Datasets:

HiTZ

/

EusReading

like 2

Follow

HiTZ zentroa 49

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Urarekiko jarrera dela-eta, zer dio testuak?

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Zer dio planetako ur gezari buruz?

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Une honetako kalkuluen arabera

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Uraren banaketari eta kalitateari buruz, esan liteke ezen

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Hirien hazkundea dela-eta

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Ur eskasiaren arazoari aurre egiteko

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Zer dio ureztatze sistemen eraginkortasunari buruz?

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Ur eskasiaren arazoaz, zer pentsatzen dute gizarteko sektoreek?

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Uraren kudeaketari dagokionez,

Bizitzeko baliabidea Ura gero eta baliabide urriagoa denez, eskaria eta zarrastelkeria murriztu egin behar dira. Baina nola? Ura gizakion eta naturaren bitartekoa da eta gure eguneroko bizitzan eta gure imajinazioan dago. Mundua mundu denetik, urak gizarte eraikuntza ikusgarriak eta banaketari lotutako gatazka ugari eragin ditu. Baina, munduko pertsona gehienek ez dute ur faltarik izan eta horregatik uraren erabilgarritasunak mugarik ez duela iruditzen zaie. Industriakoek, nekazariek, kontsumitzaile arruntek ura neurririk gabe xahutzen jarraitzen dute. Hala ere, eskaintzak behera eta eskariak gora egin dutenez, edonork daki jarrera aldatzeko ordua iritsi dela. Pertsona gehienak ez dira ondorengo honetaz ohartzen: ur geza baliabide oso urria dela. Munduko mapetan nagusi den kolore urdin horrek asko eta asko engainatu egiten ditu. Ez dakite planetako uraren %97,5 gazia dela. Ezta ur geza –gainerako %2,5– neurri handi batean ezin dela erabili ere: %70 Antartikoko eta Groenlandiako izotz bloke handietan dago eta gainerakoaren zatirik handiena, berriz, lurrean hezetasun gisa. Hau da, Lurreko ur guztiaren %0,007 baino ezin da erraz eskuratu. Mendeetan zehar, hazkunde demografikoak eta giza jarduerak baliabide preziatu hori askoz ere "ahulagoa" egin dute. 1990. eta 1995. urteen artean ur erauzketa sei aldiz baino gehiago hazi zen, hau da, populazioaren hazkundearen erritmoa baino bi aldiz azkarrago. Presio gorakor horrek urritasun arriskuak areagotu egin ditu. Ur gezaren kopuruaren eta munduko populazioaren arteko erlazioa finkatuz gero, ikus dezakegu uraren batez besteko erabilgarritasuna ez dela nahikoa. Baina eskualde ahulenetan 460 milioi lagun inguruk (planetako biztanleen %8) urik ez dutela kalkulatu da. Munduko populazioaren laurdenak egoera horretarantz jotzeko arriskua du. Ez bada ezer egiten, adituek aurreikusten dutenez, gizakien bi herenek ur eskasia izango dute 2025. urtea baino lehen. Baliabideak banatzeko orduan halako aldeak izatearen ondorioz, kontsumo mailetan ere izugarrizko aldeak daude: landa-eskualdean bizi den malgatxe batek eguneko 10 litro ur erabiltzen ditu, hau da, bizitzeko minimoa; frantziar batek 150 litro eta iparramerikar batek 425 litro. Erabilgarritasun arazoei kalitatearen degradazio kezkagarria gehitu behar zaie. Eskualde batzuetan ura oso kutsatuta dago eta ezin da erabili, ezta industrian ere. Egoera oso larria da hiri-eskualdeetan, eta premiak ere oso handiak. Gizateriaren historian lehenengo aldiz, hiriek landa-eskualdeek baino biztanleria handiagoa izango dute, eta horren ondorioz, ur kantitate handiagoak kontsumituko dituzte. Hirien hazkunde hori dela eta, lehia handiagoa izango da uraren erabiltzaile mota desberdinen artean. Gaur egun nekazaritzak munduan kontsumitzen den uraren %69 hartzen du, industriak %23 eta familiek %8. Garapen bidean dauden herrietan nekazaritzari dagokion kontsumoa %80koa ere izan daiteke. Luzaroan aurreikusi zen uraren eskariaren igoera arazo teknikoa izango zela. Eta, beraz, konponbide teknikoak proposatu ziren: urtegi gehiago egitea, itsasoko ura gatzgabetzea, etab. Ideiarik bitxienak aipatu ziren, esate baterako, icebergak zatitu eta atoian eramatea. Gaur egun konponbide teknikoen mugak agerian geratu dira. Adibidez, urtegi gehiago egitea oso garestia da, lekurik errentagarrienak jada erabili izan baitira. Urtegi gehiago egitearen kontrako argudio sozioekologikoak ere badira: milioika pertsonari euren ingurune naturala kentzen zaie eta ekosistemak kaltetu egiten dira. Hidrologoen eta ingeniarien ezintasun gero eta handiagoaren aurrean adostasuna sortu da: eskaintza handitu ezin denez –horrek herrialde askori kostu handiak ekarriko lizkieke, aurreikusitako eskaria ikaragarri haztea eta zarrastelkeria mugatu egin behar dira: ureztatze sistemen eraginkortasunik ezaren ondorioz sortzen diren galerak kontsumitzen den uraren %60 inguru direla uste da. Ekonomilariek, beraz, urari buruzko eztabaida bizian sartu behar izan dute. Zera aipatzen dute: baliabide horren "zentzuzko erabilera" inposatzeko, hau da, ura xahutzea saihestu eta kalitatea bermatzeko, kontsumitzaileei ordainarazi egin behar zaiela. “Ezta pentsatu ere!”, erantzuten dute uraren doakotasunaren aldekoek; ura kultura askotan "zeruko dohaintzat" jotzen dute. “Eta behartsuak?”, galdetzen dute giza eskubideen eta ura izateko eskubidearen defendatzaileek. Beste galdera garrantzitsu batzuek eztabaida biziak sorrarazten dituzte: nola kalkulatu behar da uraren "benetako prezioa"? Nor arduratu beharko litzateke ura merkaturatzeaz? Nahiz eta kontrako iritziak eta zalantzak ugari izan, uraren doakotasun printzipioa zalantzan ipini da, besterik gabe. Askoren ustez, gaur egun ura saldu eta erosi egiten den merkantzia da. Baina elkarbanatutako baliabide horren kudeaketa ezin da gelditu irabazi-legeen menpe bakarrik. Gizarte zibileko agente ugari –GKE, ikertzaileak, talde komunitarioak, etab.– ekin eta ekin ari dira uraren kudeaketaren dimentsio sozial eta kulturalak kontuan har daitezen. Mundu Bankua ere (pribatizazioaren bultzatzaile nagusia), alderdi horren inguruan zuhur dago. Sektore publikoaren eta pribatuaren artean azken urteotan gero eta gehiago diren taldeen aberastasuna onartu egiten du. Badirudi estatua baino ez dela zuzentasuna bermatzeko gai, eta baita partehartzaileen artean epaile gisa aritzeko ere. Partehartzaileak hauek dira: kontsumitzaile taldeak, enpresa pribatuak eta erakunde publikoak. Edonola ere, behar-beharrezkoa da uraren kudeaketa arautzeko sistemak sortzea, baina ez finantza irizpideen arabera bakarrik. Ehunka milioi pertsonari ura izateko eskubidea ukatzen ez bazaie, behintzat.

Zer da behar-beharrezkoa?

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Groucho Marx nola jarri zen harremanetan Evans jaunarekin?

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Evansek puru erretzaile ospetsuenetakoa zela esan zionean, zer jarrera hartu zuen Grouchok?

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Groucho Marxen ustez, berak nola jokatu izan du tabako industriarekin?

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Zelan hartu du Grouchok hasieran Evansen proposamena?

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Bost mila dolarren eskaintza entzun zuenean, Grouchok

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Grouchoren esanetan, zenbat Cadillac dituzte Marx anaiek?

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Zazpi mila eta bostehun dolarren aipamena entzutean, zer gertatu zitzaion Grouchori?

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Zergatik itxi zuen atea Grouchok?

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Zenbat txeke, eta zenbatekoak, eman zizkion Evansek Grouchori?

Groucho Marxi behin egindako proposamena (Groucho Marx aktore komikoak lehen pertsonan kontatua) Gau batean, iluntzeko emanaldirako bibote beltza margotzen ari nintzela, antzezleen sarrerako atezainak txartel bat eman eta esan zidan: —Evans jauna delako bat dago kanpoan. Zurekin hitz egin nahi du, antza. Garran­tziz­koa dela dio. Tipo zuhurra izanik, galdetu nuen: —Epaitegiko agentea da? Aseguru agentea? Zer nahi du? Atezainak sorbaldak altxatu zituen. —Miatu nazatela. Nik dakidan gauza bakarra da dirudun itxura duela. Traje garestia dakar, eta bastoia ere badauka. Ez zirudien mailegua eskatzera zetor­kidan inor izan zitekeenik, eta esan nion: —Ondo da, esan sartzeko. Sartu eta berehala hartu nion tankera. Ivy League unibertsitatea, eta Rudgers uniber­tsitate pixka bat, biak neurri egokian nahastuta. Elkarri eskua eman genion, eta harira jo zuen, zuzenean. —Marx jauna –hasi zen–, mundu guztiko puru erretzaile ospetsuenetakoa zara, zalan­tzarik gabe. Gogo onez onartu nion ongi merezitako konplimendu hura, eta jarraitu egin zuen. —Herrialdeko zigarreta etxe handiena­ren ardura duen publizitate agentziaren ordez­kari gisa nator. Gure zigarreten promozioa egiten baduzu, mila eta bostehun dolar emango dizkizugu. Hementxe dakartzat txekea eta kontratua. Evans jaunak eten luzea egin, eta Amerikan egiten zen zigarretarik ezagune­naren izena esan zuen. Dagoeneko nahaste-borraste honen zati luze samarra irakurrita zaude, eta berehala igarriko diozu izenari. Horixe, mundu osoan ospea duen marka bat hain zuzen: Delaney zigarretak! —Evans jauna –erantzun nuen–, lotsa­garria eta doilorra irudituko litzaidake, benetan, mila eta bostehun dolarren truke saltzea finantza porrot sakonenetik bere kabuz ateratzen behin eta berriro lagundu diodan industria horrekiko nire leialtasuna. Zalantzarik ez dago munduko puru erre­tzaile ospetsuenetakoa naizela. Ospe­tsu­ena, agian. Eta arrazoi horrexegatik Habanako tabako industriari sekulako traizioa egingo nioke zigarreta bat bezain gauza nazkagarri baten promozioa egiten hasiko banintz. Nire hitzaldi hanpatsuaren erdian, ohartu nintzen gauza zentzudun bakar bat ere ez nuela esan ordura arte. Saltzaileak, zorionez, entzungor egin zion ergelkerien arrosario hari, eta aurrera egin zuen. —Ondo da. Eta traizioa irudituko al litzaizuke eskaintza bi mila eta bostehuneraino igoko bagenu? Burua astindu nuen. Nahiko haserre nengoen ordurako. —Evans jauna, nire zintzotasunak ez du mugarik. Ez dago zintzotasuna dirua bezain gauza lohi batekin neurtzerik. Bi mila eta bostehunetik harago iristen da, askoz ere urrunago. Gizonak bere bizitzan dituen gauza bakarretakoak –jarraitu nuen– izen ona eta erostezin izatearen ospea dira. Eta ez dut inolako asmorik bi mila eta bostehun dolar hutsalen­gatik horiek kolokan jartzeko. Eta, orain, zure baime­narekin, gau on. Evans jaunak entzungor egin zion tontakeria jario arranditsu hari ere, eta txintik entzun ez balu bezala jarraitu zuen. —Eman dezagun –urruma egin zuen, maltzur– bi mila eta bostehun dolarreko txekearen ordez bost mila dolarrekoa eskaintzen dizudala. Delaney promozioa egingo zenuke orduan? Bost mila dolarrena entzunda, nire zintzotasuna kolokan jarri zen, pixkatxo bat. Bost mila dolar asko ziren. Amore emateko zorian egon nintzen, baina bota berri nuen hitzaldi hantustearekin, ez neukan nire jarrerari eutsi beste irtenbi­derik. Evans jaun saiatua estutzen hasi zitzaidan. —Bost mila dolar diru asko da, Marx jauna. Bi Cadillac eros zenitzake diru horrekin. —Evans jauna –erantzun nion, harro-harro–, agian ez duzu jakingo, baina badauzkat bi Cadillac. Zertarako beharko nituzke lau? —Ummmmmm –erantzun zuen–. Tira, anaia bakoitzari bat emateko. Nintzen bezain luze tentetu, eta aitortu nuen: —Anaia guztiok ditugu bina Cadillac. —Ados –amore eman zuen–, utz ditzagun autoak. Aitortu beharra dut ez dela erraza zurekin tratua egitea. Ez duzu diruarekiko interesik, antza –(«Ez, zera!» esatekotan egon nintzen, baina doi-doi eutsi nion)–. Beraz, beste eskaintza bat egingo dizut, nire azken eskaintza. Hartu edo utzi. Zazpi mila eta bostehun dolar emango dizkizut paper zati honetan zure izena jarri, eta Delaney zigarreten promozioa egitea onartzen baduzu. Zazpi mila eta bostehun dolar aipatu zituenean, konortea galdu nuen ia. Nire tentsio apal kronikoak maila normala harrapatu zuen ia bat-batean, eta gela biraka hasi zen. Diruzalekeria zintzotasunaren tokia hartzen hasi zelarik, begiak jaso eta jantzigelako atea itxi nuen, Evans jaunak ez zidala ihes egingo ziurtatzeko. Jiratu, eta begietara begiratu nion, zuzen-zuzen. —Ea, bada, sinatu aurretik... ziur al zaude hau dela zure azken eskaintza? —Halaxe da! –esan zuen–. Zazpi mila eta bostehun dolar diru askotxo da ezertxo ere ez egitearen truke. —Ados. Ekarri kontratua. Arrapaladan sinatu nuen, eta Groucho Marxi ordaintzeko txeke bat eman zidan, zazpi mila eta bostehun dolarrekoa. Txekea berehala patrikan sartu, elkarri eskua eman, eta ateraino lagundu nion. Agur esan aurretik, patrikan bilatu eta beste txeke bat atera zuen. Erakutsi egin zidan. Groucho Marxi ordaintzeko zen hura ere, baina hamar mila dolarrekoa! Sekula ez dut ahaztuko txekea txiki-txiki egiten ari zen bitartean esan zuena: —Marx jauna, pixka bat gehiago eutsi izan bazenio, hamar mila eskuratuko zenituen! Ez nintzen oso alai aritu gau hartan oholtza gainean.

Zenbatgarren eskaintza onartu zuen Grouchok?

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Hondamen politikoen arrazoiez, testuak dio ezen

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Zer-nolako lekua du hezkuntzak operazio humanitarioetan?

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Zertan izan daiteke lagungarri eskola indarkeriazko egoera nagusi den herrialdean?

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Zer dira Larrialdietarako Karpeta Pedagogikoak?

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Larrialdietako hezkuntza operazioetan parte hartzen duen irakasleaz, zer dio testuak?

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Zer da “aberriratzeko hezkuntza”?

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Zergatik ematen dio aberriratzeko hezkuntzaren ideiak denbora dimentsio luzeagoa larrialdi operazioari?

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Zer dela-eta sustatu behar da gizarte zibilaren parte-hartzea gerra egoeratik atera berri diren herrialdeetako hezkuntzan?

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Nolako balorazioa egiten da nazioarteko komunitatearen esku-hartzeaz?

Eskola gerraldietan Operazio humanitarioetan hezkuntzak garrantzi erabakigarria du, bai eskolak emateko, bai gerrak traumatizatutako haurrei laguntza emateko. .. Azken hamarkadan, Nazio Batuen Erakundeak (NBE) hondamen politiko konplexuei aurre egin behar izan die hainbat tokitan. Hondamen horietan barne gatazka bortitzak izaten dira zenbait arrazoirengatik –batez ere lurraldea, etnia edota erlijioa dela kausa–; eta gatazka horiek ondorio ugari eragiten dituzte: jende kopuru handia mugiaraztea, azpiegituretan lapurretak eta suntsiketak, zibilen aurkako erasoak eta oinarrizko zerbitzuak etetea, besteak beste. Gatazka horiek azkenaldian areagotu egin dira eta arrazoi nagusia –batez ere Afrikan– kolonialismoaren ondorengo ordena desegin izana da. Ordena hori munduko superpotentziek eratu zuten Gerra Hotzaren garaian, nahikoa era artifizialean. Etorkizuneko konpromisoa Operazio humanitario ororen lehen lana populazioen biziraupena bermatzea da, jakina, horretarako oinarri-oinarrizkoa emanez (elikagaiak, ura, segurtasuna, osasuna eta ostatua). Baina oinarrizko alor horiez gain, giza laguntzaren hasierako etapetan beharrezkoa da hezkuntza ere ematea. Ideia hori berri samarra da eta badauka nahikoa arrazoibide. Horien artean garrantzi­tsuena hezkuntza bera jasotzeko eskubidea da, hau da, gerratean edo exodoetan ere galtzen ez den eskubidea. Maila praktikoan, hezitzaile eta psikologoek nabarmentzen dutenez, haurren garapenerako oso garrantzitsua da hezkuntzarik gabeko etenaldia ahalik eta laburrena izatea. Antolatzen diren hezkuntza eta aisialdi jarduerek eguneroko ohiturak berrezartzen dituzte haurren bizitzan eta euren inguru sozio-kulturalarekiko lotura sendotzen laguntzen die. Bai programa ofizialei, bai programa ez-ofizialei egokituta, galdutako normalizazio sentsazioa berrezar dezake eskolatzeak eta, horrela, haur babesgabeei alternatiba egokia eskain diezaieke milizien, delinkuentziaren eta drogen aurrean. Larrialdi egoera horietan eskolak izan daitezke zenbait mezu zabaltzeko biderik egokienak, adibidez, ingurumenari eta elikadurari buruzko informazioa, minarik ez zapaltzeko hartu beharreko neurriei buruzkoa, kolera eta Hiesari aurrea hartzeko eta abar. Halaber, eskolan beste hainbat hizketagai ere izaten da, adibidez, giza eskubideak, bakea eta adiskidetzea, hau da, nazio berreraikuntzako edozein programatako funtsezko balioei buruzko gaiak. Oinarrizko informazioa bildu ondoren –zenbat haur diren, zenbat irakasle dauden prest, eta abar–, lehenengo etapan haurrak aisialdi jardueren inguruan elkartzen dira (jolasak, abestiak, ipuin kontaketak eta, batzuetan, ikastaro errazak). Bigarren etapan irakaskuntza sistematikoa hasten da; baina programa ofizialetatik at, sarritan, UNESCOk berak sortu zituen Larrialdietako Karpeta Pedagogikoak erabiliz. Horiek lehenengo aldiz Somalian erabili ziren. Harrezkero hizkuntza askotara itzuli dira eta beste herrialde batzuetako ikasleentzat ere egokitu dira. Aipatutako "eskola karpeta" edo "ikasgela mugikor" horiek berez 80 haur errefuxiatuko taldeentzat prestatuta daude, Lehen Hezkuntza ikas dezaten. Haur horiei alfabetatze eta kalkulu funtzionala irakasten zaie, baina ikasturteak eta azterketak dituen ikasketa programa klasikoa jarraitu gabe. Ikasleentzako karpeta arruntetan honako hauek biltzen dira: arbeltxoak, klarionak, koadernoak eta arkatzak. Irakaslearentzako karteran, berriz, honakoak: telazko horma irudiak (alfabetoa, zenbakiak, biderkatzeko taulak), irakaskuntza metodoen gida, bertaratze liburua eta egurrezko kuboak (ikasleentzako jolasak antolatzeko, haurrek hizkiak eta zenbakiak ezagutu ditzaten). Larrialdietako hezkuntza operazioen beste alderdi garrantzitsu bat irakasleak behar bezala prestatzea da, haurren sintomak ezagut ditzaten. Izan ere, haurrek sarritan indarkeriazko esperientzia lazgarriak bizi izan dituzte eta haiengan traumatismo seinaleak antzeman beharra dago. Laguntza psikosozialeko programa berezien bidez haurrei lagundu egiten zaie doluari, deserrotzeari eta beldurrari aurre egin diezaieten. Orain arte azaldu dugun estrategia guztiaren jomuga "aberriratzeko hezkuntza" da. Kontzeptu hori lehen aldiz 80ko hamarkadan erabili zen, eta 90eko hamarkadan are gehiago nagusitu zen. Aberriratzeko hezkuntza hitzen bidez herrialde hartzaileei adierazi eta ziurtatu nahi zieten errefuxiatuak ez zirela bertan geratuko betiko. Horregatik, errefuxiatuen hezkuntzan oso garrantzitsua da zenbait neurri hartzea, besteak beste, ama-hizkuntza erabiltzea, jatorrizko herriaren ikasketa programei jarraitzea eta ahal den neurrian irakasle errefuxiatuak erabiltzea. Aberriratzeko hezkuntzaren ideiak larrialdi operazioari denboran dimentsio luzeagoa ematen dio. Operazio hori planifikatzen dutenek jarraipena eman behar diote, baina beti ere kontuan izanik herrialde edo eskualdean aurreikusitako garapen politika. Tamalez, ez da izaten prozesu lineala: herrialde batzuk azken hamarkadetan etengabe ibili dira orain gerran, orain bakean; eta horrek sarritan oztopatu ditu nazio berreraikuntzako ahaleginak. Gizarte zibilaren ekimenak sustatu Larrialdietan, hezkuntza eraldaketak ere gauzatu litezke. Horregatik, larrialdietako hezkun­tzaren ikusmoldean bertan bi ekimen mota uztartu behar dira: alde batetik, goitik behera zentralizatutako eraketa; bestetik, oinarritik datozen garapen ekimenak. Krisialdietan gurasoek, pertsona helduek eta profesionalek zeregin garrantzitsua dute eskolen sorreran eta funtzionamenduan eta, sarritan, eskola eurena den sentsazioa izaten dute. Jatorrizko herrialdera itzuli ondoren, lagun horiek esku hartzen jarraitu beharko lukete hezkuntzaren inguruko planak egitean. Baina, zoritxarrez, berreraikuntzarako finantza laguntza jasotzeko ohiko bide jakin batzuk daude ezarrita eta gizarte zibila normalean bide horietatik baztertu egiten da. Emaileek euren fondoak estatu zentralaren bidez bidaltzen dituzte; baina, sarritan, estatua ahulduta egoten da eta administratzeko eta gestionatzeko ez du behar adinako ahalmenik izaten. Horren ondorioz, ez da erraza izaten parte hartzea. Horregatik, beharrezkoa da nazioarteko komunitateak azkenaldian egindako esku-hartzeak hobeto aztertzea eta kritikoki ebaluatzea. Azken hamar urteotan krisialdiak bata bestearen atzetik oso azkar gertatu dira eta, batzuetan, ez da behar adina denbora hartu hortik ikasitako guztia aztertzeko. Hurrengo krisialdirako, giza laguntzaz arduratzen direnak ez genituzke hainbeste estutu beharko; aitzitik, azterketa egiteko denbora eman beharko genieke, izandako eskarmentua hurrengo ekintzetarako baliagarria izan dadin. Hausnarketa horrek balio beharko luke, halaber, larrialdi egoera konplexuetako aurrekontuak eta lehentasunak ezartzerakoan hezkuntzari berez dagokion garrantzia emateko.

Testutik atera daitekeen ideia nagusia?

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

Zer-nolako irizpideak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan?

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

Zer diote adituek pertsona izenei buruz?

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

Jaioberriei gurasoen izena jartzeko usadioaz, testuak dio

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

Elizaren arabera, zein da aita-ama pontekoek jaioberriarekin duten betebehar nagusia?

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

Nola izendatzen ziren aita-ama pontekoak?

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

“Aitabitxi-amabitxien aldia” deiturikoan

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

Zer dela eta hasi ziren euskaldunak kristau izenak jartzen?

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

Eguneko santuaren izena jartzeko ohiturak gainerako izenak desagerrarazi al zituen inoiz?

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

XX. mende hasieran

Pertsona izenen historia Joera desberdinak izan dira historian jaioberriari izena jartzeko orduan. Azken mendeotan gorabehera asko gertatu bada ere, badirudi aspaldi batean ohiturak ez zirela hain aldakorrak izaten. Jokabide nagusien ikuspegia honela laburbil daiteke: Aitzinekoen bidea. Ezagutzen diren datuen arabera, aitona-amona edo gurasoen izena haurrari jartzeko ohitura oso zaharra dela esan daiteke. Gurasoen lehentasuna berezkoa da eta antzinako ohitura sakonetan oinarritzen da. Haurraren jaiotza euren bizi­tzaren jarraipen pozgarria zen aita-amentzat eta, aldi berean, familiaren etorkizun itxaropentsua nahiz baserriaren iraupen egonkorra esan nahi zuen gizarte mailan. Edukiari begira, pertsona barru-barrutik markatzen duen baloretzat hartzen dute adituek izena. Gizarte mailan norberaren ezaugarri bereizlea izateaz gain, izaerari erabat lotuta dagoen kirio banaezina bihurtzen da haren doinu zantzua haurrarentzat. «Izena duen guztia bada», esan ohi zuten euskaldun zaharrek, izena-ren eta izana-ren arteko lotura trinkoa adierazteko. Badira euskaldun familiak gizaldiz gizaldi berandu arte izen berari eutsi diotenak etxean. Garbi esaten da jaiotza agiri batzuetan gurasoak direla izen katearen lokarria. Familiakoen izena nahi beste aldiz errepika zitekeen eragozpenik gabe senideen artean eta sexu bietakoentzat balio zuen. Esanguratsua da amaren aholku erabakigarria Esteban Garibai idazleak dakarren azalpen batean. Idazle gipuzkoarrak berak dio emaztearen gomendioz ipini ziola alabari Estefanía izena, lau seme-alaba binakatuz guraso bien artean: Luis/Luisa, amaren aldetik (amak eta amonak Luisa zuten izena), eta Esteban/Estefanía idazlearen aipukoak. Itxuraz, XVIII. mendean amak zuen alaben izena erabakitzeko eskubidea, eta aitak erabakitzen zuen semeena. Oraintsu arte iraun du familiako izena bikoiztu eta hirukoizteko tradizioak etxe batzuetan. Nik neuk ezagutu nuen Estatu Batuetan bizi ziren Kurutzezahar baserriko hiru anaia Pedro izenekoen kasua, Pelo, Piarres eta Betti herritarrentzat. Ugaritasuna dela bide, pertsona izen erabilienen aldaera ugari sortu du herriak, ez jolasgarri edo arinkeriaz, izen bereko sen­ideak elkarrengandik bereizteko baizik. Aitabitxi-amabitxien aldia. Haur bataiatu berrien kristau heziketa gurasoen ardura izan arren, aita-ama pontekoen ordezkotza bilatzen zuen Elizak haiek huts egin balezate haurraren sinesmena zaintzeko. Liturgia berriaren aurretik edozein egun eta ordutan egiten ziren erdi ezkutuan bataioak. Haurra lehenbailehen kristautzea zen helburua, batzuetan egunean bertan eta biharamunean edo ondoko egunetan, bestela. Berria da sakramentua atzeratzeko ohitura. Amak ez zuen, jakina, elizara joaterik eta emaginak eramaten zuen jaioberria besoetan aitabitxi-amabitxiak lagun zituela. Arau moduko txanda edo lehentasunez izendatzen ziren aitabitxia eta amabitxia. Senar-emazteen gurasoak, haurraren aitona-amonak, alegia, ziren lehenengo eta bikotearen bi aldeetako senideak gero, adinaren arabera. Txanda aldatzea gaizki ikusia zen eta haserrea sor zezakeen etxean. Familiakorik ezean edo hauen ondoren, adiskide min edo hurbileko norbaitek jasotzen zuen haurra. Aita-ama pontekoen hasierako ordezkotza hura bataio jabetza bihurtu zen izenari dagokionez, ezen mutilen izena aitabitxiak eta neskatoena amabitxiak hautatzen baitzuten. Elizara joan aurretik inori esan gabe sekretu handian gordetzen zuten batzuek izena. Ama oheratua izan ohi zen jakiten azkena. Gehienetan aita-ama pontekoek euren izena ematen zioten haurrari. Aitona edo amona hila baldin bazen, mutil zaharrenari edo, bere kasuan, neskatila nagusiari haien izena jartzen zitzaien. Horretan amore ematen bazuten ere, aita eta ama ponteko askok ez zuen onartzen jaioberriaren izena beste inork inposatzerik. Elizatik alde ere egin zuen inoiz aita pontekoak nahi zuen izena jartzen utzi ez ziotelako. Akats larri eta beldurgarritzat jotzen zen ordezkatze ofiziorako deituak bere eginkizuna ez onartzea jaioberriari zekarzkiokeen ondorio txarrengatik. Eguneko santua. Elizak, bere aldetik, eragin nabarmena izan du ponte izenen historian. Kristau aro aurretik zetorren, noski, euskal izen zaharrak ezabatzea. Mendez mende Euskal Herritik igarotako kultura guztiek euren kutsua utzi bazuten ere, erromatarrak izan ziren izenen arloan mailegu uholde handiena sortu zutenak. Hori bera nabarmentzen da antzinako aztarna zaharretan. Nafarroan ezagutzen diren erromatarren garaiko 77 inskripzioetatik, seiren bat bakarrik izango dira latinetik ez datozenak; arrotzak, beraz. Geroago ere, ez dirudi euskal kristau berri haiek euren izenak kristautzen ahalegin handirik egin zutenik. III. mendearen erdialdera hasten dira gurasoak umeei santuen izenak ipintzen. Hori dela eta, kristautasuna Euskal Herrira iritsi zen garaiak kezkatzen du historialaria. Iruñetik zihoan, nolanahi ere, erromatarren bide nagusia eta horrek zerbait esan nahi du kultura nahiz erlijio mugen irekitasunari dagokionez. Aipatu behar da, hala ere, ohitura zaharrei jarraituz hurrengo mendeetan badirela bertako herrien izena daramaten pertsonak, lanbideagatik ezagutzen zirenak, gorputzeko berezitasunei dagozkien Beltza, Txurio edo Motza –etxe izen bihurtuak– edota jakintza berezien aipamena darabiltenak Elizak garrantzi handia eman zion bere santutegiari, noski, eta Trentoko Kontzilioak zehazki agindu zuen bataiatuei kristau izenak paratzeko. Izenak erlijioari atxikirik zeudenez, Mitxelena eta Irigarai jaunen iritziz pertsona izena eta sinestea elkarrekin lotuta daudelako usteak bultzatu zituen elizgizonak izen zaharrak baztertzera. Ez zuten, jakina, elizgizon guztiek gordintasun berarekin jokatu toki guztietan. Herri ohiturak erroturik egon ohi dira gizartean eta joera berri batek ez ditu inoiz aurrekoak erabat baztertzen. Hori gertatu zen, zorionez, izenekin ere. Izen politak. Joan den XX. mendearen hasieran sortu zen izen politen irrika. Gerra aurretik nabarmentzen hasia zen, emakumeen artean bereziki, belarrientzat atsegin gerta zitezkeen hitzen nahia edo gogoa. Amets hori gauzatzea zen arazoa. Ez dago Euskal Herrian zehar irtenbide bateraturik; herri bakoitzak bere kasa jokatu zuen horretan. Egutegiko santuetan festaburu hurbileko ezagun edo izen egokiren bat baldin bazegoen, hura jartzen zen. Bestela, bakoitzak aurrez pentsatua zuena. Beranduan hasiak dira komunikabideen eraginez-edo zabaldutako Sandra, Jannire eta Sheila bezalako izen arrotzak. Liburu Santuetako Jonathan, Ruben edo Judit eta Susana itxurakoak beste herrialde batzuetatik etorritako familiekin batera agertu ziren gure artean eta orain normaltzat hartzen dira bazter guztietan. Politikak ere utzi izan du bere arrastoa, batzuetan. Espainian, adibidez, jaimistek Jaime eta alfonsinoek Alfonso jartzeko joera agertzen zuten. Ez dirudi, alabaina, Frantzia­ko iraultzak Iparraldean, eta Errepublikak Hego­al­dean euskal izen laikoekin eragin handirik izan zutenik. Kantari ospetsu eta artisten ildoko joera sumatzen hasia da berriki gazteen artean, ezizen edo izengoiti mailan besterik ez bada ere. Izen bikoitzak. Euskal Herriko pertsona izenen tradizioko beste adierazgarri nabar­men bat izan da bataioan haurrei izen bat baino gehiago jartzea. XX. mendearen erdialdera, 1946-1956 hamarkadan, Jose Luis, Francisco Javier eta Jose María zeuden hamar erabilienen artean haur euskaldunen errolda buruan. Emakumeei dagokienez, María Carmen zen nagusi, María Jesús hirugarren, eta María Teresa bosgarren. Zaharra da bikoizketen ohitura gure artean, eta baita gizon izenekin emakumeenak egiteko joera ere, hala nola Marijoan, Ma­rimartin eta Marimigel. Bikunak asko errepikatzen dira familietan, eta dokumentuetan ere maiz aurki daitezke. Berezko joeraz ahalegintzen zen gero herria bikotea batera­tzen eta guretzat uler­gaitzak ziren laburpenak sortu zituen.

Izen bikoitzei buruz, zein da egia?

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Orain dela 40 bat urte inguru

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Bertsolarien diskurtsoari dagokionez, zer gertatzen zen garai batean?

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Zein da bertso eskolen helburua?

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Bertsozale Elkartearen sorrerak

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Garai batekoarekin alderatuta, zer da plazetan gaur egun urrituz doana?

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Ideologiari dagokionez, zera esan daiteke:

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Idazlearen esanetan,

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Azkuneren ustez,

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Testuan esaten denaren arabera,

Bertsolaritza azken 20 urteetan Taberna jendez gainezka, bertsolarien jardunari adi. Ez oso aspaldi ere, orain berrogei bat urte inguru. Bertsolariak berez sortzen ziren garaiak ziren. Etxetik, ingurutik jasotzen zen bertsolaritza, plazan teknika ikasi eta bertan bertsolari egin. Ordurako jakina zen, ordea, ingurune horiek murrizten zetozela, galtzen zetorrela leku askotatik, bertsolari berriek laguntza behar zutela, aukerak eta plazak behar zituztela. Jaialdiak justifikatzeko omenaldiak antolatzen ziren eta horrela baimenak errazago lortu. Bertsolariak garai horretan, gainera, bazuen aukera eta onarpen bat ere halako diskurtso euskaltzale-abertzale bateragarri bat egiteko, gainerako alorretan baimenik ez eta hor, bere zailtasunekin baina egin zitekeena, edo egiten zena behintzat, zigorrak zigor. Diskurtso ofizialarekiko desobedientzia modu bat ere bazen hura eta jende askok onartua. Jaialdi eta txapelketetako jendearen erantzuna arrakastaren adierazle. Mugimendu horrek guztiak eraginik edo eta baita bertsolaritzaren geroa ziurtatu nahirik, bertsoa irakasten hasi zen 80ko hamarkadan: bertso eskolak antolatu, bertsoa eskoletan irakatsi, hasieran ahal zen bezala eta gerora arautuago, antolatuago, egokiago. Helburua bertsoaren berri ematea zen, bertsolariak sortzeko lurra landu eta hazia ereitea, eta bide batez bertso zaleak egitea eta prestatzea. Nire ustetan, bertsolaritzaren osagarri diren gai jartze eta epaitze lanetarako jendea prestatzearen zeregina da oraindik arautu gabe dagoena. Bertsolaritzaren egituran eginkizun garrantzitsu izan behar badute, hori ere antolatu egin beharko da. 84-85 urteetatik aurrera hasten den mugimenduaren helburu nagusia bertsolari­tzaren fenomenoa protagonistek eurek antolatzeko helburua hartzen du. Txapelketak lehenik, herrialdeetako elkarteak ondoren, bertso eskolak, dokumentazio bilketa, bertsoaren dibulgazioa, komunikabideak: telebista, irrati, prentsa idatzi..., jaialdi antolaketa eta baita erdal munduarekiko harremanak ere landu nahi dira Bertsozale Elkartearen bidez. Beraz, inoiz izan den proiekturik serioenean sarturik gaude eta autonomo izateko bide horretan urrats garrantzitsuak ematen, bai instituzioek bete behar lituzketen esparruak izendatzerakoan eta baita mugimenduak berak bere eraginetik sortu behar duena zehazterakoan. Azken hamabost urteotan urrats sendoak eman direlakoan nago. Ez da, ordea, dena antolatua izan behar, herritar bertsozale eta antolatzaileek ere behar dute bere erara funtzionatzeko lekua. Nola lortu oreka hori? Bideak erakutsi beharko du. Gaur eguneko kezketako bat da plazetan jendea urrituz doala. Zergatik ote da hori? Bertsolariak ezker abertzalekoak direlako? Bertso zaletasuna urrituz doalako? Formula zaharkitu egin delako? Jaialdi gehiegi egin eta jendea aseta dagoelako? Komunika­bideetan presentzia handiegia duelako bertsolaritzak? Entzuten diren argudio eta galderetako batzuk dira hauek. Nonbaitetik hastekotan, bertsoa modan izan zenean modu xelebrean eta baldintza barregarri xamarretan saio gehiegitxo antolatu zen, bertsoak dirua ematen zien antolatzaileei eta. Bertsolaria ez da horrelako baldintzetan antolatzaileari aurre egin zale. Baina olatuak bezala modak ere gorakoak eta beherakoak izaten ditu eta bertsozaleak ugaritu badira ere moda garaian hurbildutako guztiak ez dira oso bertso zaleak izaten. Bestalde, garai batean ideologikoki bertsolarien diskurtsoan egon zitekeen sintoniak ez du halako batasunik, pluralagoa da eta horrek zaildu egiten du bertsolariaren jardunaren arrakasta. 84-85eko belaunaldian bertsoaren inguruan abiatu zen trenean ez ziren guztiak sartu. Ordura arte bertsolaritzaren gurdiaren itzain izan zirenak kanpoan gelditu ziren eta hauek ideologi kutsua eman nahi izan zioten hausturari eta era horretako diskurtso ugari izan da. Zenbait kargudunek Elkarteari, instituzioetatik, joera politiko baten pareko tratua eman diote, Txapelketa Nagusietako finaletan kargudunek saria ematerakoan jasotako txistu hotsetan justifikatuz. Eta nago ideologia bateko bertsozalea hoztu egin dela proiektu honekin, proiektu honetan dabiltzan bertsolariekin, eta azken finean bertsolaritzarekin. Bertsolarien artean gehienak ezker abertzalekoak izatea, ez dut hori frogatzeko daturik, baina zabaldurik dagoen ustea da; horrela izanda ere, bertso saioetan joera politiko jakin batzuk nagusitzeak ez du esan nahi proiektua bera joera politiko hori indartzeko asmatua denik, gaur egun zenbait politikoren artean zabalduegi dagoen arrazoitzeko eskemarekin aritu behar ez badugu. Agian, izan liteke gizartean zenbait joera politikok ez izatea beste batzuek duten erraztasunik beste erabakigune batzuetan egoteko. Proiektuak denei irekitzen dizkie ateak, baina horretan ere badu zeregina Elkarteak, hoztuta dabiltzan horiei sinestarazten denentzat dela, azken batean bertsoaren eta bertsolari­tzaren proiektua baita. Komunikabideetan presentzia gehiegi izatearen arrazoia askotan entzun dut baina inoiz ez sinestu. Egia izan daitekeena da komunikabideek behar bezala ez lantzea, baina leku emateak onura ekarri behar dio berez. Formula egokiak bilatu egin behar dira eta horretarako formula desberdinak landu, zer lortu nahi den jakinda. Jaialdietako formula zaharkituarena izan daiteke egia agian, baina jaialdiak saltzen asmatu beharra ere ez da gutxiago. Oraindik jaialdia egoki saltzen bada, jendea biltzen da, bertsolaria animatzen da eta jendeak ongi pasatzen du. Burua nekatu beharra dago bai antolatzaile eta baita bertsolarien aldetik ere, hauek ere protagonismoa ezin baitute jaialdi hutsera mugatu; agian, beraiek proposatu beharko lituzkete formula berri­tzaileak. Azken batean gauza beretsua egiteko jantzi berriak asmatzea baino ez da. Erraza dirudi, baina ez da hain erraza. Kontuan izan beharrekoa da, ordea. Etorkizuna orain daramagun bidetik imajinatzen dut nik, proiektu honetan ahal den bertsolari eta bertsozale gehien inplikatuz, protagonista izanik bakoitza bere ahalean, batzuk bertsotan, besteak irakasten, antolatzen, komunikabideetan, Elkartearen zereginetan... Bertsolari batek baino gehiagok Elkarteari eskatzetik Elkartearen proiektuetan bustitzeko urratsa ematera pasatu behar du. Hau izan liteke Euskal Herriari alor honetatik egin diezaiokegun aportaziorik aberatsena. Gure herriaren partaide, euskararen bizigarri eta bizitzaren edergarri izanez.

Etorkizunari begira, zer pentsatzen du egileak?

Kotxeko telefonoa Esku batean bolantea eta bestean telefono mugikorra garai bateko argazkia da, gero eta estatu gehiagotan debekaturik baitago. Oraintsuago, berriz, gidariak bi eskuak bolantean dituela hitz egiteko trabarik egiten ez dion sistema nagusitu da. Illinois eta Utahko unibertsitateetako ikerlariek eskuak askatzen dituen telefonoari buruzko azterketa egin dute. Horretarako, hamalau gidari gazte –21,4 urtekoak batez beste–, gu­txienez urtebeteko esperientziadunak, eta hamalau gidari heldu –68,4 urtekoak batez beste– aztertu dituzte bi taldetan. Jarritako probak hauek izan dira: errealitate birtualeko ingurunean Chicagoko hainbat kaletako irudi digitalizatuak pantaila batean ematen ziren bitartean, gidariak solasean ari ziren. Azterketa hau Zientzia eta Teknologia Aurreratuko Beckman Institutuan egin da eta begien erregistroekin loturiko teknikak erabili dira erreakzio denborak neurtzeko. Testen arabera, helduek nahiz gazteek oso portaera traketsa izan zuten ‘eskurik gabekoarekin’. Irudietako aldaketa garrantzitsuen aurrean akatsak egin zituzten eta erreakziorako denbora asko behar izan zuten. Atzerapenak ez ziren segundo hamarretakoak izan, segundoetakoak baizik, eta hori oso emaitza txarra da. Beste bi talderekin egin den azterketan, ostera, taldekideek entzun besterik ez zuten egiten, hitz egin gabe. Multzo honen emaitzak aurrekoenak baino askoz ere hobeak izan ziren; are gehiago, aldaketen aurrean erreakzio denbora segundo hamarrenetakoa izan zen. Psikologia irakaslea den Arthur Kramer-ek dioenez, entzuteak hitz egiteak baino baliabide gutxiago eska­tzen dizkio buruari eta, beraz, gidatzean askoz ere adiago egon gaitezke entzuten hitz egiten baino.

Illinois eta Utahko unibertsitateetako lehenengo ikerketak

Kotxeko telefonoa Esku batean bolantea eta bestean telefono mugikorra garai bateko argazkia da, gero eta estatu gehiagotan debekaturik baitago. Oraintsuago, berriz, gidariak bi eskuak bolantean dituela hitz egiteko trabarik egiten ez dion sistema nagusitu da. Illinois eta Utahko unibertsitateetako ikerlariek eskuak askatzen dituen telefonoari buruzko azterketa egin dute. Horretarako, hamalau gidari gazte –21,4 urtekoak batez beste–, gu­txienez urtebeteko esperientziadunak, eta hamalau gidari heldu –68,4 urtekoak batez beste– aztertu dituzte bi taldetan. Jarritako probak hauek izan dira: errealitate birtualeko ingurunean Chicagoko hainbat kaletako irudi digitalizatuak pantaila batean ematen ziren bitartean, gidariak solasean ari ziren. Azterketa hau Zientzia eta Teknologia Aurreratuko Beckman Institutuan egin da eta begien erregistroekin loturiko teknikak erabili dira erreakzio denborak neurtzeko. Testen arabera, helduek nahiz gazteek oso portaera traketsa izan zuten ‘eskurik gabekoarekin’. Irudietako aldaketa garrantzitsuen aurrean akatsak egin zituzten eta erreakziorako denbora asko behar izan zuten. Atzerapenak ez ziren segundo hamarretakoak izan, segundoetakoak baizik, eta hori oso emaitza txarra da. Beste bi talderekin egin den azterketan, ostera, taldekideek entzun besterik ez zuten egiten, hitz egin gabe. Multzo honen emaitzak aurrekoenak baino askoz ere hobeak izan ziren; are gehiago, aldaketen aurrean erreakzio denbora segundo hamarrenetakoa izan zen. Psikologia irakaslea den Arthur Kramer-ek dioenez, entzuteak hitz egiteak baino baliabide gutxiago eska­tzen dizkio buruari eta, beraz, gidatzean askoz ere adiago egon gaitezke entzuten hitz egiten baino.

Beckman Institutuan egindako erreakzio-denboraren azterketak erakutsi du

Kotxeko telefonoa Esku batean bolantea eta bestean telefono mugikorra garai bateko argazkia da, gero eta estatu gehiagotan debekaturik baitago. Oraintsuago, berriz, gidariak bi eskuak bolantean dituela hitz egiteko trabarik egiten ez dion sistema nagusitu da. Illinois eta Utahko unibertsitateetako ikerlariek eskuak askatzen dituen telefonoari buruzko azterketa egin dute. Horretarako, hamalau gidari gazte –21,4 urtekoak batez beste–, gu­txienez urtebeteko esperientziadunak, eta hamalau gidari heldu –68,4 urtekoak batez beste– aztertu dituzte bi taldetan. Jarritako probak hauek izan dira: errealitate birtualeko ingurunean Chicagoko hainbat kaletako irudi digitalizatuak pantaila batean ematen ziren bitartean, gidariak solasean ari ziren. Azterketa hau Zientzia eta Teknologia Aurreratuko Beckman Institutuan egin da eta begien erregistroekin loturiko teknikak erabili dira erreakzio denborak neurtzeko. Testen arabera, helduek nahiz gazteek oso portaera traketsa izan zuten ‘eskurik gabekoarekin’. Irudietako aldaketa garrantzitsuen aurrean akatsak egin zituzten eta erreakziorako denbora asko behar izan zuten. Atzerapenak ez ziren segundo hamarretakoak izan, segundoetakoak baizik, eta hori oso emaitza txarra da. Beste bi talderekin egin den azterketan, ostera, taldekideek entzun besterik ez zuten egiten, hitz egin gabe. Multzo honen emaitzak aurrekoenak baino askoz ere hobeak izan ziren; are gehiago, aldaketen aurrean erreakzio denbora segundo hamarrenetakoa izan zen. Psikologia irakaslea den Arthur Kramer-ek dioenez, entzuteak hitz egiteak baino baliabide gutxiago eska­tzen dizkio buruari eta, beraz, gidatzean askoz ere adiago egon gaitezke entzuten hitz egiten baino.

Bigarren azterketaren arabera

Talasoterapia Nire gorputz-arimetako gogorruneak beratzeagatik edo, itsasoari kendu­tako uretan sartzen naiz gozoro (‘talasoterapia’ deitzen diote): txorroa han eta txorroa hemen, klase guztietako txorroen mendean entregatzen dut nire izate gogortuegi hau; hotzak, beroak, lurrunak..., eta jo-ta-bertan lurrunduko ote naizen beldurrak hartzen nau; beldurrak aurrena eta gogoak hurrena. Sasoikoak (?) banaka batzuk bakarrik gara; ia dena jubilatu jendea dabil, zeregin latzetatik latzagoa den zer eginik ezera erretiratuak: hantxe dabiltza beren pauso baldarrean, denbora hutsaren karga eraman ezinik (denbora –betea– asti nolaz bihurtuko asmatu ezinik ibiliak luzaro, eta orain zer duk, eta astia denbora –hutsa– bihurtu!), bizi guztian odola loditzeraino pilatu zaien oinazea eta desen­gainua ur gazitan gozatu nahirik, arindu nahirik eginahalean. Jubilazio edo zahar-sariaren jabe egiteko zauria da premiazko, eta zahar-zauri hori bat da, bat eta ikaragarria, Jainkoa bezala. Orduan jabetzen naiz jubilatuen malkoz bustitako uretan nabilela igerian. Jubilatuak dabiltza plizti eta plozta, beren zauri zahar hori luzatu beharrez; gaitz guztien betiko sendabidea (‘tanatoterapia’ deitzen diote) noiz helduko den beldurrez. Plizti eta plozta, beratzen eta beratzen, betiko gogorturik geldituko diren eguna noiz helduko den beldurrez.

Egilearen ustez, jubilatutakoan, nola begiratzen dio adineko jendeak denborari?

Talasoterapia Nire gorputz-arimetako gogorruneak beratzeagatik edo, itsasoari kendu­tako uretan sartzen naiz gozoro (‘talasoterapia’ deitzen diote): txorroa han eta txorroa hemen, klase guztietako txorroen mendean entregatzen dut nire izate gogortuegi hau; hotzak, beroak, lurrunak..., eta jo-ta-bertan lurrunduko ote naizen beldurrak hartzen nau; beldurrak aurrena eta gogoak hurrena. Sasoikoak (?) banaka batzuk bakarrik gara; ia dena jubilatu jendea dabil, zeregin latzetatik latzagoa den zer eginik ezera erretiratuak: hantxe dabiltza beren pauso baldarrean, denbora hutsaren karga eraman ezinik (denbora –betea– asti nolaz bihurtuko asmatu ezinik ibiliak luzaro, eta orain zer duk, eta astia denbora –hutsa– bihurtu!), bizi guztian odola loditzeraino pilatu zaien oinazea eta desen­gainua ur gazitan gozatu nahirik, arindu nahirik eginahalean. Jubilazio edo zahar-sariaren jabe egiteko zauria da premiazko, eta zahar-zauri hori bat da, bat eta ikaragarria, Jainkoa bezala. Orduan jabetzen naiz jubilatuen malkoz bustitako uretan nabilela igerian. Jubilatuak dabiltza plizti eta plozta, beren zauri zahar hori luzatu beharrez; gaitz guztien betiko sendabidea (‘tanatoterapia’ deitzen diote) noiz helduko den beldurrez. Plizti eta plozta, beratzen eta beratzen, betiko gogorturik geldituko diren eguna noiz helduko den beldurrez.

Talasoterapiatik tanatoterapiara, zer dela eta?

Nekanerena Badut lagun aspaldiko bat, oso ere aspaldikoa eta oso ere laguna. Hegazkin pilotua da bera, baina ez nolanahikoa, eliteko pilotua baizik. NATOrako egiten du lan aspaldi honetan. Gerra hegazkin modelo berriak testatzea, probatzea da nire lagunaren lanbidea. Hegazkina hartu, hegaldi bihurriak egin, hegazkina airean behartu, eta gero txostena idatzi eta nagusiei eman: zer dagoen ondo, zer hobetu beharra dagoen. Haren lanbide hori dela eta, bost bat urte neramatzan neure lagunaren berririk gabe. Orain hurrena, berriz, kalean topo egin genuen. Eta, nire harridurarako, ume batekin zegoen. Hiru bat urteko umea zen, zoragarria. Nik ez nekien laguna ezkondu zenik, ezta ezkon­tzekotan egon zitekeenik ere, eta horregatik harritu nintzen. Umea berea al zuen galdetu nion. Hark, baietz. Izena ere galdetu nion, galdetzen hasita. «Amarena, iguala», erantzun zidan lagunak. Orduan, nik, goxo-goxo, zera esan nion umeari: —Zatoz osaba Joxerrarekin, Nekane! Izugarri ondo konpondu izan naiz beti adin horretako umeekin, eta nire lagunaren umea ere berehala zen nire alboan. Baina hori da gutxienekoa. Kontua da umearen izena Nekane zela. Eta, galdera, berriz, honako hau da: nola arraio jakin nuen nik hori? Ea, minutu erditxo bat duzue igartzeko. [Musika tarte bat] Ez, ez da hori: esan dizuet azken bost urteotan ez dudala izan nire lagunaren ezelako berririk. Bikotekiderik zuenik ere ez nekien. Ez, umeak ez zeukan arropan idatzita izena. Nire laguna progrea da, ez du horrelakorik egiten. Ez, igarkizuna esatean ez dut umearen izena ezkutuka esan. Ohikoak dira horrelako igar­kizunak («Neure maite-maitea, ezin NEKA NEzakeen»). Ba, ez, ez da hori ere. Eta konplitu dut, hiru pista ezezko emanda. Hamar segundo gehiago emango dizkizuet. [Musika tarte bat] Nahi al duzue jakin nola igarri nion? Benetan? Ez ote da hobeto erantzuna datorren asterako uztea? Ez? Tira, ongi da. Esango dizuet. Ikusiko duzue zeinen azkarra naizen. Baina sufri ezazue pare bat segundotan oraindik. [Musika tarte bat] Egia esan, ez neukan oso azkarra izan beharrik ere. Kontua zera da, eta lasai, esango dut eta. Begi bistakoa zen umea Nekane zela, nire lagun eliteko pilotua, izan ere... neska baita, eta ez mutila. Amigo! Zer gertatu da? Zergatik ez diogu igarri? Ba, ni neure laguna ‘eliteko pilotua’ dela esanez hasi naizelako. Eta, historian emakumea eta gizona berdinak direla zinez sinesten dugun arren, mendeetan zehar erabilitako eskema zaharki­tuen mende dugulako, oraindik ere, pentsamendua. Eta erreparatu iezaiozue geure arazoa dela hori. Izan, bada gaur egun eliteko pilotu emakumezkorik. Gure eskemetan, ordea, ez. Norbait ‘eliteko pilotu’ dela entzun orduko, zintzilikarioa jartzen diogu norbait horri hankartean. Lanbide horretarako atea itxi egiten diogu, pentsamenduan, emakumeari. Matxista ez izateko ahalegin benazkoan bizi garenok ere barru-barruan ditugu horrelako eskemak. Jeneralean, axaleko kontuetan jardun ohi dugu: «Gizona ez da ogiz bakarrik bizi», «Pertsona ez da ogiz bakarrik bizi» esan behar genukeela, eta gisakoak. Eta ongi da hori ere. Baina, nire ustez, askoz garrantzitsuagoa da barru-barruko beste eskema antzemangaitz horien kontra borrokatzea. Eta, gaur, martxoak 8 dituela, egun egokia izan liteke borroka horretan hasteko. Eta, gaur ezin bada, bihar, edo etzi, egun guztiak dira horretarako egoki. Hala ere, atzo hasi bagina, hobeto: eginak eginkizunik ez.

Nolakoa da idazlearen eta bere lagunaren arteko harremana?

Nekanerena Badut lagun aspaldiko bat, oso ere aspaldikoa eta oso ere laguna. Hegazkin pilotua da bera, baina ez nolanahikoa, eliteko pilotua baizik. NATOrako egiten du lan aspaldi honetan. Gerra hegazkin modelo berriak testatzea, probatzea da nire lagunaren lanbidea. Hegazkina hartu, hegaldi bihurriak egin, hegazkina airean behartu, eta gero txostena idatzi eta nagusiei eman: zer dagoen ondo, zer hobetu beharra dagoen. Haren lanbide hori dela eta, bost bat urte neramatzan neure lagunaren berririk gabe. Orain hurrena, berriz, kalean topo egin genuen. Eta, nire harridurarako, ume batekin zegoen. Hiru bat urteko umea zen, zoragarria. Nik ez nekien laguna ezkondu zenik, ezta ezkon­tzekotan egon zitekeenik ere, eta horregatik harritu nintzen. Umea berea al zuen galdetu nion. Hark, baietz. Izena ere galdetu nion, galdetzen hasita. «Amarena, iguala», erantzun zidan lagunak. Orduan, nik, goxo-goxo, zera esan nion umeari: —Zatoz osaba Joxerrarekin, Nekane! Izugarri ondo konpondu izan naiz beti adin horretako umeekin, eta nire lagunaren umea ere berehala zen nire alboan. Baina hori da gutxienekoa. Kontua da umearen izena Nekane zela. Eta, galdera, berriz, honako hau da: nola arraio jakin nuen nik hori? Ea, minutu erditxo bat duzue igartzeko. [Musika tarte bat] Ez, ez da hori: esan dizuet azken bost urteotan ez dudala izan nire lagunaren ezelako berririk. Bikotekiderik zuenik ere ez nekien. Ez, umeak ez zeukan arropan idatzita izena. Nire laguna progrea da, ez du horrelakorik egiten. Ez, igarkizuna esatean ez dut umearen izena ezkutuka esan. Ohikoak dira horrelako igar­kizunak («Neure maite-maitea, ezin NEKA NEzakeen»). Ba, ez, ez da hori ere. Eta konplitu dut, hiru pista ezezko emanda. Hamar segundo gehiago emango dizkizuet. [Musika tarte bat] Nahi al duzue jakin nola igarri nion? Benetan? Ez ote da hobeto erantzuna datorren asterako uztea? Ez? Tira, ongi da. Esango dizuet. Ikusiko duzue zeinen azkarra naizen. Baina sufri ezazue pare bat segundotan oraindik. [Musika tarte bat] Egia esan, ez neukan oso azkarra izan beharrik ere. Kontua zera da, eta lasai, esango dut eta. Begi bistakoa zen umea Nekane zela, nire lagun eliteko pilotua, izan ere... neska baita, eta ez mutila. Amigo! Zer gertatu da? Zergatik ez diogu igarri? Ba, ni neure laguna ‘eliteko pilotua’ dela esanez hasi naizelako. Eta, historian emakumea eta gizona berdinak direla zinez sinesten dugun arren, mendeetan zehar erabilitako eskema zaharki­tuen mende dugulako, oraindik ere, pentsamendua. Eta erreparatu iezaiozue geure arazoa dela hori. Izan, bada gaur egun eliteko pilotu emakumezkorik. Gure eskemetan, ordea, ez. Norbait ‘eliteko pilotu’ dela entzun orduko, zintzilikarioa jartzen diogu norbait horri hankartean. Lanbide horretarako atea itxi egiten diogu, pentsamenduan, emakumeari. Matxista ez izateko ahalegin benazkoan bizi garenok ere barru-barruan ditugu horrelako eskemak. Jeneralean, axaleko kontuetan jardun ohi dugu: «Gizona ez da ogiz bakarrik bizi», «Pertsona ez da ogiz bakarrik bizi» esan behar genukeela, eta gisakoak. Eta ongi da hori ere. Baina, nire ustez, askoz garrantzitsuagoa da barru-barruko beste eskema antzemangaitz horien kontra borrokatzea. Eta, gaur, martxoak 8 dituela, egun egokia izan liteke borroka horretan hasteko. Eta, gaur ezin bada, bihar, edo etzi, egun guztiak dira horretarako egoki. Hala ere, atzo hasi bagina, hobeto: eginak eginkizunik ez.

Zein igarkizun proposatzen digu idazleak?

Nekanerena Badut lagun aspaldiko bat, oso ere aspaldikoa eta oso ere laguna. Hegazkin pilotua da bera, baina ez nolanahikoa, eliteko pilotua baizik. NATOrako egiten du lan aspaldi honetan. Gerra hegazkin modelo berriak testatzea, probatzea da nire lagunaren lanbidea. Hegazkina hartu, hegaldi bihurriak egin, hegazkina airean behartu, eta gero txostena idatzi eta nagusiei eman: zer dagoen ondo, zer hobetu beharra dagoen. Haren lanbide hori dela eta, bost bat urte neramatzan neure lagunaren berririk gabe. Orain hurrena, berriz, kalean topo egin genuen. Eta, nire harridurarako, ume batekin zegoen. Hiru bat urteko umea zen, zoragarria. Nik ez nekien laguna ezkondu zenik, ezta ezkon­tzekotan egon zitekeenik ere, eta horregatik harritu nintzen. Umea berea al zuen galdetu nion. Hark, baietz. Izena ere galdetu nion, galdetzen hasita. «Amarena, iguala», erantzun zidan lagunak. Orduan, nik, goxo-goxo, zera esan nion umeari: —Zatoz osaba Joxerrarekin, Nekane! Izugarri ondo konpondu izan naiz beti adin horretako umeekin, eta nire lagunaren umea ere berehala zen nire alboan. Baina hori da gutxienekoa. Kontua da umearen izena Nekane zela. Eta, galdera, berriz, honako hau da: nola arraio jakin nuen nik hori? Ea, minutu erditxo bat duzue igartzeko. [Musika tarte bat] Ez, ez da hori: esan dizuet azken bost urteotan ez dudala izan nire lagunaren ezelako berririk. Bikotekiderik zuenik ere ez nekien. Ez, umeak ez zeukan arropan idatzita izena. Nire laguna progrea da, ez du horrelakorik egiten. Ez, igarkizuna esatean ez dut umearen izena ezkutuka esan. Ohikoak dira horrelako igar­kizunak («Neure maite-maitea, ezin NEKA NEzakeen»). Ba, ez, ez da hori ere. Eta konplitu dut, hiru pista ezezko emanda. Hamar segundo gehiago emango dizkizuet. [Musika tarte bat] Nahi al duzue jakin nola igarri nion? Benetan? Ez ote da hobeto erantzuna datorren asterako uztea? Ez? Tira, ongi da. Esango dizuet. Ikusiko duzue zeinen azkarra naizen. Baina sufri ezazue pare bat segundotan oraindik. [Musika tarte bat] Egia esan, ez neukan oso azkarra izan beharrik ere. Kontua zera da, eta lasai, esango dut eta. Begi bistakoa zen umea Nekane zela, nire lagun eliteko pilotua, izan ere... neska baita, eta ez mutila. Amigo! Zer gertatu da? Zergatik ez diogu igarri? Ba, ni neure laguna ‘eliteko pilotua’ dela esanez hasi naizelako. Eta, historian emakumea eta gizona berdinak direla zinez sinesten dugun arren, mendeetan zehar erabilitako eskema zaharki­tuen mende dugulako, oraindik ere, pentsamendua. Eta erreparatu iezaiozue geure arazoa dela hori. Izan, bada gaur egun eliteko pilotu emakumezkorik. Gure eskemetan, ordea, ez. Norbait ‘eliteko pilotu’ dela entzun orduko, zintzilikarioa jartzen diogu norbait horri hankartean. Lanbide horretarako atea itxi egiten diogu, pentsamenduan, emakumeari. Matxista ez izateko ahalegin benazkoan bizi garenok ere barru-barruan ditugu horrelako eskemak. Jeneralean, axaleko kontuetan jardun ohi dugu: «Gizona ez da ogiz bakarrik bizi», «Pertsona ez da ogiz bakarrik bizi» esan behar genukeela, eta gisakoak. Eta ongi da hori ere. Baina, nire ustez, askoz garrantzitsuagoa da barru-barruko beste eskema antzemangaitz horien kontra borrokatzea. Eta, gaur, martxoak 8 dituela, egun egokia izan liteke borroka horretan hasteko. Eta, gaur ezin bada, bihar, edo etzi, egun guztiak dira horretarako egoki. Hala ere, atzo hasi bagina, hobeto: eginak eginkizunik ez.

Zein da igarkizunaren gakoa (gaizki-ulertua)?

Nekanerena Badut lagun aspaldiko bat, oso ere aspaldikoa eta oso ere laguna. Hegazkin pilotua da bera, baina ez nolanahikoa, eliteko pilotua baizik. NATOrako egiten du lan aspaldi honetan. Gerra hegazkin modelo berriak testatzea, probatzea da nire lagunaren lanbidea. Hegazkina hartu, hegaldi bihurriak egin, hegazkina airean behartu, eta gero txostena idatzi eta nagusiei eman: zer dagoen ondo, zer hobetu beharra dagoen. Haren lanbide hori dela eta, bost bat urte neramatzan neure lagunaren berririk gabe. Orain hurrena, berriz, kalean topo egin genuen. Eta, nire harridurarako, ume batekin zegoen. Hiru bat urteko umea zen, zoragarria. Nik ez nekien laguna ezkondu zenik, ezta ezkon­tzekotan egon zitekeenik ere, eta horregatik harritu nintzen. Umea berea al zuen galdetu nion. Hark, baietz. Izena ere galdetu nion, galdetzen hasita. «Amarena, iguala», erantzun zidan lagunak. Orduan, nik, goxo-goxo, zera esan nion umeari: —Zatoz osaba Joxerrarekin, Nekane! Izugarri ondo konpondu izan naiz beti adin horretako umeekin, eta nire lagunaren umea ere berehala zen nire alboan. Baina hori da gutxienekoa. Kontua da umearen izena Nekane zela. Eta, galdera, berriz, honako hau da: nola arraio jakin nuen nik hori? Ea, minutu erditxo bat duzue igartzeko. [Musika tarte bat] Ez, ez da hori: esan dizuet azken bost urteotan ez dudala izan nire lagunaren ezelako berririk. Bikotekiderik zuenik ere ez nekien. Ez, umeak ez zeukan arropan idatzita izena. Nire laguna progrea da, ez du horrelakorik egiten. Ez, igarkizuna esatean ez dut umearen izena ezkutuka esan. Ohikoak dira horrelako igar­kizunak («Neure maite-maitea, ezin NEKA NEzakeen»). Ba, ez, ez da hori ere. Eta konplitu dut, hiru pista ezezko emanda. Hamar segundo gehiago emango dizkizuet. [Musika tarte bat] Nahi al duzue jakin nola igarri nion? Benetan? Ez ote da hobeto erantzuna datorren asterako uztea? Ez? Tira, ongi da. Esango dizuet. Ikusiko duzue zeinen azkarra naizen. Baina sufri ezazue pare bat segundotan oraindik. [Musika tarte bat] Egia esan, ez neukan oso azkarra izan beharrik ere. Kontua zera da, eta lasai, esango dut eta. Begi bistakoa zen umea Nekane zela, nire lagun eliteko pilotua, izan ere... neska baita, eta ez mutila. Amigo! Zer gertatu da? Zergatik ez diogu igarri? Ba, ni neure laguna ‘eliteko pilotua’ dela esanez hasi naizelako. Eta, historian emakumea eta gizona berdinak direla zinez sinesten dugun arren, mendeetan zehar erabilitako eskema zaharki­tuen mende dugulako, oraindik ere, pentsamendua. Eta erreparatu iezaiozue geure arazoa dela hori. Izan, bada gaur egun eliteko pilotu emakumezkorik. Gure eskemetan, ordea, ez. Norbait ‘eliteko pilotu’ dela entzun orduko, zintzilikarioa jartzen diogu norbait horri hankartean. Lanbide horretarako atea itxi egiten diogu, pentsamenduan, emakumeari. Matxista ez izateko ahalegin benazkoan bizi garenok ere barru-barruan ditugu horrelako eskemak. Jeneralean, axaleko kontuetan jardun ohi dugu: «Gizona ez da ogiz bakarrik bizi», «Pertsona ez da ogiz bakarrik bizi» esan behar genukeela, eta gisakoak. Eta ongi da hori ere. Baina, nire ustez, askoz garrantzitsuagoa da barru-barruko beste eskema antzemangaitz horien kontra borrokatzea. Eta, gaur, martxoak 8 dituela, egun egokia izan liteke borroka horretan hasteko. Eta, gaur ezin bada, bihar, edo etzi, egun guztiak dira horretarako egoki. Hala ere, atzo hasi bagina, hobeto: eginak eginkizunik ez.

‘Eliteko pilotua’ entzutean

Nekanerena Badut lagun aspaldiko bat, oso ere aspaldikoa eta oso ere laguna. Hegazkin pilotua da bera, baina ez nolanahikoa, eliteko pilotua baizik. NATOrako egiten du lan aspaldi honetan. Gerra hegazkin modelo berriak testatzea, probatzea da nire lagunaren lanbidea. Hegazkina hartu, hegaldi bihurriak egin, hegazkina airean behartu, eta gero txostena idatzi eta nagusiei eman: zer dagoen ondo, zer hobetu beharra dagoen. Haren lanbide hori dela eta, bost bat urte neramatzan neure lagunaren berririk gabe. Orain hurrena, berriz, kalean topo egin genuen. Eta, nire harridurarako, ume batekin zegoen. Hiru bat urteko umea zen, zoragarria. Nik ez nekien laguna ezkondu zenik, ezta ezkon­tzekotan egon zitekeenik ere, eta horregatik harritu nintzen. Umea berea al zuen galdetu nion. Hark, baietz. Izena ere galdetu nion, galdetzen hasita. «Amarena, iguala», erantzun zidan lagunak. Orduan, nik, goxo-goxo, zera esan nion umeari: —Zatoz osaba Joxerrarekin, Nekane! Izugarri ondo konpondu izan naiz beti adin horretako umeekin, eta nire lagunaren umea ere berehala zen nire alboan. Baina hori da gutxienekoa. Kontua da umearen izena Nekane zela. Eta, galdera, berriz, honako hau da: nola arraio jakin nuen nik hori? Ea, minutu erditxo bat duzue igartzeko. [Musika tarte bat] Ez, ez da hori: esan dizuet azken bost urteotan ez dudala izan nire lagunaren ezelako berririk. Bikotekiderik zuenik ere ez nekien. Ez, umeak ez zeukan arropan idatzita izena. Nire laguna progrea da, ez du horrelakorik egiten. Ez, igarkizuna esatean ez dut umearen izena ezkutuka esan. Ohikoak dira horrelako igar­kizunak («Neure maite-maitea, ezin NEKA NEzakeen»). Ba, ez, ez da hori ere. Eta konplitu dut, hiru pista ezezko emanda. Hamar segundo gehiago emango dizkizuet. [Musika tarte bat] Nahi al duzue jakin nola igarri nion? Benetan? Ez ote da hobeto erantzuna datorren asterako uztea? Ez? Tira, ongi da. Esango dizuet. Ikusiko duzue zeinen azkarra naizen. Baina sufri ezazue pare bat segundotan oraindik. [Musika tarte bat] Egia esan, ez neukan oso azkarra izan beharrik ere. Kontua zera da, eta lasai, esango dut eta. Begi bistakoa zen umea Nekane zela, nire lagun eliteko pilotua, izan ere... neska baita, eta ez mutila. Amigo! Zer gertatu da? Zergatik ez diogu igarri? Ba, ni neure laguna ‘eliteko pilotua’ dela esanez hasi naizelako. Eta, historian emakumea eta gizona berdinak direla zinez sinesten dugun arren, mendeetan zehar erabilitako eskema zaharki­tuen mende dugulako, oraindik ere, pentsamendua. Eta erreparatu iezaiozue geure arazoa dela hori. Izan, bada gaur egun eliteko pilotu emakumezkorik. Gure eskemetan, ordea, ez. Norbait ‘eliteko pilotu’ dela entzun orduko, zintzilikarioa jartzen diogu norbait horri hankartean. Lanbide horretarako atea itxi egiten diogu, pentsamenduan, emakumeari. Matxista ez izateko ahalegin benazkoan bizi garenok ere barru-barruan ditugu horrelako eskemak. Jeneralean, axaleko kontuetan jardun ohi dugu: «Gizona ez da ogiz bakarrik bizi», «Pertsona ez da ogiz bakarrik bizi» esan behar genukeela, eta gisakoak. Eta ongi da hori ere. Baina, nire ustez, askoz garrantzitsuagoa da barru-barruko beste eskema antzemangaitz horien kontra borrokatzea. Eta, gaur, martxoak 8 dituela, egun egokia izan liteke borroka horretan hasteko. Eta, gaur ezin bada, bihar, edo etzi, egun guztiak dira horretarako egoki. Hala ere, atzo hasi bagina, hobeto: eginak eginkizunik ez.

Idazlearen ustez, matxista ez izateko ahaleginean

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

1865ean, galestarrak Patagoniara

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

Gaur egun, galeseraren arrastoak

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

Hasieran heldu ziren galestar haiek

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

Idazlea bizikletan hegoalderantz doalarik

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

Hotela saihetsean utzi eta

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

Puenta Cuevas deitzen den tontortxoan

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

Patagoniako inguru hauetan

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

Zer dio idazleak machineatarrei buruz?

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

Valdes penintsulako lurrei buruz ari delarik, dio ezen

Gales Berriaren bila Ameriketako Estatu Batuek Mayflower hura bezala, badu Patagoniak ere bere itsasontzia, lur berri bila iritsitako pioneer haien intxaur azala, Atlantikoa alderik alde, ekialdetik mendebaldera eta iparretik hegora zeharkatu zuena. Mimosa zuen izena clipperrak, eta horrela gogoratzen da oraindik ere inguru hauetan, ia mende eta erdiren ondoren. 1865eko uztailaren 27an iritsi ziren Liverpooleko portutik bi hilabete lehenago atera ziren 153 galestarrak Patagoniako kostal­de honetara. Arrazoi bat baino gehiago aipatzen da arribada justifikatzeko: Buenos Airesen interesa Patagonia europarrez bete­tzeko; galestarren xedea, anglosaxoien itzal­pe­tik kanpo, euren Gales Berria sortzeko Ameriketan... Kontua da, tokiari izena, herri­al­dearen bultzatzaile nagusi izan zen Love Jones Parry, Madryngo baroiaren omenez ezarri ziotela, Puerto Madryn. Hasierako garaiak, ez ziren samurrak izan: Puerto Madrynen ez zegoen urik. Egun ere kanpotik ekartzen dute, eta oso da garestia, Trelew-tik gerturatu nauen autobusean maistra bati azaltzen entzun diodanagatik. Horregatik, hegoalderago jo zuten, Chubut ibairaino, baina han ere lurrak ez ziren naroegiak. Denboragarrenera, sorterrira itzultzeko asmoa zabaldu zen galensoen artean. Rawson Barne ministroak, berriz, eusteko beste pixka batean, agertuko zela ur hori. Soro lehortuak ibaiko urez estaltzen hasi ziren arte. Eta halaxe hasi zen ingurua hazten. Luze gabe, trenbidea eraikitzeko planoak agertu ziren. Mimosa heldu eta hogeita bat urtera, Vespa ontziak laurehun galestar langile gehiago utzi zuen Puerto Madrynen. Hala hazi zen haien komunitatea, eta hala ikusten da egun ere arrastoa, hatza maparen gainean ezarrita: Trelew, Dolavon, Bryn Gwyn eta Chubut ibaia Andeetaraino igota: Trevelin. Abizenak ere, hor dira: Mathews, Jones, Price, Owen, Williams, Pugh... eta te etxeak: Ty Nain, Ty Gwyn, Plas y Coed... Bizirik, galeseraz, ongie­torria aireportuan eta mezak Trelewko Tabernacl elizatxoan, doako eskolak San David aretoan, adreilu gorrizko beste elizatxo batzuk, hegal biko teilatuak eta egurrezko hainbat zubitxo, galestarren opil beltza eta bi festa nagusi: Eisteddfod-a, urriro burutzen den poesia eta musika jaialdia, eta Gwyl y Glamiad, lehenbiziko arribada hura ospa­tzeko egiten den te hartzea. Historiak dio (bada esaldi absurdoagorik?) hegoaldeko tehueltxe indiarrek, aoni-kenkek asko lagun­du zietela galestar gosetiei. Hasiera haietan, jatekoa ekartzen omen zieten europarrak babestuta zeuden koba atarietara, ura, larruak, behar zuten oro. Bi herrien arteko harreman onen erakusgarri da 1867an egin zituzten joko patagonikoak. Egun, Puerto Madryndik hegoaldera, Zarauzkoa edo Hendaiakoa izan daitekeen hondartzari jarraiki, etorbide zabala egin dute galestarrek babes hartu zuten leizeetaraino. Arratsaldean, neguko eguzki epelaz gozatzen, itsasoari begira, gazte taldeak biltzen dira han-hemen, matea hartzen. Alkoholik ez; zigarrotxoak bai, ahal duenak. Erraz doakit bizikleta zaharra, kanbioak ukitu gabe. Pedalei eragin ahala, etxeak bakantzen hasi dira, eta apaltzen. Itsas aurrean daudenen doto­­rezia (gortinarik gabeko leiho zabalak, etxe barne guztia kanpotik ikusteko atondua), arian-arian kolorea galduz doa. Hondar iluna eta orube hutsak. Zuzengunearen amaieran, hotel erraldoi bat, bukatu gabe oraindik. Benetan da handia, zatarra, muturreko ederra paraje zoragarriari. Baina turismoa nahi, itxura. Hotela saihetsean utzi eta batera, aldapa txikia pikotzen hasi zait. Kanbioa aldatzen dut, zain eta muin eragiten diet oinetako burdinzolei. Hatsa estutzeaz batera, ezkerre­tara, itsaso barera begiak. Balea bat dabil hondartzatik hogei metrora, zilipurdika. Orain gibeleko isats zabala erakusten, orain alboetako txikiagoak, orain ur purrustada ur azalez gain... eta ni eragin eta eragin kate zaharrari, gora noiz iritsiko lasai ikusteko. Puenta Cuevas deitzen da berez, baina El indio deitzen dute denek, tontortxoan duen irudiagatik. Hiru-lau metroko tehueltxe handi bat, harri troko gorriz osatutako oinarri baten gainean, baleari begira. Oinetan, brontzezko plakak, galestar komunitatearen esker onez. «Historiak zerbait badaki orduan», nik neure kasa bizikletatik jaitsi gabe. Baranda zuri­raino hurreratu, eta itsasoari begira paratu naiz neu ere. Balea bat ez, bi, hiru dira hortxe dabil­tzanak. Inguruetan, auto geldietan, biko­te­ak, baleei baino gehiago elkarren hitzei eta eskuei adi. Eguzkia apalduz doa, eta baleak ere, urrundu dira, eta gorde. Hondartzan, futbo­lean ari den gazte talde bat eta oinez, baka­rren bat. Ikuskizun partikularra, inolaz ere. Bihar, gaur bezala, furgoneta txikiak, konbiak aterako dira errepidez iparraldera, Puerto Piramidera, gero, ontzietan, baleen behaketa bertatik bertara egiteko. Moila bestaldean, paisaia sano aldatzen da. Moila bestaldean beste moila bat dago, luzeagoa, zabalagoa. Handik ematen diote jaten Aluar aluminio fabrikari. Eraiki aurretik, bost mila lagun baino ez zituen Puerto Madrynek. Egun, 65.000 ditu. Buenos Aires Handitik heldu ziren asko. Baina asko ez ziren Patagoniara ohitu, eta itzuli egin ziren, esango dit ume zela bertara eraman zuten Martinek quilmes bana hartzen ari garela. Eta Aluar ondoan arraina kontserban jar­tzeko fabrikak: legatza eta itsasoko izokina bereziki, baita langostinoak ere; espainiarren eskuetan gehienak. Geldi-geldi, errepideak ekialdera joko du, eta Carlos Ameghino istmoa zeharkatuta, Valdes penintsulan sartuko da, Puerto Piramideraino. Handik aurrera, harri txintxorrezkoak dira errepideak. Punta Cantorrerantz zoazela, hantxe ikusiko duzu, bide ertzean, machineatarren estan­tziarako gurutzea erakusten, kartel berde bat. De la Ruaren gobernuan Ekonomia ministro izan zen Jose Luis Machinearen aitonak sortu zuen San Lorenzo estantzia, Berastegitik atera eta herriko santu hartua gogoan. 50eko hamarkadara arte, artiletik eta itsas-elefante eta lehoien koipe eta larrutik bizi izan dira, eta Ferro, Larralde, Iriarte familiarekin batera, Valdes penintsulako aurreneko europarrak dira. Egun, 50etik gora estantzia daude penintsula guztian, eta Chubut probintzian, 43 bat milioi ardi. Furgoneta txikiko leihotik begiratu eta ikusi egiten da. Paisaia ez da beti berdina, inoiz oparoagoa dirudi, Olaverria, Tandil eta La Pampako beste hainbat bazterren antze­koa. Bakanagoa istmo inguruko larrea, zarra­tu­­a­goa Punta Delgadakoa. Nolanahi, ur gutxiko lurrak guztiak. Putzuetatik punpatzen da egun, australiar erako errotekin. Pirami­den, itsasokoa eztitzen dute, alderantzizko osmo­siaren bidez. Nik, eskubiko praka barrena berriz jaso, eta harrizko bidean behera ekin diot, Punta Cuevasetik aurrera. Bideaz akitu arte eragin diet pedalei, autorik gabe, Cap Bretondik Girondarainokoak diruditen hondartza hutsen parez pare. Seiak eta laurden. Iluntzen ari dela heldu naiz Puerto Madrynera. Arnas betean hartu dut plazako eukalipto usaina. Amaitu gabeko kanpandorre zaharra eta berria ondoan, ondo zuritua, kanpaiak jotzeko gurpila bistan duela. Erdigunean, jendea dabil oraindik. Hondartza gaineko denda dotoreak (larru, zilar, erakusteko jaka polarrak) ateak giltzatzen ari dira. Oheratu aurretik, bizikleta itzultzerakoan denda aurrean zegoen pintada pasatu dut koadernora, ahaztu baino lehen: Sweet home, Muerto Madryn.

Punta Cuevasetik aurrera, zer kontatzen du?

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Zein da adierazpen zehatzena?

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Gametoei buruz, testuak dioenez

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Ondoko baieztapenetatik, zein da faltsua?

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Partenogenesia dela-eta, testuak dio

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Zein da sexu bidezko ugalketak irautearen arrazoia?

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Bi sexu dituzten espezieetan, zer gertatzen da?

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Zer eragin mota du tenperaturak sexuari dagokionez?

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Bikotekide arren eta emeen arteko jokabidea, nolakoa da?

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Zein jokabide dute bikotekide emeek?

Sexua: beharra eta plazera Lehen gizaki klonatua benetan klonatua dela frogatzen ez den artean, gizakiak ugaltzeko modu bakarra sexu bidezkoa da. Ikuspuntu biologikotik, sexua bi organismoren arteko truke genetikoa da, ondorengoak sortzeko helburuarekin. Baina ikuspegi zabalago batetik, sexua plazera ere bada, eta baita giza kulturaren eragileetako bat ere. Landare eta animalia gehienak sexualki ugaltzen dira. Horretarako, bizidun horiek informazio genetikoaren erdia duten zelulak sortzen dituzte, gametoak alegia. Eskuarki, gameto arrei espermatozoide deitzen zaie eta emeei obulu, eta biak elkartzean sortzen da bizidun berria. Gametoak sortzeak, ordea, bi desabantaila ekartzen ditu. Batetik, gametoak sortzeko energia asko gastatzen du gorputzak, eta espezieari ere gehiago kostatzen zaio bi sexuko banakoak mantentzea bakarrekoak baino. Bestetik, biren informazio genetikoa nahasten denez, guraso bakoitzak ondorengoari egindako ekarpena erdibitu egiten da. Aldiz, ugalketa asexualean, gene guztiak transmititzen dira ondorengora. Orduan, zein da sexuaren abantaila? Zergatik irauten dute ugalketa sexuala duten espezieek? Ugaltzeko moduak Izan ere, sexuala ez da ugaltzeko modu bakarra. Esaterako, bakterioak, besterik gabe, erdibitu egiten dira. Belakiek nahikoa dute zelula bat askatzea; zelula bakar horrek kolonia bat sortzen du beste nonbait. Itsas izarrek, berriz, beren gorputz zati batetik banako oso bat sortzen dute. Badira gemazioz ugaltzen diren izakiak ere: izaki helduaren albo batean kopia oso bat sortzen da, eta, nahikoa hazitakoan, banandu egiten da. Hori egiten du, adibidez, hidrak. Kasu guztietan, ondorengoek aurrekoaren informazio genetiko berbera dute. Ugaltzeko beste era bat partenogenesia da. Ornogabe ugari ugaltzen dira modu horretan; ornodunetan, aldiz, 74 espezie baino ez dira ugaltzen partenogenesi bidez: 22 arrain espezie, 23 anfibio eta 29 narrasti. Espezie horien arrautzak ernaldu gabe garatzen dira, eta jaiotzen direnak beren amen klonak dira. Bestetik, espezie batzuk partenogenesi bidez edo sexualki, ingurumenaren baldintzen arabera, era batera edo bestera ugaltzen dira. Ia ornodun guztiak eta ornogabe eta landare batzuk, berriz, sexu bidez ugaltzen dira. Sexu bidezko ugalketa beste erak baino geroago sortu zen, eta orain arte iraun badu abantailaren bat duelako izango da. Eta halaxe da: sexuak espeziearen aldakortasun genetikoa handitzen du; ondorioz, inguruan espeziearentzat kaltegarria den aldaketa bat gertatzen bada, banako batzuek aurrera egiteko aukera izango dute eta espezieak irautea lortuko du. Ugalketa asexuala duten espezieetan, aldiz, aldakortasun genetikoa oso txikia da, eta egoera larrietan, askoz aukera gutxiago dute aurrera egiteko. Horrez gain, ugalketa sexualak mutazio kaltegarrien eragina gutxitzeko aukera ematen du. Sexuaren gatza eta piperra Hala ere, espezieentzat sexua ez da musu truk izaten. Bi sexu behar izatea garestia da espeziearentzat, espeziearen banakoen erdiek (arrek) beste erdia (emeak) ernaltzeko bakarrik balio dutelako. Gainera, bi sexu izateak dezenteko saltsa sortzen du. Espezie gehienetan, genetikak erabakitzen du enbrioiaren bilakaera: Y kromosoma daramatenak arrak dira, eta gainerakoak emeak. Nolanahi ere, banako batek sexu baten edo bestearen ezaugarriak izatea ez da kromosomen araberakoa bakarrik, hormonek ere eragiten dute, eta gerta daiteke genetikoki sexu batekoa izanda bestearen ezaugarriak azaltzea. Beste espezie batzuetan, berriz, sexu batekoa edo bestekoa izatea tenperatura kontua da. Adibidez, krokodiloetan, tenperatura baxua bada enbrioia eme bihurtzen da, eta arra tenperatura altua bada; dortoketan juxtu alderantzizkoa gertatzen da. Badira espezie hermafroditak ere; horietan organismoak berak sortzen ditu gameto arrak eta emeak. Ugaltzeko estrategietan ere barietate handia dago. Atera kontuak: eme batzuek, ernalduak izan eta gero, arra akabatu egiten dute! Hala ere, jokaera hori espezie gutxi batzuetan baino ez da gertatzen. Bestalde, hainbat espezietan, arrek bikotekide bakarra izaten dute bizitza osoan, eta euren geneak transmitituko direla bermatzeko erabiltzen dute duten energia guztia, kumeak zaintzen hain zuzen. Beste hainbatetan, aldiz, bikotekidea etengabe aldatzen dute, baten bat ernalduta geratuko delakoan. Emeetan ere denetik dago: bikotekide bakarra duten espezieetan, kumeak zaintzeko, janaria ekartzeko eta familia babesteko aproposa den arra bilatzen du emeak. Beste espezie batzuetan, berriz, araldian dagoenean, emea ahalik eta ar gehienekin uztartzen saiatzen da. Ondorengoari erreparatuz gero, bi estrategia nagusi bereizten dira: espezie batzuek, arrainek adibidez, ondorengo ugari izaten dute, baina banakakoek bizirauteko aukera gutxi izaten dute. Beste estrategia aurkakoa da; kume gutxi izaten dituzte, eta ondo zaintzen dituzte heldutasunera irits daitezen. Hori da, adibidez, giza espezieak egiten duena. Argi dago ugaltzeko hamaika modu eta aldaera daudela. Eta plazera..., zertarako balio du plazerak? Adituen esanean, emearen ugalkortasuna agerikoa ez den espezieetan, ugalketa gertatuko dela bermatzeko modu bat besterik ez da. Beraz, dena da ugaltzearen mesedetan.

Ondorengotza ziurtatzeko, zein jokabide nabarmentzen da espezieen artean?

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Zer dio testuak Brontë senideen kopuruari buruz?

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Nebari buruz, diote ezen

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Aitak zergatik zion beldurra suari?

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Inor gutxi inguratzen omen zen Brontëtarren etxera

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Cowen Bridge barnetegi ilun eta tristean

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Zer dela eta ekin zioten idazteari Annek, Emilyk eta Charlottek?

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Zergatik hartu zituzten ezizenak obrak argitaratzeko?

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Brontë ahizpek beren eleberrietan

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Zer dio Anne Brontëk beren obren gaiei buruz?

Brontë ahizpak: eremua eta erresuma XIX. mendeko arrakasta handiko nobelagile erromantikoak ditugu hiru ahizpok. Nork ez ditu ezagutzen Charlotte-ren Jane Eyre (1847), Emily-ren Gailur ekaiztsuak (1847) eta agian hain ezaguna ez den Anne-ren Agnes Grey eleberriak? Ondorengo lerrootan hiru idazle hauen bizitza datorkigu lehen pertsonan kontatua, hiru ahizpak berriro gure artera ekarri izan bagenitu bezala. Ingalaterraren iparraldeko herritxo bat da Haworth. Herriaren bizkarrean hasten da eremua, lur biluzia, paramoa. Herriko azken etxean, eremuaren atarian dagoen erretore etxean bizi ginen. Gure izenak Charlotte, Emily eta Anne dira; abizena, Brontë, trumoia, etimologia grekoarekin duen antzari erreparatuz gero. Beste bi ahizpa, Mary eta Elizabeth, eta neba bat ere bagenituen. Bide estutik hazi eta hezi gintuzten: aita abadea, artzain anglikano alarguna genuen eta izeko elizkoi bat izan genuen amaordeko, geurea, artean haurrak ginela hil baitzen. Neba ardura bereziaz hartzen genuen, sentibera, ahula, harroa eta apetatsua zelako, edota, neba bakarra izanik, denon artean horrelakoxea moldatu genuelako. Margotzea oso gogoko zuen. Koadro batean pintatu gintuen, nor alde batera begira, edo akaso inora ez: miope samarrak gara eta keinu lehorra dugu ezpainetan. Oihala hondatu samarra dago, tolesturak dauzka, luzaroan auskalo non gordeta egon delako edo, baina azkenik Londreseko Galeria Nazionalean jarri zuten. Gure etxeak ere balio du zerbait: museoa da gaur egun. Herriko elizan, berriz, gure hilobiak daude ikusgai. Gurean ez zegoen ez alfonbrarik, ez kortinarik; aita, Apokalipsia irakurria zuen nonbait, eta bertako gertakizunek burua hartu ziotelarik suaren beldur baitzen. Gu, salako leihoetatik, euri xeheak eta lainoak bustitako zuhaixkei begira egoten ginen urretxindorrak kantuan hasten diren orduan. Hotz goizean, hotzago arratsaldean, bide lokaztuan gurpil-arrastoak eskas. Inor gutxi joaten zen gurera. Ikatz meategietako langileek ere beste bidexka bat hartu ohi zuten gure manien berri zabaldu zenetik: aita su-arma zalea zen, eta guri dagokigunez, jendea ez zen fio asko irakurtzen zuten neskatxez. Geroago, maistra egin eta herriko eskola sortu genuenean, seme-alabak ekarri zizkiguten. Batzuetan, haizeak ateko txilinari eragiten zionean, hiru ahizpok lasterka irteten ginen ea Mary eta Elizabeth muga begiztatzen ez den lautadetan zehar zetozen begiratzera. Baina dena alferrik, tuberkulosiak birikak janda zendu baitziren Cowen Bridge barnetegian. Barnetegi honetako bizimodua benetan miserablea zen: diziplina gogorra, bakardadea, hotza eta elikadura eskasa, hau da, gosea. Egoera honetan bizitzeagatik gaixotu eta hil ziren Mary eta Elizabeth. Ahizpa nagusiaren heriotzari esker salbatu ginen gu, txikiagook, orduan atera baikintuzten barnetegi ilun hartatik. Hala ere, inguru-minguruka sentitu genuen beti heriotza, batzuetan muino arrokatsuetatik jaitsitako korronte berdexken gisara, besteetan gure barrunbeen amildegitik zaunkaka goratutako txakurtzarren itxuran. Ez da miraria, beraz, gure jostailurik kuttunena fantasia izatea. Ama hilzorian zegoela, Maryk, artean zazpi urte zituen ahizpa zaharrenak, ozenki irakurtzen zigun egunkaria haren aieneak entzun ez genitzan. Errealitate gaiztoak bere osoan azpira ez gintzan idatzizko hitza bilakatu genuen erresuma eta bertan lekutu ginen, eremuan ardia harkaitzaren pean babestu ohi den legez. Aurrena, jolas artean, Angria eta Gondal erreinuak sortu genituen. Aitak Lord Byron-en olerkiak ipini zizkigun eskura eta ohar-koaderno bat oparitu zion Charlotteri. Hiru neska serio eta jakintsu ginen, herritik ia sekula irten gabekoak, baina ez sinpleak, ez eta orekatuak edo lasaiak ere. Idatziak argitaratzean Brontë ahizpak Bell anaiak bihurtu ginen, ezizen hori hartuz, (poeta ospetsu batek azaldu zigunaren arabera, ez baitzen egokia eta zuzena emakumeen bizitzaren ardatza literatura izatea). Izen berriak aukeratu genituen, nork berea: Anne Acton zen; Emily, Ellis eta Charlotte, Currer. Ezizenok zirela medio adore handia geureganatu genuen Poems autoeditatzeko, hiruron olerkien bilduma. Ez genekien ondo bi ale besterik ez zirela salduko. Eta inortxok ere ez zekien gizonezkoen deitura haiek herri apartatu, zikin eta pobre bateko hiru neskaren mozorro baino ez zirela. Eskualdeko ikatzak burdindegiak, ehun-fabrikak eta behargin ugari ekarri zituen gure herrira eta Yorkshire osora. Sei mila biztanle inguru izango ginen Haworth-en orduan. Kaleak artisau langabetuz, ume gosetiz eta eskalez beteak zeudela (ondo asko dakigu XIX. mendearen erdialderako errealismoa abian izan arren gu erabat erromantiko portatu ginela) bizkarra eman genion gizartearen gordintasun horri, sakonago ezagutzen genituen beste eremu batzuei buruz berba egiteagatik, eremu pertsonalagoari buruz, hain zuzen ere: –Ane. Geuretasunaren eremua, bizitzaren edo izaeraren edo oroitzapenen eremua jorratu genuen, hain zuzen ere, barnetegia, eritasunak, institutriz-lanbidea... –Emily. Gogoeten, intuizioen, sentimendu konplexuen eremuan barneratu ginen, gaizkiaren eta ongiaren arteko lehian borrokatzen ziren izaki etsi, basati eta krudelak sortuz gure eleberrietan. –Charlotte. Egia esan, zein baino zein xelebreagoak ginen Brontëtarrok. Irakurle beroak lortu genituen azkenean. Zenbat eleberri guztira? Agnes Grey, Gailur ekaiztsuak, Jane Eyre, Shirley, Enma... Zazpi, hasiera haietan editoreek errefusatutakoren bat barne. Ordurako, gure benetako izenen berri eman eta mitoak gorputza hartua zuen... Gazterik hil ginen hirurok. Anne kostaldean, hogeita bederatzi urtekoa zela, Charlottek hara eramanda itsasoa ikus zezan. Neba bakarraren heriotzatik hiru hilabetera hil zen Emily, hogeita hamar urterekin, hark kutsaturiko biriketakoaren eta aspalditik zeukan anorexiaren atzaparretatik ihes egiteko ia ahaleginik gabe. Eta Charlotte tifusak eraman zuen hogeita hemezortzi urterekin, ezkondu eta berehala, haurdun zegoelarik, ustez haurdunaldiko gorabeheraren bat zela. Senide guztiok hil ginen eta aitak bizirik jarraitu zuen.

Charlotte Brontëren heriotza

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Zenbat urte bete ditu euskara batuak?

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Euskaldunok zer jarrera dugu euskara batuarekiko?

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Bere hizkuntza desegokitzat duenak zer jokaera izaten du?

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Zein da euskararen osasun kaxkarraren arrazoia?

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Euskara ona lortzeari buruz zer ez du esan?

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Nork bere hizkuntza gutxiesteak zer ondorio ditu?

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Zer dio besteen hizkera geureganatzeari buruz?

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Zein esaldi dator bat idazlearekin?

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Jatorrizko hiztunek zer jokabide dute hizkuntzaren irakaskuntzan?

Euskararen osasuna eta euskalkiak Hogeita hamar urte luze egin berri ditu euskara batuak, eta gogoeta bat plazaratzeko erabili nahiko nuke urtemuga hau. Hasteko, esango dut, gauza bitan behinik behin, euskaldunik gehienok batera samar gatozela: Euskara batua ezinbesteko tresna dugula. Euskara batua erdialdeko euskalkian oinarrituz eraiki izana erabaki zuzena izan zela. Ostera, euskara batu hori erabiltzeko moduek banatzen gaituzte euskaldunok sarri, eta horretan ere iritziak bateratzeko garaia badela iruditzen zait. Esan dezadan aurrera baino lehen, 1960ko hamarkada hartan batez ere hutsune nagusi bi bete nahi izan zirela euskara batuaren bidez: 1. Leku urrunetako euskaldunak bata bestearekin euskaraz ulertu ahal izatea. 2. Gairik jasoenak ere euskaraz erabili ahal izatea. Euskara batua bultzatzeko beste arrazoi batzuk ere baziren, jakina, baina hauexek biok ziren zuzen-zuzenean hizkuntzari berari zegozkionak. Eta hogeita hamar urteko ibilbideak euskara batuak hutsune bi horiek egoki bete di­tzakeela erakutsi du. Hizkuntza loturaren etena. Bere euskarak gizarte hiritar eta modernorako ez duela balio uste duten gurasoek nekez irakatsi ohi diete seme-alabei. Ahal duen neurrian, telebista ikusiaz, irratia entzunaz, seme-alaben jarduna adituaz... ikasi duen euskara berria erabiltzen saiatuko da bera ere. Garbi dago euskara berri hori menderatzen ez duenez, hankasartze galantak egingo dituena. Garbi dago, era berean, euskara berri horretan ez duela lortuko bere betikoan izango zukeen jarioa, grazia, zehaztasuna eta dotoretasuna. Eta argi izan behar dugu gaur egun hitzetik hortzera aipatzen dugun euskararen osasun edo kalitate ezak gurasoen eta seme-alaben arteko hizkuntza lotura ezarekin ere baduela zerikusia. Ez diezaiogun, beti bezala, osasun txarraren erru guztia erdaran murgilduta bizitzeari egotzi. Horrek ere badu bere eragina, baina ez da inondik inora ere gure ezin guztien iturburua. Era berean, ez dezagun sinets haurrak eskolara bidaltzea eta ETBren aurrean ipintzea euskara ona ikasteko nahikoa denik. Eskola eta hedabideak lagungarri dira, ezbairik gabe, baina etxea eta lagunartea dira denetan oinarririk sendoenak. Eta osasun oneko euskara nahi badugu, belaunaldi batetik besterako hizkuntza lotura horri –“hizkuntaren transmisioari”, gaur egun esan ohi denez– eutsi beharko diogu. Urruneko intxaurren lilura. Urruneko gauzek, gauza exotikoek, sarri sortu ohi dute lilura, eta hizkuntza kontuetan ere gertatzen da hori. Eta, jakina, zenbat eta norberaren hizkuntzarenganako lotsa eta konplexu handiagoa izan, orduan eta handiagoa izango da urrunekoarenganako lilura. Hori dela-eta, esate baterako, mendebaleko hiztunengan, eta zer esanik ez idazleengan, oso nabarmena da mendebaleko hitzak eta egiturak bertan behera utzi eta inorenak erabiltzeko joera. Aldi eta alde orotako hitzak eta egiturak nahastuaz, euskara aberastu egiten dela uste du, gainera, zenbaitek; baina aberastu beharrean, hoztu eta arroztu egiten du horrek. Esango dit norbaitek aldi eta alde orotako osagaiak jakitea onuragarria eta ezinbestekoa dela, eta esango diot norbait horri zeharo bat natorrela berarekin. Baina gauza bat da jakitea eta, oso beste bat, inolako oreka eta zen­tzu gabe erabiltzea. Garbi dago inorena ere jakin beharko duguna, eta jakin ez eze, erabiltzeko gai ere izan beharko duguna; baina noiz den, non den eta norekin den, erabiliko dugu. Eta noiz, non, norekin horiek zuzen bereizten dituenak daki ondo euskaraz; ez bateko eta besteko osagaiak noiznahi, nonahi eta nornahirekin nahas-mahasean darabiltzanak. Eskolako euskararen lilura. Bada gurean bestetan ez den berezitasun bat. Edozein herritan hizkuntza eskolan ikasi duenak, behin maila jakin bat iritsi ondoren jatorrizko hiztunak hartu ohi ditu eredu eta irakasle. Eta hiztun horiek bere inguruan ez dituenean, dauden lekura joan ohi da bertan egonaldi bat egitera. Kontua ez da eskolan hizkuntza txarra irakasten dela; kontua da eskoletan hizkuntzaren zati bat baino ez dela irakasten. Eta delako hizkuntza hori erabiltzen duten jatorrizko hiztunekin hobetu ohi da fonetika eta prosodia, aberastu ohi da lexikoa eta, azken baten, ikasi ohi da hizkuntza bere osotasun eta zabaltasun guztian. Euskal Herrian, ostera, munduko eskolarik hoberenak ditugu nonbait, zeren behin eskolan agiri edo profil jakin bat lortuz gero, ez dago zer ikasi gehiago. Baina gure egoera ez dela batere arrakastatsua ikusiko dugu kalera irten bezain laster. Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskara behar bezala menderatzen ez duen eta euskararen senik ez duen kazetariak euskaldun peto-petoari zer edo zer galdetu eta honek bere euskara ez dela ona eta ez duela hitz egin nahi erantzuteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen euskaldun peto-petoa bulego batera joan eta bertako langile euskaldunarekin erdaraz jarduteak! Zer zirrara eta zer tristura sortzen duen guraso euskaldun peto-petoa seme-alaben irakasle euskaldunarengana joan eta bien arteko solasa erdaraz izateak! Eta joan diren urteetan zenbat bider ez ote ditugu horrelakoak entzun eta ikusi! Ezbairik gabe, meritu handia du agiriak eta profilak lortzeak; baina askozaz ere meritu handiagoa du hizkuntzaren bidezko komunikazioa lortzen eta inkomunikazioa saihesten egoki asmatzeak.

Zer sentimendu eragiten diote honako egoera hauek?