հայ զինուորները: Զինուորներուն կողքին երգը աւելի իրական կը հնչէր, որովհետեւ իրենց ձօնուած էր: 30 Սեպտեմբերին Գէորգ Հաճեան համերգով հանդէս եկաւ Քարվաճառի մէջ, ու եզրափակուեցաւ անոր արցախեան այցելութիւնը: Սակայն, ինչպէս երգիչը նշած է, համերգները Արցախի մէջ այսուհետեւ շարունակական պիտի ըլլան: 22 Մարտի 2019-ին, Քաշաթաղի շրջանի Կովսական քաղաքում, Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութեան Արցախի գրասենեակի նախաձեռնութեամբ, կայացաւ լիբանանահայ հայրենադարձ երգիչ Գէորգ Հաճեանի համերգը, որը նուիրուած է մեծ երգահան Կոմիտասի ծննդեան 150-ամեակին: === Պատուոյ գիր եւ շնորհակալագիր === 2011-ի նոյեմբերին մասնակցելով Իտալիայի «International Competition of Opera Singers»-ին` դասուեր է լաւագոյն տասնեակին մէջ եւ արժանացեր պատուոյ գիրին: 29 Սեպտեմբեր 2018-ին, Գէորգ Հաճեանը Արցախի երկու N զօրամասերու հրամանատարութեան կողմէ արժանացաւ յատուկ շնորհակալագիրի` պաշտպանութեան բանակին հետ սերտ համագործակցութեան համար: == Մահ == 2020 թուականի աշնանը մասնակցեր է Արցախի մէջ տեղի ունեցող Հայ-ատրպէյճանական պատերազմին։ ՀՅԴ կամաւորական 2-րդ վաշտի հրամանատար Մհեր Յարութիւնեանի եւ նոյն վաշտի ազատամարտիկ Քրիստափոր Արթինի հետ անոնք հերոսաբար նահատակուեցան Հոկտեմբեր 6-ին՝ Արցախի մէջ, ռազմավարական կարեւորագոյն նշանակութեան ունեցող՝ հիւսիսային «Վարանգաթաղ» (Լուլասազ) բարձունքի մը ազատագրութեան համար մղուած ծանր մարտին մէջ՝ ջախջախիչ հակահարուած տալով թշնամիին: == Սկաւառակագրութիւն == «Կոմիտասեան Երախայրիք» «Զքեզ Օրհնեմք» «Հայաստանը Երգերում» «Ղօղանջ անկախութեան» խորագիրով՝ երկու ձայնասկաւառակէ բաղկացած գեղատիպ այս հրատարակութիւնը կ՛ընդգրկէ ազգային-յեղափոխական երգերու փունջ մը, որ մեզի կը պատմէ 20-րդ դարու հայ ազատագրական պայքարի մասնակից տիտան հերոսներու կեանքն ու սխրանքը, ազատութեան, անկախութեան եւ հայրենիքի փրկութեան մղուած մարտերու կենսագրութիւնը:Ի շարս այլոց, ուշագրաւ է «Յարատեւ կռիւ» երգը, որ արդէն տեսերիզի մը մէջ իր խայտանքը կ՛ապրի իբրեւ նիւթ եւ մատուցում: Փաստօրէն, բեմադրիչ եւ ազատամարտիկ Սամուէլ Թադեւոսեանի յղացումով (երգ ու տեսերիզ), այս երգը թռիչք առած կը թեւածէ հայրենի բանակին կողքին ու հայոց լեռներու ամբողջ տարածքին: Արցախ աշխարհին մէջ նկարահանուած այս երգն ու տեսերիզը, որ նուիրուած է հայոց բանակին ու անոր ցուցաբերած զոհաբերութեան, մեծագոյն փաստն է հայ արուեստագէտներու, յատկապէս այս պարագային Գէորգ Հաճեանի հայրենասիրութեան: == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Նախանձելի է այն հայը, ով իր հողի վրայ կ'ապրի. Արցախի մէջ զոհուած երգիչ Գէորգ Հաճեանը ՀՅԴ կամաւորներէն էր Գէորգ Հաճեանի լուսանկարը hayzinvor.am կայք ԳՈՅԺ Գոյժ Kevork Hadjian: Firstling Inspired by Gomidas 2008-05-02 | Naregatsi Art Institute

Ս. Սոֆիա տաճար (Կ. Պոլիս)

Ս. Սոֆիա տաճար, «Ս. իմաստութիւն»; լատ.՝ Sancta Sophia կամ Sancta Sapientia; թրք.՝ Ayasofya Camii), նախապէս՝ յունական ուղղափառ քրիստոնէական տաճար, աւելի ուշ՝ օսմանեան մզկիթ, մինչեւ 2020՝ թանգարան (Այա Սոֆիա թանգարան), իսկ 10 Յուլիս, 2020-էն՝ մզկիթ Կ.Պոլսոյ, Թուրքիոյ մէջ: Տաճարը կառուցուած է Ք.Ե. 537-ին եւ նշանաւոր է իր իւրօրինակ գմբէթով: Այս տաճարը աշխարհի ամենամեծ կառոյցներէն եւ ճարտարապետութեան գլուխ գործոցներէն մէկը կը համարուի: Անիկա կը համարուի նաեւ բիւզանդական ճարտարապետութեան մարմնաւորումը. կ'ըսուի, թէ այս տաճարը «փոխած է ճարտարապետութեան պատմութիւնը»: Իր ստեղծման օրէն՝ 537, մինչեւ 1453, անիկա եղած է Արեւելեան ուղղափառ տաճար մը եւ հանդիսացած՝ Կ. Պոլսոյ տիեզերական պատրիարքին նստավայրը: Միայն 1204-1261 թուականներուն ընթացքին տաճարը խաչակիրներու կողմէ (Խաչակիրներու Դ. արշաւանքին ատեն) վերածուած է Կաթոլիկ եկեղեցւոյ, որ կը գտնուէր Լատինական կայսրութեան տիրապետութեան տակ: 29 Մայիս 1453-ին, Ս. Սոֆիա տաճարը վերածուած է Օսմանեան մզկիթի. այս կարգավիճակով մնացած է մինչեւ 1931: 1 Փետրուար 1935-էն դարձած է բաց թանգարան: Շուրջ հազար տարի, մինչեւ Սեւիլիոյ տաճարին կառուցումը, (1520,Սպանիա) Ս. Սոֆիա տաճարը համարուած է աշխարհի ամենամեծ տաճարը: Ս. Սոֆիա տաճարը կառուցած են յոյն ճարտարապետներ՝ Իսիտոր Միլետացի եւ Անթեմիուս Թրալացի: Սոֆիա բառը յունարէն «իմաստութիւն» բառին լատիներէն հնչիւնական տառադարձումն է: Յունարէն ամբողջական անուն է, որ կը նշանակէ «Աստուծոյ Ս. իմաստութեան տաճար»: 1453-ին Մեհմետ Նուաճող (Ֆաթիհ) գրաւած է Կ.Պոլիսը եւ միացուցած` Օսմանեան կայսրութեան: Ան հրամայած է Ս. Սոֆիա տաճարը վերածել մզկիթի: Հակառակ անոր, որ քաղաքին բազմաթիւ շրջանները կարճ շրջան մը վնասուած եւ աւերուած են, սակայն տաճարը պահպանելու համար անընդհատ գումարներ յատկացուած են: Տաճարը իր իւրարայատուկ տեսքով շատ մեծ տպաւորութիւն ձգած է օսմանեան ղեկավարներուն վրայ, որոնք որոշած են զայն մզկիթի վերածել: Զանգերը, խորանը եւ այլ մասունքներ ոչնչացուած են: Յիսուսը, Մարիամը, քրիստոնեայ սուրբերը եւ հրեշտակները պատկերող խճանկարները նոյն ճակատագիրին արժանացած են, ապա ծեփով ծածկուած են: Իսլամական կրօնին յատուկ տարրեր աւելցուած են տաճարին` միհրապ (որմնախորշ, որ ցոյց կու տայ Մեքքայի ուղղութիւնը), մինպար (ամպիոն, որուն վրայէն իմամը քարոզ կը կարդայ) եւ չորս մինարէ: Մինչեւ 1931 Ս. Սոֆիա տաճարը եղած է մզկիթ, այնուհետեւ չորս տարի փակ մնացած է: Տաճարը վերաբացուած է 1935-ին իբրեւ թանգարան` արդէն ժամանակակից Թուրքիոյ Հանրապետութեան մէջ: Մինչեւ սուլթան Ահմետ մզկիթի կառուցումը՝ 1616, Ս. Սոֆիա տաճարը, որ այդ օրերուն մզկիթ էր, եղած է Պոլսոյ գլխաւոր եւ հիմնական մզկիթը: Ս. Սոֆիա տաճարը արձանագրուած է ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգութան ցանկին մէջ: == Պատմութիւն == === Կոստանդիոս Բ.-ի եկեղեցի === Ներկայիս Ս. Սոֆիա եկեղեցւոյ տարածքին կառուցուած առաջին եկեղեցին յայտնի է Μεγάλη Ἐκκλησία (Megálē Ekklēsíā, «Մեծ եկեղեցի») անունով կամ լատիներէն Magna Ecclesia. եկեղեցին այսպէս կոչուած է իր չափերուն պատճառով, որովհետեւ շատ աւելի մեծ եղած է այդ օրերուն քաղաքին մէջ եղած միւս եկեղեցիներէն: Եկեղեցւոյ բացման արարողութիւնը կատարած է արիոսական եպիսկոպոս Եվդոկսիոս Անտիոքցին՝ 15 Փետրուար 360-ին: Եկեղեցին կառուցուած էր նոր կառուցուղ կայսերական պալատին մօտակայքը: Քիչ մը անդին՝ Ս. խաղաղութիւն եկեղեցւոյ կառուցման աշխատանքները աւելի շուտ աւարտած են, եւ վերջինս սկսած է գործել մինչեւ Մեծ եկեղեցւոյ շինարարութեան աւարտը: Այս երկու եկեղեցիները հանդիսացած են Բիւզանդական կայսրութեան գլխաւոր եկեղեցիները: Սոկրատես Սքոլաստիկոս 440-ին գրած է, որ եկեղեցւոյ կառուցման աշխատանքները սկսած են շուրջ 346-ին, Կոստանդիոս Բ.-ի հրամանով: Է.-Ը. դարերու աւանդութեան համաձայն, շինութիւնը կառուցուած է Կոստանդիանոս Ա. Մեծ-ի կողմէ: Յովհաննէս Զոնարաս կը համատեղէ երկու տեսակէտեր՝ գրելով, որ Կոստանդիոս Բ. իրականութեան մէջ վերակառուցած է փլուզուած շինութիւնը, որ օծուած էր Եվսեբիուս Նիկոմեդիացիին կողմէ: Եվսեբիոս Կ. Պոլսոյ եպիսկոպոս եղած է 339-341 թուականներուն, իսկ Կոստանդիանոս մահացած է 337-ին, ուստի աւելի հաւանական է, որ վերջինիս կողմէ կառուցուած է առաջին եկեղեցին: Շինութիւնը կառուցուած է իբրեւ աւանդական լատինական սիւնաշարքերով պազիլիք՝ սրահներով եւ փայտէ տանիքով: Այս եկեղեցին համարուած է ժամանակի ամէնէն ակնառու յուշարձաններէն մէկը: Կ. Պոլսոյ պատրիարք Յովհան Ոսկեբերան հարցեր ունեցած է կայսր Արկադիոսի կնոջ՝ Էլիա Եվդոկացիին հետ, որուն իբրեւ հետեւանք՝ 20 Յունիս 404-ին աքսորուած է: Անոր յաջորդած ապստամբութիւններուն ալիքին ընթացքին առաջին եկեղեցին այրած է: Այսօր այդ եկեղեցիէն ոչինչ մնացած է: === Թէոդոսիոս Բ.-ի եկեղեցին === Երկրորդ եկեղեցին կառուցուած է Թէոդոսիոս Բ.-ի հրամանով, որուն բացումը տեղի ունեցած է 10 Հոկտեմբեր 415-ին: Ճարտարապետ Ռուֆինուս կառուցած է փայտեայ տանիքով պազիլիքը: Նիքայի (Nika Revolt) ապստամբութեան ատեն հրդեհ մը բռնկած է, որուն իբրեւ հետեւանք՝ 13-14 Յունուար 532-ին երկրորդ եկեղեցին հիմնայատակ այրած է: Այս եկեղեցիէն մինչեւ օրս պահպանուած են քանի մը մարմարեայ հատուածներ՝ այդ թիւին մէջ բարձրաքանդակներ, որոնց վրայ նկարուած են 12 գառնուկներ՝ խորհրդանշելով Քրիստոսի 12 առաքեալները: Նախապէս անոնք գլխաւոր մուտքին մաս կազմած են, սակայն ներկայիս կը գտնուին թանգարանին մուտքին մօտակայքը՝ պեղումներու փոսին մէջ, այն օրէն, երբ 1935-ին գերմանացի հնագէտ Ա.Մ. Շնայտըր (Alfons Maria Schneider) զանոնք յայտնաբերած է արեւմտեան գաւիթին տակ: Փորման հետագայ աշխատանքները դադրած են, որովհետեւ ամբողջ շինութիւնը վտանգի ենթարկուած է:Ս. Սոֆիայի երկրորդ եկեղեցւոյ մնացորդները === Տաճարը՝ իբրեւ մզկիթ (1453-1935 թուականներ) === 29 Մայիս 1453-ին Օսմանեան ուժերը կը գրաւեն Կ. Պոլիսը: Այդ օրերու աւանդութեան համաձայն, սուլթան Մեհմետ Բ. իր զօրքին եւ իր շրջապատին կը թոյլատրէ երեք օր շարունակ առանց որեւէ խոչընդոտի թալանել եւ կողոպուտել քաղաքը: Երեք օր ետք, քաղաքէն ինչ որ մնայ, սուլթանին կը պատկանի: Ս. Սոֆիա տաճարը եւս զերծ չի մնար թալանէն եւ կողոպուտէն, որովհետեւ նուաճողները զայն մեծ գանձերու եւ թանկարժէք առարկաներու պահեստ կը համարեն: Երբ Կ. Պոլսոյ պաշտպանական ուժերը պարտութիւն կը կրեն եւ օսմանեան զօրքերը յաղթական քաղաք կը ներխուժեն, կողոպտիչները Ս. Սոֆիա տաճար կը շտապեն եւ ներս մտնելէ առաջ կը տապալեն տաճարին դռները: Կ. Պոլսոյ պաշարման ընթացքին հաւատացեալները տաճարին մէջ Ս. պատարագի կը մասնակցին՝ տաճարը ապաստանարանի վերածելով՝ կիներու, երեխաներու, տարեցներու եւ հիւանդ ու վիրաւոր մարդոց: Տաճարին մէջ ապաստանած մարդիկ եւ եկեղեցւոյ սպասաւորները պատերազմէն ետք նուաճողներուն միջեւ իբրեւ աւար կը բաժնուին: Շինութիւնը կը պղծուի եւ կը թալանուի, իսկ անօգնական մարդիկ, կամ ստրուկ կը դառնան, կամ ֆիզիքական չարչարանքներու կ'ենթարկուին, կամ ալ կը մորթուին: Չափահասները, երեխաները եւ հիւանդ կամ վիրաւոր մարդիկ կը սպաննուին, կիներ եւ աղջիկներ կը բռնաբարուին, իսկ պատանի տղաք՝ ստրկութեան կը վաճառուին: Եկեղեցւոյ սպասաւորները կը շարունակեն իրականացնել քրիստոնէական ծէսերը, աղօթքներն ու արարողութիւնները մինչեւ որ նուաճողները իրենց կը ստիպեն դադրեցնել ամէն ինչ: Երբ Մեհմետ Բ. եւ իր զօրքը տաճար կը մտնեն, ան անմիջապէս կը հրամայէ զայն մզկիթի վերածել: Ուլեմաներէն մէկը (իսլամական գիտնականներ) կը բարձրանայ եկեղեցւոյ խորանը եւ կ'արտասանէ. «Ալլահէն բացի այլ աստուած չկայ, եւ Մուհամմէտը անոր մարգարէն է». այսպիսով կը սկսի եկեղեցւոյ մզկիթի վերածման գործընթացը: Մեհմետ Բ. կը հրամայէ եկեղեցւոյ մզկիթին վերածելու գործընթացին զուգահեռ անմիջապէս սկսիլ եկեղեցւոյ վերանորոգման աշխատանքները: 1 Յունիս 1453-ին Մեհմետ ուրբաթօրեայ առաջին աղօթքը կ'իրականացնէ վերանորոգուած մզկիթին մէջ: Ս. Սոֆիա տաճարը կը դառնայ Կ. Պոլսոյ կայսերական առաջին մզկիթը: Քաղաքին մէջ գտնուող տուներուն մեծ մասը եւ ապագայ Թոփքափը պալատին տարածքը կը դառնան Վաքըֆի մաս: 1478-էն սկսեալ 2360 խանութներ, 1300 տուներ եւ ոչխարի գլուխ ու տոտիկ վաճառող 23 խանութներ իրենց եկամուտը կը սկսին տալ վաքֆին: 1520-ին եւ 1547-ին կայսերական հրովարտակներու համաձայն Փակ շուկայէն որոշ մասեր եւ խանութներ եւս կը տրուին վաքըֆին: ==== Տրդատ ճարտարապետին միջամտութիւնը ==== Հայոց պատմիչներէն Ստեփանոս Ասողիկ կը յայտնէ, որ յոյն հմուտ ճարտարապետները շատ մտահոգ էին վերականգնման աշխատանքներով, բայց յստակ լուծումներ չէին կրնար առաջարկել: Հրաւէր կ'ուղարկուի այդ ժամանակաշրջանին մեծ համբաւ վայելող Տրդատ ճարտարապետին, խնդրելով անկէ վերակառուցել Ս. Սոֆիա տաճարին գմբէթը: Տրդատ կը մեկնի Բիւզանդիոնի մայրաքաղաք եւ կ'ուսումնասիրէ տաճարին վիճակը: Կառուցման աշխատանքները կարգաւորելու համար ան նախապէս կը պատրաստէ եկեղեցւոյ յատակագիծը, որուն վրայ նախ կը լուծէ ճարտարապետական հարցերը: Այնուհետեւ Տրդատ բարձր փայտամածներ կը կանգնեցնէ մինչեւ գմբէթը՝ այդ լուծումները տաճարին վրայ կիրարկելու համար: Տեղեկութիւններ պահպանուած են, որ այդ փայտամածներուն համար արքունի գանձարանը ծախսած է 1000 ոսկի լիվեր: Կ'ըսուի, թէ գմբէթէն բացի Տրդատ վերականգնման այլ աշխատանքներ ալ կատարած է, որովհետեւ, կառոյցը վերէն վար ճաթած էր: Տրդատ կը կատարելագործէ իրեն վստահուած յանձնարարութիւնը՝ յայտնաբերելով իր բարձր հմտութիւնը, որուն մասին կը վկայեն յուշարձանին ոչ միայն ներկայ վիճակը, այլեւ Ասողիկին վկայութիւնը այն մասին, որ տաճարը վերականգնումէն ետք աւելի վայելչագեղ տեսք մը կը ստանայ: Կառուցումէն ի վեր իր բազմաթիւ փլուզումներէն ետք Տրդատ ճարտարապետին վերակառուցածը կայուն կը մնայ մինչեւ մեր օրերը՝ աւելի քան 1000 տարի: Սիմէոն Լեհացի, իր ճամբորդութեան ընթացքին տեսնելով Ս. Սոֆիա տաճարը, իր ուղեգրութիւններուն մէջ կը գրէ. «Մարդ պիտի հազար աչք ունենայ այդ արուեստը դիտելու եւ սքանչանալու համար»։ == Ս. Սոֆիա տաճարին ժամանակացոյցը == 537՝ Կոստանդիոս Բ.-ի ղեկավարութեան շրջանին տեղի ունեցած է Ս. Սոֆիա տաճարին բացման արարողութիւնը: Շքեղ զարդաքանդակներով տաճարին կառուցման աշխատանքները աւարտած են: 553՝ երկրաշարժի իբրեւ արդիւնք, տաճարին արեւելեան կամարը թոյլցած է: 558՝ դարձեալ երկրաշարժ մը տեղի ունեցած է, որ երկու մասի բաժնած է տաճարը: Քանի մը ամիս ետք հիմնական գմբէթը փլած է արեւելեան կիսագմբէթին հետ միասին: 562՝ վերակառուցումը աւարտած է: 726՝ Ս. Սոֆիա տաճարը զրկուած է կրօնական նկարազարդումներէ եւ քանդակագործութիւններէ: 842՝ տաճարը ի վերջոյ վերակազմաւորուած է: Սկսած է Ս. Սոֆիա տաճարին վերանորոգումը: 859՝ Հրդեհ մը եւս վնասած է տաճարը: 869՝ երկրաշարժի պատճառով քանդուած է կիսագմբէթը: 989՝ հզօր երկրաշարժ մը արեւմտեան գմբէթին փլուզման պատճառ դարձած է: 994՝ վերակառուցումէն ետք տաճարը վերաբացուած է: 1204՝ տաճարը վերածուած է կաթոլիկ տաճարի: 1261՝ տաճարը կրկին ուղղափառ եկեղեցի դարձած է: 1344՝ երկրաշարժի պատճառով տաճարին տարածքին ամբողջ հողաշերտ մը վնասուած է: 1346՝ շինութեան տարբեր հատուածներ փլած են եւ եկեղեցին փակուած է: 1354՝ վերակառուցումէն ետք տաճարը վերաբացուած է: 1453՝ Կ. Պոլսոյ գրաւումէն ետք Մեհմետ Նուաճող հրամայած է տաճարը մզկիթի վերածել: 1573՝ տաճարին արտաքին մասը ամրացած է եւ տեսքը մօտեցած է աւանդական մզկիթներու տեսքին: 1717՝ տաճարին ներսը վերափոխման աշխատանքներ կատարուած են: 1734՝ շինուած է քուրանական դպրոցը: 1847՝ կառոյցը անգամ մը եւս վերակառուցման ենթարկուած է: 1849՝ մզկիթը վերաբացուած է: 1919՝ 1453-ին քաղաքին գրաւման ատեն դադրած եկեղեցական ծառայութիւնը շարունակուած է եւ իր աւարտին հասած յոյն զինուորական քահանայի մը կողմէ: 1935՝ տաճարը վերածուած է թանգարանի: 2020՝ տաճարը վերածուած է մզկիթի, Թուրքիոյ նախագահ Ռ. Թայիփ Էրտողանի որոշումով: == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Hagia Sophia Museum Hagia Sophia History Contemporary description by Procopius, Buildings (De Aedificiis), published in 561. Aya Sofya Photo Gallery by Dick Osseman Hagia Sophia and the Deesis Mosaic

Եկատերինա Կապաշվիլի

Եկատերինա Ռեւազ Կապաշվիլի, (16 Յունիս 1851(1851-06-16), Կորի, Թիֆլիսի նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն - 7 Օգոստոս 1938(1938-08-07), Ախալքալաքի (Կասպի շրջան), Վրացական Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն), վրացի գրող եւ հասարակական գործիչ, առաջին ֆեմինիստներէն ու կանանց իրաւունքներու համար պայքարողներէն մէկը: == Կենսագրութիւն == Եկատերինա Կապաշվիլի ծնած է ազնուական ընտանիքի մէջ։ Իշխանական տոհմի ներկայացուցիչ է։ Եկատերինա Կապաշվիլի վրացական քննադատական ռեալիզմի ակնառու ներկայացուցիչներէն է։ Ան առաջիններէն մէկն է, որ սկսած է ստեղծագործել փոքր արձակի ժանրի մէջ՝ գրելով փոքր պատմուածքներ, էսսեներ։ Անոր գրական հայացքները ձեւաւորուած են ռուս յեղափոխական ժողովրդապետութիւններու ու 19-րդ դարու «վաթսունականներու» ազդեցութեամբ։ Անոր ստեղծագործութեան վրայ յատկապէս մեծ ազդեցութիւն ունեցած է Իլեայ Ճաուճաուաձէն: Մահացած է 1938 թուականին։ Թաղուած է Թիֆլիսի Դիդուբէի գերեզմանատունը։ == Ստեղծագործութիւն == Եկատերինա Կապաշվիլիի առաջին արձակ ստեղծագործութիւնները տպագրուած են 1870 թուականին «Դրոեբա» («Ժամանակ») թերթին մէջ։ Հեղինակ է շարք մը սենդիմենդալ վէպերու ու պատմուածքներու, որոնց մէջ պատկերուած է գիւղական ուսուցիչներու դժբախտութիւններն ու գիւղացիներու կեանքը մինչեւ յեղափոխական Վրաստանի օրերը։ Իր ստեղծագործութիւններուն մէջ պատկերած է գիւղացիներու իրաւազրկութիւնը, վրացական գիւղին մէջ տիրող սոցիալական ու տնտեսական անիրաւութիւնները (պատմուածքեր «Սիրավէպ Դիդիխեւի մէջ», 1881, «Կոնա», 1881, «Օրենա ու Կուչէ», 1883), ստեղծած է գիւղական մտաւորականութեան ներկայացուցիչներու կերպարներ, որոնք իրենց կրցած չափով կ'օգնեն աշխատաւոր գիւղացիութեան(վիպակներ «Գիւղական ուսուցիչ», «Գամարջվեբուլի Նիկո» եւ այլն): Անոր շարք մը վէպերուն մէջ պատկերուած է ընկերային անհաւասարութեան պայմաններուն մէջ ապրող կանանց ողբերգական ճակատագիրը («Տարբեր հարսանիքներ», 1881, «Թեւերը կտրածը» — «Պրտեբդագլեջիլի», 1912), վրացական ֆեոդալական ազնուականութեան անկումը («Օթեակ № 3», 1898): Եկատերինա Կապաշվիլին հեղինակած է նաեւ մանկական պատմուածքներ («Մագդանայի Լուրջան», «Մշիերաձէի ընտանիքը», «Թինաս Լեկուրի», «Չուէնի կակլիս խէ» եւ այլն): Կեանքի վերջին տարիներուն Եկատերինա Կապաշվիլի, հրատարակած է յուշեր, ընտրեալ երկերու քանի մը ժողովածուներ։ 1955 թուականին Կապաշվիլիի պատմուածիքներէն մէկուն հիման վրայ բեմադրիչներ Թենգիզ Աբուլաձէն ու Ռեզօ Չխեիձէն նկարահանած են «Մագդանայի Լուրջան» գեղարուեստական ֆիլմը, որ Կաննի (1956) ու Էտինպուրկի (1956) ֆիլմի փառատոններուն մէջ արժանացած է մրցանակներու։ == Գրականութիւն == Хаханов А. С., Очерки по истории грузинской словесности, в. 4, М., 1906. Барамидзе А., Радиани Ш., Жгенти Б., История грузинской литературы, Тб., 1958. == Ծանօթագրութիւններ ==

Երեւանի Պետական Համալսարան

Երեւանի պետական համալսարան, բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւն, կը համարուի Հայաստանի Հանրապետութեան մայր բուհը։ == Պատմութիւնը == 16 Մայիս 1919-ին Հայաստանի Հանրապետութեան նախարարներու խորհուրդը ընդունած է Երեւանի մէջ համալսարան հիմնելու վերաբերեալ որոշում։ 31 Յունուար 1920-ին Ալեքսանտրաբոլի (այժմ՝ Գիւմրի) առեւեւտրային դպրոցի շենքին մէջ մեծ շուքով կատարուած է Հայաստանի համալսարանի բացման հանդիսաւոր արարողութիւնը, որուն մասնակցած են ինչպէս հանրապետութեան ղեկավարները, այնպէս ալ՝ բազմաթիվ հիւրեր արտասահմանէն։ Համալսարանին մէջ դասերու մեկնարկը տրուած է նշանաւոր հայագետ Ստեփան Մալխասեանցի՝ 1 Փետրուար 1920-ին կարդացած դասախոսութեամբ։ Համալսարանի հինադիրներէն էր նաեւ Սիրական Տիգրանեանը։ Առաջին ուսումնական տարիին համալսարանը ունեցած է մէկ՝ պատմալեզուաբանական բաժին, 262 ուսանող եւ 32 դասախօս։ Համալսարանի առաջին նախագահ Յուրի Ղամբարեանի ջանքերուն շնորհիւ, հիմնադրման առաջին տարին համալսարանին մէջ դասախօսելու հրավիրուած էին արտասահմանեան բուհեր աւարտած, մանկավարժական եւ գիտական աշխատանքի փորձ ունեցող այնպիսի անուանի մասնագէտներ, որոնք էին՝ Յակոբ Մանանդեանը, Մանուկ Աբեղեանը, Աշխարհբեկ Քալանթարը, Ստեփան Մալխասեանցը եւ ուրիշներ։ Հայաստանի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումէն ետք, ՀԽՍՀ առաջին լուսաւրութեան նախարար Աշոտ Յովհաննիսեանի «Երեւանի համալսարանի վերակազմութեան մասին» հրամանով, 17 Դեկտեմբեր 1920-ին Հայաստանի համալսարանը վերանուանուած է Երեւանի Ժողովրդական Համալսարան։ Երեւանի մէջ վերաբացուած կրթօճախի նախագահ ընտրուած է հայագէտ, փրոֆէսօր Յակոբ Մանանդեանը։ 1920-ական թուականներուն համալսարանը գործած է Աստաֆեան (այժմ՝ Աբովեան) փողոցին մէջ գտնուող ուսուցչական սեմինարի՝ սեւ տուֆով կառուցուած երկյարկանի շէնքի առաջին հարկին մէջ։ Ժողովրդական համալսարանին մէջ գործած է ընդամէնը երկու բաժին՝ հասարակագիտական եւ բնագիտական։ Իսկ արդէն Հոկտեմբեր 1921-ին համալսարանը ունեցած է հինգ բաժանմունք՝ բնագիտական, արեւելագիտական, արհեստագիտական, մանկավարժական եւ խորհրդային շինարարութեան։ Այնուհետեւ բնագիտական բաժինը վերաձեւաւորուած է գիւղատնտեսականի, իսկ Մարտ 1922-ին բացուած է բժշկական բաժինը։ Կառավարութեան Հոկտեմբեր 20 1923-ի որոշման համաձայն՝ ժողհամալսարանը վերանուանուած է «Պետական Համալսարան»։ Ըստ այդ՝ բարձրացուած է «մայր» բուհի կարգավիճակն ու պատասխանատուութիւնը, ինչպէս նաեւ խստացուած են կրթօճախին ներկայացուած պահանջքները։ Համալսարանի ղեկավարութիւնը յատուկ ընտրութեամբ աշխատանքի հրավիրած է արտասահմանեան բուհեր աւարտած եւ մի քանի օտար լեզուներու տիրապետող, մանկավարժական հարուստ փորձ ունեցող գիտնականները։ 1933-1934 ուսումնական տարիներուն համալսարանին մէջ կը գործեն տնտեսագիտական, բնապատմական, պատմալեզուագրական, բնագիտութեան եւ մանկավարժական բաժիններ։ 1934 թուականին մանկավարժական բաժինը առանձնացուած է եւ անոր հիմքին վրայ կազմաւորուած է մանկավարժական դպրոցը (այժմ՝ Խ. Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարան)։ Նոյն ուսումնական տարին բնագիտական բաժինը բաժնուած է երկու՝ կենսաբանական եւ քիմիական բաժանմունքներու։ Այսպէսով, 1935-1936 ուսումնական տարուընէ համալսարանին մէջ ձեւաւորուած եւ սկսած են գործել ութը բաժիններ՝ պատմութեան, բանասիրական, իրաւաբանական, երկրաբանա-աշխարհագրական, քիմիական, բնագիտական, կենսաբանական։ 1945 թուականին բացուած է եւ մինչեւ 1953 թուական գործած է նաեւ միջազգային յարաբերութիւններու բաժինը։ 1957 թուականին Պետական համալսարանին որպէս առանձին բաժին ըլլալով միացուած է Ռուսերէն լեզուի դպրոցը եւ օտար լեզուներու դպրոցը, որ 1961 թուականին կրկին առանձնացած է։ 1959 թուականին բնագիտական բաժանմունքէն անջատուած է եւ ինքնուրոյն միաւոր դարձած է ԵՊՀ բնագիտական բաժանմունք։ Հատկապէս 1960-1990-ական թուականները համալսարանի համար դարձած են աննախադէպ զարգացման տարիներ. կազմաւորուած են նոր բաժանմունքներ, ստեղծուած են գիտական նոր աշխատանոցներ, հիմնուած է հայագիտական կեդրոն։ Զգալիօրէն աշխուժացած է հրատարակչական գործը. ուսումնական դասագիրքերէն եւ ձեռնարկներէն բացի, հրատարակուած են նաեւ դասախօսներու գիտական աշխատութիւններ, գիտական ամսագրեր, բազմաբնոյթ ժողովածուներ եւ այլն։ 1991 թուականին Երեւանի պետական համալսարանը արդէն ունեցած է 17 բաժին։ 1994 թուականին հիմնադրուած է ԵՊՀ Իջեւանի մասնաճիւղը։ Մասնաճիւղը ունի 4 բաժանմունք, որտեղ կ’ուսանին շուրջ 1400 ուսանողներ։ 1995-1996 ուսումնական տարին Երեւանի պետական համալսարանի համար նշանաւորուած է նոր ուսումնական գործընթացի սկզբնաւորմամբ։ Հանրապետութեան մէջ միջազգային չափանիշներուն համապատասխան նոր եւ որակեալ կրթակարգ ունենալու նպատակով ԵՊՀ-ն, ինչպէս նաեւ հայաստանեան շարք մը բուհեր, անցան երկաստիճան կրթական համակարգի։ 1990-ական կէսերէն մինչեւ այսօր հետեւողական աշխատանք կը տարուի պսակաւոր արուեստի եւ մագիստրոսի կրթական ծրագիրներու չափորոշիչներու, ուսումնական գործընթացի բարելաւման հետ կապուած չափանիշներու եւ կանոնակարգերու մշակման եւ ներդրման ուղղութեամբ։ Ուսումնառութեան գործընթացը ճկուն դարձնելու համար մշակուած եւ կիրառուած է գիտելիքներու գնահատման կանոնակարգ, որ կը նախատեսէ մասնագիտական առարկաներէն ընթացիկ քննութիւններու հանձնում։ ՀՀ կառավարութեան 27 Նոյեմբեր 2014-ին առնուած որոշումով փոխուեցաւ Երեւանի պետական համալսարանի կազմակերպա-իրաւական կարգավիճակը՝ պետական ոչ առեւտրային կազմակերպութենէն դառնալով հիմնադրամ: Մինչ օրս ԵՊՀ-ն տուած է 100 հազարէն աւելի շրջանաւարտ։ Համալսարանին մէջ այսօր գործող 19 բաժիններուն մէջ կը մասնագիտանան շուրջ 20 հազար ուսանողներ։ 2006 թուականին ԵՊՀ նախագահն է ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, պատմ. գիտ. դոկտոր, փրոֆեսոր Արամ Սիմոնեանը։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Զարեհաւան (Այրարատ)

Զարեհաւան, գրաբար` Զարեհաւան, քաղաք Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Ծաղկոտն գաւառին մէջ, Արածանի գետի աջ ափին, Բագաւանի մօտ, Թաւրիզ-Կարին-Տրապիզոն ճանապարհին մօտ: == Աշխարհագրութիւն == Զարեհաւանը կը գտնուի Դիադինինի ոչ հեռու, Արածանի գետի ակունքի շրջանին, անոր աջ ափին, Բագաւանի (Ուչքիլիսի) մօտ, Թաւրիզ—Կարին—Տրապիզոն քարաւանային բանուկ ճանապարհին վրայ; Նպատ լեռան հիւսիսային ստորոտը: Անոր մօտակայքը կը գտնուեր նաեւ Անգղ բերդը: Մի այլ Զարեհաւանը կը գտնւուէր նոյն Այրարատեան աշխարհի Բասեն գաւառին մէջ: Այս վերջինը նոյնպէս հելլէնիստական քաղաք էր, եւ անունը կապուած էր Արտաշէս թագաւորի հոր` Զարեհի անուան հետ: == Պատմութիւն == Առաջին անգամ կը յիշատակուի մ.թ.այ. 2-րդ դարուն: Փաւստոս Բուզանդի վկայութեամբ Զարեհաւանը 4-րդ դարուն եղած է նշանաւոր քաղաք: Այստեղ հայերէ բացի կը բնակուի հազարաւոր հրէաներ, որոնց տեղափոխած էր Տիգրան Բ Մեծը: Սակայն նոյն տարի 60-ական թուականներուն պարսկական զօրքերը, Մեծ Հայքի մէկ շարքը այլ քաղաքներու հետ միասին, աւերեցին Զարեհաւանը: Այդկէ ետք քաղաքը վերածուած է մէկ սովորական գիւղ: Զարեհաւանը սերտօրէն կ'առնչուի 450-451 թուականներու Վարդանանց պատերազմի հետ: Սասանեան լուծին դէմ ելած ապստամբներն այստեղ Յովսէփ կաթողիկոսի գլխաւորութեամբ կոտորած են պարսիկ մոգերուն, որոնք կը փորձէին կանգնեցնել զրադաշտական ատրուշաններ: Այնուհետեւ կը յիշատակուի 650-ական թուականներուն տեղի ունեցած քաղաքական իրադարձութիւններու հետ կապուած: Այդ մասին եղած բաւական ընդարձակ վկայութեան մէջ Սեբէոսը կը հաղորդէ, որ արաբները, նեղուելով բիւզանդացիներուն կողմէ, խուսափեցան վերջիններուն հետ ճակատամարտի բռնուելէն, «ելին եանկարծակի եւ գնացին անցին զգետովն, եւ չոգան ամրացան ի Զարեհաւանի»: Իսկ այդ յիշատակութիւնէն ակնյայտ կը դառնայ, որ Զարեհաւանն ամրացուած բնակավայր եղած է: Յետագայ դարերուն Զարեհաւանը չի յիշատակուիր, բայց իբրեւ հայաբնակ ոչ խոշոր գիւղ գոյութիւն ունէր մինչեւ 19-րդ դար, իսկ այդ հարիւրամեակի երկրորդ կէսէն այն արդէն ամայի էր, եւ բնակիչները գաղթած էին զանազան կողմէր: Զարեհաւանն այժմ աւերակ է: == Արտաքին յղումներ == akunq.net Կաղապար:Պատմական Հայաստանի քաղաքները Կ'ատեգորիայ:Այրարատ նահանգի բնակավայրեր Կ'ատեգորիայ:Մեծ Հայքի քաղաքներ

Քրիսթոֆըր Քոլոմպոս

Քրիսթոֆըր Քոլոմպոս (Ճենովայի բարբառով՝ Christoffa Corombo, սպ.՝ Cristóbal Colón, լատ.՝ Christophorus Columbus, 25 Օգոստոսէն մինչեւ 31 Հոկտեմբեր 1451-20 Մայիս 1506), իտալացի ծովագնաց, գաղութատէր եւ հետազոտող։ Ատլանտեան ովկիանոսի ճամբով անոր ճամբորդութիւնները եւրոպացիներուն համար բացած են նոր աշխարհ մը՝ Ամերիկան։ Ըստ մասնագէտներու, Քոլոմպոս ծնած է Ճենովա, թէեւ անոր ծննդաւայրին մասին կան նաեւ այլ տեսութիւններ։ Christopher Columbus անուանումը լատիներէն Christophorus Columbus-ի անգլերէնն է։ Բուն անունը ճենովայի լեզուով (Լիկուրական առոգանութեամբ) Christoffa Corombo եղած է։ Իտալերէն՝ Cristoforo Colombo, փորթուկալերէն՝ Cristóvão Colombo (նախկինին Christovam Colom), սպաներէն՝ Cristóbal Colón-ի։ == Ծրագիրները == Հետեւելով Երկիր մոլորակին գնդաձեւութեան մասին հին ուսմունքին եւ ժամանակի գիտնականներուն կողմէն երկրագունդի չափերուն սխալ հաշուարկումներուն՝ Քոլոմպոսի ծրագիրին մէջ տեղ կը գտնէ Հնդկաստան տանող ամէնէն կարճ ճամբան։ 1492-ին դուրս կու գայ Պալոսի նաւահանգիստէն (3 նաւերով) եւ, կտրելով Ատլանտեան ովկիանոսը, 12 Հոկտեմբերին (կը համարուի Ամերիկայի յայտնագործման պաշտօնական օրը) կը յայտնագործէ Պահամեան կղզիախումբի Սան Սալվատոր կղզին։ == Յայտնագործութիւնները == Ուսումնասիրելով Քուպա կղզիին հիւսիս-արեւելեան ծովափին մէկ մասը եւ Հայիթի կղզին՝ Քոլոմպոս կը վերադառնայ Քասթիլիա (1493)։ 1493-1504-ին Քոլոմպոս երեք ճամբորդութիւն եւս կը կատարէ դէպի Ամերիկայի ափերը, զոր ան կ'ընդունի իբրեւ Հնդկաստան, իսկ տեղացիները՝ հնդիկներ։ Այդ ճամբորդութիւններուն ընթացքին Քոլոմպոս կը յայտնաբերէ Մեծ եւ Փոքր Անտիլեան կղզիախումբերը, Կեդրոնական եւ Հարաւային Ամերիկայի՝ Հոնտուրասի, Նիքարակուայի, Քոսթա Ռիքայի եւ Փանամայի Քարիպեան ափերը, կը հասնի մինչեւ Օրինոքոյի արեւմտեան բազուկին գետաբերանը։ Սակայն ան առաջինը չէր, որ Եւրոպայէն Ամերիկա հասած էր. անոր կը նախորդէին նորվեկացիները՝ Լէյֆ Էրիքսընի առաջնորդութեամբ, որոնք Քոլոմպոսէն 500 տարի առաջ ժամանակաւոր աւան մը կառուցեր էին L'Anse aux Meadows-ի մէջ: Քոլոմպոսի Հիսփանիոլայ կղզիին վրայ աւան մը ստեղծելու իր քանի մը փորձերուն, ան անձնապէս կը նախաձեռնէ սպանական գաղութացման ընթացքը, որ կը նախորդէր «Նոր Աշխարհի» ընդհանուր Եւրոպական գաղութացման։ («Նախաքոլոմպական» եզրը ընդհանրապէս կը գործածուի Ամերիկայի մարդոց եւ մշակոյթներուն՝ նախքան Քոլոմպոսի եւ իր եւրոպացի յետնորդներու ժամանման վերաբերելու համար): Իր նախնական 1492-ի ճամբարը տեղի կ'ունենայ ազգային կայսերականութեան աճման եւ զարգացող ազգ-երկիրներու տնտեսական մրցութեան վերելքին ատեն, որոնք առեւտրական երթուղիներու հիմնադրումէն եւ գաղութացումէն հարստութիւն կ'որոնէին։ Այս հասարակաքաղաքական շրջանին, Քոլոմպոսի հեռաձիգ կանխագիծը կը շահի Սպանիոյ Իզապէլ թագուհիին ուշադրութիւնը։ Երկիրին շրջագիծը խիստ թերագնահատելով, ան կ'ենթադրէր, որ Իպերիայէն Օսթ Ինտիա տանող արեւելեան երթուղին աւելի կարճ եւ ուղիղ պիտի ըլլայ քան Արաբիայէն անցնող ցամաքային երթուղին։ եթէ ատիկա ճիշդ ըլլար, ապա իրաւունք կու տար Սպանիոյ՝ մտնել շահութաբեր համեմունքի առեւտուրին մէջ, որ մինչ այդ արաբներու եւ իտալացիներու ձեռքն էր։ Իր գծած ընթացքին հետեւելով, ան փոխարէնը Պահամեան կղզիներուն մէջ վայրէջք կը կատարէ տեղ մը, զոր կ'անուանէ «Սան Սալվատոր»։ Հիւսիսային Ամերիկեան կղզին Արեւելեան Ասիոյ հետ շփոթելով, անոր բնակիչները կ'անուանէ «հնդիկներ» (Indios)։ Քոլոմպոսի յայտնագործութիւնները համաշխարհային պատմական նշանակութիւն կ'ունենան. անկէ ետք էր, որ ամերիկեան ցամաք կ'ընդգրկուի մարդկութեան աշխարհագրական պատկերացումներուն մէջ, կը սկսի Աշխարհագրական մեծ յայտնագործութիւններու դարաշրջանը, եւ հիմը կը դրուի գաղութային տէրութիւններու յառաջացման։ 12 Հոկտեմբեր 1492-ին, Քոլոմպոսի Ամերիկայի մէջ վայրէջքը կը նշուի իբրեւ Քոլոմպոսի Օր. ի բացառութիւն ԱՄՆ Միացեալ նահանգներուն, ուր անիկա կը նշուի Հոկտեմբերի Երկրորդ երկուշաբթի օրը։ Այսօր մենք չենք կրնար երկրագունդը պատկերացնել առանց Ամերիկայի եւ Խաղաղական Ովկիանոսին։ Մինչդեռ ԺԵ. դարու վերջին Եւրոպայի մէջ անոնց գոյութեան մասին ոչ ոք գիտէր։ Ահա այդ օրերուն էր, որ ծագումով իտալացի Քոլոմպոս գիտէր ինչպէս հասնիլ Հնդկաստան եւ յայտնագործել անիկա, բայց երկար տարիներ պայքարելէ, նուաստացումներէ ու յուսախաբութիւններէ ետք կը յաջողի համոզել Սպանացի թագաւորները, որոնք ոսկիի ու հարուստ հողերու մեծ կարիքը ունէին։ 1492-ին Սպանիոյ Պալոս քաղաքէն դուրս կու գան նաւարկութեան 3 առագաստանաւերով։ Բաց ովկիանոսը կը սարսափեցնէր նաւարկողները։ Օրերը իրարու կը յաջորդէին, իսկ շուրջը միայն անծայր ու ամայի ովկիանոս էր։ Ան կը քաջալերէր վհատուած նաւաստիները, անոնց խոստանալով ոսկի ու զանազան համեմունքներ։ Բայց ի վերջոյ կը դադարին անոր հաւատալէ եւ վճռական պայման կը դնեն, որ եթէ 3 օրէն ցամաք չտեսնեն՝ ետ պիտի դառնան։ Քոլոմպոս հարկադրուած կը համաձայնի։ Այդ ժամկէտը աւարտելու վրայ էր, երբ գիշերուան ժամը 2:00-ին վերջապէս կը լսուի հերթապահին ճիչը «Ցամա՞ք։ Ցամա՞ք կը տեսնեմ»։ Անիկա փոքր կղզի մըն էր։ Քոլոմպոս զայն կ'անուանէ Սան Սալվատոր։ Անոր կը յաջորդեն Քարիպեան ծովուն կղզիները՝ երանաւէտ Քուպան, չքնաղ Հայիթին եւ շատ ու շատ կղզիներ։ Նաւաստիները առաջին անգամ ըլլալով կը տեսնէին պղինձակարմրամորթ, գեղեցիկ ու բարձրահասակ մարդիկ, բոյսեր՝ որոնք չէին աճեր Եւրոպայի մէջ՝ գետնախնձոր, եգիպտացորեն, ծխախոտ։ Քոլոմպոս կը կարծէր, թէ Հնդկաստան հասած է, այդ մարդիկը կ'անուանէ հնդիկներ։ Ան կը կարծէր, թէ ինք յայտնագործած էր սոսկ Հնդկաստան տանող արեւմտեան ճանապարհը,եւ ոչ թէ անյայտ ցամաքամաս մը։ Կեանքին վերջին միայն երրորդ եւ չորրորդ նաւարկութիւններէն ետք ան կը սկսի կասկածիլ, թէ անիկա «ուրիշ աշխարհ» մըն է։ 1506-ին Քոլոմպոս կը մահանայ։ Ու թէեւ Ամերիկան այդպէս կը կոչուի մէկ այլ ծովագնացի մը Ամերիկացի Վեսփուչիի անունով, սակայն Քոլոմպոս կը մեծարուի իբրեւ Ամերիկայի առաջին յայտնագործող, խիզախ ու անվեհեր ծովագնաց մը։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Վրթանէս Ասկէրեան

Հ. Վրթանէս Ասկէրեան:( Ծնած էր Պոլիս, 1720-ին): Պատանի տարիքէն ղրկուեցաւ Ս.Ղազար, ուսանեցաւ այնտեղ, 23 տարեկանին ալ վարդապետ ձեռնադրուեցաւ: Բախտաւորուեցաւ աշակերտելու Մխիթար աբբահօր, նոյնիսկ գործակցելու անոր հետ:Կանուխէն ձեռնարկեց թարգմանական աշխատանքներու՝ յենելով իր լեզուագիտական կարողութիւններուն ու դասական հայերէնի բացարձակ հմտութեան վրայ: Իր թարգմանութիւններու ամբողջութիւնն է՝ շուրջ 15000 տպագիր էջի ծաւալով գործեր երեք լեզունէրէ՝ լատիներէնէ,յունարէնէ եւ իտալերէնէ: Ճիշտ այս պատճառով ալ, Ասկէրեան վարդապետ կրնայ նկատուիլ ԺԸ. դարու Հայ թարգմանական դպրոցի մեծագոյն ներկայացուցիչներէն մին: Ֆրանսացի աստուածաբան Անտոն Կովդինի (Antonio Goudin, 1640-1695) «Փիլիսոփայութիւն»ը, որ գրաբար հայերէնով ու չորս հատորանի շարքով (շուրջ 2400 էջ) լոյս տեսաւ Վենետկի մէջ 1750-51, Ասկէրեան վրդ.ի առաջին գործէրէն մին կը նկատուի: == Աղբիւրներ == ԴԵԳԵՐՈՒՄՆԵՐ ՀԱՅ ԳԻՐԻ ԵՒ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԳԵՏԵԶՐԻՆ, Բ.Հատոր, Լեւոն Շառոյեան, Հալէպ 2018

Մայր Թերեզա

Մայր Թերեզա (լրիւ անունը - Մայր Թերեզայ Գալգաթացի, իսկական անունը - Ակնես Կոնկա Պոյաճիու, ալպ.՝Agneze Gonxhe Bojaxhiu), կաթողիկէ միանձնուհի էր, «գթասրտութեան օրտեն»-ի հիմնադիրը, որ կը ծառայէր հիւանդներուն եւ աղքատներուն: Նոպելեան Մրցանակի դափնեկիր է (1979): Կաթողիկէ եկեղեցին դասած է երանելիներու շարքին: == Ծագում == Որոշ տուեալներով ան ունի Հայկական ծագում, ինչի մասին Վազգէն Առաջինը յայտնած է Մայր Թերեզայի հետ հանդիպումէ մը ետք. «1988 թուականի Սպիտակի երկրաշարժէն ետք, երբ Մայր Թերեզան ժամանած էր Հայաստան, հանդիպեցաւ նաեւ Վազգէն Առաջինի հետ: Հանդիպման ընթացքին Մայր Թերեզան կաթողիկոսին պատմած է իր հայկական ծագման մասին: Անոր իսկական անուն ազգանունը Ակնեսսա Պոյաճեան է, հայրը Արեւմտեան Հայաստանէն է գաղթած է Ալպանիա, մայրն էլ ալպանուհի քրիստոնեայ է == Անուն == Թերեզա անունը ստացած է 1931 թուականին ի պատիւ 1927 թուականին սուրբերու դասին դասուած ֆրանսուհի Թերեզայի (Թերեզայ Լիզյեցի), ով յայտնի էր իր բարութեամբ եւ գթասրտութեամբ: == Կենսագրութիւն == Ծնած Anjezë Gonxhe Bojaxhiu (gonxhe կը նշանակէ "վարդի բողբոջ" կամ "փոքր ծաղիկ" Ալպաներէնով) 26 Օգոստոս 1910-ին Քոսովար Ալպանեան ընտանիքի մը մէջ: Ան իր կնունքի օրը, 27 Օգոստոսը, կը համարէ իր «իսկական ծննդեան օրը»: Իր ծննդավայր Սքոփյէն, հիմա Մակեդոնիոյ մայրաքաղաք, Օսմանեան Կայսրութեան մէկ մասն էր մինչեւ 1918 երբ եղաւ Իուկոսլավիոյ իշխանութեան տակ: == Պարգեւներ եւ Մրցանակներ == 1962 թ. Բատմա Շրի՝ Հնդկաստանի 2-րդ ամենաբարձր մրցանակը 1963 թ. «Լոդոսի Տիրուհի» հնդկական շքանշան 1969 թ. «Ասիայի ամենաարժանի կնոջը` աղքատներու հետ անսահման եւ անդադրուն աշխատանքի համար» 1971 թ. Յովհաննէս 23-րդ պապի անուան խաղաղութեան մրցանակ 1971 թ. Պոստընի «բարի սամարացի» մրցանակ 1972 թ. Նեհրու մրցանակ համաշխարհային գիտակցութեան համար 1973 թ. Լոնտոնի Տեմպլտընի մրցանակ՝ կրօնի մէջ առաջադիմութեան համար 1973 թ. «բոլոր մայրերու մայր» մրցանակ 1974 թ. «տիեզերական մայր» մրցանակ 1974 թ. Եմենի վարչապետի մրցանակ՝ Պատուոյ թուր 1975 թ. հոկտ. 23 Հիւսիսային Գարոլայնա համալսարանի Ալպերթ Շուայցըրի համաշխարհային մրցանակ 1975 թ. Գանատա, Էնդիկոնեշ Նովասգոտիա պատուաւոր անդամի կոչում 1976 թ. Ինտիրա Կանտիի կողմէ Վիսուաբեւարատ համալսարանի բարձրագոյն Տեշիկոտամայ (գրականութեան տոկդոր) 1977 թ. Քեմպրիճ, աստուածաբանութեան պատուաւոր տոկդորի կոչում (1979) Խաղաղութեան Նոպելեան Մրցանակի դափնեկիր 1980 թ. Ինտիրա Կանդիի կողմից, Պհարադ Ռանտա՝ «հնդկաստանի գոհարէ մրցանակ 1981 թ. Հռոմի Սուրբ Սիրտ բժշկական համալսարանը բժշկութեան եւ վիրաբուժութեան երախտապարտութեան պատուաւոր վկայական 1983 թ. նոյ. 24 Եղիսաբեթ Բ-ի կողմէ Տելիի նախագահական պալատին մէջ Արժանասիրութեան Պատուաւոր շքանշան (1985) «ազատութեան շքանշան» - ստացած է ԱՄՆ նախագահ Ռոնըլտ Ռեյկընէն 1988 թ. Խաղաղութեան մրցանակ Մոսկուայի Խաղաղութեան կոմիտէի կողմէ 1989 թ. Աշխարհի կանանց մրցանակ՝ Լէյտի Տիանայի կողմէ 1992 թ. ՄԱԿ-ի մշակոյթի բաժնի խաղաղութեան, կրթութեան, աղքատին նուիրաբերուած կեանքի մրցանակ 1994 թ. Իւ Տենդ խաղաղութեան մրցանակ՝ մարդկութեան համար անդուլ աշխատանքի համար 1996 թ. օգոստ. ԱՄՆ Պատուաւոր քաղաքացի պարգեւ (մինչ այդ տրուել է 2 անգամ) 1997 թ. մայիս ԱՄՆ Գոնկրէսի ոսկէ մետալ == Տե՛ս նաեւ == Մահաթմա Կանտի == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Կաղապար:Քոյրյղումներ Մայր Թերեզայ, Կեանքի պատմութիւնը Մայր Թերեզայի խօսքերը Մայր Թերեզայ, Քիչ յայտնի փաստեր

Էմմա Ուաթսըն

Էմմա Շարլոթ Տուէրր Ուաթսըն (անգլերէն՝ Emma Charlotte Duerre Watson, 15 Ապրիլ 1990(1990-04-15), Le Marais, Փարիզ[…]), անգլիացի դերասանուհի: Ճանաչցուած է որպէս Հերմոյինի Կրէյնճըր, «Հարրի Փոթըր» ֆիլմերուն մէջ։ Էմման այդ դերը ստանձած է 1999 թուականին, երբ ինը տարեկան էր։ Այս դերը խաղցած է 2001-2011 թուականներուն, Տանիէլ Ռատքլիֆի եւ Ռուպերթ Կրինդի հետ: Ֆիլմին մէջ այս դերը խաղալով Էմման մեծ հռչակի տիրացաւ։ Այդ ընթացքին ան ստացաւ 10 միլիոն եւրօ: Ան նաեւ խաղցած է «The Perks of Being A Wallflower» եւ «The Bling Ring» ֆիլմերուն մէջ։ Հարրի Փոթըր Ֆիլմը ցուցադրուեցաւ BBC-էն 2007 թուականի Դեկտեմբերին։ Էմմա Ուաթսընը անցածէ Կինես գիրքի շարքերուն որպէս ամենաերիտասարդ դերասանուհի: Նաեւ 2009 թուականին անցած է Կինես գիրքի շարքերուն որպէս ամենաբարձր վարձատրուող տասնամեայ դերասանուհի։ == Մանկութիւն եւ պատանեկութիւն == Ծնած է Փարիզի մէջ՝ անգլիացի փաստաբանի ընտանիքի մէջ։ Անունը ստացած է իր հօր տատիկէն, որ ունի ֆրանսական ծագում։ Հինգ տարի ապրելէ ետք Ֆրանսայի մէջ իր ծնողներուն հետ, Հինգ տարեկան հասակին Էմման եւ իր ընտանիքը կը տեղափոխուին Անգլիայի Օկսֆորդշիր քաղաքը։ Անոր ծնողները՝ Ժաքլին եւ Գրիս Ուաթսընները բաժանուեցան, եւ Էմման սկսաւ ապրիլ իր մօր եւ միջնեկ եղբօր՝ Ալեքսի հետ։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է Օքսֆորտի Դրեգոն դպրոցին մէջ՝ Արդէն 6 տարեկանին Էմման որոշած է դերասանուհի դառնալ։ Դպրոցին մէջ խաղցած է շատ ներկայացումներու մէջ՝ որպէս գլխաւոր դերակատար։ Երբ Ան տասը տարեկան կ'ըլլայ, դպրոցի ներկայացումները կազմակերպող ուսուցչուհին անոր խորհուրդ կու տայ որ մասնակցի «Հարրի Փոթըրը եւ փիլիսոփայական քարը» ֆիլմի փորձերուն՝ Հերմոյինի Կրէյնճըր դերին համար:Անսպասելիօրէն Էմման յաղթեց։ Այդ պահէն ետք անոր ամբողջ կեանքը կապուեցաւ Հարրի Փոթըրի հետ։ Աւարտած է Խիտինկօսքույու աղջիկներու դպրոցը։ 2008 թուականին աւարտած է դերասանական ամառնային դասընթացքները RADA-ի մէջ, որ կը գտնուի Լոնտոն։ 2009 թուականին Էմման սկսած է գրականութիւն սորվիլ Ամերիկայի Բրայնուվսկոմ համալսարանին մէջ։ == Գործընթացք == 1999 թուականին Էմմա Ուաթսընը հրաւիրուեցաւ նկարահանուելու Harry Potter and The Philosopher's Stone ֆիլմին համար, որպէս Հերմոյինի Կրէյնճըր, որ գրած է յայտնի Անգլիացի գրող Ժոան Ռոուլինկ-ը։ Գլխաւոր հերոսը Հարրի Փոթըրն է, եւ անոր ընկերները Ռոն Ուուիզլին եւ Հերմոյինի Կրէյնճըրը։ Ֆիլմը արտադրողները զարմացած էին Էմմայի ինքնավստահութենէն։ Ռոուլինկը ինքը ընտրեց դերասանները։ Առաջին անգամ ֆիլմը ցուցադրուեցաւ 2001 թուականին, որ կը ներկայացնէր Հարրի Փոթըրի առաջին մասը։ Ֆիլմը մեծ յաջողութիւն ունեցաւ։ The Daily Telegraph-ը Էմմայի խաղը «հրաշալի» կ'անուանէ: Իսկ IGN-ի կարծիքով Էմման «մութի մէջ կը ձգէ բոլորը»։ Ստացած է Young Artist Award, Լաւագոյն երիտասարդ դերասանուհի մրցանակը։ 2002 թուականին ցուցադրուեցաւ «Harry Potter and The Chamber of Secrets» ֆիլմը։ Los Angeles Time-ը կը նշէ, որ ֆիլմերու միջեւ ընդմիջման ընթացքին դերասանները մեծցած էին։ The Times-ը կը քննադատէ Էմմա Ուաթսընի հանրայայտութիւնը «չարաշահելու» համար։ Էմման այս դերի համաը ստացած է Otto Award մրցանակը Die Welt ամսագրին մէջ: «Harry Potter and The Prisoner of Azkaban» ֆիլմը ցուցադրուած է 2004 թուականին։ Շատերու կարծիքով այստեղ Էմմայի դեակատարութիւնը աւելի մասնագիտականէր։ Էմման այս ֆիլմի մասին ըսած է.«Այս ուղղակի հոյակապ դեր է, մանաւանդ երրորդ մասը»: Այս դերին համար Էմման երկու Otto award մրցանակ ստացած է եւ մէկ մրցանակ «Տարուայ ամենալաւ մանկական խաղ» Total Film-ին կողմէ: 2005 թուականին յաջողութեամբ դուրս եկաւ չորրորդ՝ «Harry Potter and The Goblet of Fire» ֆիլմը։ Ամենածիծաղելին, Էմմայի կարծիքով, Հերրի Փոթըրի եւ Ռոն Ուիզլիի վէճը հիանալի էր։ «Ես սիրեցի այդ բոլոր վիճաբանութիւնները... Եւ կը կարծեմ որ աւելի իսկական է թէ անոնք կը վիճաբանին եւ անոնց մօտ խնդիրներ կրնան ըլլալ» (օրիգինալ տեքստ. «I loved all the arguing... I think it’s much more realistic that they would argue and that there would be problems»): Քննադատները կը նշեն Էմմայի իրական հասակը։ Այս դերի համար Էմման արժանացաւ Otto Award պրոնզէ մրցանակ։ Այդ տարի Էմման դարձաւ ամենաերիտասարդ աղջիկը, որ յայտնուաւծ էր Teen Vogue ամսագրին մէջ։ Հինգերորդ ֆիլմը Հերրի Փոթըրի մասին (Harry Potter and The Order of The Phoenix), որ լոյս կը տեսնէ 2007 թուականին, ունեցաւ մեծ ֆինանսական յաջողութիւններ։ Էմման ստացաւ National Movie Award եւ «Ամենալաւ կանացի դեր» մրցանակները։ Վեցերորդ՝ «Harry Potter and The Half Blood Prince» ֆիլմի նկարահանումները սկսուած են 2007։ The Washington Post-ը կ'անուանէ Էմմայի խաղը «ամէնահիանալին այսօր»։ Վեցերորդ ֆիլմի ցուցադրումէն յետոյ շշուկներ կային որ Էմման կ'ուզէր ձգել ֆիլմը: Չնայած այս մէկին, Էմման պայմանագիր կնքած էր Warner Bros-ի հետ ֆիլմը նկարահանուելու համար։ Էմմայի խօսքերով այդ որոշումը իրեն համար շատ դժուար էր։ «Harry Potter and The Deathly Hallows» ֆիլմի նկարահանումները սկսած են 2009 թուականի, Փետրուարին եւ աւարտած է 2010 թուականի Յունիսին։ Ֆիլմի վերջին մասին համար Էմման ստացած է երեք մրցանակ Teen Choice Award-ին կողմէն։ Էմմա Ուաթսընի առաջին դերը Հարրի Փոթըրէն դուրս եղած է 2007 թուականին Բալետի կօշիկներ ֆիլմին մէջ։ Այս ֆիլմին մէջ Էմման խաղցած է, դերասանուհի Պաուլինայ Ֆոսսիլի՝ երեք քոյրերուն աւագի դերը, որոնց շուրջ կը կատարուէին իրադարձութիւնները։ Այս մէկին մասին Էմման ըսած է.««Հարրի Փոթըրը եւ Փիւնիկեան միաբանութիւնը» ֆիլմի նկարահանումներէն յետոյ ես կը պատրաստուէի վերադառնալ դպրոց, բայց չկարողացայ հրաժարիլ «Բալետի կօշիկներ»-էն։ Ես իսկապէս սիրեցի այդ դերը։» (բնագիր. "I was all set to go back to school after finishing Harry Potter [and the order of the Phoenix] but couldn’t resits Ballet Shoes. I really loved it" )։ Ֆիլմը ցուցադրուած է BBC ալիքէն, բայց մեծ յաջողութիւններու չէ հասած։ Էմմա Ուաթսընը մասնակցեցաւ նաեւ «Դեսեպրոյի արկածները» ֆիլմին։ Այնտեղ Ան կը մարմնաւորէր արքայադուստր Գորոշինկային։ Էմման «7 օր ու գիշեր Մերելինի հետ» ֆիլմին մէջ կատարած էր ոչ մեծ դեր։ Նկարահանումները եղած են քանի մը օր։ 2012 թուականին Ուաթսընը հաստատած է, որ ստացած է Նոյի դստեր դերը «Նոյ» ֆիլմին մէջ։ 2012 թուականի Սեպտեմբերին դուրս եկած է «Լաւ է ըլլալ հանդարտ» ֆիլմը, որտեղ Էմման խաղացած է Սեմի դերը։ == Մօտելի գործընթացքը == 2008 թուականէն սկսեալ Էմմային սկսած է հետաքրքրել մօտայի աշխարհը։ 2008 թուականի Սեպտեմբերին ան կը գրէ. «Ես կը խորանամ արուեստի մէջ ընդհանրապէս եւ մօտային՝ մասնաւոր»։ Արդէն 2005 թուականէն Ուաթսընը սկսածէ մօտելի ընթացքը՝ նկարուելով Teen Vogue ամսագրին համար։ Նոյն տարուան Յունիսին ան հաստատեց այն լուրը, թէ ան պիտի համագործակցի Burberry նորաձեւութեան տան հետ։ Էմման դարձաւ 2009 թուականին աշուն-ամառ հագուստներու դէմքը։ 2010 թուականին դերասանուհին եղած է գարուն-ամառ հաւաքածոյի դէմքը եղբօր՝ Ալեքսի, մօտել Մաքս Հարդի, երաժիշտներու Ջորջ Կրեյգի ու Մեթ Գիլմերի հետ։ Գերմանացի ձեւաւորող Գառլ Լագէրֆելդ-ը Էմմային կ'անուանէ «իսկական անգլիական վարդ»։ 2011 թուականի Մարտին ներկայացուց ֆրանսական Lancôme օծանելիքը։ == Անձնական կեանքը == Էմմայի ծնողները ամուսնալուծուած են։ Անոնց իւրաքանչիւրը ունի նոր ընտանիք ու երեխաներ։ Հօր մօտ՝ երկուորեակներ Նինան ու Լիւսին եւ չորսամեայ որդին՝ Տոբին։ Մօր մօտ՝ երկու տղաներ, որոնք կ'ապրին Էմմայի հետ։ Էմմայի եղբայր Ալեքսանտրը քանի մը դրուագ խաղացած է Հարրի Փոթըր ֆիլմերուն մէջ, իսկ քոյրերը (Նինան եւ Լիւսին) խաղացած են Բալետի կօշիկներ ֆիլմին մէջ, որ ցուցադրուեցաւ BBC-ով 2007 թուականին։ «Հերի Փոթըր» ֆիլմը Էմմային բերաւ 10 միլիոն եուրօ, եւ, իր խօսքերով, կրնայ չաշխատիլ ամբողջ կեանքի ընթացքին եւ ապրիլ հանգիստ այդ գումարով։ Սակայն Ան չընդունեց առաջարկը որ հեռանայ դպրոցէն, որպէսզի ամբողջ իր ժամանակը տրամադրեր նկարահանումներու։ «Մարդիկ չեն կրնար հասկնալ, ինչու ես չեմ ուզեր այս մէկը ընել... սորվելով դպրոցին մէջ ես կրնամ կապը պահել իմ ընկերներուս հետ։ Դպրոցին մէջ ես կ'ապրիմ իսկական կեանք»: Էմման կը խոստովանէ, որ 10-12 տարեկանին սիրահարուած է իր աշխատակիցին Թոմ Ֆելթօնին, որ Հարրի Փոթըր-ին մէջ մարմնաւորուած է որպէս Տրաքոյ Մալֆոյ։ Յայտնի է, որ 2011-2013 թուականներուն Էմմա Ուաթսընը հանդիպած է Օկսֆորտի համալսարանի, Ուիլլ Ադամովիչի հետ։ 2014 թուականին դերասանուհին հանդիպած էր Մեթյու Ջեննի հետ, սակայն շուտով դերասանուհին որոշած է բաժանուիլ: 2015 թուականի Փետրուարին լուրեր կը շրջէին, որ Էմման գաղտնի կը հանդիպի արքայազն Հերիի հետ, բայց Էմման ժխտեց այս լուրը: Էմման կը սիրէ իտալական խոհանոցը եւ տուրմը։ Կը սիրէ կարդալ գիրքեր, բայց չի տարուիր գրականութեամբ: Շատ կը սիրէ արուեստ եւ երաժշտութիւն։ Էմմայի կուռքը եւ ամենասիրելի դերասաններէն մէկն է Ճուլիա Ռոբերտը։ == Ֆիլմագրութիւն == === Դերակատարումներ === == Ծանօթագրութիւններ ==

Ֆարիտ Պուճելլալ

Ֆարիտ Պուճելլալ (12 Մարտ 1953(1953-03-12), Թուլոն), ֆրանսացի գծագրող։ == Կենսագրութիւն == Ֆրանսացի գծագրող Պուճելլալ ծնած է 1953-ին։ Ան զաւակն է հայ-ալճերացի գաղթականներու։ Աշխատանքային կենսագրութեան 1978-ին սկսած է “L’Oud”, “Le Gourbi”, “Ramadan”, “Abdullah” գծավէպերով՝ ապահովելով մեծ յաջողութիւն։ Աշխատակցած է ֆրանսական բազմաթիւ թերթերու եւ հանդէսներու։ Պուճելլալ, ներշնչուած իր անցեալէն, ուր ի մի ձուլուած են ալճերիացիի, հայու ու ֆրանսացիի ինքնութիւնները։ Ան արտադրած է եւ կը շարունակէ արտադրել գծավէպեր, որոնք կը պաշտպանեն միասնական կեանքը՝ ընդդէմ Եւրոպայի ցեղապաշտութեան։ Պուճելլալ արուեստագէտի իր արդիւնաւէտ կեանքը կը շարունակէ իբրեւ իր երկրի յառաջատար մտաւորականներէն մէկը։ == Պարգեւներ == 1999, Էքումենիկ ժիւրիի մրցանակ կատակերգութեան ժանրի։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Քինարոս (Տոտեքանիսա)

Քինարոս (յուն․՝ Κίναρος), հարաւային Էգէականի կղզիակ, Տոտեքանիսա։ == Հակիրճ տեղեկութիւններ == Քինարոս կը գտնուի Քալիմնոս եւ Լերոս կղզիներուն արեւմուտքը եւ Ամորղոսին (Քիքլատես) արեւելքը։ Տարածութիւնն է 4,577 քլ․² եւ ըստ 2011-ի մարդահամարին ունի 1 բնակիչ։ Կը պատկանի Լերոսի քաղաքապետութեան։ Կղզիին բարձրագոյն կէտն է Փափաս (296 մեթր)։ Կղզիին գագաթին վրայ յայտնաբերուած է հնավայրի մը աւերակները։ == Բնապահպանում == Կղզիակը (ինչպէս Ամորղոսին հիւսիսային մասը եւ դրացի Լեվիթա կղզիակը) յայատարարուած է NATURA 2000 Բնապահպանման շրջան․ բազէ (Falco eleonorae տեսակ), Էգէականի ճայ (αιγαιόγλαρος), թռչուններուն համար։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Սիամանթօ

Սիամանթօ (Ատոմ Եարճանեան), (1878 - 1915), նշանաւոր բանաստեղծ եւ դիւցազներգակ։ == Կենսագրութիւն == Ծնած է Ակն, ուր աւարտած է նախակրթարանը՝ աշակերտելով Գարեգին Եպիսկոպոս Սրուանձտեանցի։ Ընտանեօք կը տեղափոխուին Պոլիս, ուր կը յաճախէ Պէրպէրեան Վարժարանը։ Ապա կ'անցնի Փարիզ, ուր կը հետեւի Սորպոնի գրական դասընթացքներուն։ Կը վարակուի թոքախտով եւ կը դարմանուի Զուիցերիոյ բուժարաններէն մէկուն մէջ։ Շնորհիւ՝ զօրաւոր կամքին եւ ապրելու բուռն փափաքին, կ'ապաքինի 1908-ին։ Երբ կը հաստատուի Օսմանեան սահմանադրութիւնը, բազմաթիւ մտաւորականներու հետ, կը վերադառնայ Պոլիս։ 1909–ին տեղի կ'ունենեայ Ատանայի կոտորածը, որուն ազդեցութեան տակ կը գրէ «Կարմիր Լուրեր Բարեկամէս» հատորը։ 1913-ին՝ հայ գիրերու գիւտի 1500 ամեակին առիթով, կը գրէ «Սուրբ Մեսրոպը»։ Կը նահատակուի 1915-ի Մեծ Եղեռնին։ == Գործերը == «Դիւցազնօրէն», «Հայորդիներ», «Կարմիր Լուրեր Բարեկամէս», «Հայրենի Հրաւէր» եւ «Սուրբ Մեսրոպ»։ Սիամանթօ երգած է հայուն տառապանքը, նկարագրած է ջարդի արիւնոտ տեսարաններ, այդ վիթխարի վիշտէն կը ծնի ըմբոստութեան երգը։ Սիամանթօ իր բանաստեղծութիւնները գրած է ազատ չափով, որովհետեւ իր հզօր երեւակայութիւնը, փոթորկալի զգացումներն ու միտքի թռիչքները, չէին կրնար կաշկանդուիլ բանաստեղծական օրէնքներուն նեղ սահմաններուն մէջ։ == Երկեր == «Հայորդիները», շարք Ա., Ժընեւ, 1905, 48 էջ: «Հայորդիները», շարք Բ., Ժընեւ, 1906, 32 էջ: «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», Փարիզ, 1907, 64 էջ: «Հայորդիները», շարք Ա. եւ Բ., Կ. Պոլիս, 1908, 68 էջ: «Հայորդիները», շարք Գ., Փարիզ, 1908, 52 էջ: «Կարմիր լուրեր բարեկամէս», Կ. Պոլիս, 1909, 56 էջ: «Ամբողջական գործեր», հատ. Ա. Դիւցազնօրէն, «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», «Կարմիր լուրեր բարեկամէս», «Հայրենի հրաւէր», Պոսթըն, 1910, 248 էջ: «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», «Կարմիր լուրեր բարեկամէս», Պէյրութ, 1951, 84 էջ: «Ամբողջական գործեր», Պէյրութ, 1954, 504 էջ: «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», Պէյրութ, 1955, 184 էջ: «Ընտիր երկեր», Երեւան, 1957, 252 էջ: «Ամբողջական գործեր» («Դիւզազնօրէն», «Հայորդիներ», «Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», Գահիրէ, 1960, 504 էջ: «Ամբողջական երկեր», Պէյրութ, 1974, 464 էջ: Սիամանթօ, Վարուժան Դանիէլ, Երկեր, Երեւան, 1979, էջ 21–196: «Ընտիր երկեր», Թեհրան, 1983, 232 էջ: «Ամբողջական երկեր» («Դիւզազնօրէն», «Հայորդիներ»,« Հոգեւարքի եւ յոյսի ջահեր», Անթիլիաս, 1989, 232 էջ: «Բանաստեղծութիւններ», Վենետիկ, 1993, 124 էջ: «Անտիպ երկերի ժողովածու», Երեւան, 2002, 520 էջ: «Հայրենի հրաւէր» (բանաստեղծութիւններ), Երեւան, 2003, 108 էջ: «Ընտրանի», Երեւան, 2003, 112 էջ: «Ստեղծագործութիւնների ժողովածու», Երեւան, 2012, 152 էջ: «Սուրբ Մեսրոպ պոեմ եւ այլ բանաստեղծութիւններ», Երեւան, 2012, 80 էջ: == Գրականութիւն == Ատոմ Եարճանեան (Սիամանթօ), Գրական ասուլիսներ, գիրք 6, ԿՊ, 1913։ Թամրազեան Հ., Սիամանթօ, Ե․, 1964։ Ռշտունի, Սիամանթօ, 1970։ == Աղբիւր == Հայ Կեանք եւ Գրականութիւն, Յարութիւն Քիւրքճեան, երկրորդական բաժին Ա. տարի, էջ 144: == Ծանօթագրութիւններ ==

Սերկէյ Կալիցքի

Սէրկէյ Նիքոլայէվիչ Կալիցքի (ռուս.՝ Серге́й Николаевич Галицкий, անգլ.՝ Sergey Nikolayevich Galitsky, ծնած Սէրկէյ Նիքոլայէվիչ Յարութիւնեան) Ռուս միլիարատէր, հիմնադիր եւ համա-տէր Magnit ընկերութեան (Ռուսիոյ ամէնէն մեծ փոքրաքանակ վաճառական ընկերութիւնը), եւ FC Krasnodar ոտնագնդակի խումբի նախագահ: == Վաղ կեանք == Սէրկէյ Յարութիւնեան ծնած է 14 Օգոստոս, 1967 թուականին, Լազարեւսքոյէ շրջանին մէջ, Սոչի, Հարաւային Ռուսիա: Մայրը ռուս է, հայրը՝ հայ: Ան այժմ կը գործածէ մօր մականունը: == Կենսագրութիւն == 1993 թուականին ան աւարտեց Քուպան Պետական Համալսարանի Տնստեսագիտութեան բաժանմունքէն: Տարի մը ետք, ան հիմնեց «Tander» ընկերութիւնը, որ մեծաքանակ անուշահոտներ եւ շպարատեսակ կը ծախէր: 1998 թուականին հիմնեց իր առաջին կեդրոոնը, եւ 1998 թուականի Ռուսական տնտեսական տագնապէն անմիջապէս ետք բացաւ առաջին նպարավաճառական «Magnit» խանութը, Քրասնօտարի մէջ: 2000 թուականին, դարձաւ փոքրաքանակ առուծախի եւ հիմնեց ամէնամեծ ցանցը նվարավաճարական խանութներու Ռուսիոյ մէջ: 2006 թուականին ընկերութեան արժէքն էր $1.9 միլիար ԱՄՆ: Կալիցքին «ռուս օլիկարքներէն» մէկն է յուշուած Հակահարուածել Ամերիկայի Հակառակորդները Պատժամիջոցներով Վաւերացում (անգլ.՝ Countering America's Adversaries Through Sanctions Act կամ պարզապէս՝ CAATSA) ԱՄՆ խորհրդարանի որոշման մէջ, դարձած օրէնք ԱՄՆի նախկին նախագահ Տոնըլտ Թրամփի կողմէ 2017 թուականին: == Անձնական կեանք == Ան ամուսնացած է Վիքթորիա Կալիցքայայի հետ եւ անոնք ունին մէկ դուստր՝ Փոլինա Կալիցքայա: == Ծանօթագրութիւններ ==

15 Մարտ

15 Մարտ, տարուան 74-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 75-րդ) օրն է Տարուայ աւարտին կը մնայ 291 օր == Դէպքեր == 1820՝ Մէնը (անգլերէն՝ Maine) դարձաւ ԱՄՆ 23-րդ նահանգը 1880՝ լոյս տեսաւ «Պսակ» թերթը՝ Երեւանի առաջին պարբերականը 1892՝ հիմնուեցաւ «Լիւրփուլ» ֆուսպոլային ակումբը (անգլերէն՝ Liverpool FC) 1924՝ կը գործարկուի Երեւանի բամպակազտիչ գործարանը == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:15 Մարտի ծնածներ 1862՝ Սմբատ Բիւրատ (մ.1915), արձակագիր, հրապարակախօս 1910՝ Կրիկոլ (Կրիկորի) Չիքովանի (վրաց.՝ გრიგოლ ჩიქოვანი, մ.1981), վրացի խորհրդային գրող 1912(Փարիզ)՝ Էրազմ Քարամեան (Մելիք-Քարամեան, մ.1985, խորհրդային հայ ֆիլմի բեմադրիչ) 1935՝Լէոնիդ Ենգիբարեան (մ.1972), կրկեսի հայ դերասան Արցախի պատերազմի մասնակիցներ՝ 1969` Վիգէն Զաքարեան (զ․1992) == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:15 Մարտի մահացածներ 1907՝ Համբարձում Ալաճաճեան (ծն․1840), տաճկահայ հրապարակախօս 1915՝ Յովհաննէս Գազանճեան (ծն․1870), լեզուաբան, գրականագէտ 1917՝ Ստեփան Յակոբեան (ծն․1851), հայ բժիշկ 1921՝ Թալէաթ Մեհմեթ Փաշա (թրք.՝ Mehmed Talat Paşa, ծն.1874), թուրք պետական գործիչ 2014՝ Արտաշէս Յովհաննիսեան (ծն․1939), խորհրդային հայ թատերական բեմադրիչ == Տօներ == Սպառողներու իրաւունքներու պաշտպանութեան օր Հարուստ տարուայ տօն (Ճափոն) == Ծանօթագրութիւններ ==