Datasets:

ancatmara

/

CELT

like 0

G402255

Aoibhinn, a leabhráin, do thriall

Unknown

Beatrix Färber

1200-1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Aoibhinn, a leabhráin, do thriall i gceann ainnre na gciabh gcam; truagh gan tusa im riocht i bpéin is mise féin ag dul ann. A leabhráin bhig, aoibhinn duit ag triall mar a bhfuil mo ghrádh; an béal loinneardha mar chrú do-chífe tú, 's an déad bán. Do-chífe tusa an rosg glas, do-chífir fós an bhas tláith; biaidh tú, 's ní bhiad-sa, fa-raor! taobh ar thaobh 's an choimhgheal bhláith. Do-chífe tú an mhala chaol 's an bhráighe shaor sholas shéimh, 's an ghruaidh dhrithleannach mar ghrís do chonnarc i bhfís a-réir. An com sneachtaidhe seang slán dá dtug mise grádh gan chéill, 's an troigh mhéirgheal fhadúr bhán do-chífe tú lán do sgéimh. An glór taidhiúir síthe séimh do chuir mise i bpéin gach laoi cluinfir, Is ba haoibhinn duid; uch gan mo chuid bheith mar taoi!

https://celt.ucc.ie//published/G402255.html

G402258

Mairg adeir olc ris na mnáibh

Earl gerard fitzgerald

Beatrix Färber

c.1375–1398

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Mairg adeir olc ris na mnáibh! bheith dá n-éagnach ní dáil chruinn, a bhfuaradar do ghuth riamh dom aithne ní hiad do thuill. Binn a mbriathra, gasta a nglór, aicme rerab mór mo bháidh; a gcáineadh Is mairg nár loc; mairg adeir olc ris na mnáibh. Ní dhéanaid fionghal ná feall, ná ní ar a mbeith grainc ná gráin; ní sháraighid cill ná clog; mairg adeir olc ris na mnáibh. Ní tháinig riamh acht ó mhnaoi easbag ná rí (dearbhtha an dáil), ná priomhfháidh ar nách biadh locht; mairg adeir olc ris na mnáibh. Agá gcroidhe bhíos a ngeall; ionmhain leó duine seang slán, — fada go ngeabhdaois a chol; mairg adeir olc ris na mnáibh. Duine arsaidh leathan liath ní hé a mian dul 'na dháil; annsa leó an buinneán óg bocht; mairg adeir olc ris na mnáibh!

https://celt.ucc.ie//published/G402258.html

G402260

Do-bhéaram seal re saobhnós

Laoiseach mac an bhaird

Beatrix Färber

1600-1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Do-bhéaram seal re saobhnós, ní bhiam re baothghlór banda; na mná dhíobh ba díol tola ní hiad a-nosa Is annsa. Acht gidh iad na mná sgiamhdha is mó iarrthar le fearaibh, isí an bhean díobh badh Gráinne badh sáimhe liom im leabaidh. Agam dá mbeadh an bhantracht, mná Alban Is mná Sagsan, do b'fhearr liom beagán páirte ón mnaoi Is Gráinne dá bhfaca. Bheith gan choirce gan chruithneacht beag do thuigeas gur bh'easbhaidh; ní ionnta do bhí ar gcáisne, acht bheith gan Ghráinne Is eagail. Níor cheist oram dá ndéineadh goid nó éigean ó dtiocfainn; mo mhallacht ar m'fhear páirte nár fhágaibh Gráinne im iothlainn. Bean Is Gráinne don bhantracht, bheith 'na hannsa ni shéanfam; tug sí mo chiall ar claochlódh, — seal re saobhnós do-bhéaram!

https://celt.ucc.ie//published/G402260.html

G402262

Neimhthinn an galar é an grádh

Cúchonnacht ó cléirigh

Beatrix Färber

1575-1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Neimhthinn an galar é an grádh, bréag a ráidhid cách dá thaoibh; éinneach riamh ní raibhe slán ag nách raibhe grádh do mhnaoi. Grádh mná 'gá bhfuilim i láimh, ní bhiam tríd ag dáil na ndeór; is fada ó do-ghéabhainn bás, acht an grádh dom chongbháil beó. Do chongaibh mé m'fheóil Is m'fhuil do ghrádh ainnre an chuirp mar ghéis; ithim mórán, do-ním suan, in gach ceól Is buan mo spéis. Moille mé ná crann re sruth; atá mo ghuth ar mo bhreith; dá mbeidís bruit Leithe Cuinn fá mo dhruim, do bheith sé te. Is teó an teine ná mo chneas, dá mbeinn fá eas do bheinn fuar; dá ndeacha duine seang slán, do-ghéabha mé bás go luath. Toramsa do thiocfadh téad, is fliche mo bhéal ná an sponc, dar fia! ní íobhainn an loch, is cruaidhe cloch ná mo bholg. Aithnim nách oidhche an lá, aithnim an bád tar an luing, aithnim an dubh tar an mbán, tar a bhfuil do ghrádh fám thuinn. Aithnim nách capall an fiadh, aithnim nách é an sliabh an mhuir, aithnim an beag tar an mór, aithnim nách é an rón an chuil. Cuid do dheireadh báid ós tuinn is seacht gcuill ar nách bíd cna, an t-ainm fá bhfuilim i mbroid; is aon do sgoil bheanfas as. Aoinbhean Is annsa fán ghréin, — ní bhia mé níos sia dá cheilt — ní rug a grádh uaim mo chonn; dar an Rígh, ní holl mo neimh!

https://celt.ucc.ie//published/G402262.html

G402263

Aithreach damh mo dhíochoisge

Unknown

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Aghaidh gach droichsgéil a-mach! ní chuala mé cath ba mó ná a bhfuil ag éag leis an ngrádh; is iongnadh dhúinn mar tám beó. Taom grádha do mhnaoi fán ngréin ní thugas féin, feirrde liom, 's nocha dtiubhar go dtí an bás; ní beag leam cách ina ghioll. Na fir-se ag dul d'éag don ghrádh fúigfid siad na mná dá n-éis; eadamair éistfidhear rinn muna bhé beó acht sinn féin. Na fir shuairce-se théid d'éag, mé an t-aon do chéad gan dul leó; a Chríost, créad fá bhfaghainn bás 's go bhfaghthar mná Is anmhain beó? An lucht so atá uaibh i bpéin, más fíor dóibh féin, i riocht mhairbh, léigid míle cnead Is uch, a Dhé, go dtí an guth fón ngairm. Na daoithe nár pheacaigh riamh, (uch, a Mhuire!) a chiabh na gclann, is mairg duitse atá dá mbreódh, bíodh gur cuma a mbeó nó a marbh. A Mhic Muire, nách ait dúinn iad ag seargadh súil re bás? mo thruaighe daoithe na nduadh, 's nách aithnid dóibh fuath ná grádh. Daoine ag magadh fútha féin, dá rádh go mbíd i bpéin bháis, dá bhagar go rachaid d'éag, — iongnadh an gléas meallta ar mhnáibh. Créad fá gcreidfinn duine féin dá rádha riom go dtéid d'éag, 's nách tig claochlódh ar a chruth? Fear, a Chríost, ar lucht na mbréag!

https://celt.ucc.ie//published/G402263.html

G402264

Beag linn ar mbeannacht don mbás

Unknown

Beatrix Färber

1200–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Beag linn ar mbeannacht don mbás; ní diomdhach dhe mar chách mé; fada go mbeinn-se ar a gcor, an drong chaoineas fod a ré. Más fíor nách maireann acht sinn, is tuirseach damhsa linn féin; mór an mhaidhm-se tug an grádh; duine ar n-imtheacht a hár mé! Forgla a bhfaicim-se do chách isé a marthain Is cás leó; ní duine eatarra sein gibé do thairgfeadh bheith beó. Cuid dá maoidheann bheith re bás aithne dhamhsa mar tád sin; ar ghrádh Chríost ná habraid é, is mairg ina méinn is-tigh. Duine beó dá rádh nách mair, (och, a Mhuire!) Is ait an sgeól; do-chluinim daoine ag dul d'éag 's badh bheag an sgéal a mbeith beó. Níor hadhlacadh a leath sin, an mhéad dá dtugadh ris bás; truagh a gcuirthear air do bhréig; atá flaitheas Dé ag an ngrádh. Go gcead dá gcluanaireacht féin, na fir sin théid d'éag don ghrádh, fiarfaigh dhíobh an deimhin leó nách bhfuigheadh duine beó mná. Gach peannaid bhréige 'na mbíd gach iomlat leamh do-ní siad, — a bhean bhog, do mheallfadh súd go madh measa thú ná Dia. An mhéad ghoireas ar an mbás (gion gurb é a n-olc ar gcás tinn), dá dtige fó ghairm na bhfear, ar mbeannacht leó ní beag linn.

https://celt.ucc.ie//published/G402264.html

G402265

Tuirseach sin, a mhacaoimh mná

Laoiseach mac an bhaird

Beatrix Färber

1600-1650

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Tuirseach sin, a mhacaoimh mná! do bheith dubhach níor ghnáth leat; a los h'innmhe i measg do ghaoil, 's iongnadh liom do mhaoith, a bhean. Gibé heile Is damhna dhuit, ní mheasaim go bhfuil ar h'óidh éinneach romhad dá bhfuair bás; nocha dtuigim fáth do bhróin. H'osna luath, do labhairt mhall, — is cosmhail ribhse, a bharr síodh, gur imthigh ní éigin ort, — ag sin do chruth ar ndol díot. Do-chím gur chlaochló a niamh, — an ghruaidh thibhreach, an chiabh thiogh, an troigh réidh, an bhrágha bhán; cosmhail go dtugais grádh d'fhior. Fear ar talmhain dár char tú ná ceil orm, a chúl na sreabh; ná fulaing níos foide i bpéin, dá madh mise féin an fear. Cead suirghe do-gheabhthá uam, a bhéal tana ar snuadh na subh: do thuigfinn do bheith i bpéin, — do bhí mise féin id chruth. An grádh baoth-sin tugais damh dá bhfeasainn ort, a bhas shlim, san mbruid sin ní léigfinn tú; truagh nár léigis do rún rinn. Má tá go dtugais grádh dhamh, fá a chur chugam ná gabh sgáth; beag dhligheas an náire dhíot; aithne dhamh mar bhíos an grádh. Caith oram, a urla fiar, badh leat gach ní i mbia do chuid; mo bhréagadh red bhruinne bhán ca fios nách bhfuil i ndán duit? Tar ghuidhe mná Is docair dul; bí dom aslach, a chruth fial, gan fios nách dtiucfadh an uair ina bhfuightheá uaim do mhian. Ní beag dhuit ar léigis thort, tréig h'aithmhéala, nocht do rún, druid anall, ná bí mar soin, féach an cruth-soin i bhfoil tú!

https://celt.ucc.ie//published/G402265.html

G402267

A bhean fuair an falachán

Unknown

Beatrix Färber

1200–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

A bhean fuair an falachán, do-chiú ar fud do chiabh snáithmhín ní as a bhfuighthear achmhasán d'fholt Absolóin mhic Dháivídh. Atá ar do chéibh chleachtsholais ealta chuach i gceas naoidhean; ní labhraid an ealta-soin, 's do bhuaidhir sí gach aoinfhear. Do bharr fáinneach fionnfhada roichidh fád rosgaibh áille, na ruisg corra criostalta go mbíd 'na gclochaibh fáinne. Maise nua do thógbhais-se, gibé tír as a dtáinig, — do lámh gan idh órdaighthe is céad fáinne fád bhráighid. Do chas an cúl tláthbhuidhe timcheall an mhuinéil dírigh: iomdha idh fón mbrághaid-sin, — is brágha í dá-ríribh!

https://celt.ucc.ie//published/G402267.html

G402268

I mbrat an bhrollaigh ghil-se

Fearchar ó maoilchiaráin

Beatrix Färber

1200–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

I mbrat an bhrollaigh ghil-se ní bhiadh an dealg droighin-se, dá mbeith, a Mhór bhéildearg bhinn, an éindealg d'ór i nÉirinn. San mbrat-sa níor chóir do chur acht dealg d'fhionndruine uasal, nó dealg iongantach d'ór cheard, a Mhór bhionnfhoclach bhéildearg. A fholt lag ar lí an ómra, a chur id bhrat bhreacórdha, a stuaigh chobhsaidh nár chealg fear, níor chosmhail dealg don droighean. Níor churtha, a chnú mo chroidhe, id bhrat eangach iolbhuidhe, a ghruaidh dhearg do-ghéabhadh geall, acht dealg do-ghéanadh Gaibhneann. A ghruadh chorcra do char mé, gan dealg óir acht an uair-se ar feadh na huaire, a ghlac ghlan, do bhrat uaine do b'annamh.

https://celt.ucc.ie//published/G402268.html

G402270

Féach orm, a inghean Eóghain

Unknown

Beatrix Färber

1200–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Ná bí dom buaidhreadh, a bhean, cuiream d'aontaoibh ar n-aigneadh, tú mo chéile i gClár na bhFionn, lámh tar a chéile cuiream. Cuir an béal ar snuadh na subh rem béal, a chneas mar chubhar; sín an ghéag chneasaolta chorr tar mhéad th'easaonta oram. Ná bí níos foide, a shéimh sheang, gan bheith tairise im thimcheall; leig id chuilt, a mhínsheang, mé, síneam ar gcuirp re chéile. Mar do thréigeas, a thaobh slim, ortsa gach aoinbhean d'Éirinn, a dhéineamh más éidir ann, tréigidh gach éinfhear oram. Mar do dháileas dod dhéad gheal an toil nách éidir d'áireamh, cóir a dháil damhsa mar so, bhar n-annsa, sa cháil chéadna.

https://celt.ucc.ie//published/G402270.html

G402271

Ná bí dom buaidhreadh, a bhean (1)

Unknown

Beatrix Färber

1200–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Ná bí dom buaidhreadh, a bhean, cuiream d'aontaoibh ar n-aigneadh, tú mo chéile i gClár na bhFionn, lámh tar a chéile cuiream. Cuir an béal ar snuadh na subh rem béal, a chneas mar chubhar; sín an ghéag chneasaolta chorr tar mhéad th'easaonta oram. Ná bí níos foide, a shéimh sheang, gan bheith tairise im thimcheall; leig id chuilt, a mhínsheang, mé, síneam ar gcuirp re chéile. Mar do thréigeas, a thaobh slim, ortsa gach aoinbhean d'Éirinn, a dhéineamh más éidir ann, tréigidh gach éinfhear oram. Mar do dháileas dod dhéad gheal an toil nách éidir d'áireamh, cóir a dháil damhsa mar so, bhar n-annsa, sa cháil chéadna.

https://celt.ucc.ie//published/G402271.html

G402272

Sí mo ghrádh

Unknown

Beatrix Färber

1200–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

'Sí mo ghrádh, an bhean Is mó bhíos dom chrádh; annsa í óm dhéanamh tinn ná an bhean do-ghéanadh sinn slán. 'Sí mo shearc bean nár fhágaibh ionnam neart, bean nách léigfeadh im dhiaidh och, bean nách cuirfeadh cloch im leacht. 'Sí mo stór bean an ruisg uaine mar phór, bean nách cuirfeadh lámh fám chionn, bean nách luighfeadh liom ar ór. 'Sí mo rún bean nách innseann éinní dhún, bean nách cloiseann ní fán ngréin, bean nách déin (orm) silleadh súl. Mór mo chás, iongna a fhad go bhfaghaim bás; an bhean nách tiubhradh taobh liom, dar mo mhionn, isí mo ghrádh.

https://celt.ucc.ie//published/G402272.html

G402282

Aoibhinn duit, a dhuine dhoill

Unknown

Beatrix Färber

1200–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Aoibhinn duit, a dhuine dhoill! saoth liom gan t'aineamh orainn; do b'fhearr tocht fám radharc ruinn; socht óm amharc ní fhaghaim. Dá n-iarrainn, níor-bh'fheirrde dhamh, — bheith slán dá héis ní iarrabh; mairg dár cinneadh, a Dhé dhil, silleadh an té rom-theimhligh. Tárfás damh, ní dheachaidh leam, inghean ro b'iongnadh inneall; troigh sheangfhaobhrach do mhear mé, gearrshaoghlach fear a feithmhe! Ní i ndóigh nách muirfeadh mé, — truagh nách tig aoinfheacht oile (ní do tharbha dhí ná dhamh) ón adhbha i mbí do bhunadh. Ruisg nách mairbhe meise féin, glór meirbh nách mairbhe iaidséin, na hiolfhaobhair ler mharbh mé, arm ionaonaigh, dom aithne. Aithreach damh (ní doiligh linn!), meisde mh'óidh agus mh'inntinn, ar dtonn bháite, ar n-adhart olc, an radharc cráite ad-chonnarc. Mairg don mharbhthóir do mharbh mé, leis nách truagh mar tú tríthe im throich bhí a haithle mh'anma; ro shní mh'aithne Is mh'urlabhra.

https://celt.ucc.ie//published/G402282.html

G402284

Och! och! a Mhuire bhúidh

Domnall mac carthaigh

Beatrix Färber

1575–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Och! och! a Mhuire bhúidh, a Bhuime Dé, tugas grádh m'anma do mhnaoi ler marbhadh mé. Atá an toil, a Mhuire mhór, 'na tuile thréin; do mharbh sin do láthair mé, a Mháthair Dé. Tugas grádh m'anma do mhnaoi, ach! a Dhé, 's ní ráinig liom a innsin dí gur milleadh mé. Grádh dá geilchígh Is gile gné, mar lile ar lí, 's dá folt dualach druimneach dlúth is ualach dí. Grádh dá gealghnúis chriostail mar rós, nár chiontaigh re haon, 's dá dhá gealghlaic leabhra lúith ler mealladh mé. Rug a haolchorp sleamhain slán mo mheabhair uaim; milseacht a gotha 's a glóir, mé im othar uaidh. Atáim 'na diaidh, ochán, och! im bhochtán bhocht; truagh gan an sluagh-sa ar mo leacht ag cruachadh cloch. Truagh gan bráithre ag mianán orm re siansán salm, ó tharla mé, a Mhuire mheirbh, im dhuine mharbh. Amhrán a béil, bile mar rós, milis mar thúis, do chuir mé ar buile báis, — cá cruinne cúis? A ógh ler cheanglas mo chruth, do cheanglais mo chorp; féach do réir chéille agus chirt ar n-éiric ort. Fóir mé, ós féidir leat, a ghéag gan locht; fóir mé le comhrádh do chuirp, ochán, och!

https://celt.ucc.ie//published/G402284.html

G402285

Atá grádh nách admhaim oirn

Tadhg mac diarmada ó dálaigh

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Atá grádh nách admhaim oirn, grádh mná nách abraim a hainm, don troigh ghealúir, don mhín mheirbh don deilbh shídh, don mhearshúil mhairbh. Eala mhálla go néimh naoi do bhláth bhréige an bheatha cé, corp seang Is soineanta lí, doimheallta í, Is do mheall mé. Ní truaighe, ní truime páis mar smuainim uirre tre fhís; uch! mon-uar sinn bocht dá héis, corp mar ghéis Is gruadh mar ghrís. Gnúis déadbhán Is dile liom, mo chéadghrádh cridhe im chom, rosg glas gan cháidhe 'na chionn, is fionn bráighe, bas Is bonn. Ionmhain tagra milis mall cantar san inis Is fhearr; ionmhain leaba chíoghbhán chorr, míonchlár trom (is) seada seang. Ríoghan ghrianda iomshlán óg, biad-sa dá hiomrádh go héag, cúl fionnbhuidhe, folt na lúb, a locht súd siobhlaighe a séad. Ciall mo mhillte Is lia 's Is lia i mbriathraibh milse na mná; a gruaidh shíodh tré choir crú dom ghoin a-nú tríom a-tá.

https://celt.ucc.ie//published/G402285.html

G402286

A bhean na gcíoch gcórrsholas

Unknown

Beatrix Färber

1200–1650

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

A bhean na gcíoch gcórrsholas, noch do chonnarc ó chianaibh, mo bheith ag coill th'óghachta badh aoibhne leam 'ná iarlacht. Mairg do nocht im ghoire-se th'ucht Is do chíocha corra; mó do threaghd mo chroidhe-se mar do fhéachamar ortha. A Dhé, Is beag dom dhonas-sa i measg an tighe uile féachain ar th'ucht solas-sa ré ndul dom leabaidh luighe. Níor chollas uair d'éanoíche, ó tharla mh'aire ar th'fhéachain, gan osna nó éagcaoine fád cheann-sa, a dhreach dhéadla. Mé d'fhéachain ar th'aolucht-sa — truagh nár dalladh mé ruimhe; mór do ghearr dom shaoghal-sa féachain an ochta gil-se. Ní tug cú dá céadchuaine, ná lacha do linn uisge, ná bean d'fhear (na h)éanuaire oiread mo ghrádha dhuitse. Bím le hiomad t'ionmhaine ag tuile bhróin dom báthadh; mh'fhortacht, a chúl fionnbhuidhe, ní thiocfa do shíol Ádhaimh. Mar bhím gan do radharc-sa, ní fhuilngim bheith it éagmhais; bheith trian uaire it amharc-sa ní fhéadaim, a shaor shéaghain. Mo chroidhe do roghortaigh méad mo ghráidh dod dhreich gcoimhthe dóthain phrionnsa d'osnadhaigh do-géabhthar uaim gach n-oidhche. Bím ag iarraidh uaigneasa mar fhortacht mór dom aigneadh; do bheith ort ag smuainteaghadh ní fhéadaim cách do chaidreamh. Ní chreidim uaidh aonluighe, gé madh eólach é ortsa, damh dá ndearbhadh aonduine nách tú Is áille san domhan. Ní chreidfinn ó phríomhfháidhibh go dtáinig do shíol Ádhaimh aonainnir ba fíoráille ná thusa, a throigh bhántais. Go ríomhthar na réaltana, nó drúcht ar féar faichthe, trian mo ghrádha éagmhaise go brách ní fhéadfainn d'aithris. Snámh i n-aghaidh tréantuile, nó Is cur gaid um ghainimh, cur rem leigheas d'éanduine ón toil don mhnaoi do radas. Nách nár don mhnaoi shéaghain-se bheith dom mhealladh gan adhbhar 's nár mheallas féin éanduine do mhnáibh ná d'fhearaibh talmhan. Mar táim d'éis a grádhaighthe, uaidh muna fhaghar fortacht, deimhin damh go háirithe go dtiocfa dhe mo dhochar. Coll Is nion go nuaghloine, is dá choll ar n-a gceangal, ruis Is coll go cruadhshnoighthe, ainm na mná so dom mhealladh. Gibé bhias re síorthuigse, atá an sloinneadh re leanmhain mar ainm ar shruth fhíoruisge thiar isan Mumhain meadhraigh. Bean do-ní mo dhochar-sa ó nách lamhaim a guidhe, mé d'fhortacht ón rothoil-se sirim ar Oighre Muire.

https://celt.ucc.ie//published/G402286.html

G402288

A dhuine chollas go sáimh

Unknown

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

A dhuine chollas go sáimh, ní hionann dáil damhsa Is duit; is lór dhíbh bhar méad do rígh, ní tharla an grádh ar tí h'uilc. Mór na tiodhlaicthe fuair tú, do damnaigheadh don tnúth inn; ní comhairleach ort an grádh, ní hionann Is mar tá rinn. Do rinne Dia grása ort, — ní tusa an bocht lán do phén, ní chluinim h'osnadh ná h'uch, níor thrég tusa do chruth fén. Fá-ríor! ní hionann 's ar nós, (breth a bhuidhe ní mór dhuit!) ní heagail ribh gan dul d'éag, ní hionann Is méad ar n-uilc. Peannaid shíordhaidhe mo ghlóir, mallacht sinsir do chóidh fúinn; fada go gcredfinn ón bhás go bhfuil oidhidh i ndán dúinn. Beag dom dhonas nár mhúin mé gach a gcuala i bpén ón ghrádh; do shaoil mise nách beinn leamh, 's do-rinneadh leam fear-mar-chách. Gidh mór an truaighe mar tám, ná caoineadh cách méad mo phian; cead leam ar chlaochló dom chruth, — maith Is neasa don ulc riamh. Do dhealaigh rium éag go bráth; dár mbeth slán do cuireadh súil; mé gach éanlá i dtós mo phian, míle bliadhan gach dia dhúin. Ní críonna na daoine-se lán do chéll Re saoiltear nách ríoghacht mar tám i bpén; An chnaoi-bheatha a mbím-se Is do ghrásaibh Dé; Ní haoibhneas ní ar bith ach bás gan éag!

https://celt.ucc.ie//published/G402288.html

G402292

Soraidh slán don oidhche a-réir

Niall mór mac muireadhaigh

Beatrix Färber

1575–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Soraidh slán don oidhche a-réir, fada géar ag dul ar gcúl; dá ndáiltí mo chur i gcroich, is truagh nách í a-nocht a tús. Atáid dias Is tigh-se a-nocht ar nách ceileann rosg a rún; gion go bhfuilid béal re béal, is géar géar silleadh a súl. Tocht an ní chuireas an chiall ar shilleadh siubhlach na súl; cá feirrde an tocht do-ní an béal sgéal do-ní an rosg ar a rún? Uch, ní léigid lucht na mbréag smid tar mo bhéal, a rosg mall; tuig an ní(-se) adeir mo shúil, agus tú insan chúil úd thall; "Cuinnibh dhúinn an oidhche a-nocht, truagh gan sinn mar so go brách; ná léig an mhaidean is-teach, éirigh 's cuir a-mach an lá!" Uch, a Mhuire, a bhuime sheang, ós tú Is ceann ar gach cléir, tárthaigh agus gabh mo lámh, — soraidh slán don oidhche a-réir!

https://celt.ucc.ie//published/G402292.html

G402293

An gcluine mé, a mhacaoimh mná?

Unknown

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

An gcluine mé, a mhacaoimh mná? cuir do chomhrádh ar athlá; a fholt géagglan buidhe búidh, duine éadmhar ní hionrúin. Léig dod chomhrádh, seachain sinn, an go fóill, féach id thimchill; sguir dhín, ná tarr dár dtadhall, bídh am ag an uraghall. Beag an fáth fá bhfaghthar guth, seachain tú! ná tuill t'ionnlach; im aice ná suidh mar soin, — an bhfaice a bhfuil dár bhféachain? Druid siar! ná suidh im fharradh; atáid cách, ad-chualamar, a chiabh nocht na bhfoighéag bhfionn, i gcoimhéad ort ós íseall. Ní fhuil ar breith dhuit ná dhamh (a Mhuire! Is mór an t-amhghar) gidh beag, cor do láimhe im láimh; mo náire a dhol dod dhíoghbháil. Ó nách bhfuil dod dhreich dhealbhaigh cead suirghe ná sibheanraidh, truagh, agus Ére ar h'aghaidh, an céle rer cheanglabhair. Mise gach laoi id leanmhain, tusa gan chead gceileabhraidh; a chúl druimneach do mhill mé, sinn i gcuibhreach re chéle. Fada liom, ní lugha lat, gan cead uraghaill agat; a fholt fiar ina bhfoil fad, ní bhiam mar soin acht sealad. Congaibh bhós do bhéal 'na thocht, gearr, thrá, go bhfuigheam furtacht; ó taoi i láimh ná labhair linn, anaidh mar tháidh id thoirrchim. Re feadh an laoi ná labhair; bí go banda banamhail; fuilngidh In bhar dtost is-tigh, cuibhrigh do rosg a-réigin.

https://celt.ucc.ie//published/G402293.html

G402294

Truagh mo dháil le deich laithibh

Tadhg dall o huiginn

Beatrix Färber

1575–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Truagh mo dháil le deich laithibh, mise Is ise i n-éanchaithir gan cead amhairc a gruadh ngeal ná (a) radhairc uam ós iseal. Ní raibh ar breith dhi ná dhamh labhairt re chéile i gcogar gan cách oile d'aithne ar locht, ná aighthe ar-oile d'amharc. Ní fhéadmaois dá heagla féin dul i ngar dá gnúis shoiléir; gion go bhféadmais teacht don tigh, teacht 'na héagmhais níor-bh'fhéidir. Do bhí d'iomad na hannsa, 's do bhí d'uamhan oramsa, mo chóig céadfadha do cheilt don bhéaltana óig oirdheirc. Níor léig sí gáire ná gul ná colladh dhamh ná dúsgadh; socht ná labhradh níor lamhas; bocht amhghar an t-amharas. Mo mhallacht lé! níor léig damh tógbháil mo chinn ná a chromadh, rún mo chroidhe dá cneas seang, ná meas an toighe timcheall. Uch! nár mhaithe Dia dhise bheith ag crádh mo chroidhe-se; ná tí le a corp creach mo bhall, 's ná deach i n-olc dá hanam. Gruaidh mar chorcair, cneas mar bhláth, uch, Is aoibhinn don óglách nár fhéagh an eala niamhdha, béal meala Is maillbhriathra.

https://celt.ucc.ie//published/G402294.html

G402295

Féach féin an obair-se, a Aodh

Unknown

Beatrix Färber

1625–1675

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Féach féin an obair-se, a Aodh, a mhic Bhriain, a bhláth fionnchraobh, a ghéag amhra Is uaisle d'fhás, san uair-se tharla ar Thomás. Luathaigh ort, ainic mise, má tá tú ler dtairise; ag so síodhruire bruaigh Bhreagh uaibh dom fhíorghuidhe ós íseal. A mhic Bhriain, a bhrath mh'éigse, más díth leat mo leithéid-se, dom chabhair, a chaomhshlat ghráidh, labhair le saormhac Siúrtáin. Innis dó, re gcur 'na cheann, nách mór dhaoibh, d'éigsibh Éireann, mar ghné sheise ó chraoibh Charadh meise dhaoibh do dheónaghadh. Ar mo thí an tan-sa ó tharla mealltóir an uird ealadhna, bíodh go ngeallfadh sé mar soin, nách meallfadh mé ná measaidh. Da meastá, ní meastar liom, gadaighe fhileadh Éireann, béidleómhan do thuair mo thoil, nách éigneóbhadh uaim mh'aontaidh. Dá mealltaoi ar aoi n-annsa na háith, a Aodh, oramsa le brath soibheart cuaine Cuinn, toidheacht uaidhe ní fhéadaim. Minic tig ar thí ar mbréagtha Tomás i dtlacht uaithbhéalta, do cheilt ar saoireachtra sunn, i mbeirt dhraoidheachta im dhóchum. Minic tig athaidh oile rem ais d'eitill sheabhcaidhe i measg cáigh d'fhuadach mh'annsa 'na ghruagach cháidh chugamsa. Mar mhnaoi tháidhe i dtuighin fir minic tig sé dár soighin le briocht druadh, le diamhair ndán, dom iarraidh uam ar éaládh. Tig i ndeilbh dhaonna dhuine, tig fós i bhfoirm síodhaighe, tig uair i n-ionnas taidhbhse; cionnas uaidh do anfainn-se? I gcéin ar chogadh clann Néill gluaistear leis, cuid dom chaithréim; sínidh ar óigh dhearbhtha dhe i ndóigh go meallfa mise. It éagosg-sa, a Aodh Uí Ruairc, minic tig sunn ar saorchuairt, draig ciúntláith ór doilghe dol, oighre Siúrtáin dár siabhradh. Tig dá theacht 'na Thomás féin mo chur seocham ar saoibhchéill, nó gur sguch mh'annsa dhá halt; damhsa ní guth a ghluasacht. Muna bhfuil intleacht éigin agaibh d'fhurtacht mh'fhoiréigin, a sheise, a sheangadh ar ngráidh, do mealladh meise, a mhacáimh. M'iomlat eadraibh níor fhéad sinn: do shearc-sa, a Aodh, im intinn ar aoi gur hiarnadh 'na shás, dom shiabhradh a-taoi, a Thomás. Da mbeith sochar ruibh a rádh, coisg dhínn, a dheighmhic Siúrtáin, a rún cháigh gan chlaon n-irse, ná cráidh Aodh fám aithghin-se. A Thomáis, a thocht meanmnach, a bhráighe ghill Ghoisdealbhach, sguir dhín, ní fheallabh ar mh'fhior, sín ar mhealladh na maighdean. Ní hionann mé Is mná málla mhealltaoi, a óig andána; mo shiabhradh ní dáigh dhuibhse, a ghrianghal sháimh shamhraidh-se. Ná creid cách, ní meirdreach mé; óg fuaras fios mo chéile; fada ó tharla Aodh ormsa; th'fhabhra ná claon chugamsa. Bhar bhfé fia ní feirrde dhuit, aithnim thú d'aimhdheóin h'iomlait; a bhradaire, ná mill mé; fill, a ghadaighe an gháire. Cosg th'álghais uaim ní bhfuighe, a bhraidín, a bhréagaire; let uaisle ná mearaigh mé; buail-se um cheanaibh gach críche. A shaoirmhic Shiúrtáin bhuidhe, a bhláth coilleadh cumhraidhe, ar ghaol, ar chrodh ná ar choimse dol ó Aodh ní fhéadaim-se. Ar n-aonta ó nách uair tusa, crom ar do cheird dúthchasa; móraigh brígh an Chraoi-se Cuinn, a Naoise ó nÍr ar fhoghlaim. A Mhanannáin múir Logha, a Aonghais an fhionnBhrogha, a Shioghmhaill na gceard gcuimse, a Fhionnbhairr chealg gcogair-se. A eagna Chormaic uí Chuinn, a fháithchiall oighre Cumhaill, a sheinm cor, a cheard Guaire, a fhearg Con na Craobhruaidhe. A thuairgnidh coitcheann catha, a mhéadaightheóir mórratha, a linn na n-uile n-ana, a chinn uidhe an eangnamha. A chrann seasmhach seóil troide, a rún díobhaidh dochraide, a bhrúcht buinne, a bheadhg nimhe a fhearg tuinne tairpighe. A theanchair ghríosaighe an ghráidh, a ghlór le mbréagthar bandáil, a phost gáidh cagaidh d'íbh Cuinn, má táim agaibh, ní admhaim. A Thomáis, d'aithle mh'ionnlaigh, a chuingidh chrú Choisdealbhaigh, atá ar gcridhe dhá rádh rinn, do ghrádh d'ibhe, dhá n-ibhinn. Mo bheannacht leat óm lántoil, a dheaghua dil Dubháltaigh; a bhúidh bharrghloin, ná bréag mé, ná damnaigh d'éad ar nAoidhne. Sgarthain libh gidh tuar tuirse, ag so Aodh dom fhéachain-se; luathaigh thoram (truagh an airc!), mo-nuar, oram ná hamhairc.

https://celt.ucc.ie//published/G402295.html

G402296

Ná bí dom buaidhreadh, a bhean (2)

Unknown

Beatrix Färber

1200–1650

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Ná bí dom bhuaidhreadh, a bhean, ar ghrádh th'einigh ná lean díom; madh fada, madh gearr mo ré, ná buaidhir mé tre bhith síor. Iarraim féin d'athchuinghe ort, a ghnúis éadrocht na bhfolt bhfionn, ná bí dom bhuaidhreadh níos sia, gibé hionadh i mbia sionn. Níor chaitheas oidhche ná lá, gidh fada gearr a-tám sunn, a throigh chéimleasg, a chúl claon, nách beitheá-sa mar-aon rum. Im cholladh, a ghruaidh mar ghrís, ná tara tre fhís dom fhios; im dhúsacht, a shéaghain shuairc, ná tarr dom bhuain as mo riocht. Gidh deacair damh a rádh ribh, ná faiceam sibh, ná mill mé; ó nách bhféadaim dul ón mbás ná tarr eadram Is grádh Dé. M'éanghrádh (thú) don uile dhúil, a shlat cheannsa do mhúin Dia; (is) mairg dhuitse do mharbh mé, 's nár mharbhas féin duine riamh. Mo thruaighe níor chumaoin duit, a ghéag mhíolla an ruisg ghloin; dá mbeitheá gan chéill mar tú, cian go muirfinn thú mar soin. Nochan fheadar créad do-ghéan, do shearg mé do bhéal mar chaoir; mo bheannacht ort, as ucht Dé ná buaidhir mé, gabh rem thaoibh. A bhéal cumhra, a chneas mar bhláth, iomdha duine a-tá ar do thí; im dhiaidh tar an uile fhear, a rún mh'anma, a bhean, ná bí.

https://celt.ucc.ie//published/G402296.html

G402298

Truagh giorra na hoidhche a-réir

Domhnall mac carthaigh

Beatrix Färber

1575–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Aisling thruagh do mhear mise, fa-deara an suan síthe-se; amhra do chailg mo chridhe, mairg re dtarla ar dtaibhse-ne! Ní thig liom musgladh go moch, ar shuan ní fhaghaim árach, mo thruaighe nár hobadh inn, codal uaire ní fhéadaim. Ochán! truagh nách tig mh'annsa i dtaibhse ar cuairt chugamsa, an ghnúis tsoidhealbhdha, an ghruadh ghlan, gidh tuar doimheanmna a deallradh. Ní chreidim, ní chreidfe me, a teacht go bráth na breithe im radharc a-rís, dar linn, im amharc d'fhís ná d'aisling.

https://celt.ucc.ie//published/G402298.html

G402300

Ní taobhtha dhamhsa riom féin

Unknown

Beatrix Färber

1200–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Ní taobhtha dhamhsa riom féin, ní mise mé i gcáil san mbioth; go bhfionna mé créad ar gcor ní mholaim d'aon dol ar m'iocht. Creideadh nó ná creideadh cách, go dtí an bráth ní chreidfe mé nár chaith mise treall i n-uaigh, — foirceadal uaim oram féin. Ní fhidir mé — gá dtám ris? — an mé an t-anam tig anall, an beó mé nó an bhfuaras bás, nó an mise féin a-tá ann. Bheith don tsaoghal ar mo bhreith cuma nó bheith ar an déirc; ní háil liom beatha ná bás, ogal duine mar tá mé. Uch, fa-ríor! dá gcluineadh cách (ró sonais ní gnáth gan tnúth) an chúis fá bhfuilim i bpéin, d'fhóirfeadh sinne dá mbéim súl. Fada ó tháinic ceann mo ré; ní duine mé ren cóir súil; soraidh linn, fuarsam ar gcead, tug an saoghal a sheal dúinn. Gé atáim-se gan dul ón mbás im spioraid mhairbh, lán do phéin, ní shaoilim neach ós mo chionn; ní bhfuil mo thnúth acht liom féin. Aon do chéad thuigeas mar tám; bheith im ghalar ní gnáth leó; do choideóladh sé ar mo chneidh gibé adéaradh mo bheith beó. An bhean-sa rom-chuir i sníomh, d'fhéadfadh Críost a theacht go maith; fearr fá mhaitheamh anma an bás, teist an domhain ó chách air. Eadamar ní bhfuighe an bocht an phian a-bhos agus tall; beannacht dise do mharbh mé, is í sin an déirc 'na ham. Nách deachaidh mé d'éag 'na thráth, dá saoileadh cách go leamh é, ní fhuil acht sgéal bun-os-cionn: ní taobhtha dhamhsa riom féin.

https://celt.ucc.ie//published/G402300.html

G402301

Ní mé bhar n-aithne, a aos gráidh

Unknown

Beatrix Färber

1200–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Ní mé bhar n-aithne, a aos gráidh, ná sginnidh le sgáth seachráin; fuar dár seise im ionad ionn, spiorad mheise nách maireann. An dóigh libh, a lucht m'fhéaghtha, nách taidhbhse i dtruaill aieurtha, nó spiorad anma fhallsa tarla im ionad agamsa? A aithne Is éidir damhsa sibh gan fhiacha oramsa; dá mbeth cás fám éag oraibh, mo bhás créad nách gcualabhair? Truagh sin, a dhaoine dona, do chlaochló bhar gcéadfadha; iseadh tharla im ainm-se ann taidhbhse anma gan anam. Ní mise an duine Is dóich libh, adhradh dhamh Is díth creidimh; taidhbhse buile gan aird inn; a Mhuire! Is mairg do mhillfinn. Dá bhféachthaoi fir na cruinne, annamh fuair dúil daonnaidhe dá ré ar an saoghal acht sinn; do naomhadh mé, má mhairim. Gibé a-déaradh nách deachadh, ní fhuil ann acht aimseachadh; ní tráth damhsa a rádha riom, cára almsa lem anam! Creidim féin go bhfuaras bás, — cumhain liom an lá theastás — ar son a mhéada mharas ag cor mh'éaga i-n-amharas. Ní hanbhuain, ní hiomlat mbáis rom-mharbh-sa, acht meisge shóláis, ní sgís meanma (gá mó broid?), ní ró teadhma ná treabhlaid. Más dúil do dhúilibh nimhe tug, le taibhreadh n-ainglidhe, goid m'anma gan iodhna báis, iongna damhna mo dhóláis. A radharc ó ráinig sinn, och, a Chríost, créad fá mairfinn? dúil do mharbh an uile fhear, is duine marbh nách muirbhfeadh. Ní tonn líonmhar leanna duibh, ní neamhghrádh neith ar talmhain, ní hannsa duine — gá dtás? — rom-dall-sa uile acht uathbhás. Ar n-éirghe as an riocht reimhe (creididh sinn go simplidhe, do mharbh sé don uamhain inn), do chualaidh mé go mairim. A héagosg ní fhidir mé, ní fhéad súil silleadh uirthe; a hamharc gion gur fhéad sinn, a radharc do fhéag mh'intinn. Ós siabhradh meallta meise gan súil éirghe ón aincis-se, nár fhaice súil éinfhir í, an dúil chéillidh ad-chluintí. Ar dtaithbheóadh suil tí dhi Dia dár n-anacal uirthi; ní tharla cás roimhe rinn, an bás oile 'nar n-oirchill. Ciall mh'anma an uair do mhaireas, tearc eólach 'na amhaireas; sadh 'gá mbí ciall agus cruth iar, agus í gan fholach.

https://celt.ucc.ie//published/G402301.html

G402302

Cia thú, a mhacaoimh mná?

Unknown

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Cia thú, a mhacaoimh mná? créad Is fáth dod chuairt? uch! Is géar rom-chráidh, más triall do b'áil duit uaim. Sídh Lir, searc gach súl, an í súd do threabh? nó Sídh Buidhbh na mbuadh? uch, mo nuar! a bhean. Nó Sídh Cnodhbha chorr, bruidhean na gcolg ndéad? nó Sídh chruithgheal Cairn? nó Sídh Sainbh na séad? Ná ceil orm do rún, féach mar tú 'na ghioll; más tú innis damh baincheann na mBan bhFionn. Ní hiongnadh, a dhreach mhín, gibé chí do chruth, baintsíodh riot do rádh, a ghnúis mar bhláth subh. Ní dearg deirge an ghuail i ngar dod ghruaidh ghil; do dhorchaigh gné an aoil bheith re taoibh do chnis. A bhé shaoibhgheal shuairc, ná himthigh uainn fós; grás ar dhuine leamh do rinne bean rót. Mo bhruid-se an truagh lat? fogas damh an bás; mairg nách admhann dún cia thú, a mhacaoimh mná!

https://celt.ucc.ie//published/G402302.html

G402303

Cridhe so dá ghoid uainne

Maghnus ó domhnaill

Beatrix Färber

1535–1565

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Cridhe so dá ghoid uainne, — cá ní Is truaighe for talmhain ná duine i mbí dá anam do bheith tamall gan anmain? Uaimse ag inghin an iarla truagh gan iasacht mo chroidhe, go dtuigeadh féin nách bhféadar bréagadh croidhe i mbí toirse. Cuirfead iomchar mo chroidhe ar dhuine oile i-mbliadhna; gidh eadh, dá gcleachta a iomchar, biaidh sí diomdhach don iasacht. Biaidh sí tinn, biaidh sí corrach, biaidh sí gan chodladh choidhche, biaidh sí ciamhair cumhach, biaidh sí dubhach gach n-oidhche. Ní iarrfa adhbhar gáire, badh sáimhe lé bheith dubhach, go sgara sí rem chroidhe go bráth ní bhfoighe furtacht. Uch! ní cothrom an roinn-se do-ní an toirrse, dar linne, — croidhe nó dhó ag duine 's duine oile gan chridhe!

https://celt.ucc.ie//published/G402303.html

G402304

Dar liom, is galar é an grádh

Maghnus ó domhnaill

Beatrix Färber

1500–1525

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Dar liom, Is galar é an grádh, gion go bhfuil fedhm a rádh ris; croidhe eile dlighim uaidh, an croidhe-se uaim do bhris. Ós é féin Is ciontach ris, an croidhe-se thig an grádh, meisde liom loighead a uilc, acht nách bhfaghainn cuid dá chrádh. Is truagh nách fuath thugas uaim, is fuath d'fhagháil uaibh dá chionn; grádh ó dhuine Is mairg do-ghebh, 's Is romhairg do-bher, dar liom.

https://celt.ucc.ie//published/G402304.html

G402305

Mairg do-bheir grádh leatromach

Maghnus ó domhnaill

Beatrix Färber

1500–1525

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Mairg do-bheir grádh leatromach, is a thabhairt 'na thuile; och! Is cunnradh easbhadhach nách bí duine mar dhuine. Tugas, géar chúis ghuasachtach, grádh nár bh'oircheas do thabhairt; och, fa-ríor! ní fhuarasa, gé madh beag, fuath 'na aghaidh. Oram rugadh d'éigeantas, — measa leam a fhios agam! anam nó dhó i n-éinphearsain, is corp oile gan anam. Gibé atá ar tí m'anma-sa, deacraide dhó a bhuain asam, — annamh fear mo mharbhtha-sa, i gcorp oile atá m'anam. Truagh nách fuil a hanam-sa mar tá an t-anam-sa agam; gidh é a hanam m'anam-sa, ní hé m'anam-sa a hanam. Truagh nách fuil an croidhe-se mar tá ar gcroidhe-ne dhise; gidh é a croidhe ar gcroidhe-ne, ní hé mo chroidhe a cridhe. Truagh nách fuil an corpán-sa uirthi tar mhnáibh na Banbha, — an stuaigh ríoghdha rosgmhálla, ós í atá ag iomchar m'anma.

https://celt.ucc.ie//published/G402305.html

G402306

Cridhe lán do smuaintighthibh

Maghnus ó domhnaill

Beatrix Färber

1500–1525

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Cridhe lán do smuaintighthibh tarla dhúinne ré n-imtheacht; caidhe neach dá uaibhrighe ris nách sgar bean a intleacht? Brón mar fhás na fíneamhna tarla oram re haimsir; ní guth dhamhsa mímheanma tré a bhfaicthear dúinn do thaidhbhsibh. Sgaradh eóin re fíoruisge, nó Is múchadh gréine gile, mo sgaradh re sníomhthuirse tar éis mo chompáin chridhe.

https://celt.ucc.ie//published/G402306.html

G402307

Goirt anocht dereadh mo sgéal

Maghnus ó domhnaill

Beatrix Färber

1500–1525

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Goirt anocht dereadh mo sgéal annamh tréan nách dteagthar ris; is dearbh dá maireadh Dian Céacht nách leigheósadh créacht mo chnis. Ar mo thuirse ní théid trágh, mar mhuir lán ós ceannaibh port; a bhfuair mé do dhochar pian níor chás rium riamh gus a-nocht. Tarla a dheimhin damh, fa-ríor! gurb annamh fíon bhíos gan moirt; is géar an fhobhairt é an brón, — dar liom féin Is mó ná goirt.

https://celt.ucc.ie//published/G402307.html

G402308

Mairg darab galar an grádh

Isibeul ní mhic cailín

Beatrix Färber

1475–1500

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Mairg darab galar an grádh gibé fáth fá n-abraim é; is deacair sgarthain re a pháirt; truagh an cás a bhfuilim féin. An grádh-soin tugas gan fhios, ós é mo leas gan a luadh, muna fhaghad furtacht tráth, biaidh mo bhláth go tana truagh. An fear-soin dá dtugas grádh, 's nách féadaim a rádh ós aird, dá gcuire sé mise i bpéin, go madh dó féin bhus céad mairg!

https://celt.ucc.ie//published/G402308.html

G402311

Maith gach ní ón easurradh

Unknown

Beatrix Färber

1200–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Maith gach ní ón easurradh; do ghéabhainn ar son m'anma, dá gcreiteá go ndeachamar dod ghrádh, a bhean ar marbhtha. Mise tríot sna crothaibh-se, tríomsa ní cluintear h'acaoin: gá dtám, isí ar gcosmhaile imirt bhodaigh Is mhacaoimh. Ní hí an mhargáil urusa sealbh ar n-anma uaibh d'fhuasgladh; bheith ar seilg do chunnartha is ceannach leabhair ó thuata. A ghéag an fhuilt bhairrshlimthigh, acht gidh maith gach ní a-deirim, gan éag duit dá dtairginn-se, is troid bhodaigh re ceithrinn. Isé Is críoch dár sgéalaibh-ne, a bhean do mharbh a marann, ní rachainn dot fhéachain-se, dá mbeith mo chuid im anam. Córaide dhamh neamhthuirse, gidh aibhseach méad ar bpudhair, ón ruaig-se dá ndeachainn-se 's mé an t-aon i n-aghaidh phubail. ón ruaig-se dá ndeachainn-se Ní haithne dhamh éanduine nár cuireadh leat im chruth-sa; a sheasamh ní fhéadfainn-se, ní fhuil ann acht maidhm tugtha. Fágbhaim d'aithne acasan, a maireann d'fhuigheall madhma, gan teacht choidhche id radharc-sa go ndéanaid leas a n-anma.

https://celt.ucc.ie//published/G402311.html

G402313

Baoghal dí, lá an Bhreitheamhnais

Unknown

Beatrix Färber

1200–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Baoghal dí, lá an Bhreitheamhnais, díoghal Dé a los ar marbhtha; do choir chiontaigh neimhchiontaigh táinig dise goid mh'anma. Bás duine do luathaghadh (cé tá duine dan sochar!) 's a comharsa d'fhuathaghadh, — do rinne sí dhá dhochar. Nár ghrádhaigh a comharsain, mar do fhágaibh Dia i dtalmhain, ní ar son mo dhochair-se, — measa liom é dhá hanmain. Anois am an aithreachais; meince ar gcuarta dá féachain, iomarcaidh an aitheantais tarcaisne orm do mhéadaigh. Ise lán dom neamhpháirt-se, mé dá toil gan taom gcéille, — an leigheas 's an easláinte atá i n-aghaidh a chéile. Atá sise, ad-chualamair, re tochmhairc ar tí a ceangail; fa-ríor nách eadh fuaramair sgéal do sgéalaibh an earraigh. A fhir luighfeas aicise, mo chros a haithle ar marbhtha, ar litir dot aibidil do-bhéarainn maitheas Banbha.

https://celt.ucc.ie//published/G402313.html

G402314

Leatrom so, a inghean Úna

Unknown

Beatrix Färber

1600–1650

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Leatrom so, a inghean Úna, sibhse slán (seól iomthnúdha), mise tinn ó theacht toraibh, — ní ceart rinn do rónabhair. Ní hionann soin Is bhar slios 'na bhfuil ionnfhuaire oircheas, — dom chneasghoin a-tám re treall, fál do theastaidh im thimcheall. Ní curtha i n-iongnadh oraibh bás d'imirt ar mh'ionamhail, a ghéag dán crannghal crú Chais, is tú do mharbhadh Mhaghnais. Anois Is ísle an éigse, ní fáth leóin mo leithéid-se; do sgar creachMhaghnas Ó Caoimh re magh gcleathbharrchas gCathaoir. Aithreach duit a ndearnais air, Mac Í Chaoimh dár chóir féachain; mór fá a cheann d'fholtanas ort, a sheang ochtsholas éadrocht. Atáid diomdhach dod dhreich ghloin mná agus filidh Fhóid Fhionntain (díth Is mó dár dhearbhais dáibh) tré a ndearnais dó do dhíoghbháil. Mac Í Chaoimh a-bhos gan bhrígh uait, a Eisibéil Stívín, (is) mise tinn don taobh thall, — ar-aon ní linn nách leatrom.

https://celt.ucc.ie//published/G402314.html

G402315

Aghaidh gach droichsgéil a-mach

Unknown

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Aithreach damh mo dhíochoisge, — ní glic nách gabhann teagasg; a bhean thug mo shníomhthuirse, maith do fhéadas do sheachna. Ó nách raibh im chumasa uaim féin gan teacht dot fhaicsin, is éagcóir nach dtugaise cead h'amhairc dhúinn i n-aisgidh. Fa-ríor! isé an fuarastar mionca ar dturas dot fhéachain; má tá ann, ní fhuarasa áit Is sona ná a chéle. Acht gidh minic ránag-sa dot fhéachain — truagh an neimhchiall, — dot tharbha ní thárrasa cuid ghiolla an eich don gheirrfhiadh. Níor thógbhais dom fhéachain-se an rosg coinnleach mar chriostal; níor ghuais damh nimh th'fhéachsana dá madh tú Baisilioscus! Díomsach dár mac samhlaine smuaineadh 'na intinn ortsa; fa-ríor! atá an antuigse riamh i leanmhain na bochta. Croidhe uaibhreach easumhal iomdha uaibh d'éis a leónaidh; is éagcóir nár leanasa eisiomláir mhúinte an leómhain. Cur mh'éaga-sa i n-aithghirre maith liom a los mh'anma; dá bhfaghainn ré n-aithrighe, mar sin badh dócha ar ndamna. Mise uaid go haithmhéalach fa-ríor! ní himirt Domhnaigh; dar leat, ní mé an maiccléireach do bhean an déirc do Ghormfhlaith.

https://celt.ucc.ie//published/G402315.html

G402323

Corrach do chodlas a-réir

Tadhg ó cobhthaigh

Beatrix Färber

1535–1565

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Corrach do chodlas a-réir, codladh do ba docair dhúinn; ag so an chrithear bhuan nách báidh, gual an ghráidh ag ficheadh fúinn. Mo chodladh fá codladh saobh; tre chodladh corrach do-chiam bean bhruit uaine, Is sionn ar suan, stuagh fhionn do ba nuaidhe niamh. Trem chadladh do conncas dúinn (níor chomhtha rer ghabhtha gráin) stuagh mhéirsheang fá meadh do rígh, bean 'gá mbím i ngéibheann gráidh. Ní hionann grádh oile Is í, mo thoil-se mar tá don mhnaoi, (truagh gan mo ghrádh dhuid, a Dhé!) mé 'gom ghuid ar lár an laoi. Doigh sheirce dom tholladh tríom; ar chodladh ní leigthear luadh; ón ghruaidhghil Is tinn atám; buaidhridh a grádh sinn dár suan. Ar gcur mh'aignidh 'na gruaidh ghil, suan ar ar n-aire ní fhuil; toirrcheas na heirce Is í soin; doigh sheirce trem chlí do chuir. Rug m'aire d'imirt Is d'ól an ainnir Is gile gruadh; rug a tromghrádh sinn dár seól; ceól mar orghán linn a luadh. Searc mná ón dodholta dhúinn, lán robharta ag teacht i dtír; mar badh moir i gcomhdháil chuain do chuaidh doigh a tromghráidh trínn. An tol-sain (gá tine Is teó?) im chridhe 'na cosair chró, 'gom shíorghoin as-toigh a-tá; toil mná gá míorbhail Is mó? 'Na lán mara do mhoigh tríom an toil nách lamhar do luadh; cosg na toile Is ar gan fál, lán do ghabh san chroidhe cuan. Ní aithnim umha tar ór, ní aithnim uisge tar fíon; mo chroidhe gonta dá grádh, lán moire ara docra díon. Nó go bhféachar a folt fann agus réalta na rosg gcorr, ní faghar glóir acht glóir ghearr; dóigh leam gur cadhan an chorr.

https://celt.ucc.ie//published/G402323.html

G402324

An sgítheach tú, a mhacaoimh mná

Gofraidh mac an bhaird

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

An sgítheach tú, a mhacaoimh mná, — nó an lór libh an líon teastá tred chéibh ródghloin bhfíthe bhfinn d'ógbhaidh gach críche i gcoitchinn? Dá madh tarbha a n-agra ort, lot fear ná buaidhreadh bantracht, mór do dhíth oirir Eórpa red throighthibh síth (sáir)leónta. Ní fhuil d'áille it aghaidh sheing, ní fhuil d'fhoistine it intinn, a ghruaidh úr ghealghairthe ghlan, acht súr meadhraighthe meanman. Tríbh do rad, a rún miochair, troid do na trí haitheachaibh, bas tlachtbhán fa corcra i gcath, daltán ochta na nUlltach. Nó Is tríbh tugadh (trom an choill) bearradh geóin ar Choin gCulainn ris an gcuraidh, re Coin Raoi, isan Mhumhain ghloin ghéagnaoi. Mac Dáire i ndíol a mhasla ciorrbhas an Cú éachtach-sa; lot an churadh a crígh Bhreagh a chumhal Is díbh dlighthear. Nó Is tríbh tángadar tiogh laoch, gasradh Ghréag na ngreagh neambaoth, do thimhneadh teaghlaigh na Traoi, a fhinngheal gheanmnaidh ghlórnaoi.

https://celt.ucc.ie//published/G402324.html

G402327

Truagh do bheatha, a bhean a-réir

Unknown

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Truagh do bheatha, a bhean a-réir! an ngoilleann ort féin mar taoi? ní chuala féin thuaidh ná theas leath th'ainnise ar fhear ná ar mhnaoi. Ar chréatúir dár chruthaigh Dia ní chuala riamh leath bhar n-olc; don duine Is boichte fán ghréin ní thiubhrainn féin mo dhéirc thort. Gach martra dá bhfuilngeann tú, gach crádh croidhe, a chúl na sreath, dá bhfuilngeadh sibh ar son Dé, do rachthá gan péin ar neamh. Más dod dheóin ataoi mar sein ní mór gur bh'fhearr dheit, dár ndóigh, dá mhéad (coir) dá ndearna tú, dol ar do dhá ghlún don Róimh. Is truagh leam nách léigthear doit gidh beag féachain soir ná siar; dom dhóigh, ní léigfidhe leat a rádh go madh geal an fiach. Gé 'taoi cosmhail mar chuid súl, badh gearr mhairfeas tú mar taoi; ionann do bheatha 'gus bás; dar leat, tugais grádh do mhnaoi. Cuid dod dhonas (dia do bhéad) nách deacha tú d'éag 'na thráth; uch, mo thruaighe, ataoi fa-ríor! id chairdeas Chríost ag an mbás. Ní mór an truaighe atá dheit, — móide a dhonas dod dhreich naoi; do chreidfeadh cách cumhacht Dé, muna bhfaicdís féin mar taoi. Iomdha giolla séaghain suairc do bhí san riocht-soin uaid féin; ní bhí an saoghal acht fá seach; truagh do bheatha, a bhean a-réir.

https://celt.ucc.ie//published/G402327.html

G402329

Mairg duine bhíos antuigseach

Unknown

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Mairg duine bhíos antuigseach: unknown Mairg duine bhíos antuigseach, — dhamh féin bheanas an focal; ní le súil a santaigheann, uch! ní leamsa an ní ad-chonnarc. Téighim do thaobh m'ainbhfis-se d'fhéachain mná na mbas mbairrsheang; do b'fhearr gabháil thairsise, seachnaidh súil ní nách bhfaiceann. Mise ag déanamh antuigse, drud ria ar fhuráil m'aignidh; is lia fear dar bh'altaighthe a leithéid uaidhe d'fhaicsin. Dhise ar feadh m'amhairc-se tarla mé, mór an uirrim; nár fhaice súil anduine feabhas na háite a bhfuilim. Ar dhrud re a dreich shéaghanta ó nách bhfuil árach agam, gabhaim cead a féachsana, — buidhe le bocht a bhfaghann. I ngar dá cruth drithleannach fada bhím 's gan bheith uaisti; dar leat, Is mé an t-ifreannach do bhí fá bhun na cruaiche. Dá mbeinn-se i n-áit aonaráin 's an bhean-san, gér thaom dána, níor-bh'fhearr an liaigh Iopragáid ná mé san síneadh lámha.

https://celt.ucc.ie//published/G402329.html

G402333

Ní mhair séan do ghnáth

Unknown

Beatrix Färber

1200–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Ní mhair séan do ghnáth, — do dhearbh a lán é, amhlaidh sin nách cóir teann as glóir dá méid. Gnáth gach deasgadh searbh; tarla a dhearbh liom, gach flaitheas dá mhéid go dtéid bun-as-cionn. Mór mo ghuais i-niu, fada ón riocht i-né; a shaoghail na lúb is tusa tú féin. Dá bhféachthaoi fó seach cách ó bheag go mór, ní fhuil bocht fón ghréin do dhlighfeadh déirc róm. Dá ndeachainn dá mheas, beag nách leamh mar tám; go deó mairfe sinn im dhuine thinn shlán. An bhean so rom-chráidh, ní mé a-mháin do mheall; cóir a iomchar lé, do bhí sé 'nar gceann. A bhfuil teas Is tuaidh, ní críonna uaim súd, mar táid tríthi ag searg, nách tearna dealg dhún. Ní fhuil feidhm bheith ria, olc an chiall a cor; ionann mharbhas sí an rí Is an bocht. Im riocht féin a-rís ní bhiam go dtí an bráth; beag nách leamh mo sgéal; ní mhair séan do ghnáth!

https://celt.ucc.ie//published/G402333.html

G402340

Mairg duine bhraitheas é féin

Domhnall mac dáire mac bruaideadha

Beatrix Färber

1575–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Mairg duine bhraitheas é féin! mo bheart Is dá héis do-chím; ní fhionnfa neach fir ná mná mo rún féin go bráth a-rís. A bhean chumainn, a chruth fial, do bhí agam riamh i ngioll, (mairg léigeas a rún le mnaoi!) fuaire a chách a-taoi fám chionn. Oram féin do fríth an locht, — ní beag nod dá chur i gcéill; tig an cumann druim-tar-ais, buailtear duine dá shlait féin. Ní thiubhrthá orlach ar ór díom, a inghean Is óg snuadh; ciodh gearr ó 'niugh gus i-né, do bhuaidhir mé an t-uisge suas. Méad na toile tugais dúinn mairg dár gealladh, a ghnúis nár, umam féin ó 'taoi go fuar; comhfhada théid fuath Is grádh. Do chuala féin fad' ó riamh cumann deise do dhiall ruinn, — duine i Mumhain na múr ngeal díobh, Is duine do Leath Chuinn. Do bhádar dá bhliadhain déag an dá sgoláir (fá sgéal suairc) gan deadhail — gá díochra searc ar fud Éireann teas Is tuaidh? D'éis a múinte i mbailtibh sgol, dála an chúpla ar nách gclos béim, do thionnsgain gach duine dhíbh dol an tráth-soin dá thír féin. Do b'iad ráite an fhir a-ndeas, 's an sruth déar ag teacht re a ghruaidh; "Ní dóigh go bhfaiceam, a ghrádh, gnúis a chéile go lá an Luain." "Dá dtí," ar an sgoláir a-dtuaidh, "olc do cheachtar uainn dá bhríogh, ós ag deadhail dúinn ar ndias, go madh dhuitse bhias a dhíoth!" D'éis ar gcumainn gus a-nocht ní mór, a bhean na bhfolt slim, nách í freagra an fhir a-dtuaidh fuaras uait ag sgaradh rinn. Ní hí h'anshocracht ná t'fhearg, ní díth céille, ní ceard bhaoth, ní cruas, ní droichtheist, ní tnúth, do-bheir deadhail dún ar-aon. Gan tú san chúige i mbíodh Meadhbh, nó i gcrích Laighean na learg réidh, nó i ndúthaigh Dheadhaidh mhic Shin, — tug mo dheadhail ribh rem ré. Ní fhuarais, gidh meanma shaobh, a ghlac shocair gan taom gcruais, cúis mo thréigthe acht mé id ghar; maith gach cunnradh i bhfad uait! Gach ar léigeas leat dom rún, a ghéag úr an aignidh shéimh, aithnim díot a cheilt ar chách go bráth bráth, 's a cheilt ort féin! Im ghar choidhche, Is bím gan fear, a ghnúis díoghainn na ndearc mall, an fear leis nách beitheá réidh ní léigfinn féin ar chéad marg. A stuaigh mhíolla na mbas ngeal, gé léige mo shearc i bhfaill, fuaire id thoil ní thugas fós; mo sgaradh riot gá mó mairg?

https://celt.ucc.ie//published/G402340.html

G402342

Do chuaidh mo shúil tar mo chuid

Eochaidh ó heoghusa

Beatrix Färber

1575–1617

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Do chuaidh mo shúil tar mo chuid! oram féin ní bhfuil mo neart; ní chreidim, – Is cuma leam má tá an sgéal Is fearr gan teacht. Dá ngealltá mil ar gach mír dhamhsa, a bhean ó a mbím i bpéin, as t'fhocal ní fhuilim teann, — each do buaileadh 'na ceann mé. Asam féin do beanadh leam, nochan as glór dár gheall sibh; sástar an santach le bréig, truagh nár mealladh mé mar sin! An gealladh-soin agad féin beag an tarbha 'na dtéid damh; ní bhéaradh ar chrioth im chrúibh, dá mbeith cabhair dúinn i ngar. Do chuaidh dhíomsa gan bheith bocht, ní hadhbhar do chosg mo phian; t'fhocal-sa 'na ghealladh mná, 's mé féin dona mar tám riamh. An t-anam-sa an uair do mhar, truagh nár dhruideas i ngar duit; duine dona adubhairt riamh Nó go gcreide mé na mná, ní chreideabh féin go bráth duit; más í an mhaith Is goire dhúinn, do chuaidh mo shúil tar mo chuid!

https://celt.ucc.ie//published/G402342.html

G402344

Thugas grádh don fhuath

Unknown

Beatrix Färber

1200–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Thugas grádh don fhuath, cuirim suas don ghrádh; ní fiú é bheith ris, do bhris sé ar a lán. Córaide fuath dhó brón 'na dhiaidh do ghnáth; do-ní fós, dar linn, tinn an duine slán. An fuath cé gur mór, a chlódh ní badh cás; féadfar sgaradh ris, — ní mar sin don ghrádh. Rochóir grádh don fhuath, buan duine 'na dhiaidh; dá raibh grádh dod ghuin, ní fhóir luibh ná liaigh. Do chonnarc-sa bean is fear uirthi i ngioll; nó go bhfuair sé bás, ní bhfuair grádh dá chionn. Mise gibé mé béaraidh mé go buan; gidh annamh a rádh, thugas grádh don fhuath!

https://celt.ucc.ie//published/G402344.html

G402346

A fhir éadmhair 'gá mbí bean

Unknown

Beatrix Färber

1640–1660

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

A fhir éadmhair 'gá mbí bean, éirigh fán gcioth fear-mar-chách; má tá tusa ar tí bheith réidh, ná tuig choidhche méin do mhná. Éigean di bheith do na mnáibh, gibé páis a ngeóbhaidh tríd; tá sí ar aimsir ag an ngrádh, ní haici féin a-tá sí. Ná creid do radharc do shúl, leath a dtuigfe tú ná tuig, ná gabh sgéal dearbhtha acht 'na bhréig, éisteacht do chluas féin ná cluin. Fulaing do spochadh go mín, ná cuir suim i ní fán ngréin; isí sin an chríonnacht deit, bheith it óinmhid leimh gan chéill. Ith biadh, Is codail do sháith, 's ná fionnadh sí do pháis bhocht; beir an dá lathaigh do léim; ar mhéin na mná-soin séid sop. A fhir éadmhair ná féadan gan grá dhise, Séid sop ar mhéin do mhná limhe; Mara ndéanair an méid sin, ar ghrá h'inig Éirig tar gach aongheilt i mbárr mire!

https://celt.ucc.ie//published/G402346.html

G402348

A fhir do-ní an t-éad

Unknown

Beatrix Färber

1600–1625

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

A fhir do-ní an t-éad, binn an sgéal do chor; ní tuilltear é uait, is iongnadh gruaim ort. Bean dhoidhealbhtha dhuairc minic nach bhfuair gean; gidh iongnadh leat é, is leat féin do bhean! A ghiolla na rún, is ait dúinn do chor, ag coimhéad do mhná, — sin an fál gan ghort! Aon do chéad do chách atá slán mar taoi; ní fáth eagla dhuit teanga i bpluic fád mhnaoi. Ná creid neach dá mair ort dá brath go héag; ná fágaibh-se an tír, a fhir do-ní an t-éad!

https://celt.ucc.ie//published/G402348.html

G402350

A bhean chridhe chompánta

Eochaidh ó heoghusa

Beatrix Färber

1590–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

A bhean chridhe chompánta, mar taoi, Is amhlaidh do shaoileas; bídh ann, a shuairc shoghrádhach, faol oile i gcroiceann caoireach. Má tá nách beinn láindíleas, beag mo shuim ar thoil ndéinmhe; do bhí mise im chláiríneach, tuigim bacaighe bhréige! Bíodh a dheimhin agaibhse arís oram nách brisfe; ná fliuch dá thaobh t'fhallainge, ná caill cách oile Is mise. Misde a fhad gur aithneamar h'éadach agad 'gá iompádh; ní misde! ní loisgeabh-sa an mhéad mhaireas dom thiompán. Do bhí mise i gConnachtaibh seal fada ag foghlaim chluana; ná bean dúinn san obair-se, ní fhuil ionnad acht tuata! Do b'fhada mé neamhthuigseach, luach mo mhúinte díom dlighe; mé feasta ní meallfaidhear; beannacht duit, a bhean chridhe. A fhir chroidhe charaim-se, do-bheir do thoil 'na tuile, saoiltear le gach gadaighe nách díleas neach sa chruinne. Atá tusa malairteach, ní dhéanaim bacaighe bhréige; atáim umad amhairseach ó do bhraitheas do mhéin-se. Neach mar thú ní fhacasa; cách ort ní chaillfe mise; ní fhuil fliuch dom mhatal-sa acht an mhéad do bhean ribhse. Mise choidhche ód chaidreamh-sa do chaillis, más luach tiompáin; ná bíodh ort 'na aithreachas a bhfuil liomsa dod dhioghbháil. Dá mbeinn le cluain d'ealadhain, más cléireach mé nó tuata, ar neach do fhóirfeadh mh'anacair do rachainn do chur cluana.

https://celt.ucc.ie//published/G402350.html

G402351

A bhean na lurgan luime

Maccon ó cléirigh

Beatrix Färber

1575–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

A bhean na lurgan luime (gé taoi ainteann orainne!), gé tám tinn ré mbás, a bhean, ní budh cás linn do léigean. Iomdha cúis fá madh cóir damh, a luirgneach lom, do léagadh; tú trá Is cumhga croidhe, is burba 's Is baoghlaighe. Tú Is caoile 's Is cuimhge, tú Is teó 'nar dtiomchailne, tú Is fuaire uair eile, tú Is cruaidhe 's Is caintighe. Gé tá bulla leat id láimh fá bheith liom pósta ón bpríomhfháidh (móide a ghrás cia do crochadh), ní cás le Dia ar ndealachadh. Do bhulla, a bhréagóg fhallsa, ní fiadhain é oramsa; bulla soin ar nách cóir cion, ní thoir sa Róimh do rinneadh. A mheirdreach labharthach lonn, nách cruaidhe hoiread d'iarann, créad rom-beir re mnaoi dod mheas? gan geir a-taoi, gan toirrcheas. Siobhlach ort a-nunn 's a-nall, seirbhe do ghuth ná an gafann; cruth nách casmhail do dhuine do chruth arsaidh iarnaidhe. Do bholg tana ar-n-a tholladh mairg do-chí ar céadlongadh, tuar gorta go bráth, a bhean; do lochta ar chách ní cheileabh. Gé nách beinn libhse ag lighe, fóirfidh Mac na Maighdine; go mbeire mé a-nunn ar neamh an Té do chum an chéidbhean.

https://celt.ucc.ie//published/G402351.html

G402354

A bhean lán do stuaim

Seathrún céitinn(?)

Beatrix Färber

1605–1620

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

A bhean lán do stuaim, cuinnibh uaim do lámh; ní fear gníomha sinn, cé taoi tinn dár ngrádh. Féach ar liath dom fholt, féach mo chorp gan lúth, féach ar thraoch dom fhuil,-créad re bhfuil do thnúth? Ná saoil mé go saobh, arís ná claon do cheann; bíodh ar ngrádh gan ghníomh go bráth, a shíodh sheang. Druid do bhéal óm bhéal,-doiligh an sgéal do chor; ná bíom cneas re cneas, tig ón dteas an tol. Do chúl craobhach cas, do rosg glas mar dhrúcht, do chíoch chruinngheal bhláith, thairngeas mian gach súl. Gach gníomh acht gníomh cuirp, is luighe id chuilt shuain, do-dhéanainn tred ghrádh, a bhean lán do stuaim. A fhinnebhean tséimh shéaghanta shárchaoin tsuairc Na muirearfholt réig raonfholtach fá a ndíol gcuach, Is iongna an ghné thaomanach fhásaíos uait; Cé duilig an sgéal, tréig me agus tág dhíom suas. Do-bhirim-se fém bhréithir, dá mbáití an slua San tuile do léig Vénus 'na táclaí anuas, A bhurraiceach bhé mhéarlag na mbánchíoch gcruaig, Is tusa mar aon chéidbhean do fágfaí im chuan.

https://celt.ucc.ie//published/G402354.html

G402365

Duanta Eoghain Ruaidh Mhic An Bhaird

Eoghan ruadh mac an bhaird

Benjamin Hazard

c.1600–1610

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Leabhran Gaedhilge Eoghan Ruadh Mac An Bhaird cct. A leabhráin ainmnighther d'Aodh, atá libh léighionn neamh-dhaor, go hInis bhfódghloin na bhFionn, bhus milis d'ógbhuidh Eirionn. Atá i dteanguidh ar máthar sonn — ga saoire soláthar? — léighionn bhus cian ar cuimhne i bhfiadh Eirionn iath-ghuirme. Atá ar na tionól sonna cnuasach glan déas ndíoghlioma, do thriath sluaghaidh Gulban Guirt, as cluanuidh ughdar n-ordhuirc. Teagasc diadha ar a dhruim sin, eolus ealadhna an ghaisgidh, d'iath Eirionn agoibh anois, léighionn caguidh Is cunntois. Ag ceangal chairdeas a síodh, ag toirmeasg uilc Is fairbríogh, nó ag triall caguidh gi-bé bheas, ní habuidh é acht led t-oideas. Meic eagailsi gidh iad ann, tarbhach don lucht ros-léaghann, 'san ord ghaisgidh gi-bé bheas, bhur bhfaigsin ní hé a aimhleas. Aodh Ó Domhnaill, dóthchais cáigh, arnad — léaghadh, a leabhráin, a bhfuil leibh labhair iar soin, ná ceil ar dhaghfhuil nDálaigh. Ar Shíol nEoghain, druim ar dhruim, nó ar laochraidh chinél gConuill, ná bíodh t'fhoilcheas, toill a dtoil, oircheas roinn ris an ríoghraidh. Ná ar neach don chloinn charfus sibh, Ír, Éiriomhóin nó Éibhir, nó Luighdheach mheic Íotha Fhéil, ní bad sgíotha ód reic riúiséin. Ní badh sgíotha dot sgéulaibh na Búrcaigh, na Builtéaruigh, na Gearoltuigh do thuill toil tar seanfholtaibh fhuinn Fhionntoin. Ar neach do shliocht Ghaoidhil Ghlais ná ceil gach iúl dá bhfurais, ná ar Sheanghallaibh fóid na bhFionn, lér cheanglamair óig Eirionn. Meic ollamhan Innsi Fáil, beidh romhuibh lán do lúthgháir, god choimhreic ó bheól go budh bél, badh oirdhreic t'eól san oilén. Tabhair ar gach n-aon umhla don aos eagnoidh ealadhna; connailbhe as dú ris an dreim, tú ar a ccomairghe cuireim. Ar son go sealbhuighim sibh d'U Dhomhnaill tar fhonn bhFionntain, an fonn ar gach taobh tiomchuil, ronn ris gach n-aon d'Eirionnchaibh. Ar nGaoidhil ar bFionn — Ghoill féin beannacht tré dhíograis dóibhséin beir mo bheannacht go fonn bhFáil beannacht sonn leibh, a leabhráin. A leabhráin. Sgeala Craidhte Eoghan Ruadh Mac an Bhaird cct. Truagh do chor a chroidhe tim; beag an díoth t'olc no t'inghreim: ón mhéid toirbhire do thoil téid bhar n-oirbhire a n-asgoidh. Urusa t'ionntódh ar ais, mór do-gheibh fios bhar bhforais; truagh do chor, ní cás do shíodh, gá ttás do dhol a ndeimbríogh. Ná seachnadh dhuine ar domhan bhar ngríosadh, bhar ngortoghadh: as t'ucht ní hintinn meisi, gá dulc t'inntinn uaisleisi? Gidhbé sgél do reacadh ruinn an tráth-sa a dtaobh I Dhomhnuill, mo náire 'na amhghar ort, ádhbhar gáire do ghluasacht. Do-chím tar chenn gach diomdha uaim dár thuill mo thighiorna ar a chneidh nach coduil sibh, neimh bhar gcogaidh do-cíthir. Caidhe an chúis do chuiris róimh, caidhe an uaisle nó an onóir, caidhe an fhearg-gomh ané anois, más é do threaghdadh tárrois? A ndíaigh a n-abruim oraibh a chroidhe bocht banamhail, fá fhlaith sriobhshrotha Sligigh, maith t'ionghotha im fhoighidin. Lámh I Dhomhnuill Dúna ós Sáimh d'easgor más fhíor san Eadáill, cúis bhur n-amhluaigh ós sí soin, ní hí an anbhuain gan fhochain. Gidh eadh, ní hí h'eagla féin budh cás libh, gér lór d'oilbhéim, acht don triall tarla roimhe, 's d'iath Bhanbha go mbeanfoidhe. D'éis a ndearna go nua anois san easgor fuair flaith Bearnais, gá dtás robadh soiréidh sinn acht cás oiléin na hEirinn. Gidhbé tá ar reacadh ruinn dá gcluineadh críoch chlann gConuill, do mheasfadh a míobhuaidh féin, an easghlan shíodhfhuar shoilléir. Dá gcluineadh sliocht Ghaoidhil Ghlais a gcuala ó mhac mheic Maghnais, budh mór bhfáth gcomhrúin fá a cheann ag bláth fhionn-mhúir na hEireann. As sé adéara gach duine, da bhfillti réim Rughruidhe cia linn do laoidhfidhe anocht, ó saoilfidhe inn d'fhurtocht? An Coimsidh do-chí bhar ndáil, a chríoch Mhac Míleadh Easbáinn, go bhfégha ort Is oirne, sgéla ar olc nár fhaghaim-ne. Bíodh nach cás ar dearbhadh dhúinn, bíodh nach budh filleadh fortúin, iomdha anoss fá dhoghruing de, 's ní a los I Dhomhnaill Daoile. Easgor láimhe laoich Éirne tug ar chridhibh coimhéirghe: an teidhm tárra go dtí uadh, ní bhí acht námha léan neamhthruagh. Truagh. Dá gcluineadh a gcuala mé inghean iarla fhóid Mháighe truagh an bedhgadh do bhéaradh, truagh an treaghdadh tairreaghadh. Comhdhail Siothchana Eoghan Ruadh Mac an Bhaird. Dána an turas tríalltor sonn, fada atá ag tocht 'na thimcholl, geall re hoighidh an eachtra, doiligh earr na huaisleachta. Re leathtrom cogaidh Chráoi bhFloinn do mealladh mac Uí Dhomhnaill, ag thriall ré haigneadh n-anba i gcaidreamh fhian n-eachtronna. Dána an chúis do chuir roimhe, gá dtám acht tug Rudhroidhe aighidh ar an lucht ros ling, lér airigh d'ulc 'na oirchill. Deacair aghaidh orra soin, iomdha ar a cheann cúis bhaoghail, lucht cruadhaighthe caingneadh réidh, gruamaighthe airgeadh n-aigmhéil. Atáid re a ucht i n-Áth Clíath óig ar ar himreadh mídhíach, mór ngoimhfhéchsin ré a ghnúis ngloin, cúis roidhéisoin a rochtoin. Iomdha cúis imnidh aca, iomdha mairg mná deórata, iomdha leacht as a losain, diongna a theacht ón turus-soin. Na róid ina roicheadh soin go dtráasda i dtreallaibh coguidh, taigh ligh go síothchánna sonn fiochnámha aingidh eachtronn. Taisbentor sonn seal oile gnúis uathmhar na hamhsoine 'na dreich roighil saordha sáimh, 'na haighidh mhaordha mhacáimh. Gibe an tráth sa theagmhus dó, iomdha foireann fuair anró, do tháirtheghadh a dtocht sin ag fáithléghadh olc idir. Atáid, narab díth dhosan, croidthe a chomthach bhfoghla-san ag léim d'urghráin na heachtra, ní céim d'faghbhail aigeanta. Iomdha ag úaislibh Innsi Bhreagh, ag mnáibh, ag macoibh fileadh, ré léghadh leóin as a los, meoir da dtéghadh fan turos. Gidheadh measuid óig Eamhna, do dhruim toice a dtighearna, an turus-sa fa dtéigh mé, 'nachcéim urusa aige. Foghla gráineamhla an ghille ní chuimhnigh cath Duibhlinne, lé fonn a shíothoighthe soin fa fhonn bfíochfoirbhthe bFionntoin. A ndearna orra, as é a shuim, maithtear do mhac I Dhomhnaill, gur thaisentor tocht 'na gceann, ní aisecthar olc na hEireann. Tugadh leo a bhfioch sa bhformad, ar rún ceannsa ar cháon chomhrag, fuath aroile, rún cogaidh, ar rún toile tugadair. Tiad gnúisi giolladh ndorrdha roimhe i reachtaibh searcamhla, meanma goimheamhla Gall ndúr le barr soimheanma ag síothlúdh. Móide a ro-fháilte roimhe go bhfúair siad síoth Rúdhraighe, an gartoirear far glé Conn, nar haltoigheadh é ag eachtronn. On tráth fa dtáinig na gceann fear ionaid áirdríogh Eireann, briagh na gcéimionnaibh ní chuir, sídh Eirionnaigh ní híarthuir. Leis an ngealladh ghealltar lais, lé humhla mic mic Mághnais, do reactha rún gacha fir, do feactha glún gach Gaoidhil. Faigsin codhnaigh chlainne Dálaigh i nAth Cliath a gcomhdhálaibh dáil chaomhanta do chrích nGall, aon-shompla síth na sáor-chlann. Gibé tráth thí 'na fhritheng, mór gcúis n-égnuigh d'oirichil ag Rudhraighe, ga dulc dhó? le a lucht furnaidhe Is fada. Mór ríoghan um Ráth Logha tárla do nós Nualadha fan gcéim do-chluinsin 'na ceann a bpéin tuirsi 'na timcheall. Fúaras lé a los a shiúbhail, ó's doilghe na déighionaigh, nach smuain an t'imneadh oile fuair inghean ar nAodhaine. Dana. Aodh Ruadh Ó Domhnaill Eoghan Ruadh Mac an Bhaird cct. Rob soraidh t'eachtra, a Aodh Ruaidh, an Coimsidh do-chí ar n-anbhuain, gabhaidh sé th'innfheitheamh Air, go mbé ag rinnfheitheamh romhaibh. Ná tí ribh, a rí Suca, triall sonna i sín gheamhruta, amuigh on chuainsin Chlíodhna, tar muir nduaibhsigh ndoighiordha. Dia dot eadráin san amsa ar ghluasacht ngaoth gcodarsna, ar ghoimh n-ainchridhigh gach fhir, 's ar muir n-ainbhthinigh idir. Go dtréigid a dtrealbha laoch dea séite na síonghaoth; go dtille an ghaothmhuir a geoin, nach saobhthuir inne an aiir. Go mbé an toice, a thriath Gaillmhe, duit-se ag crúdh gach comhairle; ná deach faoibh fréamh ar ndoibheart, rob sén daoibh bhur ndheóraidheacht. Rob suilbhir aghaidh gach fhir róibhsi, a rí rátha Sligigh, títhe urláir do ghruadh ngeal, rob tuar soghráidh a silleadh. Gi-bé rabh a rí Conaill i n-aincheas bhar n-urfhoghaill go mbé a chroidhe gá chrúdh sin le rún toile dot thuigsin. Rob gar leigheas dar leónadh, sgeoil da dtiocfa ar dtaithbheodhadh, go mbeidh oraibh dá reic ruinn, rob soraidh dheit gach dodhuing. An eanlong lér imthigh sibh, na coill bhárc bhréideadh suaithnidh go dtargha an luing sin tar lear, go hadhbha dtuirsigh dTailltean. Gá dtú acht as tingheall sláinte do thoisg, nó as tuar anbhfáilte, gibé thí do thaobh t'eachtra, do shní, a Aodh, ar n-aigeanta. Na laoich, a llos a n-annsa, na mná, na meic eagalsa, clanna ar saor, meic ar moghadh, dheit, a Aodh, fá énomhan. D'furtacht shleachta Gaoidhil Ghlais tar muir ón tráth do thriallais, atáid croidhe sonn gá sníomh le trom n-oire gach áirdríogh. Atáid m'ionnsamhla eile, atúsa, a Aodh, d'áiridhe, dom bhuing do bhithin t'eachtra i dtuinn fhichidh mh'aigeanta. Ní chorraigh muir nach measg sinn, ní éir gaoth nach gluais mh'intinn, ní aithrigh síon séis mbuinne nach sníomh dot éis oruinne. Ní hé aithbhear bhar n-olc féin, ní hé ainbhthine an aeéir do chor ort budh urlamh linn, acht turbhadh d'olc na hEireann. Inis Chuinn do chleacht leónadh, 62] gá dtám as dí theigeómhadh, dá dtíste ruibh god rochtain tar muir ngríste nguasachtaigh. Do cuireadh clódh a teadhma66] uaibhsi a n-ucht na cinneamhna, do fhéch sibh do chríchsi Chuinn, dá ndigh díbhsi, a Uí Dhomhnuill. Mór da haos cumtha ar cheana do chuir a n-áit oidheadha an bhréig-insi ler fhaoi Art, ar aoi a héiginsi d'fhurtacht. Iomdha imshníom fhuair fá a ceann Tuathal Teachtmhar, triath Eireann, ar dtocht tar muirchinn muire d'oirchill a holc d'iomghuire. Cuairt dar chosain a heineach do-rad Conghal Cláireineach, go dtug gle eidir ghleanntaibh tonn, nár theó i dteanntaibh na tiomcoll. Eoghan Mór mhac Mogha Néid, do-chuaidh trá toisg a leithéid, don talamhsoin gar thriall sibh, ó fhiadh fhalarsaidh Uisnigh. Ríghe chogthach Chláir na Niall, lingis Mac Con mheic Maicniadh rinn ghlas-mhara ar aba a huilc, amhsoine as fhada iarmhuirt. Tusa, a rí fhréimhe hEachaidh, ag triall ar iocht éin eathair, gé meastoir do thocht a dteann, do dheasgaibh olc na hEireann. Atá san luing sin tar lear oireachas Insi Gaoidheal, a síodh, a guaisbhearta, a glóir, díon a huaisleachta, a honóir. Go bhfille ar sliocht nGaoidhil nGhlais, a mhic Aodha, a ua Mhaghnais, rob dimbríogh gach tonn dá dtuil, gach imshníomh sonn rob soraidh. Rob soraidh.

https://celt.ucc.ie//published/G402365.html

G402560

Leabhar Í Eadhra

Unknown

Benjamin Hazardproof corrections by Hilary Lavelle, University of Ulster at Coleraine

c. 1500–1600

Classical Modern Irish

GA

Verse

—

—

Leabhar Í Eadhra Féch, a Chríosd, ar crích Luighni; tabhair, feadh ar bhfíordhoilghe, fonn claghshocair len cóir báidh, hóigh dá hanocair d'eadráin. Ní léir re hathaidh d'aimsir ó chuing dhocraigh dhoghaillsigh crioch mhearaighthe as chommdhonn cruth, gealaighthe a gormfhonn Ó ghuin thaoibh Thaidhg Í Eadhra ní faicthear fiu móirtheadhma, treabh blaith na rianfhaichthe réidh, mun ráth siabhairthe soiléir. A sleasa ar n-a snoighe dhíobh, ceatha goimheamhla gairbhshíon, a tír go héagcrothaibh uadh ón hsín ghéagshrothaigh ghoirmfhuar. Tug ar anchruth re hathaidh a cruth féin — fáth (neimh) thachair — ler fhear taobhghuin Taidhg Bhuidhe, rom cailg d'fhaobhraibh eolchuire. Ón ló far loiteadh a chneas tarl an chúis ro chailg m'áineas, tír fan goimheamhla gleo srebh, ceo doimheanma dá dídean. Dé tánuig ciorbhadh a chins dá hionnramh — adhbhar doilghis — aitreabh fhuar chlogfhuarliuch Céin ar sluagh n-uruaibhreach n-aigmhéil. Ní harguin eaguilsi naoimh ná lot draoitheadh dréacht n-athchaoin do rad cróluidhe a cean sin acht nóghuine fhear n-adhbhair. Ní abair lucht foghla féin ainghníomh do thuillfeadh toibhéim, gnúis bheandghlan fan buan doighir, go ndearnadh uadh d'athoighidh. Acht a-mháin nach (maithtear leis) a chóir féin — fachain doilgheis — d'uamhan re ciorbhadh a chuirp, nuaghal na n-iorghal d'adhaint. Doirt ar Tadhg, a mheic Mhuire, braon grás d'fhearthain t'ionmhuine; mó as róimhithidh, a ghruaidh ghil, uaibh d'fhóirithin a éigin. Do chleacht an bhaintreabhthach bhocht — córuide a héigion d'fhurtocht — fonn síothbhán fan téichtmhín tráigh fíorchrádh tar éintír d'fhagháil. (Ru sin) a rinn a ratha triar d'adhbharaibh ardfhlatha d'fhine Céin ón chríchsin Tháil, céim do ísligh a hanáir. Do saoileadh san nduine díobh díol tíre d'adhbhar airdríogh, tar mhaol céidrinn a conáichc, taom dob éigrinn d'iongabháil. Tadhg Buidhe, Brian Ó hEadhra, Domhnall dusgadh móirmheanma, drong armamhail nar iar shíodh an triar d'adhbharuibh airdríogh. Ní fhuil éinchéim acu sin ó ghuin Taidhg na ttreas bhfrithir ar cuimhne ag caomhmaicne Cuinn, saoraicme as duilghe doghruinn. Má mheasaid cách deoigh a ndeoigh díoth a ccarad — cúis mlióirleoin — a ló chuimhne ar na cenuibh mó as duilghe na déigheanuigh. Tug, a Chríosd, (go) nuaidhe a-niodh Tadhg Buidhe, buaidhreadh cuibhdhean, — eirg dhúinn a chéidghin chinidh — húidh dá éigean d'fhóiridhin. Ós díot táinig cabhair cháigh deacra Í cCéin na gcrécht n-anbháil saor, a Choimdhe rom chruthuigh, a chraobh as choimhdhe ar ciontachaibh Beithir arduighthe a fhine, is leagadh fear n-oirbhire, dearc ríomhálla do thúir tol, fíornámha rúin na I A Tadhg Óg Mac Maoil Mhuire Í Uiginn .cc. An Cian céadna a gConnachtoibh iath Énna as dá iongantoibh; fuair sé chéill do Chonnachtoibh nach réidh é gan iomarcoigh. Re madh Mumhan dealoighthir do chor chomha ar coimhighthibh; go dtug tal d'iath anaithnidh Cian nír an dá oilithribh. Ní lór géill a ngeimhleachoibh (as) sróll ar mbéin bhairrleathoidh, guais ghliadh as mhó ar Mhuimhneachoibh dó gach a n-iarr dh' ainbhreathoibh. Díon Luighne ar láimh énduine, coimhdhe cháigh 's an aonfhaire; táin d'fhoirinn at n-óraidhe ar mhac Oilill d'aodhaire. Togbhoidh dhiaigh ós Dhanaroibh a fhoghoil riamh roirighin; feidhm síth ar fiadh bhFearadhaigh ó Chian mar chrích gcoimhidhigh. Bés a-nos do nuadhúisigh, sgol bhudh réidh ón ríobhéssoin, cora chlú le ríodhuasoibh; crú Modha as dá míobhésoibh. Bean táidhe tug bharamhla cáinte Is dá lucht leanamhna; fuair bean ar Chian comharrdha nach biadh gan fhear n-ealadhna. Iul seilge fhóid fhindÉmhir go bhfóir neimhnigh neamhpághaigh; lucht suirghe ghliadh nGalldúnoidh, fian Luighne as dá leannánaibh. Sé ag banfháidh dá bhreithniughadh gur fhéil d'fhagháil athchomhadh, lá In Chairn a gcéill cuirfidhear, a fhéil re hainm d'athrughadh. Síol Eadhra ó Fhleisg luaithfheasoigh go treibh tTeamhra dtriathfhosaidh fuair chomhoidh chláir ríoChaisil; molaidh fáidh na fiachasoin. Brath ar cheanoibh camhára fada ó cheangal gcuimhshíodha líon gliadh oighir Onóra cliar dhoilidh ma doidhíola. Laoith ón ádh gan fhuarughadh re bhfríth ráidhte ríghfhiliodh cóig comha rú ag réidhioghudh crú Modha gur mínigheadh. Mór nduas dob áil d'fhileadhaibh dáil chuach as dhá chomhadhuibh; cáit a bhfuair chléir gcomhadhaigh gruaidh Chéin ó do chomhaghoin? Sé 'n-a rún do roghrádhuigh d'éis ar dhiult do dhaighríoghaibh; fuair sí ós cian a coimhliamhain mian má do bhí ag bainríoghain. Gnáithbheart Gall ní fhuileonga — ní ráidhte um cheann gcomhóla — crann coimhdhe cláir sheinEamhna as gháibh oighre Onóra. D'foilt i mbhur uair ainnriaghla, an cháin fhuair dob innríoghdha; sgaoiltear glais ghéill armórrdha, a chéim as dob inríoghna. Tug tú chuim hóiridhibh clú gun dáimh 'n-a dháileamhain créad sin don dáimh dhéighdhionuigh riamh do dháimh ar dháileabhair. Ó do éintigh mar theachtaire a gcéin ciodh nach creidfidhe? séd suirghe chuain Chorcaighe uaibh ar Luighne leigfidhe. Comha dho thaobh tárobhair bhfoghoil In rian fhuarfhoghail; críoch fhaghloidh 'n-a héandoighir amhluigh fríth a bhfuarabhuir Cídhtear ag mac a roimhianna mianna sin nach soishníomha; beag mhaoidhi, a mhic Onóra, aoidhe dheit ma doidhíola Críoch Éimhir gá humhla, roth lead chéidfhear comhanma; maith an cor fhir ealadhna do dhol ad thigh thogharma. Rún daoibh do bhríogh bhantoile le mnaoi ríogh do reacfaidhe; searc mná créd nach creidfidhe? séad a-tá mar theachtaire. Folchadh feadha fírmheasa sreabha a tolchoibh taobhghlasa; díol luaigh re fear bhfiabhrusa gach sreabh bhan Muaidh maorrdhusa Sreabh go ngruadhoibh gormfhochoin, ealta ag suan le seanmghothaibh, grian re crodh ag coimhreathoigh fa Shliabh nGamh go ngealshrothaibh. An léim budh tuar tromchomhadh le néll nuaidhe neimhcheileadh; triall Céin go Ceand seanChorudh gearr gomadh léim lingfidhear. Adhnoidh a fhíoch dh'anfholtoibh críoch fhaghloidh go n-adhantair, síodh ar chomha comhobthair; síol Modha as dá malartoibh. Fir gan fhéaghoin d'ainndligheadh do-bhir échta ag iomdhughadh; téid cóir ríogh a rudhrughadh gan díol ó fhóir fhiondMhumhan. Geall leis ó fhéin fhionnUladh, teisd í Chéin ar gclannughadh; fuair clú Céin a shamhmoladh re gcrú Néill a-nallamhan. Táin sgiath uaidh gan órchraobha an t-iath ó bhfuair príomhchána; fóir Luighne a n-ucht fhuarthrágha ní lucht suirghe síodhchána. Go teacht dar gcrích Connaichtni a líon eachtra indilte, géill dá chéile ceangoilte, d'fhéin Fhéile dhob imirce. Bean ó mhian ag mochloighe le Cian ceadh nach carfuidhe, fríoth fear lé ar a leanfaidhe, a-ndé as bean don bhanchuire. Lá an ádha nírbh inshíodha, cána cáich dá gcoimhshéna, fearg throm oighir Onóra; tond do fhoiligh oiléana. An Cian céadna II Tadhg Dall Ó hUiginn .cc. Do Chormac Mhac Céin Mheic Oilill .i. D'Ó Eadhra Buidhe An áil libh seanchus síl gCéin go mbeirthior iad go héinfhréimh? ar ghlainchineadh Éimhir Fhinn caithfidhear déinimh díchill. Nó an áil libh go leigthi as an tobur feasa fuarus ar coibhnios mhíleadh Mumhan fírshreabh dh'fhoilcheas ealaghan. Geall na druinge as dó tugadh an t-Éimhior ór fhásodar; samhoil lóchroinn bhradha Breadh ní rabha ar mhórchloinn Mhíleadh. Ní tháinig luach Éimhir Fhind idir Easbáinn Is Éirinn, d'fhuil ríogh na fine dá bhfuil, do shíol Bile iná Bhreoghuin. Leis tángadur go fiadh bhFáil na meicsin Mhílidh Easbáinn; Clár Té do lingsion tar lear, a ssindsior do b'é Éimhear. Ceithre meic ag Éimhior Fhionn do ghabh airdcheannus Éirionn; díol san ceathrursoin nír chin do hsíol mhearchobhsoidh Mhílidh. Do-chuadur as dá éis sin acht Conmhaol mór mhac Éimhir, gan chloinn d'fhágbháil na n-áitibh don droing ógnáir iomráidhtir. Conmhaol mhac Éimhir na n-each an céidrí don chath Mhuimhneach, dar téagrudh teach a dTeamhraigh, fear far édmhur ingheanruidh. Tríocha ríogh dh'éis ar-oile a-tá san réim ríoghroidhe ó Chonmhaol go Brian na mBeann dá chomhghaol ar fhiadh n-Éireann. Dias d'easbhoidh dá fhichead fear do shliocht Éimhir mheic Míleadh fa ráith gcloidhfhinn dtaidhbhsigh dTruim go haimsir Oilill Óluim. Ó Oilill mhac Eoghoin Mhóir go hÉimhior na n-arm ndeargóir sluadh Breadh na saorchroidheadh séimh, aoinchineadh rob eadh iaidséin. Sliocht comhramhach Éimhir Fhinn sgaoilid ainnséin ag Oilill — ní dho mhédoigh a meadhair — a dtrí gégoibh geinealoigh. Naoi meic dég áirimhthior and do chloind ag Oilill Ólam; ní fhoil díbh, dá leanta liph, acht sleachta trír re a dtuirimh. Mo chin tárruidh an triar mac Eoghan Is Cian Is Cormac; trí haithriocha fhear n-Eamhna glainchleatha feadh bhfíneamhna. Sliocht Eoghoin nar éimhigh troid, cland Charrthoigh 's gach gné a ngabhoid, mór ann nach inleanta air, is minshleachta chlann gCarrthaigh. Sinnsear shil mBriain teas Is tuaidh Cormac mhac Oilill armruaidh; clann an éanathur crú Cais dan dú férachudh Forghais. Cian mhac Oilill an fhuilt tslim aonmhac dob óige ag Oilill; geall cáigh as dósan dleaghar sósar dhar chóir creideamhuin. Nír dhealbh Dia a gcomhmaith do chloinn clann Chéin mheic Oilill Óluim; laoich bhoschorra dá bhfiar fiodh orsonna gliadh na nGaoidhiol. Seacht meic dhég ag Cian chalma 's nír áitigh a atharrdha dá chloind act aonmhac uile, saorshlat don choill cubhroidhe. Tadhg mhac Céin nar chogoil crodh ar sliocht Taidhg a-tá In ríoghrudh fa chlár bhféardhomhuin na bhFionn, 's a lán d'éarlomhuibh Éirionn. As sé Tadhg féin fuair a gcath na trí Luidhne ó fhlaith Teamhruch 's ní ar ór ná ar chomha gcruidh acht lógh a fhola d'fhearthoin. Dá mhac Taidhg na mbarc mbeannach Connla Is Cormac Gaileangach; dias ór shíoludur clann Chéin, dá ríomhogol chrann gceinéil. As siad clann Chonnla mheic Taidhg síol cCearbhoill an chláir mhíonaird, fiodh tromthoraidh chrann gcorcra, 's clann Chonchobhair Chiannochta. Sluadh Luidhne nar loc iomuidh clanna Cormaic Gailiongoigh; fir chéimleasga do chóir reann éinfhleascca óir na hÉireand. Cormuc Gailionguch do ghabh ó Mhuidh Mharr go Moidh Thuireadh; ó hSliabh Muire go Madh Mharr do ghabh an uile fhearantt. Cormac Gailiongach do ghabh ó Loch Laoidh go Loch Oirbhsion; ó Loch Oirbhsion don taoibh thoir nír thoirnsion go Baoill mbraonoigh. Aonmhac do chloinn ag Cormuc dhar ainm Laoi na leaphurghlac; an mac dhá oirbheart nír an gur ghlac oighriocht a athur. Dá mhac ag Laoi na lann ngéur, Nia Corb saorchlannda Seisgnén, géga síodhamhla ón Mháidh mir dá ríodhamhna cláir Chaisil. Aonmhac ag Nia Corb na gcath dar ainm Art airgtheoir Teamhrach; fiche bhliadhuin fuair an fear d'uain ar giallaibh na nGaoidheal. Naoi mbliadhna dég na diaidh sin dá mhac ós cionn a chinidh; rí mar Art Fiodhchoire fionn 's ar iothmhoire gort Gailiong. Bliaghoin ar fhicheid oile fuair Figeann mhac Fiodhchoire; do ghabh an tír a dtarrla seal 'n-a rígh gan fhreasabhra. Ar chrích Luidhne ó bheinn go beinn leanus Nad Fraoich mhac Figeinn dá bhliadhoin déag mar dearur riaghoil a ghég ngeineluigh. Brénoinn mhac Nad Fraoich na bhfleadh 'n-a rígh dhar chosmhoil creidiomh lá Is bliadhoin gan bhéim dá brath do réir fhiadhan na n-eoluch. Fionnbharr mhac Brénuinn do bhí an t-airdeasbag an t-airdrí — lór na críocha d'fhiadhoin air — tríocha bliadhoin ar bliadhoin. Fuair Diarmoid mór mhac Fionnbhairr críoch Luidhne an fhóid oireardhuinn — sgoth gach riaghla ré an churadh — sé bliadhna gan bhaodhlughadh. Fiche bliadhoin tuaidh Is teas fuair Ceann Faoludh In flaitheas; slat sheilbhi In fhíonfhuinn aga, eighre díoghoinn Diarmada. Taithleach mhac Cinn Faoludh fuair ríoghdhacht Luidhne In fhóid ionnfhuair, ré a theasda a gcianoibh do chor, seascca bliadhoin gan bhearnadh. Fuair Flaitheas trénmhac Tailtigh seal do Luidhne longphoirtghil, nír chumhngoidh nír aidhbhsigh air, urdoil d' aimsir re a athair. Níor dúnudh doras leasa fa Bhéuc fialmhac Flaitheasa, céd bliadhoin ag comhdha cheall ós fhiadhoibh gorma Gailioncc. Saorghus mhac Béic na mbeann n-óir ríoghthor le cách a gcédóir; bliadhoin go leith ós Luidhne do chleith mhiadhoigh Mhodhuirne. Do Luidhne — as leis dob usa — fhuair Eaghra mhac Saorghusa deich mbliadhna don chlár chorcra fa lán riaghla ios ríghdhochta. Tionnsgnus Madhnus mhac Eadhra — mairg talamh dhar tighearna — sealbha ar na críochoibh do chor do mhíothoil Eadhra a athor. Tug a mhallucht do Mhadhnas Eadhra na n-arm ufaobharchclas; nír chaith d'uain achd énlá ann térná suil fuair an fearann Céd bliadhoin dóibh 'n-a dheaghaidh ar feadh thrí nglún ngeinealoigh, gan ainm ríodhamhna gan rígh ó mhaidhm fhíorfhaghla iss eisíodh. Gur ghabh Aodh In fhuilt chleachtoigh, mheic Tailtigh mheic Mhuircheartaigh, ceannus slóigh an ghormfhuinn ghlais mheic Domhnoill Mhóir mheic Madhnuis. Dá bhliadhain ar fhichid d'Aodh ós Luidhnibh na learg bhfionnchaomh; is rígh ciallghlan dar cáir geall ag riaghladh cáigh go coitcheann. Conchobhar mhac Aodha ar-ís ní raibhe a dhreach mar dhoinngrís — rí budh neamhthláithe fa nimh — acht trí leathráithe ar Luighnibh. Más fíor ní raibhe a riaghoil ar chrích Luighni acht leithbhliadhoin, Aodhmhac Conchobhair na gcath, saorshlat tromthoruidh Teamhrach. Trí ficheid bliadhoin do bhí Diarmoid mhac Aodha, In t-airdrí, rí gan mhaothchroidhe ar cionn chreach ós cionn laochroidhe Luidhneach. Mac Diarmuda na nduas ttrom rí dar ainm Art na gCapoll, ceithre ríbhliadhna clann Chéin gá bharr sírniamhdha soilléir. Fiche bliadhoin druim ar dhruim fágbhus Art, athair Domhnoill, ríghe an chláir thaobhghormdhuinn tigh ar láimh chaomhDhomhnoill Chléirigh. Seaán Mór, an dara mac, fuair eighriocht Airt gan iomlat — lór a méd do riaghoil ríogh — dá bhliadhoin dég gan dimbríogh. Ocht mbliadhna ar thríochoid tárroidh mac Domhnoill shaoir shoghrádhoigh, rún neamhfhallsa do thuair tol, an fearannsa fuair Fearghol. Tadhg mhac Fearghoil, flaith na sgol, ar fheadh dá fhichead bliadhan, fonn sámh na seanaibhniodh tte ós chlár leaphuirghel Luighne. Fuair seision Seaán Buidhe mhac Taidhg, triath na ríoghraidhe — lór a loighiod dá ghruaidh ghloin — oiriod a bhfuair an t-athoir. Fiche bliadhoin ós cionn cháigh Tomultuch, saormhac Seaáin, naoi mbliadhna fa dhó a-dearar cló a riachcla iar n-a réidheaghadh. Muircheartach, a mhac eile, cúig bliadhna fhuair dh'áiridhe ag díon Luighne na learg sean, ceard budh duilghe do dhéineamh. Síol gCéin do Chormac do chreid bliaghoin teasda do thríochoid an tslat oirbheartach fhortoil mac toirbhiortach Tomoltaigh. Nír goireadh do Ruaidhrí rí ná do Mhadhnus mhac Ruaidhrí gér leo freagra fear Mumhan d'eagla a hsean do hsárucchadh. Ochd mbliadhna 's a cúig re chois gobhais Oilill mhac Madhnois rí fíre gan fhích gan fhell ríghe na gcríoch go coitcheann. Aoinbhliadhoin dég thoir Is tiar ar sheilbh Sheaáin mheic Uilliam, do shluadh Luighni an chláir chorcra, buighni nar dhóidh dánochta. Cian mhac Oilill nar dhiult dáimh nír an re hinmhi d'fhadháil; a dtighearna In tann do thuit nír infheadhma cland Chormuic. Reimheas Taidhg mheic Céin chródha ceithre bliadhna bladhmhóra, ré lán fa tairthighe trádh in flaithbhile ó chlár Chollán. Ríoghthor le cách a gcinn trill Cormac mhac Céin mheic Oilill; téid ann a n-áitibh a hsean do ráidhtibh Gall Is Gaoidhiol. Áitighthear críoch Luighni lais idir thuaith uile Is eaglois; tír mhilis na bhfonnbhrat bhfionn tilis Cormac go coitchiond. Cuiris gach aon na áit féin d'oireachtoibh sleachta saoirChéin; fógairthear tar ais na huilc tógoibhthear lais a longphuirt. Taibheochaidh cóir a chinidh ar chairdibh ar choillidhibh; oirbheart caithleomhain chrú Céin do aithbheodhaigh clú a cheinéil. Tionóiltear leis a leauoir do thúr a ghég ngeinelaigh; gach diamhair dá fhréimh roimhi iarroigh san réim ríoghroidhi. Seanchairt chíosa cláir Luighne ar ndul uatha ar égcuimhne, go mbí 'n-a glanchartoigh ghil athghlantoir í dá oighribh. Iomdha ceart ar a chrích féin ag codhnach fhréimhi ríChéin; cóir dá ghruaidh natharrdha náir uain na hatharrdha d'fhadháil. Beag nar rudhruigh sé mar sin, naoi gcéd ar ceithre bliadhnaibh a-tá Luighne fa chloind Chéin na buighne nar thuill toibhéim. A lloss chatha agos chogoidh fríth an fearann fuarodar — beag nach fairbríogh cor 'n-a gceann — is do thoil airdríogh Éireand. Nír bheag dho Chormac mar chóir dá bhféchdaois cách a gcéduir a mhéd d'anbhuain fhuair impe 'n-a sduaigh armruaidh innillte. Maith an chairt ar crích a shean a bhfuair dh'ulc ó aois naoidhean, ag dortadh a chrú fa a ceann gur nochtadh do chlú a chéimeand. Críoch Luighne na learg ngairthe fa bhréid sladtoch sároighthe, tar ceand gach cogoidh dar chuir gur thogoibh cheand dá chartoigh. A-tá sí ó soin a-lle 'n-a haonchlár hsuaimhneach shídhe gan ghoimh gan fholuidh gan fhích gan toil d'fhoghoil ná dh'eissíoth. Do leasoidh an lámh do loit, críoch Luighne re linn Cormuic, tír í dá dtérnó a teimhiol sí a n-énló dho háiteighiodh Ní tháinig ó Thadhg mhac Céin go mac Úna dá fhírfhréimh — clú a hsean ón ghasroidh dho ghlac — fear budh casmhoil re Cormac. Do bhádur a gceas chumhadh síol gCéin, mar do-chualubhar, gur fhás an bile ó thigh Tháil do-bheir dá fhine a n-anáil. An ail Is dá tochmharc tús ratha mac Céin d'adhbhur ardfhlatha, fuair sa céidchéile do char a n-uair éidtréine dh'iomchar. Máire inghean Mhaoil Mhuire, gnuis ríoghdha, run geanmnoidhe, bean ós mhnáibh braonbhrodha Breadh, aonrogha cháigh dá chiniodh. Tarrla do Chormac mhac Céin, dá measdar í a ngach aoinchéim, ar dtogha na fréimhe ó bhfoil rodha chéile do charthoin. A bhfuil reimpe suas dá sliocht, a-tá In chlú aca i n-eighriocht seilph na heighriochta as dóidh dí tar mnáibh seinshleachta Suibhne. An ail libh. III Tadhg Dall Ó hUiginn .cc. Ag so an chomuirce, a Chormoic, gabh an lámhsa ad leaphurghlaic, fuaidh an croidhe red chroidhe, a bhile bhruaigh Bhóruimhe. Gabh an corpsa ar do chorp féin, a chodhnoigh cloinne ríChéin, ar smacht ríogh glainindse Gall bíodh an t-ainimse ar hanam. Gabh meise ar h'iocht 's ar h'einioch, ar charuid 's ar chomhoidheach, a lámh thromoighthe ar crú Cuind, mo chomuirche as tú as tualuing. Ná leig eadroinn Is aoinneach, a ghnúis ríoghdha rodhaoineach, ós tú ar n-aonchara, a ghruadh gheal, do hsluadh taobhthana Tailltean. Peth agoinn a hucht chóra, gá dú a mheic mheic Onóra, ní budh éadáil ód dhreich nduinn gan bheith san éagcáir agoinn. A-tú a mbeol ghuaisi do ghnáth re ndeachaidh oroinn d'iomráth gan neach do-ní dísle dhamh muna thí dhíbhse a dheunamh. A-táid dlighthe nuaidhe a-niodh dá gcor ar mhacoibh Míliodh ag sluadh nár ghlacnuaidhe Gall fa chlár bhfaltuaine bhFréamhan. Goirid na críocha 'n-a gceann, iarraid ar chách go coitcheann go dtig a sgrios uile as fios gach dhuine 's a dhúthchas. D'éis na dtíreadh do thionól sgríobhoid Goill Ghuirt Éiriomhón anmonna a slógh druim ar dhruim a nglanrolla mhór mheamruim. D'éis a gcruinnighthe 'n-a gceann is éigion d'fhearoibh Éireann, a ghríobh fhirfhearrdha ó thigh Tháil, tighearna gach fhir d'admháil. Ní ghabhuid ó neach fa nimh gan bheith dó ag urrodh éigin — truagh an cás do cumadh dáibh — nó bás go hollamh d'fhagháil. Gá dtú ris, a rí Luighne, ort chuirim mo chomuirghe; feadh mo ré mar dhleaghar dhamh budh hé mo leabhar do leabhar. Ní har mo bháidh do bheith ruibh, ní har bheith am ollamh aguibh, a chnú do chrobhuing Eadhra, thoghaim thú mar thighearna. Do aomhsad Gaoidhil Is Goill — bheith agaibh Is as thoghoim — rí fíréanda do rádh ribh, a ríréadla ó chlár Chaisil. Bheith lán d'iochd agus d'eineach, bheith fíréanda foisdineach, — iomdha fáth deaghthoile dhuit — fáth do charthana, a Chormuic. Sgríobhthar leat ad leabhar féin, a airdrí sleachta saoirChéin, fan snaidhm nar réidhigheadh ruinn ainm gach éinfhileadh agoinn. Bíodh ainm gach fhir dom fhine bíoth m'ainmse go háiridhe, a mhionn séanta a sheanmhoidh Táil sna leabhroibh céadna ar connmháil. Bíodh a dheimhin gud dheirc mhoill, ó tá h'ionmhoine agoinn, a shlat chuirmtheann chuain Duibhe, go ttuillfeam uaibh h'ionmhuine. Togbhuim thú féin d'fhiaghoin air má bhím ré bliadhna am beathaidh nach ba fearr dhamhsa ná dhoit h'andsa fam cheann, a Chormoic. Do-ghén an laoidh ngréasoigh ngloin, do-ghén doit an duain tsaothair, do-ghéan aonrann uair oile, a shaorbharr bhruaigh Bhóroimhe. Do-bhéarum dhoit mar dhleaghior eolas do ghég ngeinealaigh cíos do hsean ar fhiadh nÉirionn rian a gcean 's a gcaithréimiond. Do-bhéaram dhuit, a dhreach sheang, dot uaisle ós fhearoibh Éireann, 's dá gach oraim budh dual duit, luagh ar gcomuinn, a Chormuic. Do-bhéara mé, a mheic Úna, ar chách do chor iomthnúdha, an ceand Is fhearr dhoid dom dhán 's an chuid Is fhearr dom iomrádh. Ní fuláir dhuit 'n-a dhíol sin go dtiobhruidh tú, a thuir Chaisil, h'anam 's do chorp tar mo cheann dá bhfagham tocht 'n-ar ttimcheall. Gidh cuis bháis do bheith ar neach a ttigh chúirte as sé ar h'oineach nír chorroighthe dhó ná dhoit ag só an chomairche, a Chormuic. Gaibh ar h'oineach mhé, a Mháire, a hucht flatha fionnGháille, a shlat chnuais do chloinn tSuibhne, nach guais coill a comuirghe. A Mháire inghean Mhaoil Mhuire, gur chuireas ort m'ionghuire beag nar cailleadh, a chiabh lacch gach daingion riamh dá ránag. Ag so IV An Tadhg Dall Céadna .cc. Maith an ceanduighe Cormac mac Céin dá gclaon iobhurshlat, lámh thabhartach um cheann gcruidh malurtach as fhearr aguibh. Re linn Chormoic ní cluintir fear a mheallta a malairtibh bheith soimheallta as sé do-bheir dá ghné hsoineannta hsoilbheir. Mac Céin na gcéimionn ndocrach, móide as mhaith an malartach, sduagh dhaoineach ó bheannaibh Breagh, meallaidh gach aoinneach eisean. Féach an fearr iomlaoid oile ná In mhoirn tsuthoin tsíorruidhe téid don fhlaith ionfhuair fhaoilidh ar mhaith diombuain díomhaoinigh. Gearr do mhairfeadh na maoine bronntar le flaith Formaoile 's pudh buain na molta ar marthoin dá ghruaidh chorcra chomharthoigh. Ní mhairfeadh bleidhe ná brat dá bhfaghoid cách ó Chormac ná arm áigh craoibhlíne cuir aoinmhíle a-bháin do bhliadhnaibh. Ní mhairfeadh éideadh ná each ná feilm loinnearrdha líneach ná beirt mhaothghorm tsróill ngloin ná saorchorn óir ildealbhoigh. Dá measdaoi maith an domhuin as sé críoch a gcualubhair ní bhí acht an moladh a-mháin ní don domhan acht díoláimh. Maith an ceannuighe an té tug bláth diombuan dúisgeas formud fada ón bhláth tocht a thoraidh ar sgáth mholta mharthonaigh. Maith an ceannuighe an fear fuair ar bhréig ndiomolaidh ndiombuain díoghrais mholta buain bhaluidh a n-uair obtha dh'ealadhuin. Maith an ceannoighe cheandchas an uair as mhó an maitheamhnas an maitheas ar a mbí a bhrath nó an ní chaithios do cheanduch. Do bhí dh'echt ar Ó nEadhra do thaobh a ghlun ngeineamhna, fir neamhdhochda nar náir cruth, deaghmholta cáigh dho cheannuch. Ní fhuigheadh Cormac mhac Cein — córuide In éigse dh'óighréir — tráth as neamhdhaoire ná a-nos na deaghlaoidhe ó chách cheandchos. As sé a bhfoil ar feadh Bhanbha oirne ag iaroidh ealaghna d'uaislibh chláir bhraoincheannsa Bhreadh aoinphearsa a-mháin an mhíleadh. Céd urdoil a bhfuighthi a-niodh ar ghrés fromhtha na bhfileadh rachaidh orthoibh uair oile ó onchoin Bhruaigh Bhóroimhe. As sé an uair as saoire soin 's as teirce a-tá gá iarroigh sgotha dána gnénuaidh ghloin énuair as chára a charrthoin. Ó a-tá In dán neamhdhaor a-niodh biaidh lin nach éidir dh'áireamh ma slán tarngortaigh Chláir Chrot d'aghmholtaibh cáigh ag Cormac. Biaidh oirchill re haghaidh cáigh an uair as usa a bhfagháil d'éis taisdioluigh tholcha Breadh d'aisgeadhaibh fromhtha Féindeadh. Maith fear do-rinde roimhe thallód a dtús aimseire oireichil a samhla sin, roibheithir chalma Chaisil. Do-rinde Modh Néid nárach a hsindsior maith mórdhálach, rí Mhoidhe coirmtheinn Chodhoil, oircheill oile a ionshamhoil. Do-chonnairc fís fada ó hsin ríoghan Mhodha Néid neimhnigh, 'n-a hinnisin ro bhí brígh, indisidh í dhon airdrígh. Tarfás don mhnaoisin Mhodha seacht mba binne bláthmhara da-chí an fionnchrodh soiléir seang a dtiomchol oiléin Éireann. Tarfás fós dí 'n-a dheaghaidh ón bhuar shuaithnidh shítheamhail gach magh fionn collbhán corcra lomlán do lionn leamhnochta. Tarfás dí a ndiaigh na tána seacht mba eile urghránna; adhbhur teadhma teacht orrtha na seacht seanbha siabhurrtha. Go bhfuighlibh goirte garbha go n-adhurcaibh iarnamhla fraoch orra mar ealtoin sgean go ndearcoibh tolla teineadh. Nír fagbhadh leadhb ar láthair don tánaigh óig iongnáthaigh ón tána cheinnmhir chalma ngránna neimhnigh nathardha. Breath na haislinge ass é a fhíor, rug Dearg Damhsa, draoi an airdríogh an bhreath chathardha dar chreid a ratharbha asd-teach táinicc A-dubhairt an draoi 'ar dtosaigh as siad na seacht gcédbhasoin seacht mbliadhna lomlán lachta comhlán riaghla Is ríoghachta.' 'As iad bhós na ba oile seacht ndaoirbhliadhna docroidhe tír na ccuan mbailbhlindte mbind budh tuar aidmhillte dh'Éirinn.' 'Íosoidh bean a mac da muin sénfoidh an t-oighre an t-athoir fa chlár séimhsheang na sreabh nglas ar feadh Éiriond re hocras.' 'Déntar uaibh' ar Dearg Damhsa 'oirichil mun adhbhursa na céidbhliadhna suil tí as-tteagh, a ri géigniamhdha Gaoidheal.' 'Ná gabh ad chíos ná ad chánoigh ó Leith Mhogha mhórdháloigh fan gcrích móir mbraoincheinnfhinn mbuig aoinphinginn oir ná airgoid.' 'Ná gabh ó chách ad chíos ríogh' do ráigh ollumh an airdríogh, 'a ghríobh fhial mhoighe Mumhan, acht biadh uile d'éanmhonadh.' Gach ní dhá ndubhairt an draoi re rígh Áine an fhuinn ghégnaoi do aontoigh é go humhal, sé d'aontoil an ollumhan. Tiad Muimhnigh dá bhfógra féin do mhac an airdríogh d'éinmhéin 'n-a mbróin chóirighthe um Chuan Dor do luadh fhóirithne a n-easbhadh. Tugsad umhla dh'Eoghan Mhór d'éis a dtírtheadh do thionól; don tslógh fa robhuidhe a riar Conoire Mór Is Maicniadh. Do bhí an Mhumha fa Mhodh Néid mar bhíos eadchrann ós fhoighéig fá cheandoighiocht bídh tre bhioth don tseangoireacht mhín Mhuimhnioch. Feirrde a shíol ó shin a-lle nar an re ham na daoirse, cneas taobhthondghlan dá ttráidh muir, saorchonnradh cháigh do cheandoigh. Aithris ar Modh Néid do-ní Cormac Ó hEadhra In t-airdrí, dias dar dual fochondmhadh Fáil fa shochonnradh uan d'fhagháil. Mac Céin nar chaomhain doibheart cóir a chor re ceannoigheacht; bláth fpóir sheangfhola Shadhbha ceandoighe óir ealaghna. Do ghrés glan fhileadh bhfromtha tarla sonn séan gconnortha dá shuil chuirr mhongfhabhruidh mhir ó ollamhnoibh fhuinn Éimhir. Go lá an bhráich biaidh ar marthain 'n-a bharr shéin Is shobharthoin don tslógh ó bheannuibh Bladhma ar cheandoigh d'ór ealadhna. Feirdi an tráth tug dá aire riar éigeas Fhóid Laoghaire, cion gach aonduine ar ndol dí; crodh gan aodhuire an éigse. Peandocht éigeas innsi Fáil, beannocht naomh Éireann d'éanláimh luach a cheannoighthe as sé soin; beandoighthe an té le a ttuilltir. Ar mhac Céin cheannchas molta do thuit bail na beannochta ó thrácht mhaothbhuinn réidh rathmhair go céibh gcraobhthruim gcomharthaigh. Ní mó a-niodh ná 'n-a naoidhin dúil cháigh 'n-a chruth fhorbhfaoilidh; fuair sgath Luighne 'n-a leanabh rath nach oighbhi ar eileaghadh. Do fagbhadh é a n-aois leanaibh ar mbuain a ghég ngeinioluigh gan aipdhioghadh dá ghruaidh ngil 'n-a mhaicleanamh uair éigin. Ní raibhe caomh ná cara dílios don óg armthana sé a aonur a na n-aghuidh, sé a mbaoghal gá bhiodhbhadhaibh. Do beanadh a dhúthchus de do beanadh bhós a bhráithre go raibhe saor Thighe Táil 'n-a aon d'fhine ar n-a fhágbháil. Beantair seilbh Luighne as a láimh an tráthsoin truadh In diombáigh; tógoibhthear an té nar dhligh, fógairthear é re haimsir. Bliaghain ar fhichid don fhior nar shuigh sósar ná sinnsior do shíol gCéin 'n-a n-áitibh ann gur áitigh féin an fearand. Táinig san senágh síol mBloid fíoch Cormoic In tan tánoig cland Chéin asd-teach ní tugadh a mbreath féin go bhfuarudar. Ésga lán an leithe theas, ní lughoide fuair flaitheas sé d'fhágbháil 'n-a aon d'fhine, an chraobh ógnáir oirnighe. Ní dheachaidh ag aoinneach air; dar leat as leis do bhádair a raibhe a n-aghaidh an fhir ag faghail fhola hÉimhir. Mó ná rath do rígh Luighne cáin an tíre tonnghuirme d'éis na bhfearchon ó Thigh Tháil do neamhthoil gach fhir d'fhagháil. Nír thioghluic Dia roimhe riamh a bhus ná a Mumhoin Mhaicniadh rath an ríogh dh'aoinneach eile do shíol daoineach Dairine. Tús ratha rogha dealbha fríth leis a lló a gheineamhna, sduaigh dhédnuaighe brodha Breagh, rogha cédbhuaidhe an Choimgheadh Fríth dealbh Chormoic ón Choimgheidh d'égcosg agus d'fhorfhuighlibh; ó run dil go dreich ngairthe do bhreith Fhir a n-ordoighthe. Ó thrácht puinn go céibh gcaisghil ní bhí ball dá bhalloibhsin, rí an tsluaigh ó Gháiridhe ghil, gan bhuaidh áiridhe éigin. Buaidh lúith ar an mbonn mbántais nach léamhoid lucht gabháltais, buaidh gach fheadhma ar an mbais mbáin dearna thais acht a tteagmháil. Buaidh mbreithre ar an mbél gcorcra, dá ttig buaidhreadh bantrochta; buaidh gcéille ar an gcroidhe mhear ag céile Mhoidhe Maisdean. Tarrla dhó ó Dhia nimhe buaidh bhfírinne Is bhfoisdine; fuair a ttighibh na togha buaidh n-einicch Is n-eangnamha. Maith an V An Tadhg Dall Céadna .cc. Fiodhbhaidh a chéile clú deise, dáil a gcruidh ní choigill siad; dá chraoibh tharaidh dho choill chubhra, tamhoin do thoill umhla iad. Dá ré lána Leithe Modha, dá mhac Céin nar cheannoigh síodh, dá ghéig fpailme don fhréimh ríogha, raighni nach léir díogha díbh. Duasa an chéidfhir ger chuid mhaoidhimh, mó na toirbheirt tig 'n-a ndiaigh; maoine Chormuic go bhfuair ollamh dob ordhruic uaidh bronnudh Briain. Fada Is chumhuin le crích Luighdheach nach lucht síodhchána síol gCéin; ní beag do thír é ar a haire gidh bé díbh nach raibhe réidh. Gidh bé bruighean 'n-a mbí Cormac ní creidthior í a n-uathadh sluaigh; do-gheibh neach fan teagh a dtiaghair dá mbeath fear ar iarruidh uaidh. Dá mbeath file ag fágbháil Chormuic a gceann Briain do bhíagh ag tocht; cliar a-réir nar imthigh uaidhe fillfidh 'n-a cléir nuaidhe a-nocht. Má tá go seachnoid síol Éimhir d'ógbhaidh toghtha ní thug béim; ní bhéarudh ar mnáibh dá moille tóir ar bhféaghoin chloinne Céin. Ar dteacht Cormuic le cloinn Luighdheach locadh Briain Is beag do chroid; ar an ón treas da shíol Shadhbha ní feas don líon tarrla a ttroid. Do ghuais Chormuic fa choim oidhche d'eagla Briain do bheith 'n-a dheoigh — folchthar ar-aon le bais mbiodhbhadh — do chlaon tar ais fiodhradh feoir. Do smuain Cormac um chreich mbiodhbhadh a mbí 'n-a láimh nach leis fein; nír chuir acht go faigsin bhfileadh taisgidh gcruidh ar chineadh Chéin. Bronnta Cormuic ar cionn ndeoradh fa dheoigh air ass iad do bhris; réidh an t-aoidhi a ndiaigh a dhoilghe maoine Bhriain do-roighne ris. Meinic riamh um ríoghacht Luighne a lár a shuain do shir ghó; do-ní doirse dearc do dhúnadh soillsi ar dteacht a dunadh dó. Ealta mhíleadh le mac Úna d'énoibh seabhcoidhe síl mBloid; fuilngidh Brian iomarcoigh orrtha d'fhionnochtoin fian Tolcha a ttroid. Ní ghabh Cormuc acht cóir dh'fhagháil, ní heol do Bhrian beith le cóir, teid a leith na bhfiach nach bhfoghthor ar mbreith ar sgiath ar sgiath onchon n-óir. Ní mór a chion ar cheart sindsir sibh, a Chormuic, gur char sí; fuilngidh cliar fa ól ar h-uillinn mór le Brian mar uirrim í. Maoidhtear fós na filidh cheadna um cheann uama na n-eang sróill; 'deacair searg duilghe na dáimhe' — h'fhuighle re ceard fháinne n-óir. Tú, a Chormoic, dá chor ar dearmad dáil a seirce as sé do bhac; ní thiobhradh Brian ar fhear oile an bhean do iarr loighe lat. Lór le fear má fuair do bhriathar; beag 'n-a dheaghaidh do dhíol port; leac eidhrigh do bhí 'n-a bloghaibh do dheimhnigh sí an fhoghoil ort. Lucht adhbhuir tar éis a ndiomgha diongna In taobh dá tteagoid ruibh; ag sin a mbí ar hféin 'n-a h-omhuin a rí féin do thoghuil tuir. Sibh, a Chormuic, ós cionn tíre tug ar Brian gan bheith dá léim; do mhaoirsi ag dol tar a ndligheadh ag cor shaoirsi a gciniodh Céin. Cionntoch d'ógoibh indsi Banbha béasa h-arm narbh aithnidh dháibh; sleagh do bhí dot fhocchaibh orra do oghoin sí chronna cáigh. Fásoigh coill do chranngoil t'omhnadh tre fheart gcuradh a gcionn trill, do ghoin gurbh usa dot fhaghloidh do chuir tusa dh'armoibh ind. Tug a hannsa dh'éis a chéile do chloinn Chéin na gcraoisioch dte sibh 'n-a dhiaigh dho amhairc inghean malairt Bhriain go ndingneadh dhe. Ar cornoibh móra mhúir eile nír fhuláir leo a lán do roinn beiridh geall bleidhe do bhrodha, ceand do shleighe ar gcora a croinn. Tarrla, a Chormuic, ar cionn éigeas oirchill doid as damhna clú; súil re fear énuaire d'fhaigsin sreabh fhéaruaine taisgidh tú. Ní feirde leision léim troda tosach feadhma má fuair sibh; le Brian dámadh fhaide d'orchor grian troda ní ronnfadh ribh. Gan bheith dearg gan dol a gceardcha — cleas romaibh nach raibhe ag neach — sínfidh tú nó biaidh 'na bloghaibh crú re ngliaidh nar fhoghain d'each. Air féin ar tús téid a bhfiachaibh, fearr an bél do bheith a ttocht, séanaidh rí nach d'iarraidh éarca do bhí ag liamhain h'éachta ort. Tú, a Chormuic, dod chor a n-iongnadh ó aoss tiomchoil na dtrí rann; ní chleacht sí do dhol a ndiamhair, ní bhí an sgol dot iarroidh and. Fuaighidh re teann teasbuch bhfaoilligh fioghruidh bile re bun bhfeoir; fágbhoidh cnuas d'ísle san fhiodhbhaidh nar dhísle thuas d'iomghaidh eoin. Feadha lúbtha, lindte tiorma, tobuir mhillsi ós mhoighibh túir, mil fan gcongal re headh n-uaire ag donnadh sreabh n-uaine a húir. Tearc a leithéid re lind gCormuic acht clár Parrthois na bport sídh; ar ibh do shreabhoibh learg Luighne beanoidh do leanb cuimhne chígh. An cíos trom do thabhoigh Cormuc críoch fhoghlaidh nír anaic sé; beag le Brian a chuid don chomhoidh, do thuig re dtriall d'fhoghail é. Ní buan ór ag ógbhoidh Chaisil idir chrithribh na gcorm dte táinig d'anáil chuaigh fa Chormuc gabháil smuail a ndonnbhrat de. Coiléan leomhoin Leithe Mogha, maighre sénta sleachta Céin, ní beag a-nochd é dhá fhaire gidh bé port a raibhe a-réir. D'ógbhaidh toghtha ar tteacht 'n-a dheaghoidh dol dá fhéghoin nírbh é a leas; ní fál gan bharrshlait síol Sadhbha; ar síodh Cormuic tharla a dtreas. Ruisg uaine 'n-a n-aoibhlibh corcra ceilt na toile nach tig lé, bean dhá thaobh a dteirce codoil; craobh Dheirce do adoimh é. Ní guais do dhún dreagon Luighne lucht brogha do bhreith a ghill; lear gCormuicne ó ól do éirigh clannmhaicne mhór Éimhir Fhinn. Fiodhbhoidh chraoisioch cloinne hÉimhir andamh toradh na tug siad; ní fédthor boing dhóibh a ndeaphaidh croinn do-chóidh ós fheadhaibh iad. Fiodhbhaidh VI Tadhg Mhac Giolla Brighde Meic Bhruaideagha .cc. Ciondus fríth fearand Luighne ó rígh Fódla férghuirme? fir bhoga cathurrdha ó gCéin, foda ón athurrdha iaidséin. Ní fearand fríth gan fhachoin ó mhaicne Cuinn Chédchathoigh, fuinn lánshocra do líon mil le síol árracha Éimhir. Mór do fhuilngiodur impe d'imshníomh uile Is aidhmhillte, d'anbhuain chatha, dho chogthoibh, sgatha In daghshluaigh dhíoghaltoigh. Tadhg mhac Céin céidfhear do ghlac Luighne a gcath Crionna ó Chormac ar son a eadrána air ar ccor theagmhála um Theamraigh. Dála Laoi nar loc iomoidh, mac Cormaic ghil Ghaileangoigh, d'uaim a ghlainshlightheadh do ghabh; ainmnighthear uaidh an t-achadh. Ar chosg Í Ruairc fuair an fear Luighne ó Ruaidhrí rí Gaoidheal, flatha gan taithleach dtachair, Taithleach chatha Conachair. Cairt ar Luighne na learg nglan Ó Ching Risdeard rí Sagsan do réidhigh Aodh Ó hEadhra, an féinnidh saor soidhelbha. A Art Ó hEadhra a n-Áth na Ríogh rug Féilim — fada an t-imshníomh — cóigiodh cairt an oirir fhinn ar n-oicchidh Airt fa Fhéilim. An seisiodh cairtse ag Cormac ar clár bhfionn na bhfochanbhrat, cairt as dísle san domhan, an tírse a hairc dh'fhuasgoludh. Laoi mhac Cormaic, ciabh na sreath, Art Is Aodh, Tadhg Is Tailteach, ní leig a ngar Luighni a lot, ní mhar dá gcuimhni acht Cormac. Sé féin as mhó fhuair dá hulc, é bhus fearr seal dá sochrucht, sé ar maith as cheand dá chineadh; flaith 'n-a cheand ní cuirfidhear. Ó aois naoighean gus a-niogh ag cosnamh críche a shinnsior a-tá taibhgheoir brúigh Bhearbha d'aimhdheoin tnúidh gach thighearna. Ní rug aonlá ar n-éirghe a-mach ó aois leinibh laoich Theamhruch ní ar talumh bhudh leathtrom lais ar thamhan ndearccorr nDurlois. Síol gCuind agus clanna Céin, mór lá do-rinni riuséin osadh síth comhdháil cogaidh mun gcrích ttonnbháin dtiobradaigh. Mór lá nar choigil Cormac, gur shaor í ar a hothorlot, sgaoi sheancholg dtirmlígeal tte d'imdhídean leathbhord Luighne. Meinic do bhí a bhas leaphar fa cholg dtrom dá tuirseaghadh, dá mbeath gur fhada In adhaigh, 's a each aige ar aradhuin. Meinic bhós do bhean chasnoidh don bhais séghoinn solusghloin crann sean as neamhfhoirfe neimh ar feadh geamhoidhche geimhridh. Meinic do cheangoil cuisne an cneas nar chlaoi athtuirsi re beirt bhfuair ngoirméidigh ngil fa sduaigh choirrghéigil Chaisil. Do ghabh Cormuc gu nua a-niodh dó féin coidhche Is dá chineadh críoch Luighne ass í gan urraidh — ní as duilghe dá ndubhramair. Fuair Luighne na lubhghort bhfionn, d'éis a dtorchoir 'n-a timchioll, lot cáich Is coimhdhe a a chinidh 'n-a sáith d'oighre ar éinshlighidh. An uair as dóthcha a ndol as ar shíol gCéin as ann fhásas pailm do mhórchrann trom thoroidh 'n-a lóchrand lonn lasamhoin. Ní mór nach mac a samhla Feniox an t-én allmhurdha don ríghealbha do chloind Chéin, na croind fhíneamhna a héinfhréimh. Ní mó ná aoinén uile iomthús na n-én neamhdhuidhe, bhíos aca go bráth san bhioth slata gan bhláth gan bhisioch. Saoghal gach eoin don ealtoin go gcuirthir é a n-illreachtoibh — iomdha líne dh'fhiaghuin air — míle bliaghain do bhliadhnoibh. Én soin le bhfaghthor gach fios; tionóilidh, an tan tuigeas a bheatha a ndeiriodh ag dol, sreatha teiniodh 'n-a thiomchol. Do-níthior ainnséin re headh luaithreadh beag dhe fa dheireadh, go dtéid sé a n-illreachtoibh as; mindleantair é as a eolass. An luaithreadh cédna a gcionn trill, téid sé re haimsir aithghirr fa dheoigh 's na reachtoibh reimhe d'fheartoibh an eoin ainglidhe. Ní bhí éinmhí gan an t-én, 's ní bhí dhíbh ann acht éinén; iongnadh gach cás don dá chor, fás Is iondramh na healtan. Mar soin do chlannmhaicne Chéin; mar thiaghoid as go héinfhréimh tig an fhrémh bhós 'n-a bile do nós na n-én n-ainglidhe. Uair Is fiche fuair a lot ó Thadhg mhac Céin go Cormac gan aodhaireacht éinfhir air saoroireachd céillidh Clároigh. Ní fríth éanuair aca sin nar fhás díbh dh'éis a n-imnigh dá ndeirbhfhine féin dá bhfuil ceinnbhile ó gCéin do chabhuir. Fada do bhádur fa bhrut go teacht chuca do Chormuc, gur shaor geilfhiodhuch clann gCéin an crann deireanuch díbhséin. Amloigh do bhí a bhél corcra 'n-a naoidhin óig éadrochta gan aithne ar achadh a shean a haithle a athar dh'oighiodh. Goirid d'aimsir dá éis soin go dol dó a ndígheann cogaidh, gruaidh fhinnmhíolla shuilbhir hseang, fuilngidh imshníomha Éireann. Mór dh'ulc fuair bhur bhfear suirghe fad cheannsa, a chríoch sheanLuighne; maith do chuir leis agus libh gan fhoil a chneis do choigil. Ó chéibh mbuig go bonn ttaisgheal ní fhoil ball dá bhallaibhsion — ní ró teasmholta ar thuir mBreadh — nach phfuil treasghonta ad thimcheal. Ní fhuair neach comhmaith an cheirt a-tá ar Luighni ag laoch Deirgdheirc, críoch na gclaontamhan bhfiar bhfionn a n-aontalamh d'iadh Éirionn. Míle acht dá bhliadhoin a-bháin ceithri céad — ní cúis tseachráin — don chrích ainghlidhe ag cloinn Chéin gan ainbhfine ag roinn riuséin. Andamh aoinneach riamh roimhe, dá bhféachthaoi In réim ríoghroidhe, gan cheart nua ar atharrdha In fhuinn go hua gcatharrdha gCriomhthoinn. Do shliocht Taidhg mheic Céin chalma lór a fhad as atharrdha, clár óir na gcraobhleas gcorcra; dóibh ní haoibhnios iasochta. Fuair Cormac féin mar gach bhfior — maith do lean lorg a shinnsear; gá ní as domhaolta um barr mBreadh? — comhaonta Gall Is Gaoidhil. Cormac mac Céin nar chlaon breath, far iadhsad ógbhoidh Luighneach, a gcosg foghla, a ndíon docra, gríobh comhdha na cródhachta. A ré lán, a lán mara, a ngrian tar éis fhearthana, flaith as rodhaingne rún gnáth, as úr comhairrle, a gconách. A sgur feirge, a bhfraoch deabhtha, a dtinne dh'ór aithleaghtha, dar chaith an ríghe reimhi a bhflaith fíre foirghlidhe A mír chruadha, a gceann uidhe, inghilt súla sochoidhe, tileadh clár na bhfiodhbhudh bhfionn, grádh na bhfionnbhan nach bhfaicionn. Ciondus fríth mar fuair Máire amladh óir ón amháille dá deirc gcuirr mongfhabhroidh mir ó ollamhnoibh fhuinn Éimhir. Gé fhuair inghean Mhaoil Mhuire d'aonláimh uatha a n-ionmhoine; gidh bé dá dtabhroid a dtol ní thabhroid é gan adhbhor. A n-orrláimh dhuine ar domhan acht dúinne an t-aois ealoghan ar chóir taisgeadha ní thig aisgeadha óir ná airgid. A seoid bhuadha, a bruit chorcra, tug sí sealbh a n-iasochta don luchd taisgeadha do thogh a huchd aisgeadha a n-ughdur. Searc na n-éigeas dá dreich ndil saoilim nach slad a n-aisgidh; fáth a n-ionmhoine ag dol di gan chrodh d'ionghaire aici. Cionnus Aois an Tigherna an uair do-rinniodh an dánsa 1584 Aois an Tigherna an uair do cuireadh cath Crionna eadhón dhá chéd bliaghan VII An Fear Cédna .cc. Anam gá chéile, a Chormuic; fada fola In otharluit — an fhala ná déna dhuid — do-bhéara cara ar charuid. Gach cara dhínn, a dhearc corr, loiteas an cách nos carond, an chara gé thí ar taithlioch, bhudh í an chara chomhuightheach. Cairdios do cheangal re neach ní hé as docra, a dhealbh shoichleach, — ná car séd acht molta a-mháin — docra fa chéd a chonnmháil. Fada a-rís go dtéid a dteas, don dá rann gidh bé bhriseas, an síodh cuirthior 'n-a chéile, a ghríobh cruithgheal Coirrshléibhi. Gidh bé ionadh iarrus neach an chéduair, a chruth áiseach, as sé an té ionnarbthoir ass; ionnarbthoigh an té thiocfas. An cíos fhuilngthear as a uchd, gidh bé neach do-ní an umhlucht, mór luagh na heasumhla air freasabhra uadh dá bhfaghthoir. Mó ná gach olc re a airdmheas, acht go n-éirghe an t-easgcairdeas, sgur ní lamhud go luath dhe, fuath na gcarud dá chéile. Dá dhoimhne as-dteagh théid an grádh — truagh, a Dhé, cor na gcompán — mór as dhoimhni ag tocht as-dteagh olc na foirne acht go bhfilltear. Do bhean díom déanamh ainchean, gidh bé cairdeas congoibhthear, acht seachna deabhtha Dé bhí; as dearbhtha é um gach éinní. Ní mhaireann duine ar domhan céd bliaghoin re a bhreathnughadh do shíol gCréidhe thuaigh ná theas dar fhuaigh re chéile cairdeas. Mairidh cairdeas, a chruth glan, míle bliaghan gan bhádhudh ag druing d'fhineadhuibh gach fhuinn nar bhuing d'fhiliodhoibh urroim. Gach rann dá raibhe ag cloinn Chéin san mhaith do dáileadh dóiphséin táir an mhaith Is maroid sin do charoid, a fhlaith Luimnigh. Ná tréig do chara ar chaoi ar bioth 's ná tréig sinni an sluagh Muimhneach, acht déna In dál Is bhuaine, a rélla ó chlár Craobhruaidhe. Mar thugois druim don taoibh theas, tríd chuirim cugad cairdeas, beith amhairseach gur dual damh ar shluadh ghlanaidhbhseach Gulban. Mo chédchairdeas red chéibh mbuig — ór seanoibh as seadh thánuig — as rann dá chéile an dá chloinn clann Chréidhe agas clann Chárrthoinn. A lámh chruaidh, a chroidhe bog, mo dhara cairdios chugad: má taoi umam dhá fhalach do bhaoi ar ccomand carthanach. Ribhsi dá rí sinn a leas gá ní as teo iná an treas cairdeas? an cháil ón ceanamhla sind, báigh na healadhna at indtinn. Ní nochdubh coidhche dom chead do chairdios ní mó mhaoidhfead ort, a fholt cladhsholus cam, 's gan amharus ort agam. Ní mhaoidhfe meisi, a mheic Céin, dá mbeath go mbeimis aimhréidh ar olc dá ndearnamar duid, tort nír cheanglamar caruid. Do ghabh leithéid eagla In fhir, Ó Maol Conaire céillidh, fad mhaoinibh giodh hé as usa mhé red dhaoinibh dúthchusa. Beag an turbhoigh dá dtig olc, urusa mh'fhearg do dhúsocht, bí ar hionggabháil madh áil libh, a fhionnbhranáin chláir Chaisil. Ní mhaithfinn doit, a dhearc mhall, dod dheoin dá ndeachtha toram ná dot aimhdheoin uair oile, a thaibhgheoir bhruaigh Bhóroimhe. Ní dheachaidh tú romham riamh dá bhfaghoinn adhbhur dímhiadh, a ghnúis ghlan chéillidh chonnla, tar tal éinfhir elodhna. Breathnuigh romhad, a rosg mear, féach ad dhiaigh, dearc ad thimcheal, gidh bé taobh dá ttiocfa ar ccion ar ccionta ar-aon go n-aincthior. Déanam a gceann a chéili, coisgiom cúis ar n-aimhréidhe, is bí san riocht roimhe rum; ar iocht ar-oile anam. Ar h'athoir airdrí nimhe feirde oineach impidhe, ós tú as ghlórmhuire as-ttigh thall sir, a óghMhuire, mh'anam. Anam gá chéile, a Chormuic. VIII Fearghal Mór .cc. do Cormac Mhac Céin Ó hEadhra Táinig san chluiche ag Cormac, gég nach uaisle an iubhurshlat, má tharrla beart ag dol de a neart ag cor san chluiche. Ní rugadh aonchluiche air le hiomud a bheart mbaoghoil, críoch thiormaibhneach na ttrágh tte fa chlár lionnmhaighreach Luighne. Tairnig dhó — díochra In toirbheart — le hiomad a uasoilbheart, fear le bhfríoth fuighle filiodh, críoch Luighne do léirthiliodh. Beart cluiche ní dheachaidh dhe gur tiliodh dh'éis ar-oile, clár bindealtach na mbrat ngeal le himeartach mhac Míleadh. Gnáth craobh ar díon a duille; do hsaor imirt éanduine síol ríghEadhra tar rún cáigh, súdh na fíneamhna a fionnMháigh. Ó aois leinibh — lór do rath! — do bhí ag déanamh beart mbaodhluch, ceann an tslóigh nar mhuidh mionna, gur fhóir ar fhuil Oiliolla. Ó hEadhra nar ob éinfhear, ní raibhe acht aois óigfhéinniodh uaidh dhá dhaghathair ar ndul ag sduaigh glanachoidh Gulban. Suil do éirigh Ó hEadhra fóbroid cách — cúis doimheanma! — slat do mhín muighe Mumhan a thír uile d'átucchadh. Ó aois leinb gus an lá a-niodh do éiridh d'aimhdheoin Gaoidhiol, damh na ríghealbha ó ráth Cuirc, fáth mímheanma do mhaluirt. Tar mhíorún cháigh um Chormac fríoth le folt na bhfochonnshlat ós chionn shlóigh fhola hEadhra a thogha mar thighearna. Cách ar ndéanamh dóithe dhe, tulcha réidhe learg Luighne a-táid dá n-aimhdheoin uile fa thaibhgheoir fhóid Iughoine. Ar an gcorsa cian ó shin d'aimhdheoin gach aoin do éirigh, samhoil Chormoic d'iadh Earca triath dob ordhroic n-aigionta. Do bhí ag Cnucha — fa cúis leoin; is dé a-tá tús an uirsgeoil — a ndán do ghéirreandoibh Guill cládh do chéimeannoibh Cumhuill. D'aithle an chatha do chor air Cumhall dá éis nír fhágoibh, bláth na saorshlat ó Bhóinn Bhreadh, acht aonmhac dar chóir creideamh. Ní raibhe dísle ag duine d'éis Chumhoill d'Fhionn Almhuine, craobh raichéillidh ón Bhóinn bhinn, flaithfhéinnidh do fhóir Éirind. Fios a eachtra as aithnidh damh; rug Bodhmhonn dh'éis a athar an leanbh lé idir bhonnoibh beann, gur fholuidh é ós íseall. A ndiamhroibh a n-ochtoibh all dá chaomhna do bhí Bodhmhand ón ghlionn fholuidh go ar-oile do fhoghoin d'Fhionn Almhoine. D'eagla aitheanta — as dál dearbh — beart allmhurdha fan óigleanbh do chuir a bhuime Bodhmhann ler luigh uirre d'anbhforlann. Le huamhan a daltáin dil fead aonuaire dá haimsir ní thug faill a mac Mhuirne, slat nar chaill a comairghe. Mar sin dí ó ghlionn do ghlionn gá dhíothludh ar fhud Éirionn, géag cubhra do-chuaidh ós fhiodh nó go bhfuair umhla ar éigean. Éirgheas In flaithfhéinnidh Fionn dá éis so dh'aindeoin Éirionn, dá bhfuair rímheirgi bheann mBreagh geall díbheirge fa dheireadh. Dob éigean dó teacht fa a thoil; tug Goll a n-íoc a athor a bhreath féin dó fa dheireadh; ag só In céim do cúitigheadh. Gá dám ris acht ráinig Fionn cuid a shean d'inis Éiriond; críoch a oirbhearta as sé sin an té as oirrdhearca ag eolchaibh. Do fágbhudh eighre ó nEadhra 'n-a ógmhacaomh oireaghdha mar do fágbhadh a fáidh Fionn ag clár fhádghlan na hÉirionn. Do nós Find d'éis a athor ní fríth — gá mó mearachadh? — neach san tírse cloinne Céin do-rinde dísle dhoiséin. Do éiridh d'aindeoin gach fhir; ar ó nEadhra do imthigh dála flatha na Féine, brágha chatha Choirrshléibhe. Do éiridh an donn daithgheal le hiomud a ionnsaightheadh 's le méd oirbhirt Í Eadhra, an ghéag oirrdheirc fhíneamhna. 'N-a chédarmoibh ar ndol dó nír leig uaidh uiread aonbhó, an chraobh tharoidh ó thoigh Tháil, gan bhoin 'n-a haghoidh d'fhagháil. Goin san ghoin Is creach san chreich gur chuir an iomáin d'éinleith — nír bhean a ghníomh re gníomh tais! — do-níodh ag díon a dhúthchais. Feadh Luighne na learg nuadhonn mór do fuilngeadh d'éadtualong Cormac ar cách suil do chinn, bláth na ndonnshlat a Duibhlinn. Do bhíodh thrá — fa tuar docra! — gan fhleidh gan cheol codolta acht sriobh caol a ngabhloibh gleann, craobh do tharrngair an Táilgeann. Do bhíoth gur éirigh d'fhoghoil lámh aige as an aradhuin, 's lámh 'n-a armoibh uair oile ag faghluidh Chuain Challroidhe. Rí Luighne na gcuach gcorcra do bhíoth faoi feadh codulta folt donnghlúineach dan dual toil gormlúireach fhuar mar iomghaidh. A cheannaghart gach n-oidhche dob í an cheinnbheart chlochfhoirfe; ar a cholbha dho chuireadh an t-omhna nar hionnsoighiodh. Do bhíoth idir bheannoibh sliabh ó Challroidhe go Coirrshliabh, súil re a dheirbhfhine dho dhíon, ceinnbhile dh'úir na n-airdríocch. Triath Luighne na dtoirbheart dtrom, mór fhuair Ó hEadhra dh'fhorlonn fa chlár mín na magh sreaphghlas gur ghabh tír Is tighearnas. Bruit chorcorrdha agus cuirn óir, fíon Is ceol — ní cúis dobróin! — ar faghoil, gérbh fhada dhó, aga i n-aghoidh a andró. Gnáth aigi a n-íoc a fhorloinn 'n-a chuirt fhionnbhláith iobhardhuinn, gruadh nár do fógradh le Fionn, gáir ógbhadh Is fuaim fithchioll. Luach a easaonta dhó ag dol gnáth 'n-a thigh bráighde biodhbhadh, múr fonnbhán na bhfeadh gcubhra, is tromdhámh fhear n-ealadhna. Eighri Céin nar char cionta fuair sé ar son a oirbhearta aoibhmos fa mhian a mheanma san chaoimhlios fhial oireaghdha. Ní tugadh bhós — ní bréag sin — a chuid d'aoibhneas fhóid Fhionntoin, críoch na sriobh ngoirmealtach nglan, acht d'fhior oirbheartach uasal. D'iath Banbha na mbord n-oirrdhearc mór fhuair do bhrígh bhuanoirbheart fa chrích ngloin na mbraoinlios mbláth a thoil d'aoibhneas Is d'iomrádh. Tar churadhoibh fhuinn Earca tug iomad a oirbhearta, ré iomlán ó thoigh an Trír, iomrádh ar Choin In Chleitín. Ó Chonn Céadchathach tar ceart fuair leath Éiriond a hoirbheart le neart deorudh go fiadh bhFáil ar dtriall d'Eoghan ón Easbáinn. Murchadh mhac Briain — ní beart nár! — fuair as a oirbheart iomrádh, na hórchroinn fa gloine gníomh, tar mórchloinn oili In airdríogh. Branán coimhghe chláir Lughaidh Cú Rí fa rí dh'Iarmhumhain, ceann an tsluaigh dob iomlán iocht, fuair iomrádh as a oirbheart. A Magh Tuireadh — taom oirrdhearc — cian uadh do dhruim deaghoirbheart — báidh linn a gcur fa chomhthaibh — do chinn Lugh ar Lochlonnchaibh. Dá nós súd — ní saobh In reacht — fuair tusa inmhe a hoirbheart, a bhláth craobh Thighe an Teampla, a bhile saor soidheargtha. Dá bhfaghtha a bhfuarudar sin ní thiobhartha, a thuir Uisnicch, geall ar oirbheart d'aon oile, a ghoirmdhearc shaor hseabhcoidhe. Ní dóith d'aonduini hoighriocht; ní déntar ód dheaghoirbheart dóith chogoidh do chloinn Eadhra, a chroinn abaidh fhíneamhna. Tugsad cách — ní claon In reacht! — geall ar uaisle 's ar oirbheart doit, a chéile cláir Eamhna; cóir na tréidhe tighearna. Táinig dhíot díon do shleachta; fuair tusa a hucht t'oirbhearta mar nar fhaláir, a bharr Breadh, anáir Ghall agos Gaoidheal. Sí fad mhaoroibh, a mheic Céin, críoch Luighne na magh mínréidh, a ghéag thoroidh ón Bhaoil bhuig, a cobhair dod thaoibh thánuig. Bíodh Peadar eadrom Is sibh laithe In bhrátha, a rí In ríchigh; cneadh ad chígh gidh doilidh dhoid bhur n-oighidh as trínn tánoig. A mheic Gráinne, a ghruaidh mar shuibh, nach marann tú, a thuir Aolmhuigh, uch mun-uar Is fáth urchra truagh sa chách an comhorrtha. Teisd inghine Maoil Mhuire béim dhí ní fhuair aonduini; sí do chléir ní dóidh dhearoidh dá méin as cóir creideamhoin. Lorg a sleachta lé leantoir; fuair teisd as a toirbheartoibh, bean do-chóidh tar crú Suibhne; clú cáigh ar a comairghe. Ní ceiltear maoine Máire, 's í fa thoil gach thromdháimhe; a daghshamhoil as sí soin, as baramhuil í d'Eimhir. Blagh 'n-a áit aice ag anmoin, téid sé uile dh'ollamhnoibh, cuid dá crodh rú ní rannfa; cor a clú 's dá comharrtha. Táinig san IX An Fearghal Óg Céadna .cc. Sona sin, a chlanda Cuind; a-tá oirbhsi a gclár Criomhthoinn, fon solus na ngéigfhiodh ngeal sonus nach éidir d'áireamh. Sona dhaoibh mar táid thalloin, a chlanda Cuinn chréachtlannoigh, sluagh ríoMhumhan ag roinn ribh, croinn dob fhíorumhal d'éigsibh. Nach cuid dá bhur sonus sin? táinig Tadhg ma Céin chugaibh a hIarmhumhain na séd sean, gég ó ghrianbhrodhoibh Gaoidheal. Ó bhur ngaol re Tadhg Teamhra, a shíol gCuinn chláir sheinEamhna, nír fhéd líne ridhe ruibh fa ríghe thighe Tuathuil. Tadhg mhac Céin an chúil sgathoigh Sadhbh inghean Chuinn Chéadchathuigh a sheanmháthair as sí sin, rí ó eangráthaibh Uisnigh. Táinig Tadhg do thaoibh a ghaoil ó thuathaibh Caisil chollchlaoin a-niar go Cormac Cláire dondshlat ó iadh fhiondMháidhi. As sé Tadhg mhac Céin do chuir fa cheann saoirmheic Airt éachdoigh coróin ríogh fionnmhoighe Fáil; díor an ionnmhuine dh'admháil. Ar son Chormaic cian ó shoin tug seacht n-éachdchatha dh'Ultoibh Tadhg mhac Céin, tuir na Teamhra, slat réidh ó mhuigh mhínLeamhna. A shé meic dég — dearbh In dáil — 's na trí Fearghois — feidmh neamhnáir — dáibh gá haird i narbh eagal le láimh Thaidhg gur thuiteadar. Leis do cuireadh — céim bloidhe — cath Crionna ar chloinn Rudhroidhi ar sgáth rígheidhre beann mBreagh, ceann sírsheilbhe na sindsear. Do iar diombudh fhola hÍr, do-rinne Tadhg slios seingmhín, críoch gnéshlim na ngormshlat ngeal, Cormac ós Éirinn d'oirneadh. A námha riamh roimhe sin sona do mhac Airt Éinfhir Tadhg dá oirneadh ós iath Fáil triath nar toirneadh a tteagmháil. Dá chéile ón lósoin a-lle fine Chuinn 's an chlann Chéinse fa chrích móir bhformadaigh bhFáil dóigh gor chonnmhadair combáigh. Síol gCéin dá chomhartha sin do an cuid díbh go deimhin ón Mháigh goirmghil duind dathaigh fa oighribh Cuinn Chéadchathaigh. A rogha féin d'éis fhuirigh do mhínLeith Chuinn chraobhdhuilligh do thuill síol catharrdha Céin; díon dá n-atharrdha iaidséin. Dlighidh síol gCuinn chosnas troid — go deimhin as dó a-támoid — ealbha na laochlann leaphar, saorchlann Eadhra dh'uaisleaghadh. Mó as daor do tuilleadh le Tadhg ó shíol Airt na n-each mbeannard, damhna ríogh mhoighe Mumhan, a shíol uile dh'ardughadh. Síol gCuinn na gcraoisioch bhfoirfi ua Taidhg Cormac créachdghoirthi, mun sédachadh um Bóinn mBreadh a mhédachadh dóibh dlighthear. As beithti dhóibh — dia do bhágh! — dá eagla nó dá fhíorghrádh ar tí uaislighthe fhir Bhreadh na guaisbheithre ó thigh Thailltean. Muna chonnmhoid clann Fhéilim báidh Taidhg dá bhais bhláithmhéirsheing a gcrích ghéiggil chuirmthigh Chuinn tuillfidh ar éigin urruim. Le sníomh colg, le corcradh ga, maith as aithnidh d'Ó Eadhra, tamhun cubhra ón ghormMáigh ghil umhla dh'fhodhbháil ar éigin. Tuilleadh umhlucht amhluidh sin; meinig do chuir lúib luaimhnigh buachoil leargmhoighe bruaigh Bhreagh tre dheargdhoire chruaidh caoilshleadh. Frais d'armoibh fa áit a shean iomdha caithghleo nar caitheadh ó Mhuaidh go sédphort Sionna re héchdchorp í Oiliolla. Sochar gan dochor ní dú; meinig do dhoirt a dhonnchrú, críoch bláth na dtiormdhoiri tte ar sgáth liondmhoighe Luighne. 'N-a lúirigh do loigheadh sin, meinig do chleacht ól eighridh agas cruaidhshneachta dá chorp agos fuairleabtha gan adhart. Do-rinne Ó hEadhra ar éigin críoch Luighne In chláir chaoimhghéiggil díon a shíothmhuighe mar sin, fíocruinne na ngníomh ngaisgidh. Nír fhéach d'imshníomh ná d'ól sreabh, nír fhéch anbhuain ná dh'éigean, cian do bhíoth a mbothaibh slat, a chríoch gur chothaigh Cormac. Do shíol gCuinn dá gcreidiogh soin nach ffuigheadh uatha a hurdoil do bhíoth ar cuimhne ag Cormac, críoch Luighne na leabharshlat. Olc do-rinde cineadh Cuinn buain re himlibh a fhearuinn; dá dhonnghlaic nar dháigh chogoidh; báidh Chormaic nír chonnmhaduir. Do cheangoil Cormac ó Cuind — dá aicme ní hiul leathtruim — báidh go bráth re caoimhchloinn Chéin, na saorchroinn ó ráth ríNéill. Ón deighrigh dá dhearbhudh sin fuair Tadhg mhac Céin cuid chrandchoir don chrích mhínghil um Bóinn mBreadh; dá sgríbhnibh as cóir creideamh. Siobhul a eich re headh laoi tug Cormac d'Éirinn fhéarnaoi don ré thuraidh Tadhgmhac Céin, ardshlat ón Mhumhoin mhínréigh. A chongnumh féin feadh a ré tug Tadhg — ní hiul gan fhínné — tar chách do Chormac dhá chionn, donnghlac ar nar ghnáth géibhionn A ndiaigh a bháis — ní bréag sin — fa chur re síol Airt Éinfhir tug fógra choidhche dá chloinn fa Fhódla gcoirmthe gCriomhthoinn. Feirde síol gCuinn a chobhair, gríobh an aignidh éachtghonoigh; do rígh Luighne an tráigh thaisghil as cóir cuimhne an chadaighsin. Do shíol gCuinn ní ceilte a bháidh congnamh Í Eadhra d'fhagháil; as feirde Éire uile, céile leirge Liathmhuine. As fiu a eineach 's a oirbheart as iomad a uasailbheart nach cóir gaolbháidh dh'éra air, an rélla ón chaolMháidh chréchdoigh. Feirde an fine gá bhfoil báidh re a ghruaidh ndrithleannoigh ndonnbháin, bláth glainchleath muighe Meadhbha ruire caithmheach claoinTeamhra. Beithir chréchduch chleas ngoile, éigne eiteadh n-órrdhoidhe ó shruth úr míonchaol Máidhe, ríochraobh dh'úr na hEasbáinne. Géag do choillidh chnuic Áine, damh dh'ealbhaidh fhóid fhionnGháille, bláth na bhfeadh ó leirg Luimnigh nar ghabh fheirg fa athchoinghidh. Cormac sgáthán gach sgoile, slat abhla chnuais chubhroidhe d'fhiodhbhaidh Fhéile Is eang Luighne, don fhéile as ceann comuirghe. Gnáth leis ag díol dámh ndoiligh, le hiomad a fhíoroinigh, éd ar Caiteilín do chor, gég dhaighceiníl na ndeorudh. Achd re heineach Í Eadhra Caiteilín cruth soidhealbha, géis ón Bhúill chuirmthe chleithghil, tnúidh uirrthe ní hairighthir. Deirdre na tíre thalluin, Eimhear fhréimhe Raghallaigh, inghion Toirrdhiolbhaigh, glac geal slat do ghoirmfhiodhbhoidh Ghaoidheal. Mór Mhumhan a fréimhe féin, fagháil a deargtha ó daoirchléir dá gruaidh ní gar a-nosa; an bladh fhuair ní hurosa. Mág Aonghusa nar ér mhe, truadh don bhás a bhuain dínne, gég do-chuaidh tar chrú Rosa; an clú fhuair ní hurusa. Fa bhás Cuinn dreach nar donnadh mór ríoghan as ríoghollamh mór n-oireacht do bhuail bhosa; toigheacht uaidh ní hurusa. Saoradh m'anma d'éis mo bháis go dtí do Pheadur príomhfháidh 's do Mhuire Is don chíoch corcra; ríomh mh'uilcse ní hurusa. Sona sin X An Fearghal C. na cct As fiacha ar neach an ní gheallas; gealladh daingean — dia do bhuaidh! — lámh as treisi ar fhud gach fheadhma, tug meisi d'Ó Eadhra uaim. Do gheallus laoidh 'n-a laoidh cumuinn, craobh do lubhghort leasa Floinn, dom laodh dil, do Chormac Cabha, glanshlat do dhligh ragha Is roinn. Cuige do chomhall mo gheallta, géag thoroidh as truime bláth, fear nar iarr acht a n-ágh urruim, triall lem dhán comuinn tar chách. A theachtoire théid go Cormac, dá chneas lúthmhar lingeas tóir, fear do thabhoigh go hég m'annsa, tabhair an tréd rannsa róinn. Iomdha romham san raon díreach le druing dheaghrann dan dual toil ón trian teas go Cormac Cláire, donnshlat ó Eas Mháighe a-moigh. Beir ón Mhumhain na múr ndaithgheal an drong rann do-rinne mé go bile Gréag tar gach Gaoidhiol; séad fine na n-aoigheadh é. Maith a chumann, caomh a aigneadh, aoibhinn doidse dol 'n-a cheand, fear nar aomh béim ar a bhiodhbhaidh, craobh réidh don fhiodhbhaidh as fhearr. Ní tuirsioch doit dol go Cormac; cuirfidh mo chéili, creid uaim, — laoidh nó duan ní háil a n-aisgidh — ad láimh luach bhur n-aisdir uaidh. Síos go seolchrann sleachta hEadhra ní haithreach dhoit dul ar séad; laoidh riamh ná aonrann a n-aisgidh nír iarr saorbharr gaisgidh Ghréag. Dom chéile ar gcluinsin na rannsa reac uaim ris, Is ní rádh clé, mo bheith a ngioll ag géig Thaoidhean, 's nar thréig sinn ar aoinfhear é. Cóir do ghrádhoigheas géag Mháighe; minic fhuaras san trian tuaidh a ghrádh, a uille ar cúl comhóil, a rún uile, a onóir, uaidh. Gan fháth ní thugus toil doiséin; a ndiaigh na tarbha téid an grádh; fuaras uaidhe a each 's a eirreadh, an chleath nuaidhe neimhmion nár. A-tá sind ar son ar gceannoigh ag Cormac ó chroidhe thé budh buan go héag an toil tuilltir; ó shin as dá mhuindtir mhé. Beith ag Cormac na gcolg ngreanta, gruaidh loinneardha dar las gríos, do neach dom thréad ní toil mheallta, géag ó Thoigh an Teampla thíos. Cormac Ó hEadhra ucht solus, seabhac éachtach na n-each mbras, nír thuill diomdha um dháil a mhaoineadh iomdha idh na n-aoidheadh as. Do lean Máire mhéin na gcraobhsoin, na craobha ór chin ciabh na lúb; meinig ag cách a clú ar cuimhne, as gnáth le crú Suibhne sútt. Na croinn fhíneamhna ór fhás Máire, 'n-a maoinibh ní mór a gcás, do mhéadoigh sí a ccéim re chéile, sí do réir a fréimhe ag fás. Doirseoir Dé ná diultadh mheisi; míorbhul bhuan ar nach bíodh glas síodh biodhbhadh san Róimh do-ríne; ní hiongnadh dóidh fhíre as. Adhbhar bróin a bheith fan gcomhraidh, Conn Aolmhuighe na n-each mbras; ní ghabhadh sin séad ó aoinfhear, géag do chin ó Ghaoidhiol Glas. As fiacha ar neach. XI An Fearghul Céadna cc Grádh mo chroidheisi Cormuc, rí Luighne na leapharghlac, slat chraobhnár d'óigfhiodh na n-Art, mh'aonghrádh dho chóigeadh Connacht. Tugas grádh chon dá cuaini dá ghruaidh ghairthi ghríosnuaidhi, ré lán fa bhfeacthar an fiodh, nó grádh ealtan dá hinbhear. Tugas grádh eoin dá énoibh dá bhais tseada tseingmhéraigh — do mhuin toile a-tám dá thaobh — nó grádh oighi dá hóglaodh. Nír charus é gan fhachoin Ó hEadhra In fhuilt fhionnsgothoigh; tearc a aithghein do chloind Chéin, dá aithribh nír thoill toibhéim. Ní thiocfa ní tháinig riamh, a gcrích Chuinn na gcoll mbairrfhiar, gég tharuidh nar mhuidh mionna, a samhoil d'fhuil Oiliolla. Ar uiread righe ris féin ní chuala a aithghein ainnséin, fonn trághfhoirfe na tTrí bhFear, rí sároighthe na sinnsear. Ó hEadhra Buidhe, bas dil, fáth mo ghráidh dá ghruaidh chrithrigh — bíd do hsíor ag cleith Chabha fíon Is eich Is ealagha. Ar sdéduibh uaisle, ar eallach, gnáth leis dán do dheighceannach, 's fíon do dhaoircheannach mar dhigh, gríobh ó chaoimhtheallach Caisil. Cormac mhac Céin, cúl failgheach, triath éachtach na n-oghoinbhreath dreach craobhghoirthe ar nar chinn lámh, sinn taobhshnoighthe dá thromghrádh. Ar feadh Luighne na learg ndonn, toibhéim uirre ní fhaghann, earla fiar na gcleath gceiníl, neach nach cian ó Chaiteilín. Nír thuill ó ollamhnoibh fheirg; nocha raibhe ó aois óigleinb a n-aghoidh duine le dán, do thabhaigh uile a n-énghrádh. Ceand einigh innsi Logha Mág Aonghusa mh'fhíorchara, líonta a-nú dá thoil a-tám a-tú ar n-am ghoin dá ghéarghrádh. Grádh mo chroidheisi. XII Irial O hUiginn .cc. Ceanglam re chéile, a Chormuic, a bhaisghil réidh ro-ordhruic; riamh, a ghruadh ghlainleaphur ghrinn, buan gach daingneaghadh díthchill. A ríoghfhlaith Thighe In Teampla, ceanglam cunnradh neamhmeallta; bíom ar-aon go hurrlamh air ná haomh acht condramh cosmhail. Re feadh ar mbeatha, a bhas tseang, ar cconnradh ní heacht aithghearr, ceanglam ar-aon leath ar leath, a dhreach shaor neamhghann náireach. Nír mealludh tusa, a ghruaidh ghlan, ag so dhoit do dhíol d'ollamh, deimhin liom nar mealladh mé, sionn ar gceangal re chéile. Budh leat díoghrais mo dhána tar chách, a chruth seangmhálla; a bhruinne seang, ní saoire leam h'uille agas th'iolmhaoine. Ná bíodh, a leomhain Luighne, rún cogair ná comhairle, a-tá dod dheirc romhoill rinn, ar ceilt oroind at indtintt. Mar sin cheangloim mo chondradh riot go daingean deaghurrlamh; buan a chlú dod chéibh ttaissi as tú féin ar bhfiaghnoisi. Am dhiaigh bhudh anáir dh'ollamh an cunnradh do cheanglomar, ag fine Chéin budh cuimhneach, a bhile réidh ríoMhuimhneach. D'éis gach thimchill dá ttug sind idir Alboin Is Éirind béin fad mhíonbhois as mithidh ler ndíoghrais féin fillfithir. A mheic Úna, a ucht solus, gé bheith oirn 'n-a fholtonus leat tol mo chroidhe, a Chormoic, a bhile glan gégorrdhruic. Clár Luighne acht a loighead duit caith Is cosoin, a Chormuic — tuig nach cleathrámh ar chan mé — 's ná han ar leathchlár Luighne. Maicne Chéin toir agas tiar — moluim dhóibh 's ní dímhiadh tú dho thuill mar dhleaghar duit — treabhadh fad chuing, a Chormuic. Fuil ríoChuinn na mbronntadh mbog is fuil Mhodha náir Nuadhad do teilgeadh fa thaobh th'aighthe, a chraobh dheirggeal duphghairthe. Ní fríth dh'easbhoigh Í Eadhra céim do thréidhibh tighearna feidhm nar dearbhudh leath ar leath do dheilbh dh'eangnamh Is d'eineach. Meadh Chormaic a ttráth troda mílidh do chloinn Chearmada, nó mac mearghlan Modha Néid nó eangnamh Logha a leithéid. Ó tá Luighne ar láimh Chormuic fríth lé liaigh a hothorluit, tarrla ar láimh a leadha a luibh, cóir a cneadha do chabhuir. Re mac Céin ceingeoloidh mé chundradh gan chead a sgaoilte; bíodh ar searc rer-oile and, ar n-eachd ó chroidhe ceanglam. Tréighe ríomhná a méin Mháire d'einioch agas d'fhíornáire ar bladh 'n-a huchd do hanadh le lucht ban do bhreathnaghadh. Suas go hinghin Mhaoil Mhuire dá n-áirmhinn go haonduine — a clú a gcuimhne dho cuireadh — crú Suibhne nír sáruigheadh. Do chin Máire ar mhodhaibh ban, céim mall Is beagán briathar fuairsi modha do mhebhuir d'uaisle fhola Is d'airrgheanuibh. A Eoin Baisde, beir mheisi libh fa thásg an tigheissi; badh réigh mh'fhala san tigh thall ribh, a chara, dhá gceanglam. Ceanglam XIII An t-Irial Céadna Ó hUiginn .cc. Creach ag Luighne ó Leith Mhodha cuimhne ar an chreichsi cheana, creach ríogh as mhó ar íbh Modha, rogha a ngníomh dhó fa deara. Creach dh'iath Luighdheach do lámhoigh; Luighne leantar a n-iaroinn, trom an bhreath ar iadh n-Éimhir; déinimh chreach riamh 's dá riaghuil. An bhfuil dídean a ndligheadh ri creich ón mhuighsin Mhumhan? sí dhíonn do bhreith nír beanudh, dleaghar díon ar chreich churadh. Fine Céin an chreach luaidhim, a gcéin ag teacht tar tóruinn; ar luidh d'fhoirind ar aoineing maoidhim d'fhuil Oilill Óluim. Do bhreith Chairthe Is a cluinsin, leibh, a Chaisil, an chreachsin, do chreach do-chí san orsain, an breath chosmhoil í at easbhoigh. Creach ríogh ar chuimhne cluintear, do dhíoth Muimhneach ní moltor, Luighne do-chím gur chiontoigh, tiocfaidh trínn cuimhne ar Chorcaibh. Tóir ó Thráidh Lí 'n-a leanmhoin gurbh áil cóir ón chrích Luighnigh creach shluaigh 's a fios gá foghlaidh connmhoidh Muaidh ó lios Luimnigh. Siad a gcéin d'anmhain uaidhe do ghlanMhogh Néid ní náire; mas sé as toil dar gcloinn Chéinne ní boing bhéime ar mhoigh Mháidhe. Do Chormac dh'aithle a n-umhla, flaithbhile as oirdhearc n-anma, ar ghairm ríogh do fhréimh Eadhra meanma réigh ag síol Sadhbha. Ró teasda ar eachtra uadha dá measdar ní meath dála; sgaoilidh dámh fa iadh Úna, lán súla riamh gá rádha. Ní gan fháth fhuair a n-umhla ó chách a n-uair an fheadhma; leis a mbeirn do bhí a bhiodhbha diongna In ní dh'fheidhm Í Eadhra. Ríoghfhlaith re roinntear maoine dá díothludh ar bhoing mbéime, maith fa roinn acht roinn tíre, flaith fíre dhar ccloinn Chéinne. Ealta hseabhuc dh'fhuil Eadhra cuingidh le mbeantar biodhbha fáth narbh áil síodh na Samhna tarrla dháibh díol a ndiomgha. Cormac re hucht gach aoinfhir fa chonfadh a ngort ghábhaidh dá féin as am dá fhéaghadh, dénadh clann Chéin ar chánoigh. Tadhg mhac Céin re cairt chloidhimh dá sdair as déanta deimhin gur dhearbh sé sén a chinidh; sgél dlighidh é dhá oighir. Lámh tharrla ós fheidhm gach aoinfhir Tadhg a mbeirn nó gur bhuadhaigh; tig le tréan ó iadh n-Éimhir triall dar éiridh séan sluaghaidh. Tadhg ar fhoghoil re n-ógoibh sbairn 'n-a n-aghaidh narbh fhéidir, budh thuaidh ar dtriall an óigir trian cóigidh fhuair ar éigin. Fuair dhá shíol sochor suthoin, foda bríogh a n-a bhreathaibh; tiad ós aird ar dtriall tochoir sochair Thaidhg ar iadh n-Eachaidh. Dual dá shíol cách fa a chomhaidh, gach críoch fa chánaidh cuiridh; mór n-aird do iadh 'n-a aghaidh d'fhaghail Taidhg ar fiadh bhfuinidh. Nír chuir suirghe ar cheand gcumuinn tuir Luighne re léim glaineang, mac Céin 's dá fhiadhach dh'fhearann gealfhonn réidh grianach Gaileang. Gnáth airrghi ríogh 'n-a ríoghfhuil, síol an Taidhgsi 's dá ttréidhibh, maicne fa dhíol do dheoraibh síol leomhain d'aicmi Éimhir. Sé dá mheas le mac Úna meadh chosmhoil mar do-chuala; lorg Taidhg ar ghníomh do-ghébha sgéla ríogh ós aird uadha. Beith dána a deaghbhloidh dlighidh Ó hEadhra tar chách cuiridh, teisd cháigh ós aird do fhoiligh oighir Taidhg re ndáimh nduiligh. Gasroidh órbh anta a n-iorghoil fa Thadhg don mhacraidh Mhuimhnigh; sgéla a theasd libh dhá leanmhain dearbhaidh sibh, a fhleasg Luimnigh. Ró teisde ar ndul a ndaoirsi nach roichid cur red chéimsi, do chlú dá gcora i n-uaisle fuairsi rogha ón chrú Chéinse. Do shirthe ag rochtain rompa, a Osgair Thighe an Teampla, lór uaibh ar chách mar chionnta buain iompa a ttráth na teannta. Toil ag fear linn nach ludha do shreibh mhir fa mhadh Modha sé ón teas n-a thráigh thana Eas Dara ios táin dá thogha. Tug fáidh aithne ar a airghibh, tairthe fa thráidh gach innbhir searg an chuain 's an ghoil gheamhroidh; dearbhaidh soin Muaidh 'n-a minshreibh. An ríoghfhuil ó mhuidh Mhumhan, gá bhfuil ríoghdhacht 'n-a roghar, sealbh In chlú dá druim dleaghar bearar crú Cuinn 'n-a gcomhar. As fiu a ndáilid ó dheaghthoil clú 'n-a gcároid nach cuirthir, téid a mhéin re muir ttorchoir; fuil Dhonnchaidh a gcéill cuirfidh. Cách ag tnúdh le díol dáimhi nír shín a gclú re chéile; téid an clú dháibh a ndaoire daoine láimh ler gcrú Céinne. Fiodh dar lia bile Is barrshlat tearc triath dá ttig a thromlot, muna guais Goill dá n-iomlat, coill fhionnshlat chnuais fa Chormac. Arm cruaidh neimhmeirbh an naomhchroch uaimh Ifrinn nó gur fhírchreach, sleadh do bhí ad chíoch mar chaomhthach; saothruch fríth, a rí, an ríchreach. Creach ag Luighne. XIV An t-Irial Céadna Mhac Aonghusa Í Uiginn .cc. Ag so chugad, a Chormuic, drud le fasgadh fochanbhruit; roimhe ad cheann do-chuaidh meise, bhudh fearr an uair eileisi Asam tuirsioch aniudh. Ag so mhé dhuit, a dhreach ghlan, gabh rinn a-rís mar ollamh lámh a láimh Is cneas re cneas; gan teas ní cóir an cairdeas. Córuide réidhioghadh rind — ní hé a-bháin, a bhas tséghoinn — neach nach ordhruic gan ollamh, a Chormuic, do-chualamar. Gidh maith damhsa, a dhreach mhálla, do bhronnta Is barr th'anára, feirde thú ollamh agoibh, a chnú ollamh fhíorabuigh. A ghnúis ríomhálla, a rosg mall, cubhoigh ribhsi é dh'fhulang dá mbeath ainmhéin at ollamh, a dhreach glainréidh, gan athollamh. Rí Midhe agus Mac Coise — sgél foirfe go bhfiadhnoisi — tiad, a Chormoic, ó chéile, dob ordhruic a n-aimhréighe. Dob é a-rís críoch a gcogoidh a ndíoghrais go ndeachodair Maoil Eachloind ios a ollamh; ní leathroind ar labhromar. Do bhí Fíthiol fada a bhfeirg le Cormac mac Airt airmdheirg; do-ní a mheanma do mheasgadh rí Teamhra do thréigeasdar. Ar an ollamh as sé a bhrígh, do-chuaidh iarruidh ón airdrígh; síodh cheandoigh ór mhaith meanma do cheannoigh flaith finnTeamhra. Giolla Brighde ó Bhaile Í Néill fa fheirg go Cruachoin gclaidhréigh gor bronnadh réir tar riaghoil d'ollamh í Néill Naoighialloigh. Murchadh mac Briain eacht oile 's Mac Liag lán do chorroighe tugsad annsacht darr-oile gan fhallsacht 'n-a n-ionmhoine. Ní bhiam réidh red rosg rionnghlan a gcaidreamh ná a gceiliobhradh go bhfaghthar, a chleath Choradh, breath Chathfaidh ó Chonchobhar. Mar dho-rinne gach rí dhíobh ó a-tá tú ar airrcchibh innríogh, tú dhúinn bhus cuisle chroidhe cuirsi ar gcúl ar gcorroighe. Sé ar ghníomh do chor 'n-a chomhaidh gach rí dhíobh dhá ndubhromar dar leat do fhaomh Ó hEadhra; nír ghlac acht taom tighearna. Ríoghradh Éireann leath ar leath ler gceirdni ag iomchor ainbhreath; gár chóra dháibh iná doit? fam rádha as cóir, a Chormoic. Gabh meisi, a Mhuire, ar hionchuibh, a ghnúis dhiagha deighiomchuir, a chroidhe ar nach feas formod, a chneas lile leabharlag. Ag so chugad. XV An t-Irial Céadna Mac Aonghusa Í Uiginn .cc. Cionnaim a-nois cia ar gcara a n-aimsir na heasbhadha dá mbeath mh'anocoil and each 'n-a hanshocair oram. Cia a-nos ó bhfuighinn an t-each idir chlár Luighne Is Luimneach, ar meas tslóigh Ghaoidhiol Is Ghall acht dóigh a haoinfhear agam. Go dol go síol Néill a-nonn — go dtí Dia dh'fhéachoin oram — bead feasda choidhche dom chois; toirnfe deasga mo dhíomois. Ar n-aonchara a-bháin a-bhus — ní thig duini gan dúthchus — gé leam ríoghradh Teamhra thall Ó hEadhra d'fhíorbhun accam. A Í Eadhra, aigneadh fial, a chroinn do mhórchoill Mhaicniadh, ná diult damh fan méidsi a-mháin, éisdsi agus gabh mo ghearáin. Ní héidir dhúinn dol a bhfad ag so mhé dom chois cugad, a ghnúis tsliommall ghairthi ghlan, fiondam haithne fat ollamh Do-bhér duit díol ar a hson fa molfoid cách do chonnradh; feirdi ar mbreath, a bhoisghil bhuig, nach each a n-aisgidh iarrmoid. Ní hadhnáir dhoidsi, a dhreach sheang, meas féin h'each agus h'inneall; biaidh gan easbhoigh a luach libh an t-eachsoin má luath láidir. Do-bhér uaim ar an eachsoin, ó tá orm d'uireasbhoigh, do bhreith ghealghruadh gan ghoradh, teannluagh a eich dh'adhmholadh. Do-ghéan dán díoghraiseach dhoit; mairfidh so choidhche, a Chormoic, dom chur suas, a chleath Chaisil, each as duas don díoghraissin. Girre ná sin saoghul h'eich buaini an laoidh 's ní mar leithbhreith; cóir iarruidh séad ar a son dá chéad bliaghoin do-bhéradh. Ní móide go mairfeadh heach a gcionn bhliadhna, a bhláth Muimhneach; ós dó a-tám, a ghruadh ghairthi, dán na suadh ní sochaimhthe. Dá dteagmhadh dhí dealg 'n-a cois ar a rioth do dhruim dhíomois creid dúnn, a dhreach mar lile, heach ar ccúl do cuirfidhe. Abuir riom, a rosg nuaidhe, beir an rogha Is robhuaine, each dhuid agus deaghdhán damh; neamhnár do chuid don chondradh. Iomdha uaid go hÉimhear bhFionn do toghadh ar chlú a gcéimionn, dual dh'fhilidh athtogha ort, dlighidh deaghcara dúthracht. Gan dul a gcath dá chionnsa maith cheanchuim each Í Eadhra; fearr dá ghruadh gealmhálla grinn a luagh deaghdhána díchill. Maith an malartach mac Céin; clú ar mhaoinibh — gá mó deighcéim? — do gealladh dá ghnúis corcra, cúis nach mealladh malorta. Inghean Toirrdhealphoigh, taobh slim, bíodh liom ag déanumh díthchill; a taoibh as dolta dhisi mo laoidh mholta mhilisse. Mar sin mhéadoighthear an mhaith impidhe ríoghna ar ríoghfhlaith; ordhruic an dá chéim cheiníl, méin Chormuic ag Caiteilín. Bíoth liom ar leithsgél mo ghníomh Eoin Baisde, bráthair mh'airdríogh; do shíorthogha In eoil 'n-a am Eoin ar bhfíorchara fionnam. Fionnam. XVI Domhnall Óg Mhac Aodha Meic Dhomhnoll Chaim Í Uiginn .cc. Frémh na fíoruaisle fuil Chéin, ní cuid don fhíoruaisle fhuair; cia In fhuil — agus féaghadh féin — ar fhuil Chéin do-bhéarudh buaidh? Geall ó uaisle adhbha hÍr tarrla ar a nduasaibh do dháil; ní bhí acht trom a bhfileadh féin ag ciniodh Chéin ar fonn bhFáil. Láimh re tráigh ar gcor a chuart do-chóidh ar nbloghadh a bhárc; d'uaisle an anma fhuair ós écht do hslécht don uaidh tharrla a ttrácht. Échta ríogh ios ceana cáigh díol a n-éarca dleaghar dhóibh; iomdha biodhbha ag ciniodh Céin, a dtiomna ghéill ighiodh n-óir. Tréd féinniodh dan fuilngeach rí, ní fhuilngid ar n-éirghe laoi do luaighil Í Eadhra é; do bhuaidhir sé a meanma ar mnaoi. Meic ríogh ar a rádha féin ag díol a chána gan chóir; fios fiach í Oirill mar fhuair do-chuaidh triath ós fhoirind óir. Líon troda um Chormac a ccuan nar obtha dh'fhoghluidh re n-ádh, do bhí ar ógaibh na gcleath ccaol saor do thógoibh teach ós trágh. Líon ádha In mhílidh ón Mhuaidh ní bhí a námha dílios dóibh; tír biodhbhudh do chineadh Chéin ag ionnramh ghéill igheadh n-óir. Slat do lubhghort Thealcha Té, mac Úna nach doirbh fa draoi, rí dhar chuibhghe treabh Dhá Thí, ní hí Luighne a mheadh dho mhnaoi. Géill fhoghloidh ag dol 'n-a dháil tar Éirne ag torchor ghleoidh; leabhair fhoirfe chinidh Chéin d'fhilidh géill as coirche ceoil. Líon ádha fa oighir Céin, nach táinig go soighin sídh iomdha deighfhear dornchla óir; deiriodh slóigh tholcha a dtír. Ní fhúigfe fa oirear n-Ír cúirte gan doighir 'n-a dhiaigh; a-táid fiaghain fhoghla ar hféin géill ios fiaghoil Bhanbha Briain. Tug a chrích 's a oighre uadh, ar a dhíoth do-roighne rún; ní hé an síodh uile dho iarr giall ríogh dod ghuidhe ar a ghlún. D'éis a chríche d'fhoghoil uaibh, a dhícheall do chora a gcéill, foigse a shean dod ghabhloibh gaoil do mhaoidh fear adhbhair ar hféin. Fiu a dtarrla do dhochar a ndáimh nach gabhthar a gcomhaidh gcóir; lór féghadh filiodh ar hféin do théghudh géill igheadh n-óir. D'iarroidh fhírshreabh bhfoirfe bhfionn do líon cliachdha um ochtoibh all, buinne caol am bhonnaibh beann, raon 'n-a cheann ón choraidh chrann. Iomdha rí umhal dot fhéin budh díon do thuloigh an Trír; meic ríogh ag luidhe fad láimh, díon cáigh a ngach dhuine dhíbh. Feadh do dhiomdha um n-oirear n-Ír ní loighfeadh a bhfiodhbhaidh féin gérbh fhada fear adhbhair uaibh ar adhbhuidh fhuair nír bhean béim. Bró fhéinniodh narbh obthach n-áigh dá féaghoin nír dholta dhóibh, nír bheag do chor anma ar hféin, ar a son féin tarrla tóir. Omhan do dhonnadh fa dheoigh le bhfoghthar don ollamh uaibh; deargfoidh file agus fuil Chéin a bhfuil do mhéin ghile ad ghruaidh. Uatha ní tigthear le tóir do n-uagha le dtiltear tír; leig dod dheithfir ar fheadh n-áigh, beirthir ar dháil na sleadh sídh. Rí dá ndleaghair inis Ír do bhí a deabhaidh libhse a láimh; do shaoil giall na n-idheadh n-óir gur chóir dhá chineadh fiadh Fáil. A mheic Úna nar ér sgoil, a ndúthchus gé léigthear libh, cuirid sin a míne an mhuir, fir nar chuir fan ríghe ribh. An fhearthoin nach bhfaicthear fóibh do haithneadh ar thealchaibh túir; néll ceatha fan madh ós Mhuaidh do an 'n-a bhuaidh eatha ar úir. Feadh taisdil na sroth mun Sídh ní fhacoigh acht clocha cuaigh; d'éis tiomchoil na learg mun Léim ceard féin ní iomchair a bhfuair. Ioth a dtalamh, teas a ngréin, na tairthe ag meabhsain fan Muaidh; fiu ar chuir dho thoradh a dtír muir mhín do bhlodhadh a bruaigh. Ua Oiliolla In earrla naoi ní soigheaphtha In bhearna a mbí; fear fine dhon fholoidh é sé ag foghoil tighe Dhá Thí. D'éis a bhfoghla ar fionnmhuigh n-Ír gan adhbhar diomgha 'n-a ndeoigh gár bheag dh'ionnramh chean ó gCéin sreabh nach éir tar fiodhradh bhfeoir. Teacht a-niu le comhaidh gcóir fiu a cheart ar tholaigh In Trír; tabhairt theannál tre theagh tTáil náir do leannán na sleadh sídh. Croinn dhírghi — is doighirthe dhe — a sgríbhni ar tholaigh Dá Thí; sleadh chaol ler toghladh In Traoi le saor an chraoi omnadh í. Méin Chormuic 's gach dhuine dhíbh ar thoirbheart ndoiligh do dháil; iomdha orrudh cruidh do chléir d'fhuil Chéin ag donnadh re ndáimh. D'fhonn ágha ar fhéinnidh ó nDuach do éimhidh a chána ar chách; re héara nach bhfuair ó iath do-chuaidh triath ó nÉanna ar áth. Buighne cléire ag dol 'n-a dháil ag cor chuimhghe ar réidhi an raoin; beiridh do sgoil ar chloinn Chéin a-moigh féin nar thoill re a ttaoibh. Ar tteacht roimhe um cholbha cuain a gcoinne Cormuic do-chóidh do mhaoidh bean go raibhe a-réir ag faire ghéill na n-eadh n-óir. Oighre Céin nach donnfa draoi d'éis choimhghe tholchadh Dá Thí nírbh é a thráth dh'Ó Eadhra é sé re gcách san bhearna a mbí. Caor shlóigh nach bhfoghar gan fhíoch, nach taobh comha na gcóig n-iath, laoich dob ordhruic n-anma ar áth, ar sgáth Chormuic tharrla a dtriath. Géill fhaghludh le heighir Céin d'éis a fhaghla um oirear mBriain; iomdha bráighe a mbeirtigh sróill leigtheir le fóir Gháille ón ghliaidh. Síol gCéin as orrdhruic um ól — gá céim don oirbheart nar fhéagh? fir dhan tréidhe dámh do dhíol, ní nár dhá síol féine a bhfrémh. Béin ón ainnirmhín dob áil céim tar Chaiteilín do-chuaidh, suil fhuair file aithne a heoil, neoil ghairthe tre ghile an ghruaidh. Bean don fhréimh Raghollaigh riamh um réir daghollaimh gan díon, gé bheith sí a n-éigion bha n-iarr, nír léigiodh cliar dhí gan díol. Inghean Toirrdhealphaigh, taobh seang, ó a sgoithleaphraibh gach craobh chorr eala neamhdhoirche as bhláith barr, an mhall thláith dhealbhghoirthe dhonn. Bean le bronnadh fhailgheadh n-óir, ler haingheadh goradh a gruaidh a gceand chléire suil do-chóidh, geall ó mhnáibh a fréimhe fuair. Frémh. XVII Diarmoid Dall Mac In Fhir Léighinn .cc. Fada re huaisle cland Chéin; a-táid re hathoidh n-imchéin ag cathochodh thiar Is toir bha sgathachadh bhfial bhFionntoin. Ó dho chuirsead cath Crionna, leomhoin go gcruas gcoimhlionga, laoich fhromhtha ar nar cinneadh cath, nír filliodh orrtha i n-énrath. Gérbh iomdha cath Is cogadh go fóill riamh a rabhadar, croinn ós fheadhoibh tholcha Táil, nír mheabhoidh orrtha i n-éancháil. A-tá cogadh nuaidhe a-niodh ar hsíol gCéin — cóir a mhaoidhiomh — nar iomchrodoir roimhe riamh fiondphobal mhoighe Maicniadh. A gclú gé do-chóidh a bhfad, as sé an cogadh nar chleachtsad, sluadh ogal céillidh connla, cogadh éinfhir ealadhna. Gin go ccoisgeadh clanda Cuind síol gCéin mheic Oilill Óluim, coisgfidh mé iad um aonur, siad re a ré gan robhaodhul. Do cuiriodh oroind, más fhíor, beagán d'fhuighlibh tre fhairbríogh do rádh re caithbhile ó gCéin; aithrighe dhob ál aindséin. Tarrla dhúinn 'n-a dheaghoidh sin bha cheand gcorma uair éigin bha dhán bhadh céillidh gcomhráidh glór bhar éirigh iomorbháidh. Do labhros, gér bhorb an bhreath, mar do bhí mh'indtinn uaibhreach, gan oirrim cháigh dá chéile re coindil Cláir Choirrshléibhe. Fine Chonoill Is cland Néill, tairrngeartoigh Éiriond iaidséin, fir chumoind fa cruaidh gcogoidh, urroim uaim ní fhuarodair. Ní um gabh eagla rompa riamh, síol gConchobhoir, cland Uilliam, ná síol lond toirbheartoch Táil, drong fa hoirbheartach n-iomráidh. Síol na gColla gidh iad and, cland Charrthoigh chríche Frémhann, nó Gearaltoigh grádh gach fhir, deaghaltroimh na ndámh nduillidh. Cath oirbheartoch Aodha Finn do-ghéabhoind uathoibh uirrim, 's ó amhsoibh Éiriond uile, gasruidh mhéirsheang Mhaonmhuighe. Nír éisdios le hÓ nEadhra, bím teand ar gach dtighearna, fear do ghabh le cabhoir gcáigh cor 'n-a aghoidh dob éagcáir. Do-rinde mé Is mac Úna troid dob fhachoin iomthnúdha far éirigh fearg na flatha dar cheard déinimh deaghratha. A-tá sind ó sin a-le a ngoil chogoidh re chéile; biaidh a-rís róinn gan ghábhodh grís as chóir do chombádhadh. Guais as mhó le clandoibh Céin gidh lán Leath Cuinn dá ccaithréim tachor ruind do rígh Luighne; bím fa chuing a ccomuirghe. Beith mar do bhámar roimhe réidh a haithle ar n-oirbheire; mó as fhondmhar In geall do ghlac, fearr an condrodh do Chormac. Muna mhaithe gríobh Gailiong damh a ndearnas d'uraidheall gidh fiu ar n-agra ar Ó nEadhra, ní bhiu ag tagra as tighearna. Dá ndearnoinn, mar nar dleacht damh trom ar oide na n-ándradh bím féin um fhaghail gun fhior, céim 'n-a aghoidh ní héidior. Gus a-niu as tráth dá thuigsin — dá gcreidiodh an Cormoicsin — a thoil gen go dtabhoir dhamh cor um aghoidh ní fhédfadh. Fada. XVIII Madhnus Óg Mhac Aodha Meic Dhomhnoill Chaim Í Uiginn .cc. Beiriodh easaonta d'fhuil Chéin; d'easaonta ní fhuil 'n-a ndiaigh nach bí a ndíon 'n-a bhfoltoibh féin; síol gCéin ní gontoir a ngliaidh. Síol gCéin gan fhaloidh gan fhíoch gá réir nar thabhaigh dá ttriath? díol sein 'n-a ndearna dhá ndíoth do-gheiph síoth Í Eadhra dh'iath. Mór ndaoirchean ndoilidh 'n-a dhiaigh nar saoileadh do shoighin shídh, rí 'n-a cheann gan chabhair hslóigh, tóir as fhearr ler thabhoigh thír. Laoich ag géarughadh chleath gcaol gach treabh fa éanomhan uadh; do-rinne toil na tTrí tTriar an chliar do bhí ag goin a ghruadh. Fiu an aisgidh do chuir le cléir a ghoin a n-aisgidh nach bhfuair, díol a érca dh'ighibh óir do-chóidh dh'fhilidh échta uaidh. D'éis a échta um fhionnmhagh n-Ír dob iomdha déra gá ndáil; cuirid laoich ós línibh cuaigh maoith fa uaigh mhílidh ar mnáibh. Go cneadhoibh ní léigthear liaidh a n-éigean go mbearar buaidh; do dheithfir fheadhma ar fhuil Táil narbh áil goin Í Eadhra dh'uaim. Ní adoimh deaghdhath re ndáimh, ní casmhoil Is Cormac féin; ag so a bhfoil gan adhnadh uaidh, goil a ngruaidh fhoghladh ní éir. Cáin ríogh gach talaimh dhar tháith mar dhíol a sgoltaibh a sgéith; do caoineadh uaidh an t-éacht laoich le bhfuair ghaoith dá chréacht a gcléith. Rí dob eighir ar iath n-Ír 'n-a gheimhil nó gur dhiall dáibh, go díol fhiach a fhileadh féin triath ag féin Lighean a láimh A gcumhoil ó othar fhuair a thochmharc le tuloigh mBriain; beith ba fhleigh an bhrogha ós Bhóinn do fhóir neimh a ghona ón ghliaidh. Mór n-eachtra nach adhbhur rúin ar Chormac fa cheantoibh cáigh sgeoil naoidhi dá gcleith ag cléir go breith ar fhéin Daoile dhóibh. Dob fhiu In cleachtadh faghla fuair nach beantar le hadhbhaidh n-Ír; sirthear le fear ceart í Chéin do bhean chéill do theacht a dtír. D'fhoghoil a gcleachtadh do chuir don eachtra go ttabhair toil; nó gur sireadh triall do thoigh nír loigh riar an fhileadh air. Aoidhe ní fhuidhe 'n-a ndiaigh, na maoine chuirid le cléir; doilidh boing fa dhuais do dháil is guais re ndáimh ar chloinn gCéin. Ná bí feasda dh'adhbhuidh fhuair; do neartsa tharrla ar gach taoibh; do cuireadh fear h'adhbhair uaibh do bhuain chean dá gabhloibh gaoil. Tiltear le neart Inis Ír, as a cheart do dhlighis dóidh; ní bhéarudh sein bhreith le báidh fáidh a-deir do bheith ós Bhóinn. Mór bhfoghluidh 'n-a orroidh uaibh, a Chormaic, le gceangoil tír; tarraidh triath dot fhaloidh n-óir gur thabhoigh chóir ar fhiath n-Ír. Sgeoil t'fhoghla ag gach duine dhíbh ar shuidhe san adhbhaidh fheoir, suan ón bheirn san oidhche ar hféin, a bhfeidhm féin ag coirche cheoil. Goin budh roibheag ar áth n-áidh a hoiread gan táth dá thír, gan tarbha a ngoin t'fhoghluidh dh'uaim, mar soin dar fhuaidh d'adhbhaidh Ír. A nguais t'adhnoidh ní tearc tír, a Chormuic nach cleachtann chlúimh, uaimh hsídh do fholoigh ar hféin ní léir tír ó dhoighir dhúinn. Lucht eolois mar thriallae a ttráigh 'n-a ndeoraibh fa chliathmhadh Céin ag so a bhfoil gan adhnadh uaidh goil a ngruaidh fhaghladh ní éir. Iomdha airrghe foghla fúibh, a Chormuic ler toibhgheadh thír, ní leigeadh daoibh h'aphra dh'uaim na saoir do fhuaidh adhbha Ír. Roinn choinnmhe ar thobroibh ós thráigh dot obair, a oighre Céin; iongnadh le mílidh airm óir, gairm óil bha fhírshreibh ar h'fhéin. Dóibh ar-aon as ionann méin, a ngaol ris an sriobhmhall sídh cosmhail í ret ealta shlóigh, ní bhí Bóinn re teachta a dtír. Cleachtthor an t-éagnuch ar h'fhéin, gach énshruth a n-easbhoigh lúidh; maoidhidh fear tar aisgidh n-óir an tsreabh fóibh d'fhaigsin a húir. Gan chomhlot oirir dhar fhuaidh do Chormuc as soighin sídh; srotha tiorma ag triall ó thráigh do bháidh do dhiomdha ar fhiadh n-Ír. Tar fionnshruth feacthar a mbarr do cleachtadh na bhfiodhbhadh pfionn; ar ndol tre chíghibh cíogh gcorr braon trom 'n-a línibh ós lionn. Faoidh bhionnshruth a ccomhar chiuil le foghar iongnadh gach eoin geall re haisgidh na sreabh sídh, fear lín ag claisdin a gceoil. Maoir thobhaigh ar hsealbha a hsean d'Ó Eadhra nach cogoil crodh, aithreach ar fhiar d'fhéigibh feadh; rian na sreabh ní héidir dh'or. Siad ar ceilt um oirear n-Ír na hoirimh ar mbreith a mbuaidh; nuall treaphthoigh ag cosg a gceoil, eoin n-a ttosd ós thealchaibh tuair. Caithfid dola a n-aisgidh uaidh na srotha a ngaisdibh ag gréin, ar áitibh sreabh achaidh Ír fear lín do dhathoigh a dhéoir. Croinn toraidh an mhuighe ós Mhuaidh do chobhair mar chuirid súil, ní dhligh guidhe re cloinn Chéin, coill nach éir a huille dh'úir. Do íoc mar soin comhlot cáigh ag sgoil ar Cormac do-chóidh; gonoidh file grian In ghruaidh tar bhuaidh ngliadh na hidhe óir. Mall ghabhoid bha échtmhuigh Ír, ní sgaroid re sgéloibh cuain, ealbha i ngach éineing dá fhéin béim Í Eadhra ar Éirintt d'uaim. Inghean Toirrdhealphaigh triall mall a riar do oirbheartoigh fhonn; as a fíonfhuil a-tá a teann, geall mhná re ríoghoin ní ronn. Le mbí orra d'ainbhreith dhruagh cairdi do dhola ar a ndíol d'fhuil Raghollaigh nír chleacht cliar, tearc riamh acht daghurroidh díobh. Cliar nuaidhe do dhéine a duas ní théighfe a gruaidhe mar ghrís; sgol ar Caitilín ní cás fás daighceiníl gá bladh bhíos. Beir. XIX An Fear Céadna .cc. Ná bíodh athtuirsi ar fhuil Chéin go brách ná braithtear iaidséin na laochraidhe dhar chóir cion; maothchroidhe dhóibh ní dlighthior. Ná bíodh orrtha, aithnim díobh, ró athtoirsi nó iomshníomh, ar gcuimhne ar a ndeacroibh dáibh, tre bheartoibh duilghe an domhnáin. Dámadh hé bhudh fhachoin dáibh dúthchus a n-aithreadh d'fhágbháil, laoich ghoimheamhla ar nar ghnáth béim, nírbh fháth doimheanma dhóibhséin. Ní cás dóibh dol ó a ndúthaigh; dénoid dál In mhurrdhúchoin, laoich as rodhocra a rinn áidh, re linn anshocra dh'fhadháil. Murrdhúchoin an mhara gloin, bí faoilidh fead an gheamhroidh; fraoch doininne a gcás ní chuir go fás shoininde samhroidh. Mar mheasas cabhair chuga re dteacht síne samhrada, ar bheochroidhe 's ar mhéid mir téid a eolchoire aignitth Cuid oile dá airrghibh soin, bí fós ar feadh an tsamhraidh doimheanma do ghnáth dhá ghoin, do sgáth ghoimheamhla an gheamhroidh. Do mhac Céin as samhoil soin, én ceannsa In chroidhe shuilbhir, críoch d'athardha fan seang sriobh, um cheann atharrdha a aithriotth. Do fuilngeadh leis — lór do phéin — ainbhreath chniochtGhall chláir riNéill mun gcrích gcoirmthe do fhóir Art a ndóith go bhfoighthe furtacht. Le Cormac do cuirthi a mbríogh a bhfaghbhadh d'urchra Is d'imshníomh, an faghlaidh far mhín an mhuir, ag anmhoin le sín samhroidh. Do caitheadh re ciniodh Céin an geimhreadh uathmhar aigmhéil; 'gearr uainn an téarma tuirsi ní huair dhéanmha doghuilsi.' Rug orra adhbhur meadhra, tréigthe dóibh an doimheanma, laoich nach doimheallta ag díon chruidh, an tsíon tsoineannta hsamhruidh. Ag so a-rís a n-a riocht féin, móide as ionghotha iaidséin, bha bhile suaimhneach Sionna fine uaibhreach Oiliolla. Dá bhríogh sin nar dhénta dháibh run a n-athtuirsi dh'admháil, roshlóigh gan fhear a n-obtha, ar feadh anhsóigh iasachda. Ní fhuair riamh Gaoidhiol ná Gall — córoide anbhuain d'fhulang — fachoin roimheadhra um ráth Breadh nach fáth doimheanma a dheireadh. Gá beag sin dá chor a gcéill? meadhair Ghall um ghort ríNéill téid dáibh ar neamhghlóir a-niodh; as seanmhóir dar cóir creidiomh. Do bhídis féin riamh roimhe, fian Ghall um ghort Laoghaire, críoch armruadh na sídheas sean, ag dímheas glanshluadh Ghaoidheal. Na breatha do-bheirdis Goill ar Ghaoidhiolaibh chláir Chriomhthoinn, faolchoin ris a dteith gach tonn, dá breith ar laochroidh Lonnantt. Cóir a fhala ar oighir Céin mar táid Goill na ngníomh n-aigmhéil, méinni saoirfhear far cóir Colt, ó fhóir Ghaoidhiol a nguasacht. Ceilt diomgha, taibhgheoir toile, inghreim sreibhi siobhloighe, teagar gach tíre a mbearna, dreagon sídhe seinEamhna. Ná braithtear maoith 'n-a meanmain, inghean taoibhgheal Toirrdhealphoigh, an ghég chruithgheal nar char locht; ní gar nach bhfoighthear furtocht. Cosg fuatha, fadógh goimhe, díochor sriobh, súr iorghoile, dídean cean téchtmhagh tTeamhra, bean échtmhar nach infheadhma. XX Maol Muire Ón Cháinte .cc. Dia do chongnamh le Cormuc, fear nach clos do chogarlot, gég do shlógh mhearrdha Mhumhan, sógh meanma do mhédughadh. Dóchoide deighrí nimhe do chungnamh ler gceinnphile neamhthoil Dé nach dearnadh leis sé gur dearbhudh 'n-a dhíoghrais. Ó aois naoighean gus a-nois dé thárroigh tréan a dhúthchois, grás Dé dá choimhghe ar cheanoibh, sé don Choimdhe ag creideamhoin. Mac mheic Oilill nar char crodh, creideamh dhó dho Dhia athor damhna a luaidh tar chaomhchloinn cCéin, na saorchroinn nar thuair toibhéim. Ós do Dhia tárruigh treisi codhnach an chláir Luighneise, tréigion Dé dhó ní dlighthir, an té as mhó as a muinighthir. Tuigthe (dh'airghibh oighre) Chéin go dtarrla Dia dá dheighréir; rath Dé do dheaghbhronnadh dhó 's nír neamhphronnadh é uadha. An flaitheas fhuair Ó hEadhra — do chách ní cúis dhoimheanma — a huchd chodhnoigh cláir nimhe foghnaidh dháibh mar dheirbhfhine. Gé a-tá ar breith dh'oighre Úna cur as dá aos iomthnúdha, go mbeid soin Is sé dh'éantoil acht toil Dé ní dingéntoir. Tig ann d'airrgheanoibh flatha nach díoghoil a dheacracha le féin gcrannruaidh cláir Luighne d'anbhuain cháigh dho chomairghe Mar tá cuingidh chláir Shligigh ionmholta as a fhoighidin clú ar thoirbheartoibh do thoill sin tar chloinn oirbheartoigh Éimhir. Tuilltear leis a láibh feadhma — gen gur thréidhe tighearna — clú teagmhála fa chlár Cuinn lámh eadrána gach anbhfaintt. Gé bheith dóith gá dénamh dhe fa chuid don chríchsi Luighne nírbh iongnudh dá chéibh gcladhoigh fionnmhagh Céin fa a chomhadhoibh. Mar dhírgheas claon na córa an macsa mheic Onóra, do roimhéadoigh fiar na bhfeadh coimhédoigh giall na nGaoidheal. Do laghdoigh sé na sreapha, do mhéadoigh na maighreadha, do-ní mionshrotha don mhuir rí Fionnlocha dá fhéaghoin. Ní hiad a-mháin do mhédoigh, tairthe an talmhan troimthrédoigh, do-ní an flaith gá mbí ar mbunadh gach ní maith do mhédughadh. Cóir do Dhia gan chor 'n-a cheann bha bheagán d'aoibhneas Éireand; sduagh fhionnardghlan ó thigh Tháil nír dhligh ionnarbadh dh'fhagháil. Mac Úna nar eitigh fhear, dóchoide Dia dá dhídean nar thúir sé fholoidh dh'fhadháil; omhan gan é dh'ionggabháil. As sé as aonghuth dhá fholt slim, rath Dé nach cóir dho choigill; riar sgol dá aithle aigi toil an chaithmhe as córuide. Dia do. XXI An Fear Céadna .cc. Mithidh déanamh cuairte ag Cormac cuingidh Luighne na learg mín, crann ós fhiodhbhaidh d'fhine Eadhra, bile dh'iobhraibh Teamhra In Trír. Seachna codhnaigh chinidh Mhodha meisdi an tí re dteagfodh sé; dóith as fhearr ní fhuidhi aoinfhear, ceann uidhe na n-aoidhiodh é. Fad na treimhsi a-tú 'n-a fhéagmhois, éanbhrath céile chríche Fáil, lór do thúr fhaludh dom aithghein, tamhan a húir thairthigh Tháil. Ní hurusa dh'éis a chleachtaidh a gcéin uaidh go n-anfadh fear, bile coirmthe mórchlann Modha, lóchrand oidhche bhrodha Breadh. Deacroide dhuinn déanamh thairis, tearc a chomhmaith dho chleacht sinn, meic ríogh nach cuirthear re chéimibh do shíol cruithgheal Éimhir Fhinn. Gé a-tá mé re hathoigh d'aimsir a n-éagmhois Cormuic mheic Céin, a ghrádh um chridhe do caomhnadh, an bile nár saorghlan séimh. Dob fhiu ar ndúthchos re dhreich maorrdha, mac mheic Oilill airgeas tír, gan bheith do shíor uaidh ag anmhoin an ghríobh ón Mhuaidh mhallghloin mhín. Tuigeadh féin an fáth fa bhfoilim feadh treimhsi gan triall dá fhios, ar mbuain ó chomhghar a chéile, gruadh donnghlan as séimhi slios. Ní thréigfinn ar adhbhur oile earrla clannúr dan cóir toil, beantor sind le sluaghoibh Danar gur uamhan linn aghoidh air. Do-chuala gur cuireadh eision d'imlibh corra críche a shean — gá ní bhudh doilghe do dhéinimh? — rí Luighne nar éimhigh fhear. Dá bhrídh so do seachnadh linne leannán éigeas innsi hÍr; go mbiadh dar n-égnuch dob easbhuch ciabh na ngéagbhoth seasmhoch sídh. Ó a-táid Gaoidhil do ghuth éinfhir ag athchor Ghall nguirt na bhFionn, 's na slóigh ó lios Eamhna d'fhéagsoin, d'fhios Í Eadhra as éasgaidh ind. Dóibh a-rís ní racha Cormac céim do dhruim a dhúthchois féin, fian Ghall 'n-a aghaidh fa aonchuing, croinn toraidh do chaomhchloinn Chéin. Dá dtí dhínne dol In uairse fa iath Muaidhe na madh nglan, fonn maoithréidh as uaine oirir, aoinchéim uaidhe as doilidh dhamh. Dá roisiom a radharc Cormuic clódh uaidhe ní fhéadfa sind, fear as treisi ar ghníomhradh glaisreann seisi síodhbhrudh bhfairseang bhfionn. Leomhan éachtach d'fhíonfhuil Mhodha, múr doileagtha as daingni rún, fear as roiréidh bha riar bhfileadh, ciabh chloidhshéimh na n-igheadh n-úr. A aircctheoir cniochtGhall, cosg a bhfoghla, feithmheoir baoghoil Bhanbha Cuinn, caor bhuaidh ar chéimibh a gcathaibh, féinnidh go ngruaidh ndathaigh nduinn. Fear as mhaorrdha a measg a theaghlaigh, triath Luighne re lingthear sluadh, béim foladh ó aon ní foghar, raghaidh saor ó ghorudh gruadh. Ar chaoineas, ar chomhrádh dtaighiuir, tearc aoinfhear a aithghein sin; dá mhéad dáileas um cheann gcomhráidh fearr áineas an donnbháin dil A ua Oilill mhóir mheic Mhadhnois, méad h'anma ní hiongnadh dhuid 's a dtig uadha thríbh do thonnoibh, a mhír chruadha an bhronnuidh bhuig. Más cúis mhórrtha dod mhac samhla seachna béime, a bhruinne seang, 's gan teacht re haoinfhear bha bhfuighthe, tearc Gaoidhiol badh cuirthe ad cheann. Fuarois céile as chosmhoil doitsi díth maoine ní mhothuigh sí; cóir teacht le a tréidhibh a-nalloin searc gach éinfhir annaimh í. Dual do bhanua Briain mheic Eoghain éigsi Banbha do bheith lé; tarrla ar gach taobh d'fhíonnchloinn Fhearghna craobh do ríoghchoill Teamhra Té. Mithidh déanamh. XXII Do Cormac Mhac Céin Ó hEadhra Gabh mo chosaoid, a Chormuic, a ua na ríogh ro-orrdhruic, a shlat amra do chlár Chéin, a lámh tarrla gan toibhéim. Dom chosaoid dá-ríribh ribh táinicc meisi ar cuairt chugaibh, a bheangáin do chineadh Chuirc, a leannáin fhileadh n-orrdhuirc. Tugsad uaisle cláir Chonnla cúl rinn In t-aois ealodhna; a chaor bhuaidh ar chách a gcath in tráth nó In uair dá égnach. Clann nDálaigh Is daghfhuil Néill do-chuadar uile dh'éinmhéin, a ghéag nach bhfaghair folamh, a n-aghaidh na healadhan. A thriath laochraidhi Luighni, doid as cóir ar ccobhairni, a shlat théagair ón Mháidh mhoill ní cóir gan fhéagain oroinn. A shlat réidh ó Luimneach Luirc, a bhile do lár lubhghuirt, a ré lán In taoibh thalloin, ní dán daoibh do dhearphamoir. Cuimhneach uaisli chloinne Céin, a lámh nach toilleann toibhéim; cuimhneach tú do mhuigh Mhodha, ní fhoil red chlú comhrogha. A dearmad nír mhéaduigh mé an ingheansoin Maoil Mhuire; éasga glan finntighe Floinn, gabh a himpidhi oroinn. Gabh mo chosaoid Isam sgítheach aniu a nGleann Fhiadha a mBaoidhiollchaibh. Ag sin doid a Chormuic Í Eadhra ogus sgoth leis ód chaomh ód charoid Tuathal O hUigintt, & ní fheadar cia do-ríne an dán beagsa ro sgríobhus daoibhsi go fóill. XXIII Tuathol O hUiginn .cc. Díoghruis chomainn ar Chormac, earrla fiar na bhfochanshlat, re a dhreich náir dtroighfhearrdha dtais budh báidh doidheaghla ar ndíoghrais. A dhíoghrais do dhruim thoile ceanglais a hucht ionmhoine; re a bhais gcorrshaoir ndéadla nduinn, 's an chomaoin chéadna ceangluim. Briocht seirce as iomthnúdh dh'ainnribh 'n-a ghruaidh línigh leaphairghil, 's re gcuirthear teannál fam thoil ó leannán chruithgheal Chlároigh. Fáth ar gcumoinn re a chúl bhfann — ní thigim ní thig thoram — dob é ar gcédannsa a ghruaidh gheal; ní fhédabhsa uaidh m'aigneadh. Dá mbeith gan adhbhar oile agam dh'fhadógh m'ionmhoine, d'fhine Gaoidhil bhrogha Breadh rogha gach aoinfhir eisean. Mar so charoid a chiabh lag, buidhne neimhneacha námhad, 's ní ró ceana é acht omhan; sé fa-deara a dheonaghudh. Do ghuais reann a rinn feadhma, d'iolfhaobhraibh lann loinnearrdha, mór n-uair as taibhgheoir toili fuair d'aimhdheoin an ionmhoine. Do thabhoigh Cormac mhac Céin ar foghloidhibh fuinn tsaoirNéill barr ionmhoine nach iarr sin a ngrian iorghoile Is éigin. Más ar tharbha téid an grádh ar mhuirn nó ar chion nó ar chomhrádh, filidh cláir naomhthabhuig Néill, is cóir aoncharuid eiséin. no ar teasdaibh nó ar tréidhibh ríogh nó ar díochor uilc nó ainbhfíor nó ar cléir nduasoirrdhreic do dhíol — as céim uasoilmheic airdríogh — nó ar bhriathraibh tearca tromdha, nó ar mhaith nó ar mhéd mbaromhla, nó ar buaidh ndealbha mar dhleaghar, fuair Ó hEadhra a uaisleaghadh, nó ar clú nó ar uaisle a fhola a-táid cách dhá chomhthogha, nó ar chor gcliachdha um chrích a shean nar iartha a díth do dhéineamh, ionann charoid a chruth nár an chaor charud nó an compán, nó mná seangleabhra gruadh nglan, nó sluadh feidhmfhearrdha foghludh. Caroimse ar an ngcor ccéadna mar chách a chruth fíréanda, ua saoirÉimhir dá bhfhiar fiodh, aoinfhéinnidh gliadh na nGaoidhiol. Luach ar n-annsa dh'Ó Eadhra fríth uaidh dh'aoibhneas oireaghdha; díol luaidh an bronnadh do-bheir nach fuair ollamh a aithghein. Muna cumhachta cloch mbuadh nó ilcheol n-iomdha n-ionnfhuar tar shlógh mBanbha na dtreabh dtais ceadh as damhna don díoghrais. Díoghrais. XXIV Fearghal Mhac An Bhaird Do-Roighne An Dánso ar cclos Í Eadhra .i. Cormac Mhac Céin do bheith tinn Fáth cumhadh ag crích Luighne an ghuais fuair, fáth rodhoilghe; do bhí ag tuar dérchumhadh dhí, néllphudhar mo-nuar uaisdi. Ógbhadh Luighne lán do ghoimh tre ghuais bháis bhiodhbhadh Forbhuir, lán an deorchuire ó Dhún Cuirc; as túr eolchuire d'aghaint. Guais bháis do bheith ar Chormac mhac Céin barr na mbogroshlat tuar mímheanma druim ar dhruim do chloinn ríEadhra ó Fhréamhuinn. Bheith lán do ghuasacht ma a ghoimh fiu an chomaoin do chur orthoibh, clanna úirEadhra ó iath Bhreadh fan fiar clúimhearla coillteadh. Tre lár sluaigh ar son na nGréag meinic do cuireadh croimshdéad uile tar a sursainn siar le hursoinn muidhe Maicniadh. Ag díon a oighreachda ar oil meinic do dhearg a ndebhthoibh lann chruaidh as goirméidiodh glas; fuair doirbhéigion fan dúthchas. Tadhg Buidhe le mbiathtaoi broin an tan do thuit a bhráthair, planda saor dóidleabhar dil dob óigleanabh craobh Chaisil. Iar tTadhg mBuidhe barr Clochair do shuidh síol cCuinn Chéadchathaigh a ccleathLuidhne na ccuach tte na creachbhuidhne ó bhruach Búille. D'éis Taidhg Bhuidhe do bhuain de is sé trá a ttús a aoise, an bheochnú ar n-a crádh d'íbh Cuinn tár a fheolchrú nír fhuluing. Tug ann sin ar sén uaire d'fhóiridhin a anbhuaine ruaga leabhra do chrú Chuinn Ó hEadhra an chnú ós chrobhuing. D'eagla Í Eadhra na n-arm nocht an uairsi a n-íochdar Connacht ní bhíodh creach achd creach fa choill, 's ní bhíodh each acht 'n-a hughoim. Ní bhíodh colg acht ar colbha, ní bhíodh fós fiu an énomhna tiar tre chliathghaoith cláir na bhFionn gan láimh triathlaoich 'n-a thimchioll. Ní bhíodh mér achd mér ar sleidh, ní bhíodh ard gan fhear bhfeithimh thiar do sgáth a ghníomh ngoile 's ní bhíodh áth gan fhoroire. Ní bhíodh lúireach achd lán d'fhuil, ní bhíodh bearn acht bearn ghábhaidh, is ní bhíodh teach acht teach nocht, creach ní bhíodh acht dá bhárdocht. Treall dó mar so ag biathadh badhbh, agus ag corcradh catharm, 's ag síorchogadh fa sógh fhliuch, 's ag ól fhíorthobar n-uaignioch. Do bhean Cormac — céim sochair — as láimh shíl Chuinn Chédchathaigh — cóir a chor a ccuimhne dhi — Luighne ar an ccor ad-chluinti. Críoch Luighne na linntiodh ngeal nó gur chosain ar éigean fleasg Lí nír chagoil a chorp; dí do adoimh a annsocht. Dámadh baoghlach dá bharr nocht nírbh iongnadh d'éis a ndubhort bheith do shíor tuirsioch dá thréd; do bhíodh coisfhliuch dá ccoimhéd. Dlighidh Luighne na learg bhfionn tre a ndearna dhí do dhíchioll guidhe le Cormac Cearmna, donnshlat muighe mínLeamhna. Dlighimsi féin tar gach fear guidhe le Cormac cneisgheal, searc druadhollamh na nduan mbinn, tre bhfuaramar uadh d'uirrim. Dlighim guidhe le géig Rois dá dhuais dána tre dhíoghrois 's run Is fíon damhsa do dháil is díor an annsa d'admh áil. Síol Eadhra nar éar duine 's iad riamh ó ré an chéadduine — ní dóigh achd as deimhin linn — 'n-a róimh einigh a nÉirinn. Cormac mhac Céin cleath Eachtgha ag ionghaire a oighreachta, re a dheabhaidh do ba díor sgáth, do bhíodh 'n-a dheaghaidh deargáth. Cnuas a láimhe a láthair gliadh, Mág Aonghusa na n-óirsgiath, nír shaor ceann Bladhma ar an mbás; do dhearg a arm ar éachtáth. Mac Í Ruairc nar char conách, Conn a n-uaidh 'n-a aonarán ní beag do chrádh tinn mar tá lámh nachar fhill ó eachtáth. Nír char eachradha ná ór, Peadar do fhuilngeadh annró, ná cuach ailtgheal go bhfuair bás, ní fhuair flaitheas le fuarfháth. Fáth. XXV Maol Muire Ó hUiginn .cc. D'Oilill Mhac Cormuic Óig Malairt chrotha ar chrích Luighne; do-chuaidh uaithe ar éaccuimhne a hanchruth ó 'né go 'niodh; do sgé a n-amhlach a hinnriomh. Do theilg dhí a deilbh mbrónaidh, do dhiult dá dúil n-ochónaidh, do reac uaidh a dreich ndubhaidh, do theith gruaim ón ghealtulaigh. Deallradh corcra chnoc nuaidhe, briocht seirce síoth bhféaruaine, meas órdhuighe re a ccrom coill, is coll chnóbhuidhe i ccrobhuing. Duille glasa ag gormadh fiodh, caora donna a ndath doiriodh, tír fholtsholuis na n-eas nocht, boltonuis leas Is lubhghort. T'aire riot, a ráith Ghráinne, cuir fad ochtaibh úráille ba ccaoir ndeirg ndoinnfhéoir ndathaidh fan leirg moingréoidh minsgathaidh. Coimhéid coimheid, a mhadh Marr, nimh fhormuid d'inghreim t'fhearainn; ná faiceadh fear iomthnúidh ibh, a bhean an fhionnchúil fhailghigh. Déana an ccéadna, a chríoch Ceara; cuir fad chéibh coillgheala, a bhean na mbláth n-iongnadh n-úr, sgáth dod ionnramh ar iomthnúdh A-tá timcholl do thaobh nglan briocht gach sgéimhe dod sgiamhadh, do bhrotha loinneardha lil, sgotha doinndealbhdha druimnibh. Barr comhchorcra ciomhas learg, gile choille craobh ndoinndearg, srotha meadha Is foighreadh fair doinnbhleadh na meala muchaidh. Do breithfidhe, a bhean sgiamhach, ar nochtadh t'fholt n-óirsgiamhach, go mbí, a dhealbhdha ghéigil ghrinn, meanma éigin fat inntinn. Ciodh nach náireach dod chéibh ccais sgeith antola agus álghais tar an ccuid oile dh'iadh mBreadh, mian do thoile nó an dtuigthear? Tuigim, tuigim, a ndearnais, a chríoch an fhuinn oirearghlais, tar magh Meadhbha an bhrogha binn, meanma do thola tuigim. Do-chuala thusa, a ghnúis gheal, Oilill Ó hEadhra d'fhilleadh is do dhreach gheal dh'innioll ort, a bhean na n-innioll n-éattrocht. As dó tuguis trillsi sreath ar t cholbhudh do chiabh ffáinneach, a ráth na n-aoillearg n-amhra, fan bhláth ccaoindearg ccorcardha. Dámadh sochar a rádh ruibh as náireach dod chéibh ccochluidh bheith ag síorfhosgladh chíogh ccorr do ghríobh fhíorrosglan eachtronn. An cleas céadna cian ó shin, do nocht tusa, a threabh Thailtigh; do riuga slóigh Shléibhe Muire an glóir fa n-éir h'ionmhuine. Do bhádhais dá bhliaghain déag an uairsi ag flaith na bhfinnghéag, 's do bheith ní as sia toil ar toil gidh toil le Dia bhur ndeadhail. Nó an measfá, a shuirgheach shaor, go roichfeá muirnn don mhacaomh as na hiomráitibh fhuair sibh fa sduaigh n-iomráitigh n-Imligh? Fuarais uime an Fionn físeach; náire, a mheirdreach mhailíseach, gidh daithbhéasa as dú dod chruth, an t-aithghléasa 'nú as nárach. Bíodh nach náireach red dhreich nduinn bheith baoth fad chéile cumuinn, do sduaigh chúilte na ccladh ttais nocha múinte an tol thugais. An tráth do thaisbéain tusa don Oilill Ó Eadhrasa, a ainnir nar aomh acht leis, sgainnir dá thaobh do thuillis. Gur nocht tusa roimhe a-rís le meirdreachas le mailís adhbhar gotha dod ghruaigh ghloin, a stuidh an chrotha chonchoir. Ar céill, ar cruth, ar iongnamh, ar airghibh th'iath n-inniolghlan, do-bhér Philis d'ainm oraibh, a phailm mhilis mhiodhamhail. Ag so an éainbhean dob fhearr toil dá fear féin ar feadh domhuin, 's as tú a-bháin, a bhean Cheara, fat fhear lenb áil t'ailgheana. Ar Philis aithréasad sgéal: tug Demophon, prionnsa Aitéan, tonna tol dá taobhréidh ttais d'aoinmhéin ria ndul 'n-a díoghrais. Searc a croidhe mur an ccéadna tug sí don donn dreichdhéadla; grádh a meanma — mór an cion, clódh a dealbha iar a dhéiniomh. Seal mur sin dósan Is di 's iad i cconchlonn a chéile go rug umhlucht ó a iath féin ar thriath ughnocht na n-Aithéin. Do ghléas rí na rosg mbarrghlan cabhlach luchtmhar longadhbhal ler thriall an sliomfholtach séimh go fiadh iongontach Aitéin. Nach beith sé acht mís a-muigh do gheall don ainnir ionmhuin; mo-nuar nír choimhlíon ar chan, as truagh doighníomh re dhéanamh. Do bhíodh a súil leis gach lá an t-am tairsi gur théarná; ní bhíodh ar aire a gruadh nglan acht faire chuan Is caladh. Tuitidh sisi i seirg ndubhaidh, i tteinniss 's a ttromchubhaidh sduaigh na ndonnlámh ttirmgheal ttais, lomnán d'imneadh Is d'achais. Do-chuaidh ass re crádh croidhe, do ghabh d'uch Is d'eolchuire; do bhí an mheirbh i mian ceasa 's a pian ag deilbh dhoilgheasa. Táinic d'fheartoibh Dé na ndúl a corpán criadh do chlaochlúdh, crann lomáin go ndearnadh de don leannglan bhfolláin bhfinnse. Tig Demophon — olc an t-am — dá éisse le sluagh n-éttrom tar mhuir ri géigneadhaigh ngil go tuir ttréidshleamhain tTraisigh. Iar ttocht dó ós chionn an chrainn, do ling crobhuing chaoin bhalsaim, as cíoghuibh a cceas a-mach, tre ríoghain na ccleas ccruthach. Tig as na craobhoibh céadna duille gorm — gníomh uaithbhéalda! lingidh doinnghreas caol ccorcra tre ghoirmeas craobh ccorcordha. Do dhoirt sé déara millse do bhláth craobh a croicinnse, 's do chéibh na ccladh mbraointe mbán d'fhaoilte da cur ria a compán. 'S é ua n-Oilill an fearsa; 's í críoch Ceara an ainnearsa, ler sgeth doirneimh ccaoimh ccorcra do chraoibh móirShléibh Mhucholta. Do phós tusa ar ttosach ruibh na trí Luighne, a fhlaith Conghair, mun ttolaigh saoir ttaoibhfhinn ttais; dob aoibhinn daoibh 'n-a díoghrais. Táinic treimhse 'n-a dheaghaidh umhlocht ort ón ccinneamhain, ón ríoghdhacht saoir ngéigil nglain gurbh éigin daoibh bhur ndeaghail. Dod easbhaidh gur éag sisi — créd sin fearacht Filisse — le maothbhrón a magh ndoireach do ghabh claochlódh comhoidheach. Iar bhfilleadh duit 'n-a dhiaigh so, a Dhemophon cláir Cheara, do cheil sí a héccruth ort, ní bhí ag éagnach ar th' amharc. A ndíl na tola tug dhaoibh fuirighsi feasda, a mhacaoibh, mar luach 'n-a daighmhéin disi an tuath lainréidh Luighnisi. Fuiridh aici, oir dhisi, má tá an t-anam intisi; beir meas ar a méin mbádhaigh, téigh sé cneas do chompánaigh. Leag do chíos, cuir do chánaigh, bóruimhe n-uill n-éadálaigh mun ttír mbratghlain ngléishlim ngloin; glantar géibhinn red ghiallaibh. Don chuid eile d'iath Banbha dealuigh uile th'athardha, a fhlaith fial ó iathmhoigh Bhreagh, ná fiafruigh triall 'n-a thimcheall. I ccrích Éirionn an fheoir bhuig ná lean acht lorg an charbaid do thír athardha budh-éin, a chathardha shídh shoiléir. Ná hiarr roinn ar fhréimh Éimhir, Dál cCais, síol cCuirc ccaithréimigh sluagh na síodh ccorrbhroghach ccuir, ná ar síol ccomhraghach Carrthaigh. Ná leig dhíot ar Chaisiol Chuirc trácht Muaighe an inbhir orrdhuirc, ná Eas Dara an ghoirmfhéoir ghlais ar ana dhoinnréoidh Durlais. Ná leig dhíot ar Dhún na Sgiath, ar chuid ranna ó fhréimh bhfinnChliach, fad do bhuinn d'fhearann Acla, ná seanfhonn fuinn Fiogharta. Ná tréig coidhche, crosaim ort, do chuid féin i ccrích Connacht, a bhreac Eithne go moing mheir, ná roinn do leithe i Laighneibh. Bíodh go ndleaghair dod dreich ndil roinn d'fhagháil ó fhuil n-Éimhir, ag so an roinn as dísle dhuit don tírse Chuinn Is Cormuic. Le deich ccéad bliadhain go beacht a-tá sí agaibh d'oighreacht, luach t'fhola ó chath Crionna, a fhlath fhola an Oiliolla. A chosc 's a choimhdheargadh gleoidh, a chúis iomluit an ai-eoir, a tháth síodh, a chonmháil cheall, dá spíon orghráin na n-airdreann. A dhíon cléire, a chuing crábhaidh, a cheann an uird iollánaigh, a mheabhoir gá mbí a bun, a leabhoir na ttrí tteangan. A fhuaradh ar theas ttreasa, a theas ar fhuacht bhfuairthreasa, a dhál dá ndéntar turadh, a lámh éachtmhar easumhal. Malairt Fad ghrádhsa don dúin deighshíl ná bíodh éad ar Eibhilín, a ua na ríogh ngéagghlan gan gheis ná bíodh éadmhar let Fhileis. Ó thug mé malairt uirthe, sdíomh na ccamóg ccochluichthe, ó as í mo sheisi a n-iath Airt ní bhiath meisi dá malairt. Malairt. XXVI Páttruig Óg Mac An Bhaird .cc. do Ruaidhrí Ó Eadhra Mhac Cormuic Óig Mheic Cormuic Mheic Céin Clú gach fheadhma ar fhuil Chéin, a-tá ortha i n-iath n-imchéin, cinn tsluaigh ó eachtra nar fhan, 's cruaigh gach gleacra dá ngoradh. Ag imbeirt beartán mbaoghuil gnáth iad idir iolfhaobhraibh tar roineart lámh Is laoch lonn gan a ccládh re fraoch forlann. Ríoghradh nar aomh a n-obadh, fuair foighreadh a ccruadhchogadh, na sailghe ar nar sraoineadh le a ndaingne re a ndíosgaoileadh. Aontroigh nír cuireadh ar gcúl don ógbhaidh dob fhearr furtún 's nír thearc a mbuaigh gan bhuige le neart sluaigh ná sochruide. A mbuaigh ní rugadh a-riamh ógbhadh réidh na ruag n-imchian le sluagh mórdhálach ar muigh fa chuan comhdhálach Cobhthuigh. Ac gleic ar ghalaibh aoinfhir a ccosg ar n-a ccomhmaoidhimh, a maoidhiomh as meabhair liom, le haoinfhear d'fhearaibh Éirionn. A-tá orthaibh ceann 'n-a cceann séala ar a cclú go coitcheann, na sluaigh ler snadhmadh an t-ágh, a mbuaidh adhbhal ar iomrádh. Clú einigh agus eangnaimh ortha agus clú i ccaithbhearnaibh na slata fa cruaidh i ccath an bhuaidh aca gan fholach. Na laithe fa lugha a neart 's a saoilfidhe iadsan d'imtheacht don droing ógnáir gidh sia sin Dia dá ttógbhail do thairngir. Do fhaguibh éigsi innsi Fáil a tteisd a maitheas re a mórdháil, an fhian armghlan ó Bhóinn Bhreadh glóir as adhbhal re n-áireamh. Aicme Eadhra na n-arm nglas, ó sloinntear an séimh solus, leomhain taisdil Bhanbha Breagh gabhla gaisgidh na nGaoidheal. Do mhac Cormuic nach claon cuing 's dó do labhras a labhruim, tug briocht seirce 'n-a ghnúis ghloin cúis nach ceilte do chliaroibh. Giodh fáth tnúith togha dealbha, tug Dia dá dhreich loineardha deilbh aobhdha gheanamhail ghrinn mhaordha ffearamhail inghill. Ruaidhrí laoch an aignidh fhéil i n-aonchúis nar thuill toibhéim, féinnidh armghlan gaoth glantais, laoch nach adhbhar iongantais. Óg ghuthaibh sgagtha na sgol fuair sé eolas na n-ughdor; do mheabhruigh go snasta sin as leabhruibh gasda an ghaisgidh. Do bhí seal ag Ionghus Óg i síth mhaisigh na míonrod; cuingidh bean nach cleasach cuing seal go feasach ag foghluim. Fuair eolas séimhidhe seal ó Bhoghmhuin buime am ghaisgeadh, mhílidh díon ar dhiombuaidh 's ar dhacraibh 's a síoth fhionfhuar Abhartoigh. A Sídh Aodha ós Éirne brais i cceardcha cliste an chumais fuair liamhadh Is gaibhneacht glan glainshliocht gan fhiaradh orthaibh. A tréighe luith Is lámhaigh 's a ilcheasa Iollánuigh lann chruaidh fíorchabhair ar bhfuinn a síothbhroghaibh fuair foghluim. Nós a chinidh leis leantair le deighgníomh 's le deighbheartoibh; mór ffear 'n-a cceann le comhaidh, nírbh fhearr seal a síothbhroghaibh. Dá ttuguinn geall na nGaoidheal dá uaisle ó iul seanlaoidheadh, gnúis nár nar donnadh le droing, re rádh ollamh do fhéadfuinn. Iomdha rí roimhe san raon uadh go hÉimhear neamhchlaon, croinn chumhra na cceann tais, dob fhearr umhla don eaglais. Leantar leis lorg a athar ar ghaisdeadhaibh gleothachar, an séimh gan doghra a ndocraibh, 's a mhéin thromgha thábhochtuigh. Téid le n-a béasaibh bunaidh, aicme Chéin chomhramhaigh, croinn réidhe na cnuas nar chas ar fhéile ar chruas ar cheannas. Ua hÍ Fhlaithbheartaigh gan cheist, deaghua í Chéin re caoimhtheist, tarbh tána ar nar ceileadh cion, do-gheibheadh cána coguidh. Bradán Sligigh na sruth ffann, maighre Easa dá Éagann, eo Muaidhe an tiomratha te, Guaire fionnLocha Finne. Fear cosnumha clú gach uair, an t-Iollánach re hiolbhuaigh fos flatha, féile gan on, tréighe an ratha dá rochtain. Mac Máire nach cleasach cuing dá dháimh as díon ar dhoghruing le neart gan tár gan time le ceart 's le fál fírinne. Óg a aois, arsaidh a fhos, cliste i cclaidheadh a chomas, díochur forlann an soirbh sáimh, doirbh a chomhlann i ccomhdháil. Sás na cléire do chealgadh le áinios gan imdheargadh, féinnidh séimh as bheobhras bladh le céill Is le heolas ughdar. A-tá orrtha ó am go ham clú cinidh Is clú comhlann, gan shéana ar a neart a-nú séala ceart ar a chéadchlúClú XXVII Maol Muire O hUiginn .cc. Inghean tSearluis nach claon cuing Brighid iathghlan inghill dá haobhacht nochar bhean béim, bean gan aonlocht i n-aoinchéim. Deallramh seirce 'n-a haghaidh óig, gnúis áluinn nar thuill conspóid, bean shéimhidhe ghrinn ghasda chéillidhe bhinn bhéalbhlasda. Gliocas tábhocht Is tromdhacht, féile mhór Is measardhocht, gan tnúth ná caidreamh re col fa rún 'n-a haigneadh uasal. Fuil Bhúrcach ní cóir a ceilt a-tá innte go hoirdheirc, treoin rer ffearr a cclú do chur, fa teann ar brú gach bearnadh. Síol cCunchabhair fa a corp slim, móide a hurruim go hinghill 'n-a cneas úr go cinnte ceart; a lúdh innte dá huaisleacht. Ní huaisle an fíon iná a fuil banua Í Ruairc bhuig bhronntaigh, deaghua Í Néill 's Í Bhriain Bhreagh gan bhéim gan chiaidh 'n-a caidreamh. Ciall agus fos Is féile innte ó dúthchus deaghfhréimhe; do tógbhadh le cách i ccion, bláth na n-ógbhan an inghion. Inghean XXVIII Tadhg Dall Ó hUiginn .cc. do Bhrian Mhac Céin Mheic Oilill Mheic Mhadhnuis Mheic Ruaidhrí Mheic Sheaáin (agus do) Dhomhnall Mhac Taidhg Bhuidhe Mheic Céin Mheic Oilill Mheic Mhadhnois Í Eadhra atuirse d'éigsibh Éireann buain na gceannsa dá gcorpaibh cheannsa chumhachtoigh. (a) chinn daonnachtoigh Domhnoill teasgadh bhur gcorp, a dhá cheand, ní measdur re holc Éireand. Easgur (a t)táthaoi as truagh leam, a chúpla sochruidh saoircheann, bhur n-aighthe dho nach dóidh a n-aithne (dh'). beoil chorcra do chlaochlóidh cruth éadrochta na rosg málla na ngruadh ngeal; truagh a ndála fa dheireadh. (Ní fhagh)ann duine ar domhan, do mhnaoi ná dh'fhior ealadhan — dál as iongnadh don dá fhear — rádh na bhfionnbhan 's na bhfileadh. Brian mhac Céin far chorrach tonn, mac a dhearbhráthar Domhnall, diombáidh mar táid re treimhsi leannain an fhóid Fhéilimse. (A) mbeith mar táid, truagh an cor, do fágbhadh iad 'n-a n-aonar, cinn fa daoinidhe don dreim (do) shaoirfhine fhinn Oilill. cruth a bhfaghthaoi don druing mhíolla mhalachnaoi, fir nar chodoil cneas re cneas ag sin agoibh a n-uaigneas. (Fáth) atuirsi dhíbh Is dúinn do-ghébhtha, a fhir an iomthnúidh, (anuain) a n-aisgidh a-niodh, (anuaill) ghaisgidh na nGaoidhiol. a énghrádh mh'anma, nír chóir dhon aois ealadhna, 's nír chóir d'ógmhnáibh Insi Modh sibhsi dh'fhágbháil at énor. (sin) riamh roimhe (mar so) a n-ait dá huaignighe sibh a anam dá hanma (ar aghall) fhir ealadhna. A chinn Bhriain, a bhláth Luighne, a chinn dédla ar nDomhnoillne, gur dalladh cruth bhur dhá gcneas uch dob annamh a n-uaigneas Marthoin ler séan, as sé a hsuim, dot éis choidhche, a chinn Domhnuill, a chinn Bhriain gan charthoin gcruidh, marthoin ad dhiaigh ler ndúthuigh. (Truagh) leam olcas bhur n-iomchuir, cinn dob uaisle dh'Éirionnchaibh, sibh ar dhá chuailli do chor; mo thruaighe ag sin an saoghal. Fa meinig riamh roimhe sin na cinn do-chiu ar na cuaillibh, cinn ler imthigh fódmhagh Floinn, ar righthibh ógbhan n-áloinn. A dhá cheannsa ós mo chionn, nír nár le hurmhór Éirionn bheith ós chách dhaoibhsi bhur ndís faoibhsi go bráth dhá mbeimís. Sibhse do chor ós cionn cháigh, a chind Bhriain — dia do dhiombáidh — nír nár libh gus an lá a-niodh; 's ní mar tá sibh do saoiliodh. A chinn Domhnoill díochra an crádh sibh ós chomhair do chompán do theasgadh le cách, a chinn; go bráth budh easgar dh'Éirind. (Ní shaoilf)eadh duine ar domhan sibh bhur ndís do dhonaghadh, a chinn Bhriain, a chneas mar chailc, gan ghliaidh gan treas do thabhairt. sibh do bhás onórach éigin, a ghlac nach dúnta um cheann gcruidh, a chúpla ceann ó chianoibh. eagh gidh mór an crádh ler gcineadh, an tréad ó thiormtholaigh Tháil éag nar iomchubhaigh dh'fhagháil. Do crochadh sibh a Sligioch, a rún faoilidh foighideach, nír bheag (do bhreith) a bheith a ndán, a Dhomhnaill. A mheic Thaidhg — gá truaidhe dál! — an ceannsa a n-aisgidh dh'fhadháil samhail a seanróimh (chláir) Milltear a measg do charud tú, a Bhriain, a bhas thanabhog, sgél (tinn ler) muir a seanGhaillimh fhinn uasoil. Éinneach a-bháin dod bhuain dínn gan imreasoin gan eisídh gan léim foda is béim Uch as truagh nach tarrla sibh a meadhón t'arm Is t'éidigh, a cheann síthealta ó Mhuaidh mhoill, uair do dhícheannta, a Dhomhnoill. Uch as truagh nach tarrla dhoid bheith, a Bhriain, ad bheirt chomhruig, a ghnúis ghlan bhog is ilmhillte Truagh nach iad Gaoidhil Is Goill rug oruibh ar áth comhloind, a chúpla sénta suil fríth bhur n-échta a n-aisgidh. Na cinnse do-chiu ar h'aghaidh, a chompánoigh charthanoigh, dul dá gciorrbhadh (gan chlódh) uilc dob iongnadh mór an mhalairt. Anba In t-olc dhóibh fa-deara nar fhéd fear a bhfaigseana buain a gceann ó n-a gcolloibh, saor an dream a-dubhromair. Doilidh leam, doilidh dhamhsa, bheith 'n-a ndiaigh san domhansa, cinn édrochta dar (fhill) cind mo chédlochta comainn. Rugsad mo chiall 's mo chuimhne, rugsad mh'aithne Is mh'fhorfhuighle, rugsad dá dtrian m'aisdir uam; a bhfaisgin riamh as rothruagh. Truagh mo dháil re deich laithibh XXIX An Tadhg Dall Ó hUiginn Cédna do Sheaán Bhuidhe Mhac Eoghoin Í Eadhra Anos bhréagnoighthear Bricne, síol gCuirc na gcolg n-innilte; an dream dhar (comhfhaire) Corc do mheall comhnoidhe Connachd. Comhnoidhe chríche Meidhbhe gan dol éisde ar imirghe do chan Bricne gidh bé leis; ní hé gur thigthe thaireis. Do Thadhg mhac Céin na dtreas dte olc do-chuaidh ar chan Bricne, an buachoil do bhaoi ar Mhumhain fa Chruachoin Aoi ar n-anamhoin. (Do ansad fa) chlannoibh Cuinn sliocht Céin mheic Oilill Óluim, an duine a ndiaigh ar-oile, ó ghliaidh Mhuighe Muchroimhe. (Anoise bhus) aithreach dháibh, na slóigh ó Chorcoigh cladhbháin, bha shíol gCuinn fhionnMhuighe hAoi do dhruim fhionghuile énlaoi. Beag dteasda gaoil dá ghoire tre shíol gCuinn Chláir Iughoine 's mar tharrla do chaomhchoill Chéin na saorchroind abhla ó éinfhréimh. (Moch) do thairg airdrí Aine dol ós cionn gach combáidhe re fréimh (ghléighealdha ghloin Chuinn) doimh na réidhealbha ó Fréamhainn. Rug Oilill an fhuilt sgathoigh Sadhbh inghean Chuinn Chéadchathoigh nír fhéad mis mór an céadadhbhur Rug Sadhbh (shámh) ó Mhuidh Mháidhe — maith an cédthús combáidhe — ocht maca do hsaorchloinn hséimh, 's ocht slata ó aonchroind iadséin Ó hsoin allé 'n-a gcloinn Chuinn a-táid sliocht Oilill Óluim gég don fpailm ghobhlánaigh ghil ó Shaidhbh hsoghrádhuigh (hsoilbhir) (Ar) Art mhac Cuinn na gcorn bhfiar fógrais Mac Con mac Maicniadh, sgath na ríoghraidhi (roimhe), cath míonmhuidhe Muchroimhe. (Ocht meic) Saidhbhe — 's as sé a shuim — tiaghoid cland Oilill Óluim san ghleic acht (gan) dhainimh dol a n-aighidh mheic a máthar. (Do thuit) timchiol Airt Aoinfhir seacht meic Oilill fhorbhfaoilidh le Lughaidh a ló In chatha; nír phudhair dhó a dheacracha. (Ní dheachadar) 'n-a dhiaigh sin clanna Cuinn ná Airt Aoinfhir fan gcrích dtoinnghil bhféaraigh bhfinn gan fhéaghain d'oighribh Oilill. (Ann sin) do chosoin Cormac ar neimh arm dhá othorlot — sgél innreactha — a gcath Chrionna sgath fhinnshleachta Oiliolla. Tadhg mhac Céin an chrotha naoi tug seacht gcatha dh'fheidhm énlaoi, féinnidh Sionna leo ar n-a lot, a ngleo Chrionda fa Chormac. as nach raibhe cath Crionna cath Muchroimhe laoich na mbrudh slaitshleamhain slim (nach an) d'aicmeadhaibh Oilill. (Ar dteachta do) mhuigh Mhumhan do bhí an aicme ag átughadh, na curuidh as clann do Chian, in rann do Mhumhain Mhaicniadh. (Do-chua)dar clanna Céin — móide as iontaobha iaidséin torruchtain do thír a sean — Connachtaigh díbh ar ndéineamh. (Gidh) nach ionand aicme Chuinn Oilill Óluim ar ghaol ar chombáidh chogoidh 's gach taom forráin fuarodair. uirrdheirc eile ag síol Oilill d'áiridhe, slógh Uisnigh an fhuind sgathoigh Chuinn Chédchathoigh. éinfheacht ar foghoil re ordnadh chlann gConchobhuir na trí Luighne a moidh Mheadhbha buighne re hucht a gcean drong mhór do Ghalloibh Gaoidhiol an tóir ar tteagmháil orra, (ní dóidh) eadráin eatorra. gér lia an laochroidh allmharrdha re síol gCuinn re clandoibh Céin ar Ghalloibh nar thuill toibhéim. (sé féin) Ó hEadhra do-rinde sé geall 'n-a ghoin ní fearr an té le dtorchoir. laithibh comhloinn ag iomchur an anbhforloind; mór do bhuing dhíonn dar ndaoinibh síol gCuind ós dá chomhmaoidhibh. as doidhíola dháibh seacht meic Oiliolla dh'fhágbháil ar gclódh dhá n-eangnamh uile ar seanMhagh mór Muchroimhe. riamh roimhe foraois Droma Damhghoire nó an lá a Moigh chaillréidh Chrionda le fuil airmghéir Oiliolla. (aidh) siad ó so a-mach bás chodhnoigh chloinne Lughdhach slat doishníomha acht ar díol dámh; ní gníomh soidhíola Sea-án. (Nachar) (lleadar) clann Chéin re síol gCuirc na gcolg soilléir do fholuigh ég Í Eadhra; omhain tréad gan tighearna. (ein dhúinn) bhudh doilghe fuarudh ar sluagh seanLuighne ég uile dh'ég an aoinfhir (oile) dh'ég ní hionmhaoidhimh. (Doiligh leam) ar n-ég éinfhir roighni sleachta seinÉimhir a seacht dtroighibh don talamh, beart doilidh re a deonaghadh. (Athtuirse) bhan Is bhrughadh fáth eolchoire ollamhan bás Í ríghEadhra ó Ráth Breadh, budh fáth mímheanma Míleadh. Lán do laochoibh lán do sgoil do bhí Luighni an lá torchoir críoch tonnbhán lomnán d'ól Is d'aonoighibh. Gan ghníomh greadh gan ghorudh reann, gan cheol gan imeirt fhithcheall, beag do saoiliodh síol Sadhbha gan díol d'aoinfhear ealadhna. Tiad a ngníomhartha goili leis on uaidnibh iorghoile; téid leis Ó n-Eadhra d'oighidh a méid mheanma ó a macroidhibh. An díobh féin a bhfacaidh sinn do hsochroide um shíol Oilill, nó an díbh na mná nó an mhacruidh do-chínn lá 'n-a longphortoibh! Beag as aithnidh dh'fhearoibh Fáil dá mbíodh a mbruighin tSea-áin acht cath saorLuighne síl gCéin gér líon aonbhruighne iadséin. A Luighnibh na learg síthe do bhíodh cóir gach coigcríche; do thaibhgheadar ar chách a gcor gnáth an t-airleagadh d'fhaomhadh. Na breatha do-bheirdis sin gasraidh Luighne lá éigin orra a-rís as-dteagh tugadh; ceadh acht fís a bhfacodar? Tugsad cách cúl do threabhadh ó chnuas na bhfiodh bhfailtleabhar, tír na bhfinntreabh dtéiglidh dte, 's ó éignibh linntiodh Luighne. Rug leis an lá do imthigh iasg an tráchta tirimghil bláth na gcleath ngoirthe do mheath foithne 'n-a (bhfarradh) Gan ioth ag teacht a talamh gan theas gréine ag gabhlaghadh (meabhsain) sriobh d'aithle Í Eadhra gan tairthe a bhfiodh fíneamhna. Anois XXX Diarmoid Mac An Bhacoigh Í Chlumhain .cc. do Ruaidhrí Mhac Seaáin Bhuidhe Mheic Thaidhg Mheic Fearghoil Mhóir Mheic Domhnoill Cléirigh Mheic Airt Na Gcapull Mheic Diarmuda Riabhaigh Mheic Aodha (Í Eadhra) Bráidhe ón éigsi a n-Eas Dara na héigsi ag meas ó Mhodha; a-tá uainn a n-Eas Dara (ra)gha In tsluaigh theas re a dtogha. Fear féin ag togha a thighe, Eas Dara mo léim loighe; mo thriall do bhí ar mo bhaile do bhí ar mh'aire riamh roimhe Cána ó gCéin go fear bhForbhair as céim budh mheadh dá mheanmoin; ar seacht dtroighibh do thalmhoin reacht anmhoin d'oighir Fhearghoil. Fuarus ón rígh seal sochair an feadh do bhí 'n-a bheathoigh; laoch a n-éag é gan fhachoin, rachoidh mé ar n-eg í Eachaidh. Mo dhearc ní dhuin a comhla re dteacht dúinn nocha dearna; ní tráth d'uaill é dom abhra tarrla mé ar uaigh Í Eadhra Leath a bhfuair mé dhá mheadhair ar uaigh í Chéin ní cumhain — iongna a coimhge ('s sé) ar samhail — gabhuidh mé cairde ón chumhaidh. Gnaoi dhá bhás biaidh ar bhuannoibh gan chás 'n-a dhiaigh a ndeoroibh; créad um nar chuir ar dhaoinibh, caoinidh muir ég í Eoghain. Do ló an fhearta ní hanta, ar marthoin gá mó fiorta, ón aird thuaigh le sín sneachta ealta an chuain a dtír tiocfa. Críoch nuaidhmhín nach dubh droighean do Ruaidhrí tug a torudh; as fiodh réidh (go mbior) bhileadh cineadh Céin ó fhior Aghar. Coill dá bhás biaidh gan bhlodhadh gach bláth 'n-a dhiaigh ar ndubhadh gidh é tug an fiodh folamh (rug) a thorudh dh'fhior Uladh. Rí Luighne na land dtana ní ham dhá chuimhni cheana; gan ar súil re síol Modha dola (in síodh dúinn) fa-deara ('S é) Ruaidhrí rug do roghain, rug a bhuainlí do bhrudhoigh; do bhí a ndán, a Dhé, ar ndeaghoil beanaidh sé clár dhom chumhoigh Leac Ruaidhrí an feadh nach bhfuarus ar fhuairlí ar ndearc do dhíolus; rug mé ar a uaigh eolus hseolus uaim, a Dhé, ar ndíomus. (An déar le) fear ar bhfeithmhe ar lén ceadh ar nach cuirfe; folchoidh uir thríbh a tairthe aithne an tsíl fuinn ní fuighthe. (An) ghean feasda ní fuighthe ó theasda fear ar bhfeithmhe; folchthar ar uair ar n-aithne aighthe shluaigh onchon Eithne. Biaidh ón thí theasda ar n-éinrí gach mí feasda 'n-a fuairmhí; cland Chéin mar bhudh chlann d'énmhnaoi go ham énlaoi ag réir Ruaidhrí. Bliaghain mharbhtha (ua n-) Eoghain a hamhghar go buan béruidh; tug sí gan chás a gcliaroibh ní bliaghoin ghrás í ar fhéghoin. Fáth neamháidh ar chách cuiridh mac Sea-áin tráth a thoruidh; cuan Innse tre fhear bhFeimhin (deimhin) teagh Innsi ó fhoghail. Críoch Luighne ar n-ég Í Eadhra, a Choimdhe, créd a chomhdha? ar dteacht ón ádh dh'fhéin Andla tarrla clár Céin gan chomhla. (acht) gan fhál iompa ag dáimh gan toisg 'n-a dteandta; ní fhuair file riamh rompa brondta cliar Thighe an Theampla. (Is é ar n-áireamh as) neamhnár gan mhé ag áiriomh a fheilghníomh; flaith Luain Is ind gan iomrádh iomlán lind uadha ar n-imshníomh. XXXI Tomás Ó hUiginn .cc. d'Oilill M(h)ac Cormuic Óig M(h)eic Cormuic M(h)eic Céin. Damh féin do choigleas Oilill, gá bhfios nach oirchill mhaoine? ní theagbhann cnuic ná sléibhte dá chéile Is teagmhuid daoine. Giodh táid an t-ord dá bhfuilim, mar do-chluinim, dá chaitheamh, cia a-deir nach meisi as bhuaine? geal gach nuaidhe nach bhfaicthear. Ní léire luas ná moille, fáth mo thoile gan choimhling; níor chuireas cúl re a chleachtadh ar son gur sheachnas Oilill. Dá mbeind re críonnacht éda damh féin ag déanamh ciste uaisle éirghe ná leagadh fo dheireadh sheasfas mise. Io xmb 1653 An seanfhocal ní fédthar do bheith brégach an tansa; do-chí súil ní nach sillionn más fíor grinnioll na hannsa. Mac Cormuic aigneadh aireach — fear le taithmheach an fhíorrath — a beith agam ná ceileadh; as gnáth deireadh ag díoghruis. Ag saoithibh dealbhtha ar n-oige gé tá 'n-a choigle an tráthsa a leigean dóibh as ionmhall acht go ndiongnann sealbh sásadh. Más oircheas an cion táirthear ar dhán nó ar áineas bhfáthrúin dúinn ní féidir gan dortadh éigin nochtadh don nádúir. Oirill Ó hEaghra ar shaoidheacht breo re sgaoileadh na bhfoichleas ar gus ar aipcheacht seanta; dual gach ealta mar oiltear. A cceann gach oirbheirt iomláin tús m'iomráidh do-bhér dósan mar aon Is sgaith ar cceirde; feirrde gach maith a móradh. Ar fhéile, ar iocht, ar eangnamh, ar rath dearbhtha gan bhaoghal, tuigidh Oirill an uairse gur buaine bladh ná saoghal. Ní beag nod do na heolchaibh; más deoraidh mé coimhling; giodh eadh mh'annsa ní haisling as damh féin chaiglim Oilill. Damh féin. XXXII Fhearghol Mhór Mhac Domhnoill Chléirigh Mheic Airt Na gCapoll Comhla ratha run Fearghoil; rún ratha rún an Luighnigh, sreabha cróigh ó fheirg Fhearghoil re seamroibh sróill deirg druimnigh Budh coimseoir ar bhuaidh Bhanbha a doirseoir a n-uair fhoghla, comhla re rún ríogh Teamhra, síol Eadhra ar cúl na comhla. Dún nach dúintear re comhloidh an múr fa múintear mearghroidh; tomhus mhúir Fhinn a n-Almhoin a ngabhloibh dhúin fhind Fhearghoil. Mac Domhnoill ó fhiadh Adhar mar Chian ar chomhroinn churadh; soillse soir go slógh Laighean smól bhaileadh ar mhoidh Mhumhan. Fuair a fhoireann fa inbhear, fuair a bhfuair Oilill d'eangnamh; cearchoill shuain a dtigh thalmhan fa dhigh mhallbhan fuair Fearghal. A shlóigh throma ó Thráigh mBaile sluaidh orra ag dáil a ndighe; fear rabhaidh dhóibh gach duine Danair mhuidhe móir Mhidhe. Muir Ghréag do bhean ar bhiodhbhuigh 's gan fhear Grég ar an gormmuir; cách san Luan ní bhía ar bhearnoigh ó shluadh Fhearghoil dia Domhnoigh. Lór dá bhrath a ghlún gléigheal gach cath 'n-a mhúr dá mhaoidheamh, cuach óir fa dhigh ag dáileamh ag áireamh shlóigh ghil Ghaoidheal. An rí aonar a n-iomghoin baoghal dá mbí ar an mbearnuigh; fosdoigh sin aga a fhoghloidh idh shlabhruidh fhada Fhearghoil. Flaith Breagh go mbí 'n-a leagbhrudh bean mhaitlh do-chí 'n-a codludh; d'aithle shlóigh Chua do chaidreamh aigniodh nua don bhróin bheagbhan. Marcoch mór mhoidhe Cliodhna sróll roimhe ar glaclach gallgha; ar son Fhearghoil Í Eadhra crodh Eamhna a dTeamhroigh tarrla. Ba seach bhíos rath Is ríghe cíos na gcath ag cath Bhuille; teisd a chion tar cheann dáimhe fa fháinne ó fhior sheang Shúire. Mac Éadaoine ó hSúir hsiobhloigh ní cédaoidhe um Búill bhaillghill; clocha a bais fhearta Fhearghoil bearnoidh ealta ar Ghlais Ghainmhigh. Doirr an fhir tug a thagha, do roinn sin Is rug rogha; giolla séimh a sídh Dumha Mumha hsíl gCéin a chomha. Tug romhainn caithréim Conghoil, rug glainchéim Conaill Chearnoigh, tug a chreach ar cionn tsamhraidh faghlaidh a dteach fhiond Fhearghoil. Gaoi ag mac deaghlámhach Domhnoill ar ghabhlánoibh ghlac mbairrshlim giolla geal donn a Duibhlinn, far thuirrling tonn mhear mhaillbhinn. Teithmhi siar ó bharr Beirbhe, feithmhe Gall um fhiadh n-Aidhne; téid Fearghal do lár Luighne lán bruighne um ghealmhagh nGaillmhe. Ag só a rádh re rígh Mumhan: lámh re tír dhó fa dheireadh, dol ód chion, a fhir Adhar, anadh dh'fhior a dtigh theineadh. Fíon ón Mháidh aoibhinn easmhoill ad laoidhing láimh re Glaislinn; da bhrudh chorr ós linn luschoirr, long n-a hursoinn fhinn fhairsing. Goill libh at aighidh dh'iomghoin, Laighin libh agas Luighnigh; Goill thall at iath, a Fhearghoil, a leanmhain Ghall Chliach cuimhnigh. Ar lámhachadh lann gclochdhonn, ar sárachadh Ghall nguthmhall, a glún cuire tre a chathbharr fachlann úr bhuidhe bhuncham. Sgiath go n-ór ndluigh a ndeabhaidh ar thriath mhór mhuighe Fuinidh, gidh bé a-nocht do-ní dh'fhadhail lochd faluidh dhá mbí a mbruighin. Biaidh a shíoth mar ghréin gheimhridh ót fhíoch ag béin re bearnaidh; mar shruth gan tocht a dtalmhoin guth faghloidh ort, a Fhearghoil. Slógh dathta fa chleith Chliodhna lón reimhe aca dh'ealbha fiadhach shléibhe buig Banbha cuid fhaghla fhéine Í Eadhra. Feadha croidhearga ós cheochuan, sreabha soineannda a síothúdh, braon trom dhá chor um Chruachán do nuathál adh gcorr gcíochúr Nús dearg a cíghibh cédagh, drúcht do línibh learg ndíggeal, grian ar cul na gcoll ngéiggeal, éidiodh chlúmh ndonn dá ndídion. Fál gég gan unacht iompa le lubhghort séd fa sompla, fiodh claon um Theach an Teampla, deargcna cleath go caol gcolptha. Guais d'fhionnmhoine Ghall nglúnghlan barr fiodhbhaidhe go fíorbhun; doinne ar cúl na gcoll mbáingheal ó shúdh áirneadh gcorr ccíorrdhubh. Mionn ríogh go dáimh fa dhoinnmhiodh, fíon fionn dáibh ar n-a dhearbhadh; a chroinn mheala Is Muaidh mhallghlan adhbhur meadha fuair Fearghal. Flaith Macha ag léim a loingidh ar léim an chatha cinnidh; sagh an laoich a loing ceandoigh dá sgaoith bheannduibh luim lingidh. Rí gealMhacha a múr mhallbhan, súdh ceannbhracha 's dá choinnmheadh; ceannchaidh bean 'n-a fhonn d'Fhearghal treabhradh geal donn um dhoinnmhiodh. A dtimchiol chuirn mheic Mhorna cuirn Cheit fa chuirm Í Eadhra; Aifreann luath do bharr Banbha a n-am fhadhla a mbruach Bhearbha. Ó Céin um Chruachoin gcloidhmhigh fa réim Thuathoil a dTeamhraigh; sluadh an ríogh go lind Luimnigh Muimhnigh fa fhíon fionn Fearghoil. An fear eile as é an t-aoinfhear 's ní hé fear Éithne ó aomhadh troid ag rígh ir rí Taoighean aoinfhear dhíbh do bhí a mbaoghal. Seol ós luing acht dia Domhnaigh ar tuinn ní bhia gá bhiodhbhoidh; uaigneas a dtoigh fhinn Fhearghoil ó leanmhoin doimh hsing hsiobhloigh. Dá dheigheach bhreagh bhróiggeal cleath Eamhna Is sé san éigean féachfaidh craobh Dhor a dhídean tor díggeal d'aol dá éideagh. Ní fhuair tóir acht tóir chabhloigh, ní luaidh cóir re cóir Luighnigh; ríoghna troma dh'fhios Fhearghoil leanmhoin orra ó lios Luimnigh. Ó a chíos a mbliadhna ar Bhreadhoibh cíos Iarla bhíos go brughaidh; rachoidh sí cró tar comhaidh ní fhoghoin dó an ní a-nuroidh. Rag créachdthaobh a gceann coirrshleagh, éntaom as fhearr dhon eangnamh, leath dhó dho bhuaibh a bhiodhbhudh; iongnudh nach mó fuair Fearghal. Gasroidh mhór mhílidh Coruinn ag síneadh re slógh Cumhoill; léir sin ar síoth 's ar soininn fíoch ar fhoirind fhir Umhoill. Le heachroidhibh fhuinn Fhorbhair go luing leanfoidhir faghloidh; eathar seang fada Fearghoil leanmhoin aga ar cheand gcabhloigh. Le Fearghal a n-uaimh fholaidh do dearbhudh cruaidh a chloidhimh; fear slabhraidh truim tar teinidh beiridh faghluidh fhuinn Oiligh. San earruch fhuair an samhradh, go hearruch fuair an fadhmhor; ar dhruim cuain ghloin fan geamhradh fuair Fearghal soir an samhradh. Fa dheireadh dhó a n-ucht fheorann mó sa mhó lucht a lámhonn; tosach eoil fa fhíon nuadhonn ag buabhall ríogh mór Málonn. Rí Luighne na lann mbadhbha mar Ó Dhuibhne a n-am fhoghla; bas bhán Fhearghoil Í Eadhra dearbhoidh gealgha ar clár comhla. Comhla XXXIII do Chloinn Í Eadhra .i. Oilill Ó hEadhra Mhac Madhnois Mheic Ruaidhrí Meic Seaáin Buidhe Do-Rinniodh An Duanas .i. Domhnnll Ó hEadhra Agas Onóra Inghean Í Eadhra Tuile rabharta rath deise dáil a gcruidh cuirid a gnás; is ál don fholachta féine lán robharta a bhféile ag fás. Do-bheir súd ar son a theisde tuile bleidhiogh Is bhrat sróill cíoghaibh a-niu ag ríoghoin icchiodh n-óir. Tuile nach tráigheann teas béime bladh a-tá 'n-a thuile liag dá thuinn fhéile a haonshruth iad. Tonna líonmhara as lia torchor (dá thuinn) d'fhíonfhuil Eoghain Mhóir sí (dóidh) dáimhe do-chóidh fa Táin deighfhear Is díorma ríoghan go ráth Caisil (cruaidh) ríoghoin le ceol eachdra a gcíoghoibh cuain. A heineach mar eineach Guaire, do ghaos Aillbhe do bhean barr; tainig bean (a gcléith) go fear sgéith Is re crann. Bean táinig mar thorchor mara go mac Oilill dar fheac dair; (da-ní caor fhuinnse don in) ghein soillsi re taobh inbheir air. Tír bhiodhbhudh do bhí ar a hionchoibh Onóra do iarr (a fíor); rádh Domhnoill (re hfiadh a) fhaghladh nar fhoghlaim riamh snadhmadh (síodh). Ar bhuain ghréasa do-gheibh iomrádh iomdha fáth fa bhfaghann (bladh) (d'u)aim fa énoibh lá do-chuaidh ar bhéloibh ban. Mac Onóra re hucht gcomhloinn a ceardcha ríogh ('n-a rug gó) (más bean chobhra) Beiridh bann tar bhladh a sinnsear ag so an bhean nach (béra) lón fáth díol Onóra a n-éindigh dh'ól. As feis chuil do Chruachoin Mheidhbhe, do mhnaoi Luighnigh tarrla a thol, (d'fhear) d'fhearaibh Luighne Teamhoir Bhreadh gan chuimhne ar chol. Mionn sleidhe dá sileid caora créd an baoghal breith a ghill (crann sean an) mhoin darbh fhear ó (thóir) fhaghloidh Find. Grés annamh ag inghin Oilill nír fhiu an gréassoin goin a méar: cuirthear (eo) do fhuair gleo idir iongnuibh én. Na duasa cruidh re a gcoisg tromdháimh do Thír fa Thuinn (tárraidh) sé Oilill doilghe do chlár Oilill é. Éigean d' Onóra ón fhuil Mhuimhnigh méd a deithfire ag díol sgol; do-chuaidh moille na mná a ndéine lá coinne na cléire um chrodh. Ealbha churadh ó chrích Luighne leo do buaidhreadh Tír Dá Thí do chuir sein ó a hadhnadh í. Tú, a Onóra, re hucht n-éigeas aimsear na dtráth go dtéid tort do cheird (foghoil) doghruing sgol na Do thréig tú na tíre (re Caiseal) ar crích Luighne na learg mín; sibh dá luadh (a ndiamhair dhoire) fuar an iarraidh Thoighe an Trír. Sibh Oilill a n-easbhoigh bhrat Is bheartadh sróill; sibh ar-aon ó dheibheadh dáimhe daor re deireadh hfháinne óir. Ar dteacht tar muir, a mhic Oilill, ésgaidh an triall fad (ríobhan rug) an cáinte creach bhleidheadh ar bheagán slóigh nír shaor sibh ar fhéaghoin (bhfileadh) (sibh ar bélaibh) igheadh n-óir. (Libh do-rinneadh aisling fhíri) ag imtheacht ó phort go port bró long tre amhra dhá n-iomramh go dtarrla fonn iongnadh ort. (Ag súd, a Onóra, ót) fhéchoin an fhiodhbhaidh acht a éanbharr cnó; call claon ar a uille ót fhabhra (is) braon uile as damhna dhó. thuill táthaoir a dtír bhiodhbhadh ag buain ghort; do-rinne hfian a n-uair fhodhmhair buain nachar iarr hfoghloidh ort. theasmhaidh truime a mbarr ag bloghadh cleath cuirthear a bhfiodh ceoil a chéile heach in fhodhmhair aibhne tiorma tug an ghrian do shín a héill fa Eas Dara teas a gréin nach rabha riamh. Gráinne an chnuais fa choilltibh Luighne a láibh ciuine ag claonadh chall; do neartoigh cioth le claon doire gan rioth ag laodh oighe ann. Ag cuartughadh críche Luighne an lá fada an feadh do mhair do an beach a-muigh fan mallMhuaidh asd-teach ní fhuil anbhuain air dána (ios) dhídean dóibh dul ar theas do athroigh eo le gaoibh goile taeibh oile an t-eas. breith na Banbha gidh bé hiad an fheaghan úd gidh bé heile nach fáidh fíre teine dhá ngáibh sídhe súd. Domhnall ag dáil chaoilshleagh ar cheann slóigh d'éis chomhóla ar dáimh as dáileamh (fh)áinneadh n-óir. Nocha raibhe ar bhFódla fada ó chéile líon cruit cheoil a fhéarbhoithe ar eachtra geoin énlaithe ag teachta a dtír. ealbha ag ingheanoibh earrudh n-óir (mar) theas sgáth a n-uaim na hoighe (fuar) (sgáth) na soidhe sróill. fheirge a n-aimsir thachair tonn rabharta gan réim sguir; ní théid trágh (nach till) meanma fa chlár Teamhra do thuil. Tuile XXXIV Domhnall Óg M(h)ac Aodha Meic Domhnoill Chaim Í Uiginn .cc. do Thadhg Buidhe M(h)ac Cormuic Mheic Céin M(h)eic Oilill M(h)eic Mhadhnois M(h)eic Ruaidhrí M(h)eic Sheaáin Bhuidhe Í Eadhra Ní baodhal feasda fian Luighne; luibh a gcabhra dá gcriaidh féin ar dearbhudh a bhfáth 's a bhfileadh fáth meanman do chiniodh Chéin. Luibh chobhartha chloinne Féilim, fáidh dhá ghealladh do ghuth ard creidthear le cách é as a airrghibh, gidh bé fáth dho thairrngir Tadhg. Go díol a bhfiach le fuil Éimhir ní iarr cead a chríche féin: do chuirfiodh rí a gcóir n-a gcoinne nach bí do chóir chloinne Céin. Geall re comhthoibh chríche biodhbhadh blodhadh na sleadh, sníomh na gcolg; an chuid nach bí ar chách dá chomhoidh as sí a ráth do thobhoigh Tadhg. Caomhnoigh iath ar eighre Cormaic clann airdríogh a n-uair nar mhair; leigthear do rígh uaidh gan oighidh do bhrígh nach bhfuair oighir air. Áth troda 'n-a thíthibh corcra ó chuairt mhílidh Mhoighe Cró; teacht re sgéloibh uaidh ní fhaghar ar bhféghoin tsluaidh Dhanar dhó. Do laghduigh Tadhg teisd a chinidh, clú a mhaicne do mhédaigh sé; gé rug féin a gclú ar a gcomhair, ar chrú Céin do fholuigh é. Ar fhuil Chéin nír chuirthe a ndiongnadh gan dáil cruidh do chor ós aird; do-gheibh cliar gan fhios dar-oile a n-iarr ar slios toighe Taidhg. Daoine 'n-a chúirt nar chleacht anóir don fhuil ríogh ní raibhe a mbarr; gairid uaidh san tigh a dtiaghair fir nach bhfuair a n-iarroidh ann. Gá brígh dhóibh gan dol a n-éigean? d'fhéin ar dTaidhgne tánoig súd, cáin ríogh a n-aghaidh gach éinfhir, raghaidh don tsíol Éimhir úd. Go gcaithtear crodh chríche Danar ní dó as doilghe díol dá bhfuair; cliar agos í ag anmhoin aige faghloidh don tí as fhaide uaidh. Fine Chéin go chor an fheadhma aincidh iad ar fhaobhroibh colg; go sgur dháibh ní iarr na harma a ngrian áidh gé tharrla Tadhg. Feitheamh air nír fhada léise a láibh samhruidh, a sín fhuair; ní bhí deibhiodh ar mhnaoi mhílidh a ndeireadh laoi a cíghibh cuain. Do theisd tar chách a gclú mholta, a mheic Cormaic, cuiridh tú; do-bhéra barr dh'fhine Éimhir file an t-am nar réidhigh rú. Caithtear libhse laochruidh Chaisil, a gclocha buadha, a mbruit tsróill, ní airigh sgol ar fhuil Éimhir nach bhfuil crodh dá dhéinimh dóibh. Buadha h'arm dob aithnidh dhósan, díoghrais eoil an uair do nocht, do neimh ghona a ndiaigh a dhéanta liaigh ag cora an échda ort. Tug h'amharc, a oighre Máire, malairt datha ar dheilbh a gruaidh, bann asd-teach at orchor aga, fear le bhfoghthor aga uaibh. Dod lucht othair a n-am deabhtha daingean dóibh fa dhíon do chrann; laoich ar dho sgáth re headh n-éigin táth a gcneadh gurb éidir and. D'éis chumhdoighthe a chúirte bláithe bheith innte ní hé gur shaoil; ceandchor do hsíodh le fear bhfaghla gur bhean a díon d'adhbha aoil. Gan ghuais ghliadh gan ghealladh chomhadh ceann cóigidh ad choinne thug leigthior le cách é dot araidh gidh bé a ráth dho raghain rug. Slighthe cumhga ó chornoibh buadha ón bhais go chéile ag cloinn ríogh; cuid do chaoroibh bruaigh do bhleidhe ar craobhoibh chuaigh eile um fhíon. Ní mór mhaireas, a mheic Cormaic, don cholg bhaodhluch bhuaileas troid; tairnig deiriodh na sleadh sénta deibheadh cean gur dhénta dhoitt. Fríth tre chraobhoibh do chuach n-órtha iul go síodhbhrugh na séd mbuaidh; tig d'fhéaghoin ar bruach do bhleidhe déanaimh ar chuach eile a n-uaimh. Do bhac anmhoin re hucht tuile tairthe ag éirghe dh'áitibh sriobh; do chuir roimhe a dtrágh do thoradh lán mara nar omhan d'fhior. D'éis chuartoighthe chríche Meidhbhe do mhadh Luighne leanoidh sí; nír shaoil adh a cor ó a céidghein gail an tan do éignigh í. Ní léir eas ó h'éignibh corcra, 'n-a gcnuas féin ní faicthear croinn; dob fhiu a foghail ó gháibh gréine, gonoidh táin a chéile a gcoill. A ndeoigh cliachdha cloinne Sadhbha sleachta feadhma a bhfhaobhroibh colg; tig do ghleodh na seanlann sídhe mearbhall fa eol tíre ar Thadhg. Ní mór gur mhothuigh mac Cormaic ar chuir dh'fheidhm ar fhaobhroibh bas; nír leig braon tar bruach a bleidhi is fuath dhon taobh eile as. Tug a arma ar iomlaoid datha, deargais cathbharr, corcrois gó, deargthor colg gan chora a gceardcha; Tadhg as gobha deargtha dhó. Go dtug a ainm go hiath bhFódla, fonn toirtheach na dtoluch n-ard, tearc le bhfaghar fios a anma slios caloidh a dtarrla Tadhg. Meinig aincid eighre Máire mná sídhe re seodoibh buaidh; do-gheibhthear lá a dtoloidh throda cobhair mhná dob fhoda uaidh. Ní guais áidh, ní heagla bhiodhbhadh, do bheanfodh dhe dol ar ard; do-chíthear tolcha bheann mBanbha san ghleand dorcha a dtarrla Tadhg. Mar sin chaithid cuid dá n-aimsir d'oighre Cormaic san chrú sleadh; cuirid oidhche tar fhéin Luighne a ngéill fhoirfe ag cuimhne a gcean. Orrtha chodoil chríche faghladh fiadha í Chéin do chor ar aird; mall do réidhigh re rígh oile tír ar ndéinimh thoile Taidhg. A ghlés troda ar dteacht a n-iorghoil do ísligh síos a seol ard, saoilidh tóir dho iarr a harma do chóir ghliadh nach dtarrla Tadhg. D'éis a loitfe fa leith Modha do mhac Cormaic creidfidh sí; urradh críche Céin do chabhoir tríthe féin do aghoin í. .N. B. F. F. L. Go riar éigeas d'inghein Chathoil ní char bleidhe ná brat sróill; ní bheir an chliar ar a chéile, 's do-gheibh riar fa a ndéine dóibh. Suil do-chí é — as cuid dá ceardoibh — Caiteilín gá aithne uaidh, 's an éara nach bhfuair an file, do bhuail séla a ngile an ghruaidh. Beag a maoidhimh, mór a bronnta, a bláth tar chách cuiridh sí; ní chuir seadh 'n-a mair dá maoinibh, bean ar toil gach aoinfhir í. A Chaitilín, a chneas mínsheang, gidh mór taobh a dtigthear thort — acht do mhaorrdhacht re dáimh ndoilidh — ní dóidh aonlocht oinigh ort. Ní baoghal. XXXV An Domhnall Céadna .cc. Don Fhior Chéadna A Thaidhg, cuimhnigh an comann gan cheilg, a chiabh fhochonndonn, go breith dhamhsa ar do ghruaidh ngil gach uair fat annsa as éidir. Cuimhnigh a-rís, a rosg mall, an cairdeas Is an comand, a chraobh Éile na gcladh gcam ar dtol dá chéile condbham. Ná tréigidh mheisi, a chiabh chlaon, a Thaidhg Bhuidhe, a bhas bharrchaol, mar bhudh neach aonuaire ionn, a dhreach bhraonuaine bhoigfhionn. Nír thréigeas, ní thréigeamh soin, madh fada bhead um beathaidh is ná féadtoir, a ghruaidh gheal, mo chédtoil uaibh as t'aigneadh. Ní thréigfe meisi an chiabh chas ná an troigheach seada solas, ná an rosg glan, ná an mbrághoid mháin, do ghabh re námhoid neamhbáidh. Ní thréigiobh an thaobh mar ghréin ná In déd sneachtoighe soiléir ná In t-abhra réidh craobhnocht corr ar nach léir aonlocht agom. An comann do cheanglois linn, a mheic Mháire, a ghlac géigshlim, a ghrádh mh'anma ar gcúl ná cuir ó tharrla dhúnn a dhénaimh. Taisgthear dhamhsa, a fhleasg Luighne, do chogar, do chomhuirle, go mbreith oroibh, a thaobh thais; ná foghoibh aon am fhégmhais. Taisgthear libh, don leith oile, a rosg suaimhneach seabhcaidhe, h'ionnmhoine mar as dual damh, a sduagh fhionnMhoighe hAghar. Gach cairdeas dar cheanglas féin riot, a Thaidhg, a thaobh soiléir, cóir a choimhdhe dod chéibh chais, béim oirne muna fhuarais. An grés nuasa dhealbhaim dhoit tuig uaim, a oighre Cormaic, nach dleaghar gan a dhíol damh, mar dhleaghar dhíom a dhénamh. Ná roinnsi do-rinne mé tabhair uaim dh'oighre Máire mar shéd suirghe dá dhreich nduinn gan chleith do chuimhne an chomoind. Ní dolta dhoidsi iná damh tar a chéile, a chneas iodhan, a shlat hsaor an chúil chorcra duinn ar-aon ní hionndolta. A Thaidhg XXXVI Iar Ttabhairt Cath Crionna A-Dubhradh An Duainsi Sgítheach sin, a chlanna Cuinn, is a shíol Oilill Óluim; leigidh feasda ar ndoghra dhíbh; córa dh'Ulltachoibh imshníomh. Créd fa ndénmoisne doghra síol Mogha Is síol gCuinn chalma choidhche ar-ís nach eagoil linn teacht 'n-ar n-aghaidh fa Éirintt. Ó do chuirsiom cath Crionna ó dho gháirsiom ar ngriolla ní bhia ar ar n-aire ó só a-mach acht cluichthe Is fian Is fiadhach. Ná háirmheamaoid ar gcréchta is ná maoidhid ar n-ainnéachta an ní ro thionnsgnamar thrá ro chríochnoighsiomb é a n-aonlá. Do marbhadh na trí Fearghois, do loiteadh laoich thighearnois; do beanadh Éirind uile do shaorchloinn réidh Rudhroidhe. Do marbhadh le Lúdh Lá na trí Fearghois — feidhm dána; ro mharbh Tadhg mhac Céin go ngus sé meic dhég na dtrí bhFearghus. Do chuir Tadhg mhac Céin cródha seacht ruadhchatha romhóra ar chlannoibh Rúdhraidhe réil i ccath Crionna go hardchréid Do ríoghsamar comhthrom cóir ós chionn Éireamhoin fholtmhóir do ghabhsam Fódla na bhflath ná bímid feasda sgíothach. Sgítheach. XXVII (Uilliam) Mhac Ruaidhrí Í Uiginn .cc. d'Oilill Mhac Cormuic Óig Mheic (C)óir aitreabhadh ar iath Gaileang geis go ttiltear an tír uadh beanaidh fian 'n-a treabhaibh a bhfiadh Luighne treabhair tuar Tionóilid fiadh Muaighe do thogha síodh (síodh an tsrotha) Codlaidh cumhga cuire moghmhar Muighe Marr a ccranghail chrann (Deargth) minleirg muighe (mo char nuaidhe fiadh) d'aithle (bhuadh ar fiach na healta) A(teinidh) treoin len gnáth greamughadh sdoc ar ionramh cnoc d'aindeoin Ghall eachtronn re hucht gcáigh gríobh dhoinnmhear do-bhér oirneadh oighre críche Gaileang grádh a ríogh ó ráinig sé gá dtám d'oirneadh an chroinn chumhra umhla Éirne as aghnadh goimhe a ngliaidh the gidh (sithcháin) (í) d'fhéin ó n-Éimhir rí ó cCéin do dhéinimh dhe. fuair sleachta hEadhra d'ualach air — gá orchra as mhó? — má tugadh gairm do (ghéig) Luighne (as ainm) téid ar duilghe dhó. Éimhir Chaisil cách dá mbuaidhreadh beanaidh sí gan dul a ndáil biodhbhagh mbearta ionramh dáibh ar eachtra í. (umhla) aitighidh iath go hÁth Liag laochraidh chobhsuigh Muighe Ma(ine) (baile ar anbhuain) iad a fhearainn ar ceol caismeart mbinn ní cuirthear é fa chlár Cnodhbhdha an lámh chlé ag comhdha cinn. do chrú n-Eadhra ua an Raghallaigh nar riadh dáil d'oirneadh a-moigh (Luighne) ar duilghe dháibh (aidh leo re linn a ríoghtha) rángadar de déunadh síodh 's gan leigean fhoghladh fa a n-oirear 's teugar adhbhagh roigheal ríogh. Muighe Tuireagh thogbhas longphort fa Loch Cé maighre finngheal do thrá(igh thoraigh) sirreamh dáibh ar fhoghoil é (uaidh) leo re linn a ríoghtha rángadar de dénadh síodh gan leigean fhoghladh fa a n-oirear 's teugar adhbhagh roigheal ríogh. longphuirt fa Loch n-Oirbhsean fa Eas Dara sreathoidh saoir fleadhmhagh (leagglas Luighne) (tearmon) eaglas buighne Bhaoill Teagh Teampla tionól d'éigsibh iatha (re hucht) ealadhna dh'ú Éimhir 's lucht leanamhna an fhéinnidh a ccrích Thailtigh go teagh curadh na seanlann sídhe tearmonn a aos grádha do ghleodh fátha (feirge Finn) bhforfhuighle an fhinn mheardha comhairle Í Eadhra inn don nós reimhe ó rígh (thoghtha) Meinic (tilis da taobh leachta) a lucht eachtra uime a ccló deocha d'ó Chéin (is cas a n-áireamh) 's a bhas féin 'n-a dháiliomh dhó. Meinic (duassoin Donnchaidh) do dhíon shruithlearg Sléibhe Gaimh sleadha (gairthe i bhfál bhfiodhraidh) saighde lámh a n-iorghoil air. Meinic (fa fod Gaileang) (gliocas ceardcha)

https://celt.ucc.ie//published/G402560.html

G402561

Leabhar Méig Shamhradháin

Unknown

Benjamin Hazardproof corrections by Hilary Lavelle, University of Ulster at Coleraine

c.1340–1400

Early Modern

EN, GA

Verse

—

—

Teach noil gach bruighean na baile tuiremh a taige thech a mbhi a lor ar bhend buidhi dor im gach ngem ngloine. Imdha bledhe dhor mar fheghaim dol fhledi sda luaghaill is a tigh teann dluta dighainn is cupa Is beand buabaill. Cuirn a taighi na mbroin bhendchuirr gloir oili ni findfaind druim na slogh na mbroinigh barrchaim dol ri froigid findchaill. Eagraid i teg fa Bhrian mBhoinde dream fhial Is geal ngruaidi imdha fan flaith ngregaich gribe go sgaith edaich uaine. Imdha fer saer and go hursain sa barr caemh mar chasnaidh imda geg taebhsheang Is taighsoin aebhell greg don gasraid. Imdha sroll ri slis i dhuini ni lor da fhis uaindi isging trom ar cul a cheli is dond ur Is uaine. Imdha sgeth uaine Is airm comlaind os baidhb Chluaine cairbseng imdha srian Is gealga Is goirmlind is sleaga neamna ar aighlind. Imdha na thaig aird re oirigh iall ar saigh ngairg nglegil is gormat ro ladh os luirich dondbhrat lamh ri lenidh. Bard go sroll uime san ursain or uirri na asnaid os troimerla find In fhirsin mind loinderrda ar lasraic. Drong mholta don ghel chas chuilfind na sleagh nglas le ngebheand Mag Amhradan Brian na mbhuabhall dagbranan Fian nErenn. Tuar molta do Brian tre braithreas dreach corcra ciabh glunchas geal a bhond Is tana a traithchnes mala dond tre duthchus. Bel dearg ag Brian bas mar fhailind ciabh chas nar celg diraim derc uaine sa mong mar monaind gon guaire ndond nighaind. Aighead fial nach uiri gelclar nuidhe sgiamh tri a sgothbraen geal i ded derg a da roithlenn breag ceard a chomhchaem. Dath oir cherd ar cul i Eogain clum na learg mar laeghfhuil suairc do Brian i bruindi gleghil niamh tuindi ar a thaebhaibh. Brian Mag Amhran na ndaigcreach arm ar ghadh ga glancath dergthar a chleath imtrom ethreach i timcholl creach cathrach. Mail Meada moid nach moid fhichdha dela oig orchna geas mall a slis chollmhor Chruachna dondsroll ba cris crochdha ingean Gilli Iso iarrtha mo chisa as a cofra. R. a. c. d. a. .i. d. II Tadg O hUigind .cc. Duaislibh taiseach Banba Brian a labra ni labra shaebh gach gilla dar ghen go Niall do ber Brian Sina go saer. Mac dEchaidh na nabra ndubh eochair na Banbhaia a glac geal Niall nachar nemghnathaigh midh derbrathair don fhir Brian Breagh. Moidi a chairdeas Is cland Nell a airdmeas ar gach crand ciuil iarsna na righ diaidh i ndiaidh do shil Briain In Briansa o mBriuin. Brian mac Donchaidh dergas crann re onchoin do derglas drong glan a luaidhim cind a cind tuailing sind a char go Cond. Go Cond Ceadchathach na cuan is na fonn sedcrothach saer ni faigeabh gan bre o Brian triar fo dech Is cuigear caemh. Tualaing sind a nairemh sin bidh grind gach a raidhiubh ribh ni he a ngairm do denum duibh aderum ruibh ainm gach fhir. Dondchadh Cimi In cuaine righ mac Gilli nuaidhe na naemh meic Gilli Iso ucht ban slan o ulc gach cisu In craebh. Meic Gilli na naemh neart niath time i taem nir clecht ri chach meic Muireadhaigh gan mhodh maeth cor laech ar uidheadhaibh dath. Meic Samradhan shubaigh saeir sa randghabhail cubhaidh cair meic Conchobair na con sroill do gon toir dorchoraibh aigh. Meic Fergail meic laechdha Floind ba fraechdha i ngach glec a grem meic Aengais In earrla find rind fedma ar a shaerbhois sheng. Meic Conchobhair meic Thaidg Tir do airg a glec na glec ger meic Ruairc mec Imhair In aigh cuairt Chet ga laim righshuir redh. Meic Cosgraich meic Dungail duind go dtnudhgail na tnudghail tend mhec Oirechtaich nar airg chill in gairg bind soinercaigh seng. Meic Ethach meic Maenaigh mhin meic Baithin nar chan acht coir meic Brenaind meic Ferghna fhel nach derna ri cler glec ngloir. Meic Fergusa In ochta gil ba corcra a sengbosa o saigh meic Mhuiredhaigh moir don mhuigh nir chuir toir fhuinedhaigh air. Meic Eogain meic Duach derg I a ferg nar luath mar bhadh le meic Briain meic Eachdhach fhuair ghnai druim sluaigh ba drai Eachach e. Meic Cairbri meic Cormaic Cliach mac nachar tromloit ar tath meic Airt meic Cuind na con sgith o frith cuing do chor ar chach. Mag amhradhan Brian na mbeann daghbranan nach cian o Chunn senchas fhir na nerrladh ndond do ceangladh go Cond sin sund. Rugus leam mar luing re sruth o Cuind ar nach beam ag brath in gheg nachar crom re cith im rith go Cond na ced cath. Conn cedchathach cloinde Cuind cedfaidh a chloindi os gach cloind Teallach nEachthach Is dua In Cuind coill nua ni crechach In coill. Ceann Teallaich Echach fuair dan o hEchdhach da fhuair gach sgel gach baili a mbhi snach bi Brian fairi na cliar do ni a nell. Brian mac Dondchaidh din na duath sidh gon onchoin tar a fich breth De do chennaig dho chach in trath do chengail se In sith. Sochraidi shuir baghach Briain ar nach fuil arach gon oir bog fini Brenaind im buaibh sluaigh a Fremaind Midhi mhoir Gilla og anas re lot amos Sinda na mbrog mbreac fer Muighe Slecht a seang glac nochor fherr mac Cecht no Ceat. Fecheamh coitcheand ceandaich dhuan in boigtheall nach lengair lamh ni tuilleam buidhi re Brian riar gach dhuine risin dan. Aes dana In talmhan na thaigh na dama ig adhradh na fail gach damh go Brian Bhealaich Broin a thoil diall don fedhain air. Brian mar Theamraich mar teach mBriain re leanmhain gach leath as ail cosmhail e Is Temhair In Trir do sin se tar fearaibh Fail. Suairc inadh longphoirt laich doth ar gaith dua CondChuirc sar chith cul o nGuaire ni cul creach dun na mbreath bus buaini ar bith. Airgneach Daili na fleadh fuar in fear a sairi nan sroll cosmhail brigh ar cind na cliar do Brian sdon fhin fhind ga ol. Inbear Muighi Slecht na sreabh na huile echt agon fhir sruth Grainde ar a guth ni gabh sruth glan Is aille tre fidh. Ceand Cruaiche ag Brian do ber ni sgiam a tuaithi sen as e mor leas ro glemheall a gnai in treas drai na hErenn e. Ceann na ndruadh ceand na slogh sin mor don shluagh do mheall nach mair Magh Slecht os In chairthe chuil fuil na necht gan aithbhi air Ceand Cruaiche ata ar an muigh mor do chuir mna gach thuaithe i tam ar marbh se ag slechtain don slogh mor dechtaibh e seach gach nar. Ocht catha fo tri truagh soin nocho sluagh do bhi fa bhoil do chathaibh Is marbh san muigh gan fhuil tachair o arm air. Tedhm Is uaisli i nInis Fail do indis In duainse duind fearta In teghma ar an muigh mhin im righ Teamhra uil fa uir. Tighernmhas tigherna os chach a liberna ro bo luath flaith na rend rainig a chrich tainig a dhith ri Cheand Cruach. Ainm o fertaibh Gaidhel nglan sa leachtmaigh nar sgaileadh sgur achadh ferta nach fand fer ferta ar sean ann bun a mbun. Do toghaibh ag Briain oi Briain a lagh fa na fodaib fuibh lebheann na leachtmagh na laim seachtmhagh plaigh Erenn fa uir. Beann mar Bhend Edair gon fir do shedaib agus do shubh Beann Coilctheach gach cliar fa crodh sgoilteach sgol ag Brian na bhun. Gasda In feren seghaind saer Is cenel mBrenaind im Brian flaith Callmhuighi na call nur clandbuidi a chul cam a ciabh. Brenaind mac Fergna folt tais nach derrna olc bad olc dis a cor do Brian bid slan ses ni ges do cliar da radh ris. Suirghi In fhir Is i ar ar nuidh ag a digh ag nach bi biaidh bidh ar es a denmha daibh sbes ag mnaibh i mberla mBriain. Bidhbhaidh fhir na nabra mall ni mil ar a labra ig lind do cuaidh O Ruairc na cend sdar leam ni fhuair cuairt da chind. Tearc ar domun uile a fiach moludh gach duine ar o nDuach mac Moiri ni men mar chach gnath lem na Boindi tar bruach Beag an ingnadh enech mBriain gan dimblad gan debech sgeoil Tellach nEathach na nech min dibh teach na dethach fo dheoidh. Brian mac Dondchaid drech mar gris o Cobhthaigh do creach go Buais gan gradh ar sded ag sduaigh Nais ar ais do breg duain ar duais. d. Tadg mac Aengusa fuair gnai rug buaidh du Aengusa i sgel ad clas re ted na tech nocho leg as gandhni Magnus mac Dondchaidh drech redh do chomthuigh gach teach na tir riar les na nuile rob ail a baigh re gach nduini dibh. Dondchadh mac Dondchaidh Chind Chnuic crodh o Loch Gili do gluais tearc thoir nach luigheann fo laim nocho cuireand ar dail duais. du. ais. O Duibgeandan duine naem duine mar gach nduini nog do ling a leabaidh na naemh do chind Mael Peadair ar Pol. Mael Mheadha bruindi mar blath no mar ela os buinde ar bruach a henech ni chel ar chler sdo ghebh go ler ler a luach Ingean I Ruairc Mor rob mo sa mo a sodh gurub sodh nua a naighidh ni headh ata fer na mna bas failidh ua. d. u. ais. I ngach airmdeabhaidh re ais dU Gairmledhaich gimad guais Mael Seachlaind sin Is e a nagh do ber se ar gach ndan a duais. Eachmharcach O hAnluain aird do airg go Bir Is go Buais gor traigh a rotuile righ sochaidhi rer dilad duais. Mac Magnusa Mhuighe Find Mael Seachlaind as oirrdirc clu menic les bo do crudh creach do chur isin teach a du. d. u. a. .i. s. Tadhg mac Briain mo flaith rem la a maith go rob mo sa mo eneach Taidhg ni leg re lar nocho mairg ted re dan do duais. Magnus Cruachan cheleas mna ni huathudh bereas a bu go mbheth se fa doludh do in domun Is do ba dhu. Muiri mathair Iso oigh ingean Iaicim aigheadh nua da mac go foghnann In fer do nach congband re headh ua. Dhuais A meic Muiri sa meic Dhe is ler det gach duini a cli tuigidh tu In tagra ar ata gen go nabra acht u a .i. d. u. a. .i. s. l. .i. b. t. a. i s. III Denum sid mbhunaidh ai Briain bim mar as cubhaid go cain; togaibh In malaich nduind na falaigh In suil cuirr caim. Na falaich oraind tucht geal a lucht molaim as gach mhudh na falaigh In gruad nearg damh am learg do gabh snuadh na subh. Mo bel red bhel tana teann mar ader a mhala mall tenntar In corp rabhan rim a fholt find na caban cam. Tabhram comhluidhi a chorp saer a folt dondbhuidhi dar ndin dar cintaib a chind na mBrian dod riar ticfaidh sind ar sidh. Sidh duthrachta ga luadh lim rid gruadh nurcorcra as gach am na can frithcealg ach fir rim sid do chind rithlerga rand. Sguirium dar noirr denum shidh in bhar coim do ghenum glor sidh anathluth ni dual dund a sduagh urmhalach dhubh mor. Adhbhur thergi ad rigthaigh rind na limhthair ar cerdni ad cheann is eadh do loit ar naibh and gan rann doit ar gach laidh leam. Bim mar do bhamar ai Briain mar nach gabhadh sidh ri saidh uaim comainn Is dlesda duind festa rith shuil comaill caim. Aig seo tegosg uaimsea ort agus na sluaighsea ar ar slicht do bhidhbhaidh da meadh ret ucht leag i lucht Is ingair thicht. Tu fear a leactha ar a leg sgach fer ag thechta do thoigh do chomarsoinn gan muirrn mir od sholosloind sin guirm gloin. Ai Briain Meg amradhan oig gana mbalbgabail ni bhid bean tre tlaithe a gort do gheg leg a snaithe gan tocht trid. Suirghi ri Brefne a barr Li na land ngerthe Is guirmi gne leat toirrcius i tiri i tai mini ri mnai Is oircheas e. Toirtheach duid gac abhall fhind do druid gach aband re hall fochonnbhras on fhindbhraen thfhond cocholglas choll nindlaegh and. Toirtheach diasg na haibhni uaibh agus na dairghi na ndiaidh a hith ga halttrom gon uir lachtrom duibh In bith a Briain. Toirthech gach magh uaine uaid a Guairi tre ar gach fhoid callrabhan du chuid dun Ghreg a Meg bhuig Amradhan oig. Sgathchorcra gach faichthe Is fech dathmolta tairthe bar tuath find gach oirear Is gach ath do blath droighean ar cind chuach. Righdha seol do bhaili ai Briain is a nairi ar gach ceol cain gearrthair mergeadha ga mnaib delbhthair clair dergeala daibh. Gabhaind ag denumh arm nard ramaind deghadh charbh Is ceard crithri a taebh armslat Is ord do mael colg bar naghbhrat ndearg. Cranduigheadha bid id brudh ga mbid malluighedha od midh crann ga imsna ar gach nglun ngeal sleagh san dun findsa os gach fir. Cearda ann ag amladh oir agus slabrad tall re taibh do braitderg nuamaind do nem buabhaill sren re daicearrd daibh. Macradha ag munudh a con im dunad slatglan na subh thech ag a ngles a Briain Breagh seal ar gach ngres biaidh id brugh Imirt branaim Is ler lind god chebh clandaich a i Chuind a Meg shair Samradhan sheng send re taibh daghbranan dhuind. Fir ig daghsenm uma uair ig dula ar carfedm go ciuin ar nimadh a nam In oil ri himad oir na crand ciuil. Imadh gach righraidhi rut mirbhuile imad bhar nat do legeadh cru bha chlar mbreac bar ladh leat gan bhu gan brat. Rugais o Sinaind crech cruaidh thech i ngach inaim go hem o crech do sguir bhlaith a Briain biaidh a ssaith cruidh go gach cler. Go hErni do chuaidh bar creach is na heghmhi laim re loch doiri sroill chorcra os gach cath ag tochta amach o bhroin bhoth. Airge In magh o mhoir aniar soir go Cladh na Cairgi a chraebh tre Magh nEne suairc bar slogh tene mhor bar cuairt man Cael. Creach Granaird do luaidhead lebh gir lanard a sluaigead sin a measg theach do gebhtha an groidh creach a Moig Teabtha do tigh. As tu o Duibhne a dearc glas ar suirghi sar nert anos fer mar or nDuibhni Is deas cneas geal as bhunghuili bos. Mar Choin Culaind do cneas ban is cleas In ubhaill ag Aed boill derga do ghon do ghruadh snuadh Chon na cearda bha caemh. Dealbh Fhiamhain In fir nar fhind bhad riaghail a gil na glond dar lin fleadh breactruaille bend don geal sheng dhercuaine dond. Mar maidm slebe ar cind na creach Find gach fhene tainm amach a Fhir Diadh Is dergi cruth bruth tfhergi do chiam man cath. A eolaig In daghbroit duind a leomhain do dagloit drem a nemh nathrach a guin Ghoill a thuir a coill chathrach Cuind. A cercall tentidhi tren a dergthene Is dercmall gruadh a bas corr daghaibh gon or a thond mhor chalaidh ar chuan. A Mheg Amradhan tre fhond doiri crannrabhan mad cheann da mberi a Briain ghoin ar Ghall red crand bhiaidh do troigh i tendD. e. n. u. m. IV Tadg Mor O hUigeng da rinde so A fir tainig ri tasg mBriain tugais mhisi fa moirchiaidh mhucht o sgeol In taisg Is tend mo dheor do faisg om inchenn. Aichne ar a thasg thug misi agud re na indisi faidh mo bhas tenn Is e sin do sgend me as got aisgin. A fir thug damh damhna der sgaileas tasg Briain ni baidhbhsgel freagair cach cred a oighidh ni gnath eg gan fhiarfoighi. Mar dho fhiarfhoigh fheacht oile mac Liag tasg Briain Boruime cneadh nemhe niam In fhuighill Brian ele Is eadh fhiarfuigim. Don glor aderi a dhuine foirptheachdaid na fasuighe biaid findesgir na feor bug don seol innistir agud. In sgel demnige damhsa olc a ulang agamsa imda der gon sgoil don sgeol as a sgel ni fhoil aiceod Adbur sgeanma na sgela tugais lat lor daithmhela rom gabh mesgi don mheadhur mesdi dhamh anemneghud Is dingantaibh indsi Fail Brian mar indisi daghail is truagh sas doiligh a dul gan shluagh doigidh na arrudh. Muna frith ga chosnum chath cred tarraidh Tellach nEathach Brian mac Dondchaidh din na ceall ca lin torcair na thimcheall Cait an aghaigh sin an uilc a raibhi lucht an longphuirt in morslogh da rin gach neach da chind man sloghmhor soichleach. Nir lecthi don muintir mhoir da dabhradh uaisle Is onoir sebhac findMuighe Fabair gan inghuire enadhaigh. Ni lemhadh bidhbha buain ris mar dho badar da medis cach do gach leith do flaith Breagh nir bheth nar maith a muinter. Longfort i Eathach Uisnigh linmar eacht an adhuighsin rab amhdhaigh a lis ar laigh dhfhaghbail gan fis i nasgaidh Cac as eadh bha dera daibh an tolc fhuaradar dhaghail sa bhaili ri hucht In uilc ni raibhi lucht an lonfuirt. Ni chadladh gan ched na thigh no ni badh mho do muintir airgneach ruaigdheas Benn mBhoirchi gor mhell uaingeas aenoidhchi. Ag biudh nag digh dar an dail nir cleacht do uaingius dfhaghail ag sduaigh Duibhi re na dhul nochon uair duini diultud. A dhilsiughudh na dethfir nir comain da comechdibh nir dilsigh dail daimh deoradh gach dail daibh ro dilseoghad. Brian a deoradha In domhain dainimh do bar neoroghaibh seoladh sluaigh do theacht fo theagh tear uaibh deorad do dhlighfed. Tainig doineand na dheaghaidh do chuaidh iasg a hinberaib ler gach lai ar a samradh sin do bhai adhbhar gon aimsir. Fada gach la gemridh gear da mhuintir o nach maireand is faidi damsa na dhoibh nirb alsa aigi monoir. Anaibhind damh fo deachta a negmhais In fhir aenleaptha gairid lim lamh ri ho Cuind sa lamh fam chind na cearchuill. Robadh gairid limsa Is les aenuir taram as taires truagh a Dhe os ga dul uaim gan mo chur Is e a naenuaigh. Dursann gan mo losgad lais an oighidh fuair go faghmais truagh nach raba tall as taig sa cara and na egin An adhaighsin na farradh ma rir nocho rabhamar do loisg soin me thiar gom thig Brian toir agus se a negin. An tolc fhuair re na aghail ni thug air a imgabail do edfadh Brian gan breith air do leith na diadh ni dheachaidh. Usu les ger docra do na techeadh snir tech rompo a fuair do sbairn ele and an tene sna hairm dulang. Nir marbhadh darm Ghaideal ngeal go bas Briain Is nir baidhead nir loisg tene riam roimi Brian oile badh easpoighe. Dil Briain no oighidh nar fhearr fuair a lan duaislibh Erenn fis gliadh na saerigh gar slogh Brian ar aendhil sa nurmhor. Do marbhadh Chobhthach Cael Breagh do loisgead i digh teneadh marbad Cobhtaigh ro bo creach torchair re Labruidh Loingseach. Eochaidh Oireamh uair na thaigh ba sl Mormael meic Mongaig blosg as a thruaill go tuind man losgud uair a Fremuind Conuiri a mBhruidhin da Berag do thoit re hAingcel nairmderg do briseadh geas bhuidhean mBreag in bruidean les do loisgedh. Airc bruidhni ar brisiudh a geas do fhuair Cormac Conloingeas in bhruidhean nir ban a dath far cuiread ar na nUlltach. Da gabh Elim gan fhalaid teach ar Fiacho Findalaidh da adbhar gon ghaith fa ghul marbadh i llaich sa losgudh. Mac Erca an errla leabhair Muirchertach mac Muireadhaigh in tene mas fir do fhuair sna dha dhil ele a naenuair. Diarmaid mac Cearbaill na cath do thoit la hAedh ndub nimsach do marbadh tuir thighe Breagh ar Muigh Line sdo loisgead. Brian mac Moiri mor an gim do fuair oighidh na nairdrig tene na gharrgha da ghabh eri anma na neasbhadh. Do laisg a lucht do loisg teach air a teangnum sa teneach tuir Bhanbha mar do bhai Is digh damna guil Is cai a chluinsin. Is beag oraind na farradh na uilc ele fuaramar gach esbaidh dar bean riamh rind go Brian nochneadh airmhim. Acht muna buil ag Dia damh erghi na diaidh do dhenam ni er me do eadar as leagadh mar e ni fuaras. Tar gach tuisleadh tugadh damh gus aniugh do nind reabradh dil Briain os a lanolc leam abocht na dhiaidh ni dingneam. Ni rac diarraidh nech anois a choimdhi cred ma rachmois seoid na sluaghsa ga dam daib a slan uamsa da nedail. Ni bend gan edail dagail da maireadh Mag Amradhain ceandsa Dhe go fagha In fear cara mar e ni fuigheabh. Ar es dila mo dhana is orrdaige medala inmain cach do chanadh ruind ag sgaradh ca trath ticfuind. Nir er duini re na dhul dochaidi a dhul don shaegul damad eadh ro badh bhuan Brian in fer ma nuar nirbh ainfhial. Teach Brian do bris mo craidhi teach mar theach mBhriain Boraimhe teach nar gairid samla sin nach mairid ramhna Is rafhir. A. f. .i. r. t. a. .i. n. .i. g. ri. tasg V Lucas Mac Namin .cc. Ramhuch tainig tasg Ferghail sgel do dubh drech mindealbaich in craebh fa blath ro bo bed saebh do chach gan a choimed. Fearghal mhac Briain bruindi seang do leth Chuind cuich nach caineand bha marthain doibh des In fir sbes nochor choir na cairdibh. In learg do rath ba ralan go bas meic Meg Amradhan ata ar ndith a cruid do cach an crich do chuir a conach. Ag sgailead duind na diaidh sain gan arbur daithli In eolmaich ar ndul uaind do craibh Coradh laidh ar mbuair gar meathogadh. Ro bo minci crodh na ceall ar comairci a craibh Railenn tainte sluaigh Glindi Gaibli tre buaibh cilli ar comairghi. Ger linmhar a lucht toighi dhes mharbhtha fhir Aelmhuighi laim re theach thugadh ar crodh rugadh ar creach gan cosnomh. Mairg beanas cell don cruindi bha bhuil danshodh oruindi ni raibhi re tocht i Thail ar nairi re holc daghail Des marcaich Muighi na Fert bud oilithrigh ar noirecht biaidh aicnini na sligheadh sair ga chineadh daithli Ferghail. Mac Briain meic Dondchaidh derc mall meic Findgualand flaith Cualand do chuaid a cain do na cnaibh in uair do chaid o Cobthaigh. Da chuaidh ar cara or cairdib mor eagla gach athairgnich ni bhi do teagar bham teach ni banbhadh egal aithcreach. Re med na toirbheart tug daibh ni tuailing cach a congbhail mairg nar chara du Briain Breagh da fhagha na dhiaidh didean. Re lind airgnich Acaidh mhoir do thaibgind agra egcoir daithli Ferghail ni hail lind leanmain ar dail da ndligim. Im tacar mbo beag mo shnim des meic ingini In airdrigh ar crodh ma do chaidh Is teagh re ndol i Tail ni thoillfeadh. Adera me na marbhnaidh re flesg In fuilt fhindghablaich agod chainead do braith bean a flaith Taidhean ar techeadh. A Teallach nEthach gan fell a din egeas Is airdcheall rian bar namhad a nduraidh a fhian Fhanad fhuarubhair. A theaghlach fhir na neach seang da sgail sibhsi ar fud Erenn a lucht toighi baidbhi Breagh thairni im croidh bar coindmead A mbhliadhna Is mesdi misi mor bund uaim ga indisi ar chan me anduraidh re neach madh cumain e budh aithreach. Easgairdeach mhe thuaig Is teas is mairg neach do ni aimhleas ar nuabhur ri cois i Chen andois Is uamhun e sen. Bas meic righna Ratha Cuind da rad me a ngarrda gobuing ni thabram fen angne air mo rem a aithle Ferghail. Fearghal mac Briain bruindi geal ni ceand mo buair do bheread fairi mu chruidh ro bo chair ni fhuil mhaire ri hedail. Gabha ic athchuma arm corr ar marbadh churadh Cualond a shleagh re remi roimi fear eli ga ga hathsnoidhi Aithris Maghnusa Is Briain Breagh tairbhirt chruidh crodh dho chaitheam gon fhir nach mar ni mheradh ni cradh cidh ma caigelad. Ar mbhreth ar nairgeadh sar nech cach cugaind diarraidh aithcreach aris rainig ar ceand chruidh in drem tainig ar tosaich. Marbhadh miled Muighi Slecht dFeraibh Manach bha morecht doirbh sith ris na tuathaibh thoir ar ndith i Thuathail Teachtmair. Gilla Isu Is Fergal fial ge chomaidhid cath Oirghiall traisgeoraid guin cleath Coradh ar neach fuil ga haltoghadh. Sgaili gach tuaighi na taebh dar thesg a fholt fiar findclaen cneas i Chen Ghailli ga ghuin ler a sgaili sna sgeanaibh. Do chansad os chind a chuirp sluagh Tellaich Eachtach urrduirc ghuil gon fhoir In adhradh land rob amladh oir ar iarann. Test gach aenduine ar flaith Fail des a anma da agbhail ma da bi In druim gonta od ghuin Is tre luing thochta a Fearguil. Adearar ar uaig i find gon fobul des In aifrind leagar a cleath Cairnd Lini neach it ainm gan oirbhiri. Gid imdha i timcheall ri treall gair gol agus gair gemand ba menci a learg braenach bhog sealg agus aenach umod. Tug Gleand nGaibli gan ghabhail marbhadh meic Meg Amradain fagus tra In gabhal don glinn in ladhar ge ta ar toitim. Ni clos o da chuaidh Ferghal en sa coill a celeabradh crain da lo ni adair dal ni labair bo re baethan. Dairghi togbhaidh i tuili ar marbhadh laich Liathmuini congbhaid tonda Lacha Lo clacha orro ri handro. Ni thig blath re barraib crand ni asann fear na fochand ar a talamh da chuir cheas nach fagar luibh go legheas. Teach onchon Lacha Lesi rob e mo teach tairesie ni foil neach ris badh ail sind do chaidh In teach da teghind. Nir an bo na heach aigi mac Briain nar bheag sochraidi ma thug sbes a bean am bhoin maseadh Is ar es Fergoil. Des na sleagh do choidh na chneas fuath don iarand rob oircheas a haithli In croinn do choidh inn coill nochor choir do chaigill. Fearghal mac Briain badhb Chualand mac flaitheamail Findghualand ba dith bo ar fin fear Banda ni bidh seadh dho i ndeagharra. R Gilla Iso In abra duibh cealg do dechus da dighuil do breth ar neach eli ind cleath Eni nochon airmim. A ndul ni heasbaidh enir meic da mhac In tuirenich bas na desi rem dhul fen mesi ga cur fa choimhrem. Da marbhadh mesdi mo sheag Gafraid Is Gilla Choimdheadh Gilla In Coimdeadh Is cor dhi blogh do thoirneam ar tiri. Mathgamhain Mag Raghnaill redh ar cara firi In fearsen do bera me a dharand no go me talamh taram. .R. amhuch tainig tasg Fergail VI Gilla Padraig Mac Naimin .CC. Olc beatha na coisigheadh a choimdi Is mor i seachran mor In mian don choimideacht do niad gilli na leathbrag ba mbeth acu In oifisdeacht a Muiri Is mor mo gearan. Ad chondairc me aislingi tiar ar bord Glinni Gaibhli iarrfoidhmid na haichinti go findum In bha taibsi dar Dia smaith mo tairisi bam breth uaithibh i nairdi. Rachaidh me dar mbailini mar a bhuil ceand ar mairi berthoir and breath maislingi agus fearfaider mailti anfaidh me sa athailte ann o sin go ceatra ceand raithi Inneosaid go nemhfhallsa maisling go crinda crithir in teach beag fhuil agamsa Mag amradhan da imirt do bera craebh Ceanandsa each bas da fhearr da filid. Each beag mall fhuil againdi ru bad earr lind each amail in uair bim bar ndeaghaidhsi mar dha measgtha me ar lathaich o chosaibh bar neachraidhi cuirthear otrach fam aghaidh is e glor fhuil aguindi Brian isa coimdhi ar cabhair Dena rim go degfegthach a Briain Brefni a rosg rochorr is oirrdirc do cheneltacht in Eoghan isa Conoll cuir misi ar an sersenach sna cuir sersenach orom. Ai Briain builidh bindglaraich a rightaisich go redhi ech uaid do na timpanchaibh ar sgelaidhacht na feni coru ni ar imraidhmid maith do rada rit feni. Bimsea duid am reaslaighi mo shaethar Is rit caitbher mor imreas tu seachaindi deachaibh cuandha ar na caisgles fiarfaighidh fhuil againdi did a Choimdhi In maith In mainer. A Mheg shochraidh Samradhan is me do bard sdo Bricni ca fear duidsiu O h Allmaran agod mholud na mhisi duidsiu Is ainm O hArgadan O hIarrataich ort indi. A flaith Brefne biadbhuigi ort nocho duintear doruis teneach mar laech Liathmhuini thengnum mar engnum Osguir da nindisi thiachmaidni go fada ar fud an domain. Imdha cliar gach cineadhaich du dubrugh righdha ramhor dar Dia nochon inearraich a cuidich ar na fasdodh is aibind do thileadhaibh a meth agud fa athol. Olc. VII Ni maith eadrum Is mo mac fiarfaighidh damh cred mo chin in tadhbhur bha fuil Is bais indeosaid daibh gusa bhig. Each do fhuarus ar mo chuairt o Brian O Ruairc na rosg ngorm mar do radsun In teach dam digh mo mhac ga iarraidh orm. Adubartsa ri mo mhac bi atast ata dais gan chell don baili a bhuair misi sen erichsiu ar ceand ech dhuid fen. Erichsiu ar ceand ech duid fen gabh umud rad chler ar cuairt acht gu meara tu laidh leat do ghebha tu each na duais. Acht gidisreod cailleach dall eadrud agus barr na mBhrian is beacht go fhuighea tu each muni leasg leat dul sa sliab. In teach do ghebha tu thuas tairr fen anuas ar a mhuin fuath dam cliar shadhal na tost i casaibh con bis a cuid. Mag amradhan eneach fial dilaidh se gach cliar i cli tearc Gaidheal Is fhearr fa each nochon erann neach am ni. Ni maith edrum VIII Aithni charad clairseach Briain ga hesdeacht atu a tromgliaidh a faisgin Is ro do rad re taisgid Is cro carad. Menic do senntea ma seach a mbrugh Briain Bhendi Coilctheach nocho ghlor i cill do chleacht ba bind ig ol a hesdeacht. Re linn ar taisich Eanaich ni biadh si go suitheamhail maith a seol fa mbidh na brugh ba ceol ag fin a fosgudh. Da bhidh as gach laimh do laim a ndunud gegi Gabhrain bha bind le slogh ga senm sin bha mor a fedhm ag flaithibh. Ba terc aenfer a feadma no gor thuit a thighearna ri gach nduain bha fial an flaith nochon uair cliar a chomaith. A. .i. th. n. .i. IX Folt Emhiri ar ingin mBriain ga dheghfidhi dinghin uir a barr mar findalaich oir indamail coir cland a chuil. Do diall re hEmhir dun fholt gach degidh fhiar os a hucht slighi slimchorach cam cheart barr cleacht findchlodhach na fult. Oighrecht Emhire an fhuilt chlain ar dheghfhidhi In fuilt ro fhuair ni don oighrecht do chas chebh do glas nemh ngoirmdhearc os gruaidh. Niamh a hearrla mar or cuirn bha lor ndealbha ar ar dhiall In fhedhm slat Li na gebheadh a ghairm Emear Is ainm di ar a delbh. SaerGormlaidh mar Emhir nuir daengobhlaibh enigh In aibh do bhoing ar gormabhraibh gren le cebh truim corramlaich clain. Snuadh Emhiri nochon fhearr gach deghfili ga luad lim niamclodhach Is buidhi In barr muini chlann fiarchorach find. Inghean Mheg Shamradhain shemh gan breg na daghrabhaigh dhuind na srollchraebhaibh da cuilt chaimh ri taebh fhuilt orchaelaich uir. Clechtach bachallbhuidhi an barr sgathandmhuini searcach slim folt ur clandleacthach bha ceand cul na ngleand faindlepthach find. Folt buidhi mar fhalaich noir na mhuini os a malaich cail na dondbhallaibh a dreach redh leath ri cebh conglandaich clain. Nuabharr buidhi thar bhrat ndonn ag tuighi ghualand glac slim duail bhoga bhuidhi sa bharr ag tuighi chlann foda find. As crochdha a lear crodha a chuil gen gor bean ri cofbhra In chroigh niamh sgaili chladhaic na cebh samail re nem aindi oir. Drong fhuighlim da hearrla thrum a deaghbha cuinngim da chind clumh leapthach ag loighi id bharr ar doiri chland fhecthach fhind. Ai bainceann bhanchloindi Briain re caithbheam glanchoindi gloir soillsi cland id crochbharr chuil bidh lochcrand duind i nam oil. Suairc mar sgaili In barr dod bois ar chaimi na cland na ces na fachlandaibh dod chebh chais man mais redh ndathbhallaich ndes. Folt Gormlaidhi na nglac saer tar bhrat na ollmhuini fhiar clanda na leapthaibh go lar lamh ri clechtaibh cama ciab. Gor meala an ges taibhglan trom ai sbes a claenradh a chland earrla na claenchlecht fiar fhind i na mind chiabh craibhchert cain. Gor mheala bhos In barr ur tre nos a chland Is a craebh in mallabhrach fhindgeal fhial inghean chiabh clandamlach claen. Gor meala feasda In folt trom o tesda gach locht dar lim ri clandchaelach na ciabh cam diall gon bharr fhandcraebhach fhind. Gor mheala an righan a radh madna ciradh na craebh gor meala In mind feacthach fiar os chind na ciabh clechtach claen. Don bharr chlaen sa chaimi os ucht cam gach craebh ri claini a chlecht daghshnuadhach do chiam a corp man folt fhiar camdhualach ceart. A bhult Gormlaidhi Is ghorm sul dan mongbhuidhi gach corn caem casaidh fannmhuini find fiar os chind chiabh clandbhuidhi claen. Earrla cam as chaimi os ucht barr chraibhi Leamna gan locht a folt mas fhir ailli a clecht recht cir i faindi da folt. F. Delbh Deirdrindi ar Gormlaidh nGail ar dherfhindi ar chorndaibh cuil ar drech nalaind ngil mar ghren ar chebh tigh go haraind uir. Ar or dfhaghail dadhbhar bhaird ar malaich as camdhubh guilg arosg ndercmhall ar dhrech nderg nach clechtand ferg ri breth mbuirb. Ar dhed ngel ar chlaini i cebh gan breg naibhi ri headh sgeoil ciabh dacruinn na cuachlerg clain os fartluing chail bhruachderg bheoil. Ar fholt mar chaenda ma ceand is ar chorp mar chraebha tond ar barr craebhchlechtach dhfolt fhind ar chorp slim taebhcearclach trom. Ni cruaidhsi ma caith im mi ar uaisli ar maith os gach mnai formad gach fhir ri cleth Ce ar drech go ngne ngil ar ghnai. Inghean Meg Samhradhain seng da daghralaim do ed ind na coig cedfadha fa chuing gun truim oig bheltana bhind. Drong dom glor ar Ghormlaith nGail a hor bar cornaibh do chuaidh celidh do dreach dergi In sroill doibh a cleath Ghergi os do gruaid. Ri dechain tearrladh fiar fhinn neamdhubh a niamh niam a gland an snath chuiri ar aghaidh eang mar samhail ngleann mbhuidhi id bharr. Innis uaimsea dinghin Bhriain sa duainsea don fhindghil el ciradh a clecht cam do chir ni shin a barr ceart id chebh. Inghean Mheg Shamhradhain sheang da randgabhail go leg lim gach leaba a chraebh Brefni id bharr fethle cland caem os a chind. Cumthair le da cor don chler agus ni he a crodh on chraibh eoin mhine go nearraibh oir ar eangaibh sroill gribhi Gail. Bean ar naisgeadh sar cuach corr a haisdear ni luath dar lim ni hanathlumh ig riar rand in mall malachdhub fhial fhind. Errla Gormlaidhi Is geal ucht na chorrnmuini nach lean locht suairc In clannmuini cam cert is barr clecht bandbhuidhi In folt. Folt Dealb Midhir ar fir fen ar gach nidh didhibh a chuil cerdi i Dhuibhni do fhuair dergi i ngruaidh sirghuirmi i suil. Maisi ar Mhatha bha fholt ind fa locht catha mar do crom O Raighillich gar do ghad ramhillidh Mhagh Fhail go foll. F. o. l. t. em. Sitriug mac Briain go mbharr claen ni fand isin gliaidh a glor go ro dar neagor mas fhir bidh din do Pedar Is Pol. Fo. l. t. e. mh. X Gilla Nan Naemh O hUigind .cc. Rogha na tuath Tellach nEathach oirrdheirc a teist go teach nDuind as e In deadond sona sithi roga fearand crichi Cuind. Indti ata In tibra as digh Sinand sruth as uaisli a nInis Fail da gondphurt findreabh na fherchrann inbher longphort trencland Tail. Tellach nEathach as e a comarc Ceann Cruaichi cairthi na necht cloch gar iar gach duine deghuair air fiad Muighi srebuair Slecht. Sith Edaini as innti tarla Tulach Cosgair na con ngarg fal nochtchleath fraechrend bha fianbruach gaethbenn Choilceach iadhluath ard. Dun cath gar thoit Conall Cearnach cosgar Oilella ann uair rug a goin fa baethreim don beithir ag soin aenceim teichidh tug. Na urdail fein dfherann Erenn as e magh magh as mo nos as e glenn sona as fhearr ogbha rogha glend na Fodla fos. Airgidh cach oirecht fa timcheall Tellach nEathach fhuilnghes dorr tre Magh bhail tegar da togha legar daibh rogha agus roind. As fiu righ no rogha thaisich cach taisech acu as i ar mbreath run a cridhe In fheile dfhoghlaim fine Is reidhi a comraind chreach. Fiu taiseach i ngach thuaith eile gach oglach oiltear na tir cen go bhadh edh fos as fear saidhbhir ar nos cach fear daighbir dibh. Brian Breaghach fa breaghdha longphort budh lor daenfhear dhinghein Duilbh ni fhuair toir da dargaidh comha ac gargain loigh brogha Buidhbh. Da bhi saith cach airdrigh doighri aigi do mhac moidi a ghnai mac as buaigh ngliadh ar a ghormghaibh fuair Brian do chongbhail a chrai. Tomas mhac Briain na mbhreath ndireach dreagan Gabhraidh gan gradh set nir saileadh gan arm da oighidh da maighedh badhb Oiligh dheg. Teist a bidbadh ar bhaidhbh Cruachan creidim fein guru fir dhaibh ge fuair bas on eg na aenur nir fhas cet re ngebhadh a ghrain. Nir chruthaich Crist do chloind Adhaimh endhuini ar nar indill sas ni he cleath Annla na aenur neach tarla a mbhaeghul gan bhas. In foghlaidh ra ghon gheigh bhanat fir Bhreifni as beag nachar marbh dursann nach toit a teg dhaenghuin do loit cet daebhraidh gan arm. In tenech a oidi muinti da mharbh cumha craibhi Greg biaidh go brath ar ndul In deighfhir ar chach cumha In enich dheg. Tucadh cuireadh go cath mBhreifni da breith suas tar sluagh na pian breith i Erci Is teach o tucadh breath Is cheirti rucadh riamh. Dul le Is gan anadh na hegmhais a aes dana aderim ribh in eigsi a comhair a caithim. conair theitsi a haitli In fhir. Nos saeghulta sasadh neamdha do ni In teneach donchoin Liag duasa rand Tomas ar talmhain solas thall da anmain iat. Din chorcra dha cheolaibh bindi tre bhaidhbh Temhrach thucadh fuath mo grain In gairi no In ghola ga mhnaibh taighi ar nola i Dhuach. Rob o Duach Galaidh geg Raighlend rob o Ruairc nach roichim dfhis cuibrenn dum re ruc o DuachRuairc mar thuc me luathchuairt fha lis. Os chind gach bhaili sa Bhreifni do bhaidhbh Chliach bhudh chumtha leacht nir fhurail lem i tann torchair ceall fa cach mball donchoin Feart. Inn onoirsea ar neg na flatha fada bhias gan a buain de ata In la do chuaidh o Craidhi uam mar la sairi gu se. Mairidh fos fuigheall da bheodhacht ac baidhbh Ghean da dhingbhadh chet ni lamh dael re grain a ghaiscidh taebh i Thail daicsin ar neg. Da niat altoir dait gach leptha ar loigh o cCais na colg mbhreacht fa gach teampall i tann tegar teancar and leagar da leacht. I ngach crich dhar thaistill Tomas talam naem do ni don chriaidh acht sleachta brog gribhe Gabhra gan fhot fire a mBhanbha Briain. Mas fhir nochon aghann peacthach pian mor amuigh agus tall dul a cli ar nula dho Dhairi as i cumna Is ailli ann. Cis agus cain chenel mBhrenaind do bhidh chuigi gach re guairt leomhain Breag da thruaill na tiri suaill nar bhean righi dibh Ruairc. Fear rightha Is athrightha airdrigh ua Samraghan slis mar thuind. mor crechta feirgi na flatha meirgi senta catha Cuind. Ce dearait cach eg re hadhart donchoin Raighleand ruc gach buaidh ni fhuair sind cas mar o greidhi bas do rind na feili fuair. Olldhamhain agus aes dana fa dhregan gruachna In cnis gil da bhi ac triall a curp du Chathail lucht gliadh no hathchair na thigh. mar ta geg Eni na aenur cret eile In saeghul acht sin. Teit mar dho chuaidh as na craebhaibh cumha i Bhloid a mbharraibh dias gu la In bhrath cen tubha im Thomas cumha chaich ar bronas bhias. Mag hamhraghain mac Briain Bhreghaich in Bhreifni o bhas bunscind ni fhuair sgol ac techta thrithi acht leaptha brogh bhithi find. Budh oilichrigh ar eis Tomais a theghlach ac triall do Roimh da dhith rucadh crodh cach croisi thucadh cor coisi don choir. Faelchoin ar faichedhaibh teampal tuile feoir ac falach rot ar aighthibh dealbh da as aindeadh feadhbh o bhas gach aindear og. Rogha na tuath Rogha na nAedh Aed O Domhnaill ac dith chnicht fha crodha a lamh o ghleo arm ni dheachaidh Danar nir sheachain badhbh Aghar agh. Roga Aenghus mac Aenguis Ua Domhnaill da dlighfindnd eg ar neg dho mo la bratha a beith fan aenuir co cleith Ratha craebhuir cro. Roga Tomaltach na tachar menic Mac Diarmada dorrdha In mac da aisc as a bun frais fala a bhas a cur fhagha acht at. Rogha. Rogha ar litreach leathainm Muiri mathair Christ fan cuing as mo leath a hanma o ghairm na gloiri tarla dhainm na hoigi ar o. Rogha Ni bean rug ragha na toirrches ni toirches fir flath na rot ar gein uaibhsi ar cum go clarneamh uaisli o bunn bhaingheal a bhrog. Rogha na tuath Tell — XI Raghnall O hUiging .cc. Brian andois do nim do Maghnus maith gach ni do ni go se leagadh gach gliadh oile a echta Brian Is oiri Is denta dhe Brian ar eangnumh Is ar enech onchu Brefn i In bruindi sheng ni tabhair ol char da canand ni chan glor nach gabhand grem. Moidi Is Brian e a ea bhas toirrgeas Teallach nEathach na narm ndeas ni nochtand se arm gan fhalaidh ni garb e go tabhair tres. Atag Maghnus Muighi Fabhair foghlaim ele fuair o Brian nir smuain sa gabhudh na goiri aludh da fuair remi riam. Sleag ar camadh cloigheam ainmeach aigi on tachur tug go garb do fhiarfaich flaith Greg do ghaibnibh cred badh maith dainmhib a arm. Ted i dand as tresi a bidhbha do buain creach dhe dal ar leth od chluin ar neg a fear cagaib geg Breagh ni chagair a crech Feoil imuinti uisge a brogaibh bis ga muintir maith i chuid cadlaid Maghnus ar cul crechi ar barrdhos ur bethi buig. Teach coille ag Maghnus mhac Dondchaid duilli buidhi bis na ult leagar ar brat corcra clumhcruind bogcna shlat nurchuill na ucht. Mag Samhradhan do sin marcsluag is maidhm remi na ruaig thenn faichi ig fodmhaidm ba cleth Codhail ar ogbhaidbh ech sholaim sheng. O oireacht ar es i tachair is test firi fuair i fear lasair derg a nellaibh nimi beraidh thearg a bhili Breag. Glor caich ad chuala na egmhais ag imrath fhir na narm nderg do fhaisg tu sin gruaidh nglegil a cru In uair do erich thearg. Do chualaidh misi sme comrath le cerd maith a mholudh coir gen go coisg tola a geg Gailli rogha na sed taindi oir Na fharrudh ar ud na sligheadh ig senmoir do adubairt me tugais a slat Macha ag macra mac flatha na dalta De. Aichnidh daibsi dala Maghnais mesdi go mor mini a gloir robad e sin am na heagla in dann da bhir freagra foill. A bhurba ni bhi ar a theangaidh risi te da tabhair fuath gaidhealg mor gan brigh do bhera an glor mhin adera o Duach. Ni dearnadh riamh o re Logha ludh foda nach fuil na urrd ni corrach sgoth Eanaigh uirri cloch sleamhain i mbuinni bhurb. Do shnamh lebur a lo anfaidh ri hucht chuain do caidh do luing do thomhais findmuir cais coptha do bhais fidraidh corcra cruind. Maghnus nocho mhenic aidmheas airm bhidhbadh do bhen re ucht ni feas go huair sguir na sgaindri in buair tuir Aidni da hulc. Do Ghallaibh a gnuis i Eachthach ri hucht tuindi tugais ruaig do ling sa sal ngeal don gallchath fear gan snamh gan arrtrach uaid. Comradh chanaid i ngach longfort a lucht sbairni ni sblead daib da meath med In Daghda i nduini ni tarba a gheg Duibhi a dail. Rind aigh iga radh go menic ri mac nDonnchaidh dergas gho do chupa derg a thuir Tlachtgha ni fhuil ceard nach dalta dho. As deoraidh uasal thear chaemthaich a chneas Maghnusa as mhin folt comhad do thaib daltain iaruind i carcair chail iallduinn ort. Ca faischeall nach fagaibh tearmunn on taisiuch nach tug a ferg ferg naim go tren nochor thogaib en ar craibh tobair nir thelg. I coindi cheandaighi In fhina anba an tinol ted O Ruairc is mor tainig as a tunda rainig ar slogh Cunga an cuairt. Locht oircheas uarus don brogoid banaidh na dhun dath In troill sdim do chuirm dubhdhuinn In dregain ri hurrlaind cruind egair oir. Suil nach deachadh In dan cheanghas o ua Chormaic corcras braich cuirid tuir Duibhi nar ndeaghaidh duini ga cluin meabair maith. A saith dana as docair daghail dir Theamra gus tig gach bard ar dhuain ngirr do ches o Credhi rubad bind les Eri ard. Gan cruit no gan timpan tedbind ni thed na cholludh craebh Liag da dha gormshuil mar blath mbhugha do mongdhuin snath uma iad. Do tuaigh ar tocht tresin clogas go cris sgeni do sgailt fer at iaraind do nar tegh tairni do iarroind bem baidhbhi Breag. A mhuintear ni maith da legeas ar na lot ag lubad crand a lucht cneadh ag tocht a tachroib fear gonta ga athguin and. A aigheadh o Eachthach Fedlich gus nach faghar fer a choisg in tand Is gabhud dod ghruaidibh sadhul barr ruaindich do roisg. Is fir dam a ndubairt misi ri mac Moiri Is maith im buaibh meraidh do maith re med chaithi a fhlaith Greg go laithe In Luain. Ader cach od chiad do derres ig drud In aighidh arm nocht beth agutubha a fhir Abhaich do bir dhula ar taghaidh ort. Do chleath leabur a lam Maghnais menic do ni nem Is mho crinaidh sa choill crand do chesi barr i chroind Is desi do. Croind reamra rachas na armaibh don uindsind Is faidi i coill nocho chesdi ar ces i Chraidhi gidh mesdi les caili a croind. Smacht airdrigh ar ud na Breifni bhis aigi sgurub eadh raibh aincid cleath Eni na ingnuis neach sa eri indmhuis air. Ni lamhair labra na aighidh in toireacht toir tug go min mar dha ghuidh mathair i Meadbha da thathaic tuir Teamhra In tir. Bidh gon bandtrocht bis ga imradh ed mor gon mnai do nach tairg do dibhraig bean maith a malaigh im flaith Breagh i naigaidh naird Liaidh duini i ndeaghaidh a uthrais aichnidh do a ndenand gach guin ar meth chnead ar o Ruairc remi cuairt ba er cnedhi do chuir. Ata aigi Is aigneadh concar cles nach frith ag fir don fen o Duach ar ndol da hiarraidh fuath a chon bha fiadhain fen. Suan corrach a cuasaibh talmhan tug ar cethirnn cagaidh gairg leabaidh mhaith do bean ar bidhbaidh is flaith Breagh i nimdaidh aird. Ni edum imarbhaigh longphuirt leg do mar ader In rand gan dul do do maith tar Maghnus gach flaith Is mo fhaghlus and. Magnus Mag Samhradhan Sinda do shir chis do cuindich ghiall les gach drem ar sgath ar sgethni nir fherr tath na Brefni ag Brian. Tadhg mac Aengusa In airm nemi nert bidhbhadh ni bhia ar a thir fan caith Tadhg rindi do richnamh is lindi In garg michar min a crodh nocho buan re buga gach sgol uadh Is chuga adchim. Dondcadh mac Donnchaidh ded solus slighi a fhagla go hAth Rois ri seabhac Tlachtgha Is glan gruaidhniamh canta damh nuaidBrian andois. Brian andois do nim Tomas mac Briain ga mbhe misi mac meic Dond dergas crand sirfid se dha thigh gach tirghiall Is e sin Is fhirBrian and. Brian andois do nim Magnus Ingean mec Muireadhaich Maigi min Gaidhilgi gan guth ndian ni fhaghaimni ar Arlaith oilbem lanmaith i i coimrer na cliar uathudh bean aga mbhi a huga do lean si buga na mBrian. Brian XII ugad easgar dInis Fail is measgadh don inis uir do cuadar raigni a rig uaind sda cuaid gnim fa dainmi duind Fuair leagad a ndund na ndol do feadar as ur i cnead Rest of column defaced and illegible. XIII Mac Taidhg Mac Raith .cc. Bean anois chabhras chrich Meadhbha maith da furta. cht feidm na mna din o Cuind cabhair o Meadhbha ar chanaidh fhuind Theamra ta. Inghean I Chonchabhair cabhras coigeadh Meadbha Is maith da thath in tin bhalbh ag brath na Sadhbha Sadbh dha rath go cabhra chach. Ni bean ele acht inghean Chathail chabhras da feidhm fod a sean ed le cach im ghnai dha ghebha ar mnai Raith ni bera bean. Ni bhia triath gan teacht da bruidhin ni bhia bean gan bheith na raith ni bhi teadh na mna gan muirear ge ta In bhean a cuireadh chaich. Ata a nos Is ni dha diadhacht ag din bhan Is ag badhudh locht ata bladh Is brigh a guidhi ag din na mbhan uili ar olc. Da gheibh chlu gi chuich nach faghaibh nach bean sa beith os chach fuair dhin ar choiribh na colla an dil doiribh troma tra. Nos a feili Is fada rainig righan maerdha Mhaighi hAi fada soir ro feas a feabhas im muir theas gebhas ri gnai. Clu na righ ni ragha dhisi dul da teist ma ta air gach righ geall as gach mhodh ag maith Shaidhbhe re ndol do sgaith Dhairbri dhibh. Inghean Chathail chrichi Teamrach do fuair chlu le cosain gheall bheith os gach laith Is lor dhisi mor Is mhaith gidh issi Is fhearr. Beraidh mhna Is as minic bheireas tar bhladh caich ge chuich nach rug rath don mnai mar da ga thuilliumh air gnai gach mna Is tuilleadh tug. Ingean i Chonchubhair chaitheas ri clu In rath nach rangas dreim roind da crudh ar chradh nach raibhi do cur bhan a baili o bheim. Neach ar chlu nir cuireadh tairsi in teist fuair da fhaghbhadh neach geall ar ghnai gibe dhar beanadh le mnai ge berar a bhreath. Da ni run bhae riarfa In Duileamh le ningne a din diadha In reim da ni gach naemh ni ar a guidhi mar ra ni craebh Ruighi a reir. Ni fhuil chleir gan chuit da hindmas ni fhuil daimh nach denand toil ar faghail raith do gheig Ghabhra ni theit tar maith Sadhbha soin. Ar ghnuis corcra chraibhi Boindi da bher theist ga teist Is fearr ed ar mnaibh ma breith mar bheiri tre breith gair da gheibhi In geall. Tugais ar nos ni as da thossaich tugais druim re denamh locht ni fhindfa bean da mbhi at aghidh na In mheadh bhas ainibh ort. Taithneamh cumhdaigh da chiabh ndhighaind dath In fhuilt Is amhlaidh bhis ni bhean tfholt cam as chloidhibh tocht da bharr fa troighidh tis. Tu gu cian o chintaibh Eabha amhghar sibh ar son bar nghail ni bhiad dot chli coiri Eabha ni Is ghoiri na deala dhaibh. Maith do chlu o chur rit mhaitheas maith dae din gan denamh nuilc muna din cathmithi In chroidhi taitridhi ag dil choiri In chuirp. Tussu os mnaibh le meat da theasta mar dai eir chlu os chind gach shluaigh ni he da chradh ni hi hanair da rabh ni gan fhaghail uaibh. Ar ndail chruidh do chanaidh Mhuaidhi tar mna Chondacht ni cuirthear dhi ar ndhail nghreadh seang leis a Saidhbh sin bean Is fearr na haimsir hi. Da ni mhaith ar mhuindtir nimi da ni ri Dia dil a chrecht a dula gan choiri o cheanaibh oiri Is lughu a neaghaidh derc. Da mhbheath gan fhear ibheall Chunga do chath Breifni o mbearntar sluaigh ni fuighthi dhi a dil da cheili acht ri dharir Eiri dhfhuaim. Geall einich ga haigneadh bhandta buaidh ndhealbha ga dreich mar bhlath geall ag Saidhbh ar a son feine is do naidhm dhol da cheli os chach. Dealbhaidh i leomhan laimh re dreagan dealbhaidh eochu a neangaib sroill geis Leamna ga car a corrchail ealbha dhamh re nonchoin oir. Morthair cliara le crodh Saidhbhi seachnaidh chinta on cheirrd da ni daibhfear chean ge chraet da geabhtha ni fhet bean a seachna ach si Ludh go cill do ceandach loghaidh ludh gu daimh ga doirbhi ceim ludh na coindi da me air bhochtaib loindi le rochtain da reir. Suil bheanaid gega a glac ndhighaind ri dlaithib fuilt fleisgi Liag clanda boga na ceibh chaistigh foda gan bhein aistibh iat. Feacaidh thili a tosach cairbhi cuiridh each ag imtheacht raen beanaidh a beirt breig a cuma nir mheit neirt ach truma a thaebh Glor gach daenfir aein rith hinghin Cathail do chath Bhanbha o bhit na purt neach dhan leir gach ainibh fholaigh ni airich beim oraibh dhulc. Teist gach fhileadh ar fholt feacdha fiu na teasta ticfa dhit gi bladh bha deara gi derca ceana ban da fhetfa a nic. Teighe air rath tar righnaibh Connacht air chlu dhit ni dheachaidh sluagh teit tar shlogh thar nar dhu dhula mor dho chlu Is ni ludhu a luadh. A Shadhbh ni hingar dhot anmain ar oir tu da teit a curp mna o pheinn tre peacthaibh marbha beantair ag bein tanma o ulc. A ingean Aillbhi fhuind Bhoindi bean bha theist ni thicfa a diaeidh dar lat Is duit ata tharbha cuit gach mna da Bhanbha Briain. Da gheibh rath da reir gach dhuini Dia dhae riar mar ranig le tar a mbhia naghaidh a hanmun raghaid le Dia nadhbhrugh nDhe. Mar da rath os righraigh Bhanbha biaidh ar chlu os chind gach mna in rath nar thuil do mnai mhuili mar mhuir ar lai thuili ata. Ge rabh uirri uamhan cintadh cin na leath ni leicfi naemh da maitheadh Dia Is di na mhaithfeadh ni fa ria aithfear gach aen. Inghean meic Dhomhnaill dhuin Tuathail ar thuar chlu dhae cheandaigh neamh dinidh hi dhanair Is dfheili nach bi ag faghail bhemhi In bhean. Bean annois chabhras Lor dhae chabhair choigidh Meadhbha Mag amhraghan righa a re ceandchait na sloigh sidh ar Neillni no gur din dfhoir Eirni e. Mag Shamhraghan shireas cheandus ar chath mBreifni da mbalbh sreabh ndail rand do rath a aghla geall dae cath Bhanbha dae bhean. Bean anois cabhras chrich Meadba XIV William O hUigind da rindi In laidhsea Fearthain aeini eineach Neill naidhi a dheidheach ar gach nduain mar ta Niall sa os nos gach Neill a iarsma fein fos fa bhuaid. Moch fa buaini In fond a bhuil is gach tond uaini na ail ar gnas na In gnai da gheibh nar cheil drai re na fas air. Meraid a gnai go la In Luain ata ghnai os ghnai gach aein siltar gan cheilg nosbladh Neill do mhorsun chleir ar cheirrd gain. Mac Nualaidhi do ber bhu a dhuan air sin ma thig ata gilla bog a Baill na neo nach ob ghleo na laid re la. Teallach nEathach gun min mhor deathach dhaentir dae gach thaebh saertheallach neamhthlaith mae Niall ciabh mhaethghleandach sreathblaith saer. Ar teallach ni a treas gan tlas teas gacha gleandfhaichi a gris teallach sin os tenid thuas geinid chnuas a cnaibh fa ciaes. Leaghaidh caer Dhanar an dun on gharadh ni chaer a chaer sa teallach od do thogh Niall na sgor ndia n searrog saer. Ro brosnaghadh arm go thadh ro dosnaghadh badhbh um buar do chomlas In teallach tren nell corrghlas reandach dho ruadh. Ibheall os a teallach thuas ni saileam a eallach dfhas tiaghadh ciabh ngleandach a ghris teallach bis um Niall o Nas. Mac thamraghain da shir gnai glanbhranan da thil gach ti a minlabra da mheall mhe fearr e righ. Sed sa cruindi ni char Niall glan a bruindi sglan a ghlor olc fa choin ge dheach dhun ur um boin sum each sum or. Ar fhlathbhili Is flaith gan locht a math Is arighi dhulc ni creach roNiall neach gan neart tearc neach a choimhfhial a curp. Flaith Breagh ar bhuga os i Briuin gan fhear braith chuga re cleir ar shnoidhi dheadhrand dae dhaim do thail croidhi neamghand Neill. In tairgfea tachar no treas no In nairgfear gach athchadh glas no In thraefa goimh Neill anos go buil bos gach geill na ghlas. No In sguirfea In gilla da gruaimh no In laidhfea a finda sna mnaibh no In fir cach do neamthoil Neill no In gna dreim ri fearchoin Fail. No In fir Niall a cagar cnicht no ag bagur ghliadh um gach gort no In bhuil ga dhreich reigh na reacht gan teacht fa breith Neill anocht. Glas a dhearc gealchorcra a gruadh fearchonta a neart cas a chiabh flaith Sinda Is ghaeidgealta glor gilla mor naigeanta Niall. Suairc a bhel Is bind a ghuth nir er ind mar nar er neach geg bhosghlan Is bhlasta deoch ar each ghasta ag cosnamh chreach. Caimi a gruaga na gach gruadh sairi a thaebh na gach taebh da chuir me Niall tar gach Niall Brian na mBrian e Is Aedh na nAedh Rightaiseach Is leabar lamh minchraiseach reamar dhruadh fear racalma neamcas Niall leanas triar catharrdha ar cuan. O tilaic slat corcra Chua re bo molta mac gach mna morfhas do Niall Niall gan bhu Brian fa chlu Is Tomas mar ta. Calmach um nach faghar fuacht a bhalbhruth gan bladhadh mbharc deargaidh a chain seanMuighi Slecht sgeamgairi checht re taibh tracht. Geall gach moighi gun mhoigh min geall gach groighi ga ghroidh uir geall bo na Banbha ga buaib buaidh cro Is arbha ar a uir. Magh isirbindi en trom mag Is minshlimi fer fand magh as a fhaidi an adhradh find lind sa tamradh aigi and. Locht a mhoighi ar nach bhuil fraech gan mhoir na ghoiri dha gnath ni fuair fear enlocht dhaen iadh neamh a fhiach braenghort fa bhlath. Gach torudh ar a mhuir mhoir da gabhar sa mhaigh mhain ni fuair fear en is port righ magh mar mhagh Neill fin Is ceir Is cradh a chain. Gilla In mhoighi finderg find i ngach dhoiri ar dibheirg truim tug toirrsi Dia ris an droing se fa choill on cloindsa Chuind. Fuair ar eachtra airum righ nir cainidh o thearca ag ol athaith teasta mar ta ar Niall la na ngliadh ni cneasta a chlodh. Na thir fein gan fuil se fear tar gach ceim da chuir a ghnai fearr ar fogra Niall um ni na righ fial Is Fotlla fui. Ata oirecht sin ar sodh ar toidhecht noir le Niall feghain ag toraidhecht re taebh moraireacht saer fearrdha fial. Gilla minderg chathas chrodh gach diberg mhathas fa mhidh gilla saer gemhealtrom geal da mhbhean mhaer enecland dfhir. Gilla blath eachamhail ur ag creachfhaghail caich nir clodh fear conchar neamchrandta Niall tromchra a fhian leathghallta a lon. Mag thamragan cian o chol gallbanfhaidh thre Niall gan neamh airm na cleith ar comhlaibh tor sgeith mun crodh ar formnaibh fear. Fearthain Eineach Saidhbhi na sul ngorm nir gradhaich bean ga mbhi a righ geis Bhainlindi da guidh ghnai ni fuil mnai Is crafici i gli. O Brian Luighneach na land nger nir ghein coimfhial chraibhi Sainbh gearr leindi gach la fa cuirm fa mhuirrn ata sindi ag Saidb. Ingean I Choncubhair Chliach chreides Dia rer dealbadh neam gur fhai Niall fa gealla glan leandan na man fial a fear. Fearth Fearaidh fuil ar faichi naidh re tharm Dondchaidh Is derg bel fian cnicht re thochur ag tnuth ur fa nirt fochun Is fer. Fearthain aini Manum ar eineach a sgeith sgiath Michel bhu moidi neam rug thar gach naemh ceim o chin cidh um nach saer fein gach fear. Fearthain aeini eineach Neill XV Gilla Aenguis O Cluman cecinit Lair da ghabus do ghraidh Neill ar mo breith fein do bhi In ghraidh do thabhairt mo ragan dam cuirthear duini mach rim chois. Ag sin Is fech i go dath in groidh maith do thimsaich Niall beir henragha lara dhibh nech bia ris ag aimhfeas phian. Be maith agi da cind sin adubhartsa ris da eis bermhaid lucht a haichni leind minbha deaghaichneach sind fein. Fear ga bhuil aichni ar a ghroidh fechach soin ma ta ar a ghlind gebhas beagan do luach braith is a dna fos maith da chind. Adubairt fear do ghuth bhig na cluintear mhe rit ga radh na tobhair domsa ach luach brog is ghen da nos gu brath da ber ragha lara dheit na cluintear leat sin fa chach gean go dilta roimi In duan ri ba In duas iar dhan. Glaisis romhaind Is laim rind o gar stiur se sind sa ngland sinis laim glollaidh a suil muinid duind In lair da gheall. Do mhuin In lair cheanand dond beag nach rainig a mong lar da bhi a boirbhis i na fhult da bhi na huchd feadh dha lam nir lugha na beand do sliab sgeanma hi na fiadh gach thre trath mini hi re glacadh dar leat na In teach bha cuibhdhi ag cach. Gamhaid and sin a llair dhond ar mbuigin gan cond gan cheill in fearud dar cuireadh lind tarrlla ar enaichni lind fein. Gluaismaid romaind seachad siar ceartlaim dheas ri Sliabh da En laimh chle ri Raith nGraindi dhund is ar cul ri Loch da Gher suntach and sin a llar dhond tre san aenach fa gorm fer gu rangamar Abhand Mhor tearc slogh ag nach buil a sgel. Mar da chuaidh ar Abhaind Moir tig builli da toin ri lar saithis a gob Is a griaidh aichnid na fiaich hi ri bas sinidh a cos ligidh sriadh teid a nell ri ba nell gnath sa challadh da rindi andsoin ata ndois Is biaidh gu brath. Tigmaid ar tamh as a cind na fhacamar bidhg mar sin is mithich duind dul dar taigh ar na fir da bhi rim chois faninsitear fuind do thuaid is beag nach toisg nair ar toig os a taibh thoir ata Niall nar bhearr leam dol siar na soir. Glaisaim romhum do thigh Neill Mag thamhraghan Is reigh gnuis fearais failti rind a flaith comairlli mhaith tarlla duind o da chualadar fis ar sgeoil nir hiadhadh beoil i nar cuis a Choimdhi fa beag a brigh andsa ndi a roibhi ar suil. Ag soin a groigh ceadna amhaigh fechaidh annois hi go daith beridh aris raghain libh ma beag sin anaidh air na hanaidh air. Ag sin taem da thaemaibh Neill Mag amhraghan on reigh cliar ca Gaigheal Is uaisli fuil gilla na bhuil fuil na mBrian nochon aicim thiar na thsoir neach da ghenadh soi ach Niall Mag tSamraghan Is mor teisd gar mind lim a bheith mar ta maith Cluinmis a mbheol gach fhir Is gach mna cuich dara hiluidi na dho nocho car sibh ni Is mo a trast da gheallsun nach treigfead mhe nocho treigiubh he gach la. Lair do ghabus Ingean I Concubhuir Chuilt ni threigfim a cuid don dail Sadhbh ingean Cathail na cliar da ber a mian da gach dhaim a crich Bhreifni ba imdha sluaigh ni cluinim a luach do mhnaibh urusa a bhuain do gheig Breagh damadh fhearr leind each no lair. Lair ddeag O Deaghaidh ar cara fein maith da idir me nach mair da chuaidh mar ar saileadh sin inaidh nir chind Gaigheal air. Cathal Og gan imdha geill tug a mbreath fein do gach dhaimh as leis airgthear a tir thuaidh co mhedradh ar Inis Fail mac I Conchubhuir na creach gilla nach leig meath da dhail agus da airg gu thAth Luain is da bera cuairt ma claind dail da an fos indhear da Saindt da airg se gu Baili In Clair. Lair do ghabus do ghraidh Nell XVI Niall O hUigind cecinit Eiri trom trillsi Saibhi earrlla a fhuilead findailghi barr mar fhinddhruini Is ur dath in cul findbhuidhi fleasgach. Ni hedrum In teiri cind in phundund fhuilt blaithbhoig find na sreith glantruim ar geig Mis ni hacmhaing breit a baithis. Sreath bhan bhis ar a ghluinibh fhailcis don ghil ghormshuilich os beirt duind da fult fuilcear sa druim re hucht ninailteadh. Folt Saidhbhi mar a snath oir gur mheala moidi a honoir trilis druimneach ciabh clandach in tuidhneach fiar fiarandach. aidh re fighi a fuilt cais biseach conaich craebh Dhurlais agnai haibh ag breith bhisich le dreich sair na Saidhbhisin. Bidh gach uair fhailcear dhisi ar taisbenadh a trillsisi re folt camlag cladh copdha farmad bhan a bhandtrochta. Inghean I Concubhuir Chliath bean airgnich Atha findChliath cead blathchraebh and re fhighi barr snathcael ar Saidhbhini. Ni leir tairis a taebh geal a folt trom In trath sgailter o barr reigh ur na idhibh a glun fein ni faicfidhir. Falchaid a trillsi troma bun fuilt lachan Liathdroma ni leir tar a barr a bun gach cland na ceibh ar casach. Da mnaibh Is mor In ceandach an barr fhada fheithleandach doilghi a drumdluighi Is locht lim da folt bhunbhuidhi bharrfhind. Casmhail re hublaibh aibchi folt righna righ Conmhaicni folt fiar da chi ma ceand da iad fa tri na thimcheall. Falcad a hearrlla In tan tair dinailtibh gribhi Gabhrain ingean righ ag fighi a fuilt fin ga ibhi ga hinailt. Ni thoilleand ar cholcaidh guirr folt righna Ratha Brenaind cuilt ni saidhbhir mun Saidhbh sin airbhir fuilt ni hanaibhsich. Casmhail folt mna Muighe Samh ri maethbarr Saidhbi Cruacan a gnai ar fleisg an earrlla fhind teist a dealbha mar Dhoirind. An findciabhach Lacha Lein casmhail a folt re fholtsein duail leabhra ar mallchraibh Midhi earrlla barrchain baillghili. Baramhail a barr sgathaich folt mhathar Chuind cedchathaich Graindi no Una isi acht ailli cluma a ceibhisi. Casmhail folt Saidbhi sairi is trillsi Muirrnni Munchaimhi mathair Fhind gan chruini um chord ar nar chind duini ar domon. Sadhbh og an earrlla bhachlaich mar Shaidbh meiring mallachdhuibh dial ri hinghin Chuind Choghail gun findghil truim thaslaghaich. Fada uathi bhis a barr ag bandtracht craibhi Cualand locht ar a fult ni faicear sa folt and ucht inailteadh. Ri geis Lacha guirm Gili canait maithi a muindtiri tainig tainig tuillead dealbha dhuid ri bruindidh tearrla fhindbuig. Ingean Cathail Cairrn Bhricni trillsi crocha a ceindlitri imdha mindshlighi na mall cir a mbharr inghini inn airdrigh. Pudurl findbhuidhi ribearr ina cul righna righleand alaind reimi gach drong de gidh eiri trom a trillsi. Eire trom trillsi Saidhbi Da Saidhbh fein Is neasu anois canfat maith ri mnai nDurrlais ri ba breath olc gan duan di fuair a folt leath na laidhi. Ni hesgaidh eirgheas a fearg in gheis gealbhraighdeach gruadearg malu mar dhael dearc mar ghloin craebh Dhala Is ceart ro congaibh. Linaid beangla a bairr thruim a hucht oireadha alaind inghean Aillbhi an ochta gil failghi copdha re cichibh. Cris cumhdaich ceathra ceandrach cubhaidh ri cneas min ndealbhach ni hail le fa slis solus cris agus se ar aendhorus. Ni frith locht o cind gu cois do righain dedbhain Durrlais moladh mna Beirri dha ber ata feili fa faisgin. Da laimh leabair lor dheiri folt mna soillsi Sligidhi togbhaidh thuidhnich cais copdha do bhais bhuinghil barrchorcra Ingean Cathail clair Midhi Crucdhg tiri tairrngiri grian bhan Erenn an inghean in glan mheirsheang mhinfhingeal. Bean I Ruairc Ratha Guaire rigan i ruisg gormuaini fear ni hindraidh gumadh fearr is a bhean os fhindmnaibh Ereand. Ranig fa Erinn uili nos mna mharcaich Aelmhaighi is lor don mnai do moludh a gnai mhor ag medudhudh. Sgarloid chorcra cumthar dhi leinti breacshroil bhis uimpi roba na righna o Boind Breagh is irna oir a inddreamh Casmhail ri sneachta ar snighi dath a glaici gleghili mar thaebh Sadhbha trath sa troidh mar blath abhla da haghaidh. A lan bhis Is na bruighnibh do mnaibh fleighi findLuimnich da bandtrocht Is lan gach lind ag snam fa hardphort nibhind. Bes do mnai dhuini Dealgan gan mnai gan fhear dhimdeargadh cach ga rogairm ceand a ceand forainm gu gnath ni ghoireand. Ingean airdrigh Atha Blair is bhancoghnach don bhandail docair tagra ri cleith Cuilt fa bhreith dagra ar a hinailt. Mor a duais da dhlidhfeadh sind daghail on cneisghil chuilfhind luadh a laighi Is dola di moludh gruadh chraibhi Ceisi. Ar feabhas a fhuilt gleandaich ar a gnuis nderg ndrithleandaich ar ailli ar truimi a taibh ghil in laidh uirri ro imich. Na hairm a neinleth tighi ni biad Is gribh Gairidhi ni bhia Sadhbh istigh re thaibh Is arm a fir na fachraibh. Meastar ri mathair Ludghaidh bainceand cloindi Conchubhuir ingean Aillbhi Is fhearr fa ghroidh geall dar Saidhbhi o na Sadbhaidh. Sadhbh ingean Cathail chosgraigh righna ag roind a tuarastail in trath Is truimi a heiri gan chach uirri ag oirbhiri. Eiri XVII Caech Ceisi O Clumhan cecinit Bean fa eineach fuair Niall buaidh ar an eieach araen da gebhad uili ni ag Niall tuili cliar ge thi re taebh. Fear fa heineach fuair Sadhb a deidheach ar a duain dha dearb duthaich di car ar a carnd Sadhb fa bhladh ar nach bi bearnn Ni cruaidh In ghnai sin da ghabh da fuair In mnaisin fa mhodh fa heinighibh da fuair fhear ni cruaidh bean deidhinich Dhor. Fear ochor smain sisi ach se sissi fa bhuaidh ge dha bhai ni fhuigheadh fear oile hi bean Li ar a goiri don ghnai. Ceili fa teist ata ag Saidhb teist cheili na mna ni meirbh in dias tuc dhil na namh ndoirbh snim soirbh a ndan ga dheilbh. Sadhb sa damha ag dil na namh na damha gha ndin ag Niall mar ra niad ni coimhshnim cael siad ar aen a coimhdhil cliar. Lanamhain gan mathas min lanamhain chaitheas a cradh sgath gach cleiri ag triall na deadh Niall Is bean Bheirri fa bhladh. Fearta feili a rath araen ca rath Is reighi re radh maith da din a fear gu fial Niall sa bhean ag dil na namh. Indmhas Neill chaitheas re clu is leir ar mhaitheas na mna da righni mar chongol cno brondo bo In tiri an ata. Ce theit on daghmnai gan dil in bhanghnai ni leig ar lar cia nach fuidhbheadh ni o Niall da ni riar dhuini gan dan. Tug Niall fa bhuaidh Is a bhean gach a fuair gach cliar da crudh ni ling ri In gnaisin da ghabh gan bladh taisich dhi dhul. Niall fein ocho fear gan gnai ach gi fial bean Neill fa ni luach ar a goiri In ghnai fuath le gach mnai oili hi. Sidh Is na creachtaibh o cleith Chal da mbeth a neintigh ar aen mu maith ag Dia gach fear fial da sia Niall ar neamh na naemh. Ingean Chathail on glan gres ar gach fachain fa bladh bhos nir chuir si na ceand do chas ach a fas teand do ni a nos. Slat mhorfhais ag snim na sluagh mac Tomais ag dil na ndamh biaidh fa bladh mar ra bhai Brian da ghabh Niall In ghnai ar a ghradh. Imdha damh re taibh as toigh ga radh ris a da chraibh chuir bhar nos gnath ag gabhail leibh cach mar sin ag robhaidh ruibh. Tfhear a nag corcradh crand no ar a tradh ag locradh long go huccun da cromadh ceand ag tolladh heang lucth lom. Da sgiath reigh comla na crich a Neill gud chomdha ar chach ge hi ga sgoltudh dod sgiath as i In cliath ghontar do ghnath. Eang geal ga greanadh at ucht do bhar trealamh a bhean Bert blathoigi gach ball id mhicht slicht da shnahaidi Is cam ceart. Ar son taidhchi nudhi a Neill crod na Builli a haithli haigh bha seach ot cathaibh da chuaidh creach na buaibh machaidh le mnaibh. En balbh ar na dhenaibh dhoit a Sadhbh re fhedhain Is ait imda alt ot ahim ghlic im blatheing bricc greanta id ghlaicc. Rabhud od mnai a Neill do neach agat fhein ma dha bhai brath dar leat Is gonta hi dreach mar rathi theach corcra on chath. Righan Breagh ag denamh dhealbh a fear ag feghain a cholbh Niall ar moir a coindleadh charbh Sadhbh as toigh a coindmeadh chorrn. Sadhal In bean fholtglan fhind isa fear a corcradh chrand reand do namh chuain chlaisti nir crom tond bhaisti o chuaidh ma ceand. Sadhbh Is eang greanta ar a glun no gor gearr leapdha na lar reanda na sleagh ar gurt ghliadh re Niall sa ucht geal re gadh. Nir dhligh oigi ar a mhbiadh bearn Niall mar as oidi don arm direoch cruimi a gailearr ngorm as buimi chorrnn saereang Sadhbh. Ca thinadh nach robha a run sibhul mara Is da mhian ceim roimi Is gan cheim ar cul Is do run Neill a nhgoiri ghliadh. tigh ata ga dheilbh na fir fa mhicht na mna ag muirn da fhuair saireing ag Saidbh ainm agus se a caileirr chuirn. Bas a taisich nocho tim da chas chraisich as a heirr do chas chleith nolamhaich nduind do druim eich shoghanaich sheing. Ni ro don mnaisin a mogh mo sa mo In gnai sin da ghabh sadhal ar mnai mhBeirri i mhbrudh sa gnai ag dul don bheindi bhan. Ni dhighnim ceilt ar neart Neill ni imrind beirt ach bert aigh Mag amraghan o fhill foir glanbranan oir a Cill Clair. Snaim ga naghmadh gun min meirbh nachar snadhmadh a sidh Duilbh a chur ocho snim le Saidhbh gach snaim da mbidh a mbrudh Bhuilb. An ghna sin da chuaid fa crodh geall gach taisich fhuair a fear giabhaidh In giall nachar ghabh beraidh a bhladh Niall ar neamh. Bean Marr da chomcabhair cleir dil Concubair In mall min o dug geg Dhuibhi do dhaimh sed i laim gach dhuini dibh. Tuili cliar fa blath na brudh fath as a fhuighea Niall neamh nocho cruaidh do chaith a chrod flath Dor fa buaid Is a bean. Bean O Dubhda ni duini min re Cunga da fuidbhea In fear ic a geanaib craibhi Dor crodh dhfearaibh Bailli da bhean Bean fa eineach fuair Niall XVIII Ragnall O hUigind .cc. Uaisle cach cenel mBrenaind in gloir builidh bindshegaind comhdhana faghla na fir gabhla chongbala In choigidh Cland Brenoind mhoir meic Fherghna curaidh uallcha oireghdha re carrdarcne thoir na thiar ni oil clandmaicne a coimhfhial. Tri meic Fhearghais nar er neach Eochaidh Duach Ferghna fuileach sreang re tromshluagh nir thriall fear triar dar chomdhual In coigeadh. Fearghna mac Ferghusa In flaith duaislibh Connacht ba ceandbhraich oigfher dighoind nachar docht do triroind choigeadh Connocht. Rug do raghain ar na roind trian oirrthearach In fhearoind nir trian cruind ar a chomus o Druim Chliabh go Ceanondus. Rainig dFerghna In ochta gil daingean Is coillte In choigidh beag feadma In tar san aimsir ar ghabh Fearghna In feraindsin. Cruithnecht Is mil na Midhe ig teacht go gribh nGairighe fleadha fuirt Eamna Uladh go Fearghna Is tuirc Thuadhmuman. Ni tharrla dhferaibh Erenn don ghormrosgach ghlaicmhereang neach frith do chlodh a chosgair gidh mor crich do chosnosdair. Nir legeadh do righ Ruidhi mac na hingean dIardruidhi ger thuar don choill brigh a bhreath ar a chloind ni bhidh biseach. Ochtor cloinde ba creach trom rugad o Fhergna armchorr do marbh cma da cead ban im dhula dheag don ochtar. Imsnim re huaislibh fher Fhail ar ndith chloinni chind Ghabhrain eg don shlogh mallbhan milla mor In tadbhar imshnima. Caega ar ced go Cluain Ferta tre fngoll a oirechta toisg nar leg ar cel a chloind ted Is a bhean go Brenoind. Do rala taebhtrom torrach in ges doidgheal dercmhongach rosg mall nach gebheadh fa groidh fa dereadh ann da hinbhaidh. Troisgid re Breanaind mbhethchert in dias chaidh nar choindimtearc caoga findban ced curadh tred bidhbhadh do baeghlughad. Musglais bean onchon Uisnigh meadon oidche In adhuichsin gor thus lai don lachain gloin do bai athaigh ren idnaib. Beris mac ba maith In trath ar teacht na maidne mochrath rath De ar a naidhin do nim le bha failidh a faisgin. Baisdeas In mac suairc sona Brenaind mor mac Findlogha tug a ainm fen ar a fhear sa thairm os gleiri Ghaideal. Dunaidhin chruthaigh chorpglain tug Brenaind a bendochtain tennobthor cath ar a chloind tre rath bennochton Brenoind. In ced laech sa leched ban tugsad ofrail don erlamh failte ag ainglib De mon dail ba saidhbhir e on ofrail. Subhach tangadar da tigh ar mbhaisdedh a meic muirrnigh ceann sluaigh ba dedla a ndebhaidh gegdha fhuair a oilemhain. Mac eli dhFherghna echtach Aedh Find In flaith roderchach do chloind i righ shuairc shoindim sil Ruairc Is Ragoilligh. Na Tri Tuatha ta fan coirr ataid sin ar slicht Brenoind in ri du dil gach duini da shil na tri telluighi. Athair Baitin nar beg rath Brenoind mac Ferghna fledach gan deoraidh do thogra o thir in leomhain brodla Baithin. Mac Baithin i beoil tana Maenach athair Echadha maicne dan ferr a faigsin ceand na haicme In tEchaidhsin. Tellach nEthach nar er sgoil clann Eachadha meic Maenaig a mbhuar ag righ ni rointir an tir Is uadh easlointir. Tomas mac Briain i bairr thais oighri Echadha armglais a cro dinghoiri Is do Is dlecht is do sinbhaighe In toirecht. Tigerna Thellaich Eathach in tuir crodha chertbrethach tir do thath ni do Is docru as mo cach a cumhochtu. Glor In aingil re athair ar mbreth i Chuind cedcathaigh madh ail lat a fhaghail dfhas ar dho mhac tabhair Tomas. Do chedaich Dia ar flaith Fhabhair ainm apsdail da abhsdalaibh buaid gach raith re na raghairm in flaith fuair man absdalainm. Art Is Brian Is Aed Eanghach Ruaidri Is Tadg Is Toirrdelbhach ainm ga ghairm uaibhsi ni fhuil nach uaisle ainm In abhsail. Ag mac Bhriain i bhruinde sheng gen go be acht aentuath dErinn o Credhe ni ches ar crodh marbadh les Eri a enor. Adubhartus ris im rund radh nach aiferthor orum nech fad chlu ni bera bas mera acht ge dech tu a Tomas. Tomas mac Briain Is baigh leam a test ag egsibh Erenn Brian damadh olc a eneach ni biadh ort na impedheach. Mac meic Dondchaidh ded rageal nir haeradh sni haerfaighear mar ta go laemdha im ceand cruidh caemna Is fhearr ar na haeraibh. Tomas Mag Samradhan shair nach ob deghlaidh na drochlaidh dleghmaid gradh don coirpsheng cas ar ndan go coitcheann chendghas. Teagh nach duntar re nduini bruighean churadh Callmuighi do biadh seal gach neach ar nim da mbeath mar teagh i taisigh. Sochaidhi ag dul na dhaightheach nach bi ainteach urrnaichtheach neamh nochon aghar ar ais mar do gabhar teagh Tomais. Smuainiudh fhir na nabradh ndubh go rachadh deg aenur fir thalmhan ga mbreth don bas adhbhar im nach tech Tomas. Ata ag marcach Mhuighe In Sgail fulong anbhfhorrloind daghbhail a nert i cabhair i Chuind o nach faghaibh cert comhlaind. Tuile samraidh In saegal techt air nochan enbaegal anaid In tuile na traigh sam In domnan. domnach Casc Tedhm gan urchasg da fhaghlaidh fich i dedghil dondabraig fala ri cach du Chrede ath abha ni haigbele. A fhedm ni legeand ba lar mac righna Cruachna o Cubran gan blaghadh feadma ar a fer go nderna In talamh techead. Mag Shamradhan Is garbh ngliadh crechairi iarthoir Oirgiall cleath Lemhna nochor leanudh sni dearna a creach cruindeaghadh. Cogadh In echtaich airgnich tug imsnim ar eschairdibh re lind i Cholman ni chluin comhradh Is bind da bhidhbaidh. Tomas Mag Samhradhan sair mac meic igine Amhlaim cnead nach iadand a falu fer ris iarrand mheladhu. u. a. .i. s. l. e. Uaisle Banbha man nges ngil ingean midchar Meg Uidhir is banua righ Is righna in grib ranua rogribhdha. Sbes im dhan da drech naidhi Nualaidh ingean Edaini foghnaidh gach ni derum dhi do ghebhum i ba huaisli. u. a. .i. sle Uaisle Is fele na gach fer Aedh O Domnaill din Gaideal clu ar Aedh Is dleacht bar nduaisne is terc aen nach anuaisle. Uaisle Uasal lend Muiri mathar mathair meic Dhe ar ndeghbrathar beith seal ga guide i ngach nguais do geabh o Muiri morduais. u. Uaisle In Duilimh Is a delbh dom imnadhudh ar Ifearn imdha ann gairthe Is glecach in tall clairthe cuaisleacach. u. u. a. .i. s. l. e. c. a. c. h. XIX Adum O Fialan .cc. Gebh do mhunudh a meic baith senfhocul glan ghloir bhindghaith sdiuraidh fer laim re lochtaibh cair seagh Is na seanfhoclaib. Seanfocul so suairc a lagh gidh cred an chuis bar canadh da ti leand mar as du do nir bhearr a chlu on ceadlo. Ag seo tres muinte as maith duid a meic bhaith as bhorb comhraig na treg maith ar olc gan agh na caith go docht an domnan. Na bi luathaigeantach lond ri daim re ningnea chomond do grad o triath na trill chor na ling fhal sgiach gan sgothod. Na saltair ar a slegh nger go brath na tabhair thaibhem tocht ba egean rend go rod na teann sgan edeadh umod. Imgaib imghuin na naithrach seachain leomhain ledarthach ri taebh na bethreach na boing ina mercreach aen gan ochaind. Comrag losgunn lasrach mear na sir e Is e do dhaingean suail a seagh a narmaibh aigh marbhaidh fer uaidh da anail. Dena orum adhair dhi na trod risin tuind mbhaiti ni fhoghain duid airm re hucht tuig tuig Is garbh In guasucht. Tusu In mac baethsa a bel dearg a meic Bhriain nach baeth Gaidhealg tre thocht a fhir Che bham cradh olc do dligh me do mhunod. Maith dlighim ge dubhart sin do munudhsa a laich Luimnigh me do theand do chlu a chleath Chlair tu leath rob err dom edail. Tri mairg deg do dhailis damh re taebh tedaich Is tarradh a ningnais bho Is each Is oir mo nan breath indmais monoir. Inbhaigh dhuid a dhearc mhallsa teacht ar ceand cruidh chugamsa gnath leam gan rian sguir bam sgoil triall ar ceand cruidh dod chathroigh. Duid rob urusa a aichni mo crodhsa a chleath gormAichli ba terc bo and acht teallach a barr cro ar an coimceandach. Ni hor ni hindmus oili fhuarais a fhir Challmoighi acht dan a cendach do cruidh ni nar In teallach amhluidh. Mas aithimlaid as ail leat a barr Cliach mar adhchondac do ber slan coidhchi do chrudh is toirchi rim dan da dhiultudh. Rit am thost ge tu go se trid an aithimlaid negne ge taisiu slan a chleath Chuilt is agh da neach gan dighuilt. O chianaibh do chan me sin misi In tonn baite bunaid dirghidh se seoladh mo rann Is me In leomhan sa losgand. Is me In bheithir buaidhreas cath me In dregon go nemh nathrach me an fal remur do raghaibh dleaghor In tagh dimgabhail. Me In deoch nemi Is nuidhi brigh seachain bhiana na nairdrigh na clo da hibhi Is agh dhuibh ar gradh bho a bili Beandchuir. Is me In gris dearg a daighir me In fal sgiach nach sguchfaidhir is bais ro lai ar lar na sas mara tai atam a Tomas. Gid bais duid a ndernais ruind a Thomais meic Briain bhratuind rim robhais nocho ro cur is mo In toghais do thregun. Toghais mhor duid Is damsa ar gradh bo a bharr Ceanannsa tregun a chele a chraebh Mis sar fele ar aen ga haithris. Gen gom coimfial mhe a meic Briain re drech ndirg dhondas ghormcriaid maithfead mo bhu ar bhuaibh bus fhearr ni du an da cruaid go coimteand. An gradh mor Is melladh dam tugus duid a fhir Almhan do drech amlaich rob fhallsa gan bheth amlaidh umamsa. Mat allsacht aisig dhfhaghail rom treg mhe a Mheg Amhradhain suil tregind tu a gruad mar glain truagh nach gan bhu do bamair. Cred acht leg agud uili mo crodhsa a cind Maenmuighi ni bhiu ig ruidi red cebh coim tuigi go ler a labroim. Aenghuth rod ma cheann ma chruid ni dubhart ri drech namlaigh as mor an gradh a ghribh Orc gan a radh dfhir no dhabhocht Ni he an gradh ro anaic orm do gnuis corcra a cleth Mughdhorn gid inmain tfholt craebnocht cam acht gan aenlocht ort agam. Ba nemhfhallsa a nathair Chuilt mo gradh duid dichra a iarmuirt ger imdha neac ga radh ruind gor mheath dom dan a ndenuind. Da chuis bhar dhechusa dhuid gan taeradh tra Is tu id charuid dfhis do freagra atam ig triall do gradh Is teagla ar enrian. Ca hiath nach badh eagail leam toirbheart fhada ar ud Erenn ge tai ar sith ri neart inois is tearc crich nachar creachois. Do creachais ba calma In rath crich nArtraighi a dreach amlach sluagh dartruighe nir dhin cruidh a gri fhaltbuidhe on arguin. Do airgis anba In cathagh muicni portglan Peodachan creach sin mar chis a cleth Mhis do creach sibh sis go Soilchis. Do creachais ba creach foindim shluagh crodha clann Raghoillich do airg bhar creach cland Ferghail a bharr cleath go claenTemhraigh. Do airgis dar Sinaind siar la eli a airgnigh Gailian red lind nir loigh rath gon lucht go hOilfhind tar chath Connucht. Do airgis da aithlisin Tir nOilealla Is Tir Tuathail is crich Cairbri dagh oile go fairrgi Is clar Callroighe. Brefne fen o bun go barr do airgis a fhir Chualann a agra ort ni du dhaibh is tu ar gach nolc gan eadrain. As tu creachaire a crich Te is tu Is buachaill don Brefne beanai don lucht bhu go beacht ca dulc Is tu gatoirrecht. Ni aireom thagh seacha soin i nic mo bho a bharr Bennchoir dighailt cruaidh grod ro ghenom buaidh do trod ni thuiremom. Gidh beag do airmhius dot agh dermhad tug orm a imradh a chul find na fhaithchleath cas is aithreach lim ar labhras. Is uimi do airmhius ort in beagansa dod bheodhacht fad du shluaghaidh a geg Gamh is med muamhain mut aeradh. Eagail leam a haird oile thaeradhsu a fir Bhoroime clu ar dho ghairgnim do lin libh isil airdrigh thu a thaisigh Clann Briain umud druim ar druim cland Meadhbha Is maicne Chonaill do lem anall doiligh dhaibh clann Nell Oilich cland Cholmain. Sil da Eochadh fat fholt cas cland Ruairc fen ca fearr duchas scland Murchadha nar traigh teand drumchladha aigh na hErenn. Da mend a Mumain meic Con ni lemhaind .r. taerodh med do ghail ar broind o mBriain ri gach cloind sair go senCliaid. Ni cuirfind Conachta am cheann taerad acu ni fhuilgheand i Laighnibh ni lemhaind dul saidbhir feghaim dot uamhun. Conall i sil Eoghain fhel mor a ngael dod ghnuis minredh ni leg thair ngrind do ghabhail a Mheg bind shair Shamradhain. Aenrand da cuirind fa chach dot air a fholt mar orshnath robad cian o sibhul sind ni bhiadh minudh a nErind. Crois Crist taraind leath ar leath do chosg mergi a fholt faindeach ferg edaigh a drecht damhsa slecht a chedair chugomsa. Slecht chugum o chind go cois sir loghudh a laich Bhernois slecht In malaich drumchail nduibh san aghaidh subhcaim socruidh. Slecht i tabra craebhach corr sin In bel corcra chugom tabhair phoig go dichra dam dar moid fhichdha bhidh achar. Achrom ar nesith uaind as ghom tregon o tai denas fa ghnai nochon edubh as gom tregun atai a Tomas A Tomas mac Briain Berbha Mheg Shamradhan shairfearrdha cuid talaich ni du damh dhe tabhair bhu gan chradh celge. g. e. b. dh. o. m. un. A inghean Meg Uidhir fhel do mhuin Dia do dhrech minredh na id a Nualaid re neach acht buanaigh taibh Is teneach. A bean Meg Samradhan shair a inghean ursa ag Edain a craebh glan gan chlu celge saer tu ar ghal mo Ghaedhelge. g. e. b. A Lasar fina a folt bog tri datha airmid orod cach uimi got ibhi de gili agus duinde Is derge. g. e. b. A Athracht nar obair ges rod muin Crist ge ra chelmes do ghael dAdhumh ni du dhe saer tu on crabhudh chelge. g. e. b. d. o. XX Mael Padraig Mac Naimin .cc. Buaid cagaid ar cath mBrefni rath a tagaid Is tuairthe fraechdha an glor man fad ferthe slogh Brefne tad far tuaithne. Slog o mBriuin fir na foghl fa sdiuir fhir Is mor meanma slighe go uaim ni himda bidbha sluaigh thighe Teamhra. Tomas mac Briain badbh Codhail do bhac a ngliadh arm dhilidh badh na righ do na dheghaidh gebaidh tir le cro a chinidh. Mag Shamradhain geal ngruadhi dar bean armgabhail fhaindi nir fhas fear uann gan fheli acht redhi sduagh geal Gailli. Taiseach ar nach tren bidbha gach craiseach ger fa ghelga Boind Breagh ag bili Chnodhbha comla gheal tighi Temra. Fear le nairgthear magh Midhi gailltreabh ni ghabh na ghoiri ni fhoil fath a mbrath mbaili ma raibhi sgath rath roimhi. Lamh as a treas nach toghta nocho slan cneas o cathgha mairg dibh Tail nar tech dheabhtha seachna ar cleth Fail da faghtha. Dil choig ceathrar sa churaidh roid a eachradh ni fhalaigh gach mer geal do gribh Eanaigh geabhaidh dibh fhear na aghaid. Tug im Boind cach fa cheli ar tath o Roigh do roindi telcthear tuath craibhi Chlairi sgaile daini im bruach mBoindi. Mag Shamradhan sair subhaigh do sgail armraghadh dhfhoghaibh cin ar a fhaidh ag feadhain fa dheabaidh dfhir Clair Codhail. XXI Beag nach lor a luaidhim dhe a tigfadh dulc ad esie gidh cuich ga mbiadh breath In ill a leath no trian ni thuirmhim. Do fhoir Dia Bhrefni mbhraenaigh fhairsing fheraigh fhindraenaich gach uir ri hidhnaib taraidh san ibhraigh uir erlamhaigh. Latsa a meic Briain i bhairr thais do fhoir Dia Bhrefni mbhraenglais tu a slat Chuilt ar do chagar bac In uilc nir fhobradar. Gor fhoillsigh Dia bha dheni fis duid a chind Coirrslebhi a flaith Gabrain gan grain dreas rob ail tadhbhail a nuaingneas. Ni hamhlaidh sin tarrla In toisg be maith gon ti ro thegoisg do chuadhais on lucht rod ling an fuarais dulc ni airmim. A meic Bhriain nocho breg damh indLogha fhuarais rabhadh ba gaeth manuar thear robhaidh a sduagh Breagh od bhidhbhadhaib. Nos amhlaidh fhuarais a fhis sluaigh ar ti theacht mad rolis o balbhthuind ag ben ri tir go redh a bharrthruim baismin. No no rob e thfer rabhaidh ge dho berium baramhail fod glan mar bha gnath ri Lugh bagar do chach god chogur. Bid ort i nam na troda buadha Logha Lamhfhoda terc a gheg Chlair nach cualaidh med taigh o na hilbhuadhaibh. IndLogha thu a dhregoin Druing i nagh no sinChonculaind coir do shechna a badhbh Berrnais debhtha tharm Is inFerghais. A meic Bhriain na tachor te Tommas gidh e thainm baisde duid a laich Annla Is ainm Lugh rigairm thanma ni hantur. Lugh mac Ethne In errla fhind braithreas nir faemh fa Erind bha fraechdha rindaigh In fhir do mhill a bhaigh re braithribh. Fuath do Lugh fa iadh nUisnich dob aithreach don feadhoinsin ba lan gaidh gach tir o treas nir mhin a mbaigh na mbhraithreas. As casmhail tusa a thuir Dhor is Lugh ri maicni a mhathor glor faidheadh ag dul san drem gan Lugh daireamh fa Erind. Aisi sin ainbreath rob ail do breth ortsa a fhir Gabhrain mad chuid don chindsa Chlair Bhreagh dar limsa nirbh ail thairemh. Biaidh aireamh as uaisli ort ana fuil a chleath Cianocht gan rimh ni fhagmaid dot agh mar do sgribh Padraig peandbhan. Ader dhuid a fhir Eni uirsgel ar a fhaisdeni tocht imslan o dha ed soin breg dimradh nochor fhoboir. Ag findChill Fhearta In fheoir bhuig aenna la dhar loigh Padruig an amra da fhoir indi tarrla ar a oigh aislingi. Tarfas do bili buadha sa moighsea a fhir fhindChluana medh i taraoidh do thoill air nir samail coill re craebhaibh. Ingnadh re habhsdal fhear Fhail do ghluais gach coill na comhdail nochtaid ochta geala gleand fedha ag tochta na thimcheall Lucht cnuasaich ar cnuas a chraebh do condairc Padraig peandchaemh nir thearcthana a dhuilli dhe ealtadha on chruindi chuige. Musglais Padraig na peand noir nachar mhaidh mheadhar egoir rem i chroind ga labhra leis poind a amhra da indes. Do chan Phadraig phuirt Chimi ar nindisi a aislingi ros ber fen go beacht a breath fa rem ceart airsen clereach. Cuingidh gebhas In gortsa brigha In croind do chondarcsa Dia nir char chogur nar thuig do chan re phobul Padruig. Is iad coillti a chrand soichleach do iadh man crand craebhthoirtheach is fa cheart Is doigh gach dream na sloigh ig teacht na timcheall. Innmhus i cniuas do fhear as egis na healta iarrfas tromdhamha ga naithni air orrlamha caithmhi In cnuasaich. Barr rug orraim o eadhaibh barr In croind gil gegleabhair is i rachlann chaemh i chroind gach craebh da dhathbharr dhighoind. Crand buadha nar thearc toradh tathairsiu a geg gormCharadh a dreagun Ce In cridhi gloin in bili rob e thathoir. Tusu craebh bairr i bhili a leomhain glan Gairighe a fhlaith Caillmidhi Is clu linn is tu tairngiri In Tailgind. As tu a Mheg Shamhradhan shair leandan Brefni In bhuird sgothchaimh a chraebh phuirt braenamlaich Bhreagh do shaerabhlaibh ghuirt Ghaidheal. Togbhail cridhi dod chliaraibh tagh a chonchair chailiallaich saer o ferg uaibhrigh thfhaghlaidh a ghruaidhghil derg dondabhraigh. An rosg da ndech do drech noig inghean ur edaich sgarloid ai bhili Gergi do ghebh dergi agus gili id ghruaidhebh. Mailghi donda Is dubh guairi agus rosg gorm geguaini folt mar umha na fhailghibh ort ag dula ar dondmhailghibh. Fuarais o Dia Is demin sin a Mheg Samradhain shuirghigh buaidh ndealbha Is nenigh ar aen a dheghir Emna daentaebh. Buaidh naigh ort a fhir Chodhail buaidh mbuga ar do bhrughodhaibh cuis fhormaid ri gach sluagh soin buad comraig ar bar cathoibh. Buaidh sed oirbh ni coir a chelt buaidh molta oirbh ban imert denumh indluis bhar sluaigh sin buaidh nindmhuis ar bhar negsibh. A meic Briain na mbriathar mbind leath tenigh nochon airmhim ri tabhairt shed mbuadha id bhais a gheg Cluana nir charais. A Thomais Chruachna In cnis ghil a Mheg Shamhradhan shuilbhir lat gach giall da ndleaghair dhe du deabhaidh fa iadh nEle. le leath. Cuind. d. o. Mac De go ndearna a Nualaith an errla choim craebhdhualaich congnm dan loind treabh dho thath let ear led chloind led chonach. Anocht nach dearg do drech gil a inghean mhall Mheg Uidhir a shlat Bhreagh ni dolta dhe ad geal nochta ad geal ngaire. re Sgailedh Dia goirmidh dho ghlais ai Shitriug mac Briain bharrchais bidh maith din ar ndomhain de ar fhoghail a ghribh Ghaille. l. ea. th. XXII Mael Padraig Mac Naimhin Fos Ni beag an lensa ar Leath Cuind a dhith dairiumh ni fhedfuind len ig fobra chuir dhibh Cen do chuir In Fhodla i naimredh. Len do loigh ar lacht a chruidh len nach leg cnuas tre chraebhuibh len da tarrla cor do chach nach tarbha crodh na conach. Len ar brondudh bho agus each len dar heasgradh In teneach len ba sgel ar fianaibh Fail len ar chliaraibh dho chongbhail. Len do fhas a cimsaibh crich len do leg fhas don esidh len mor ar techt i toraidh le cleacht gach slogh sirfhoghail Gabhail meic Bhriain ga mbi sinn cuis a leoinse as len dErind gor gabhadh gribh fhuind Uladh gan shil Cuind do chumhsgughadh. Gid mor noilbhem uair Eri re ngabhail chind Choirrslebhi ith Banbha ni bed ri bhaidh acht geg Gabhra do ghabhail. Traigh gach lacha Is lan tuili do gabhail chind Callmhuighi do thart ma nuair ni fhaghar acht lacht buair do bheagadhadh. Tomas Mag Shamhradhan Shaigh nirbh ingnadh Goill da ghabhail mor damnas an mbreth do ber ai bheth a ngallghlas Ghaidhel. Gabhail i Chraidhi Is crad leam creach Is mho degsibh Erenn creach gach cleri id chim i laim tre gribh nGrene do gabhail. An fhoil ar cleth nUiri dhairc suaichnidh lind Dia ga dighailt imdha geall ri geg nEanaich nach ted dar ceand coigeadhaigh. Gan bhuain dhfhaisgin Is gan ar gan la greni o ra gabhadh cred nar aisdigh sgemh man sgel gan gren dfhaisgin i naer. Gan luadh sidhcaimhi ag sil Chuind gan trebhadh gan tuar fearainn gan bhuing arbha gach achaidh i mBhanbha Chuind Chedchathaich. Gan din ag duini ar dheabhaidh gan bac cruidh ri caidhbheanaibh gan clodh fingaili na fill ni sodh inghairi dErinn. Aig sin na gill dechta dhaibh ata ag Dia a ngill re ghabhail o chach ni thoill an torudh coill na bhlath do bhennoghudh. Gabhail Meg Shamhradhan sheng do lin durchradhaibh Erenn bheith i llaimh do bharr Bhealaigh tall a ngrain do Ghaidhealaibh. Tnudh ri maithius mhileadh Fail is e In tnudh thug a ghabhail is ar flaith Almhan i nidh nach maith adradh In enigh. Tug gabhail fhir In fhuilt truim in fhele a nenidh iaruind go fhoil deghear Andla a nidh nir ghemheal adhbha In enigh. Odchiad a nidh fhear nGaillmhi do ni gach cliar comairrle tocht ar cuan mar nar ludh lind is cul manuar ri Erind. Do big egsibh Indsi Fail des dreagoin Gail do ghabhail ag triall dar searbhshaili soir mhian dermhaili ar na damoibh. Damha Fodla laimh do laimh do niad chomhairrle a chedair druim re braentaradh chlair Chuind rob ail daenthaghudh aguind. Gluaistear le fileadhaibh Fail imirci aibhseach anbhail gan rian coindmhi sgeanmadha ar sgoil go nderna In Coimdhi a cabhoir. Gach neach uaind sa cheand ma choim ag faisgin i chuain chugoinn do fhuair a moludh In moir uaind ri homhun In anfoidh. Mar dobh ail lind tocht ar tuind tainig glaedh chudhnoidh chugaind snaidm do thath na tuath a teacht gairm cuach ri cach a cloisdecht Esdmid and sin suairc In glor neach ga radha rind impodh bindi In ghloir do labhradh les ba choir adradh da aithris. Tugsum beannacht ar a bhel o dha indis mar uirsgel teacht a laim do laithGaidheal maith bhad chair a chomaidheamh Buain a gemhli do gheg Dhruing tug sluaigheadh impoidh aguind techt deghir Teamhra dia thoigh meanma In enigh da ardoigh. Tug broghudh ar blath mBanbha buain a glais dir fhinGhabhra sgaileadh gebhind do gheg Clair do leg dhErind a hanail. Cidh nach bhadh fhailteach Eri ri teacht chraibhi Coirrslebhi lind taith o Colmain do cach do chongbhail caich a conach. Taiseach Theallaich uir Eathach beodha coitceand certbhreathach ni traetar le neach ganeart breath agus se ga hesdecht. Tomas Mag Shamhradhan sheng gan giall do Is doirbh a aicell gell du Chondla ar cheand na crich comla Is fearr risin esith. Ri mac mec Mhoiri as mhin troigh cia Is coimhfhial do chloind Adhoim ni himdha acht cleath fhial Eni neach nar iarr a oirberi. Ai ghilli gabhas do laim nos enich gach fhir dadmhail da nabra as ferr a ni neach ina ceand Li bhudh lethbreath. Ni fhoil ar dheghear nDala locht enich na heangnama ni thug sed maith do mholudh as flaith nGreg a gradhoghudh. Cairdi im ni sgan ni na laim ni chuindghend cuingidh Gabhrain ni ches ar crodh cleath Ghailli ar ndol i teach tromdaimhi. Tomas Mhag Shamhradhain Shaidh as imdha cliar na chomhdhail techt gan riar nocho doigh dhi gach cliar do choidh na choindi. N. .i. Ni beag anosa ar Nualaidh an fhuilt clechtaich camdualaich ar mhnai Cal nocho ler locht as lan do chell sdo chundlocht Ingean Mheg Uidhir fuair bladh gnai na mna Is maith re moladh ni thadhaill geg ur Fhindi tnudh na hed na hainindi. n. .i. bea. g. an. len. Sitriug mac Briain bruindi slim geall gach fhir do do dhlighfinn neach ni ches ar a caith di ca maith as les nach lendi. N. .i. b. e. g. Ai tigh nimi Is naemhdha clar cuireadh Padraig phuirt Ghabhran techta chugum re ndol di go tugum chor don chruindi. N. .i. b. ea. g. an. l. en. s. a. XXIII Aengus O hEoghusa .cc. Millte Eri dimthnud Ghaidheal ni gael sidha an seol do niad ai fhich ga cursun a caemhduch dursun nach frith daenghuth iad. Med an imthnuidh fa iad mBhanbha beanas dibh Fhodla an fheoir chuirr an trath badh leo lem fo Gallaibh gleo ar chach fen i clandaib Cuind. A milltear dhFhodla Is e mhilleas gan mian sidha ar sean nar og do mhill ar noileni Eri soilemi lind feni In fod. Nis fiadhnaighi dimthnudh Gaidheal gabhail meic Bhriain i bhairr tlaith idh ar cheand Tuama do theandadh ni huadha Is fearr ceangal caic. Maith cuimneghas cuis a mhoidi mac meic Dondcaidh deargas gho mairg as a dhal as ghanacas a nglas lamh no dacas do. Gabhail Tomas tug a cheadoir crich nErenn ar inchaibh Gall do bhi ar fairi sa glas Gaidhil sni raibhi acht cas ainfhir and. Mag Samradhan do shidh Gaidheal do gabh Dia ga dhrech mar ghris tainig an fear a hidh eli dha thigh mo chin remi iris Do fhuaslaig grem a ghlas lamha ni legfe an mBrefne ar breth Ghall do bhean an glaic as gerbh aimhdeoin ait In bhas gan ainbheoil and. Tainig da thigh mac meic Dhondchaidh na denad Gaidhil glor tlaith musglud fhir Erni as a idhibh do bhir erghi ar cridhibh caich. Nir choimsi imsnim fher mBrefni a bhas Tomas Is tu i llaimh ba ndearnadh ort nochorbh ingnadh socht areabhra bhindbhan bhail. Cred fa ticfaidhea i teach nGaidhil a ghnuis fhir na nearladh cas do ed tu gan tocht dod gabhail nir dhu gan olc daghail as. Maidhm do gebhind a glac Thomas Teallach nEachtach rob e a tath tithe o idh In glais id ghealbhois don bhais ghil do chendghois cach. Saeth lim mar leanaid dan imthnudh oirecht Brefne bregaid ciuil gach geg geal re cheli i coimeas Eri Is ead boinge as dibriuin. Ceangul sidha ar sluaghaibh Banbha beag bhadh iarrtha dairgneach Gall cosnadh cach a orraind dFhodla in trath comaind dobra ann. Sloigheadh combhaga i ceand Tomas tir do bhera ar bheagan caith o Taidhg ma tharla ar ti In fhorrain ni bhi tarbha i combhaidh chaich. Beag do findtar fraech a ghaisgidh re ghnuis nderg go ndentar cin go roich do mac Bhriain go bunad dar lat bhiaidh go humal dfhir. Mag Samradhan sirfead comund in cneas min ni mairg re tug ni do thendi creasa In chloidhim sengi In shleasa roighil rug. Mna aentumha ag imrad Thomais na tigh uaingniusa Is air bhid ni coir gach lai luadh ai Brefnigh a gruadh do mnai teghthir trid. Dingrem Brefnech beag bha denta man donn casa mar crand siuil dal ar leth da cindeadh cagadh millead nech bagar o mBriuin. Maith tig don drem deaftha daghbhail uathudh lucht dan lughu an dith madh goiri an deabhaidh ni denta dferaibh Moighi Slechta In sith. Fraechdha a nerghi doirchill bhidhbhadh beag a fis ma fregraid ghliaidh sgiath geal ri gach nais mar eghthir sleagh ar bais gach Bhrefnigh biaidh. Leasg dho dleasda dul da fobra fir Brefne oi bhid slis re slis leagar os ceandaibh druadh dethach ag luadh Teallaich Ethach dhfhis. Gan ediudh leo acht lente tana da treas deabhtha deargaid niuill gnai ar na lentibh la na troda ata am slebtibh boga o mBriuin. Crodha an indeall dfhis i tachair teaghlach i laich lengeas dig cloidheamh foda ar cliu gach curadh troda Is riu dho bunadh bhid. Groidhi sleamna sriana breaca berthair cucu ar cluinsin sgel sgor seang o graifnibh na ngilla do bhearr dhfhaichthibh finda a fher. Mairg nach aghrand dhferaibh Brefni beti fan din doibh as lia dleaghar theacht a teand re caimthi neart a dream da ndailfe Dia. Ni gael crechi cimsa a tiri Teallach nEachthach anba an toir beth ag on fhir im Gleand nGaibhli fidh ma ceand ni daingni doibh. Lan Eri duaman bar cogaidh a chathmeic Briain a mbim lis do rudadh dhi dilsi sluaghaidh bhar tirsi Is i uamain dfhis. Esgaidh troda Teallach nEathach rob e mo ghlor re ghruadh mbreac gebha da ti sibh ar sluaigheadh da tigh ni nar luaigheadh leat. Suighfea chugud coigeadh nGeanaind a Glind Gaibhli In greadha luaith ni cuma chael Is fearr uirru do thaebh a heang tuilli In tuaith. Durchur aith athchuiri In craisigh le colg tana thogbhai In laim dergfa a chais duind Is debhaidh im bais cuirr re fhearaibh Fail. Aichnidh damsa denum tearrla imdha cuas ann imdha dig imdha cladh Is a chebh ghluinigh do ghabh rer i Duilim dhid. Ar cath mBrefni a bhas In onchon do fhegh Dia godelbh a cli is ann rib ail cach do choimdhi daibh In trath dhod roighni In ri. Mag Shamradhan ma selbh nduthaigh Dia chungnas ri cul na sgath tugadh do ar na doiribh slebi nach mo ar moighibh redhi In rath. Sithchain Chormaic na crich dhuthaich ga derc chuirr nar chomaidh echt gan chomlaidh do char re dorus foghnaidh fa mhagh solus Slecht. Da rabh ga thigh da ti ar sluaighead is e aenur ainceas cach mac Briain do bheath i na righe biaidh i lleath tiri do thath. Do measg Erinn anba In mhesneach mac meic Mhoiri In mheadhair ghairg formad re neach grain i ghilli gidh baidh do beath imi os aird. Da fagha Bhoind bruithin ngrene glor fear Teamra ata na chluais da suighea grian srotha Sinna thiar bidh fotha ghilla a nghuais. Tomas mac Briain bruinde solus ri sil Craidhe caithfidh rind ma ta i fich dlighidh a nderna sith cinidh Mheadhbha do mhill. M. .i. ll. t. e. e. ri. d. .i. m. Maith do thogbhail Teallaich eachthach inghean righ Erni Is fhind barr gabhail acach do ni Nualaidh gach trath da mbi uamhain and. Ingean Edaine ur colla corcra naichthe o ibheas digh dath a chroigh ar cain a trillsi aibh a gloir ni millsi In mhil. m. .i. ll. t. e. Er. .i. dim. th. XXIV Adhumh O Fialan .cc. nid Da oir Dia dobron oi mBriuin ata ar cudhnodh cliar nainiuil ni foill ro ghlac se In sloghsin gor fhoir mac De In dobronsin. Rob inund dobron doibsin cliara Banba agus Brefnigh gor sgail toil De da ndecraibh nirbh e soin ailechtain. Do sailsead cliara chlair Breag fa feall dfhobra ar fhear Maisdean nach biadh im chlar find Fodla dam on fhill gan furfhogra. Mar soin do saileadh uile ag sluagh Brefni braenuighi cath na leircreach nar lamhad rath Breneach do begaghadh In da droingsin leath ar leath damha caich sa cath Brefneach rob e a luad sgailead gan sgur sduagh Taidhean min thisudh. Ni leg Iso Is oirdirc seo uadha a muintir amudo frith caboir Dhe fon deacraibh da falaigh se a saileachtain. Tainig mac Briain bronnas cradh o finghuil maicne a mhathar ar taithleach ge thi In gasraidh bidh aitreach i In ingalsin. Ger utroc on fhinghuil moir mac Briain Cliach nach cred leabroir teacht do gheg Taidhen da taigh nir leg sgaileadh dar sgolaib. In cedla ro feallsad air slogh mathar meic meic Donncaid nos do sduaigh Inbhir an fheall do chuaidh ar imlibh Erenn. Cidh nach sinfead se ar gach leath nos meic Briain go mbarr ndruimneach ni bi cliar i tand nach toir acht ag triall go barr mBeandchoir. Tusu In mac Briainsea In bairr truim a Meg Samhradhan shulchuirr nach lor dogra an domain duind tobra tre fholuidh nimtnuidh. Tnudh rit a Thomas tug soin feall ort dod braithribh bunoidh tuig a ri Cal agus Cuilt da bhinan duid a dhighuilt. Sloindfidh me dod malaigh duind blagh sgeoil do sgribhadh romaid sgel leghthar mar as dual dund do gebthar uam man imtnudh. Digh imthnudh mor ri mac Con ag Oilill Ulom uasal go rodhing cach ceand a ceand ba gnath Oilill ga imdeall. Fellas maicne a mhathar fen ar mac Con ba cleas aigbel a sduagh barrlag nir baidh sin tre fharmad aigh Is enigh. Mac Con mar dho cinnedh do ba heagal leo a thocht tarrsto cuis na Muimneach fa eall air teand Luighdheach ar a luchtsain. Imthnudh fhear nErenn uile da bai ri barr Almuine flaith Aine gan uabhur mbreath ri huamun laime Luigdech. Erais Oilill anba an fheall Mac Con cosnumaigh Erenn go ndenra soin sibul neart fa bloigh don ibhur oirrderc. Tig enta ag Oilill na neach ri hArt dindarba Luighdheach gor sgail se an ficfobul fill do dichrodar e a hErinn. Ere dOillill Is dArt fhial fagbas Mac Con mac Mhaicniadh nir gluais geg Thaidhean o thigh acht aenfear deg go demin. Re naireamh ni anfa sind tuirrthechta Luighdheach luaidhim no go tainig fear Li a le don feadh da bhi ni beamne. Gluaisis roimhi flaith Fodla anoir daithle a urfhogra do chleth Lacha Ti nir thearc dech catha fo tri ag toidheacht. Aenfer deg nir buidean beag is deich ndecatha ficead ni tainig slog Luighdeach luind gona lor cuidhleach cugainn. Nuadhu go hOillill sgo hArt laidh Mac Con criche Condacht do roind Fhodla na ngart nglan fa fhogra dArt nirbh ingnad Mac Con ba chuid dFodla fhind erais Art agus Oillill mo riamh a rath do Lughaidh triall sa cath da chualubhair. Tarrla bas Eogain Is Airt le Mac Con sa cath urrdairc gor chosain gart Emhir find bar erich dArt Is dOillill. In dream nachar dithaigh dibh Mac Con na comhrag nainmin flaith Gail don aicmi nir an no gor sgail maicne a mathar. Mar sin do gena a gruad bog dul fon lucht ro feall orod gach a fhoil dibh fa eall ort atchim nach geall rid ghuasocht. Aig sin sgel beag dod bais gil a Meg Samhradhan shuilbhir a gheg barrlag Banbha Is beacht tre fharmad tarrla a thoidhecht. Formad rit fo dera daibh feall ortsu a fendidh Gabrain a shlat Che gan chor dfhaghail Mac Con rob e tindamhail. Nemhingnadh tnuth a thuir Breagh do beth rit righdha toindeamh ar dith sluaigh a chleath Chomuir ar buaidh creach ar chomhlonduibh. Ar imghuin mbeodha a bhadhbh Dor ar cagad ar bord mbidhbhodh ar loindeart cruaid i gach cath ar toirreact sluaigh go seabhrach. Ar med a marcsluaig meanmnaich ar crodacht ar cethearnaibh da ghnai as foda suas mar soin ar cruas do throda a tocraib Ar imad do gealgha nger dimad do cholg sdo choiler a shlat nachar dimol dream ar imad glac Is ghaithlenn. Ar uaisle do theaglaich tren dimad mac righ god rorer ar meanmnaichi sar med sguir sar greadnaighi a geg Gabhruidh Aruagaibh leabhra a lo creach ar chosnumh na mbord mBrefneach ar lem go dian a ndeabaid arer cliar gach cineadhaich. Ni lughu ba denta daibh tnudh rid redhi a righ Gabhrain is tu as redhi ag riar na sgol o Shliabh Berri go Beandchor. Maith an chuis fhormaid oile rit a meic Briain Boraime toillfid ar nduaisni a drech bog neach fatuaisli ni agbhod. Senchas tathar oirdirc sin do sloind Mac Fhir bhind Bisigh a barr Ce ro mor misi nach lor e da indisi Sloindfidh misi diaidh a ndiaidh tuaisli o Moir a meic sairBriain do thoguibh rind delbha duid a chind Teamhra ar a teagmuid. Nai righa fichead fuair rath umud a Tomas Theamhrach moidi ar daghlaidh do duas cruidh suas o Amlaim go hEochuidh. Amlaim Is Art Domnall Dean Fergal Is Domnall dedgeal da Thighearnan mataebh slim a chraebh chineadnar Cuilinn. Domnall Niall Congalach cas da Fergal suairc a seanchas Art Breag Is Ruarc druim ar dhruim da fer da ruacht gart gealCuinn. Tighernan tren an cathal Seallachan caem Ceanrach Dubh Dothra Is Duncadh na cath Baithin Is Blathmac buadhach cul na findcladh mbarrglan mbog is Crimthan Almhan umod. Sgandlan umud a folt cas Aedh Find Feargna agus Fearghas dias fuineadhach ba garg gal Muireadhach ard Is Eoghan. Duach Galach Is Brian Banbha umud a fhir findGhabra ceand slogh ro sheachain mearol is Eachaidh mor Muighmeadon. Aig sin do gheanadhlach grind don lethsin a laich thuirmhim is am tnuidh seanchas mar sin a barr gelchas muir Midhir. Gidh be do bheath re fhaghail a Mheg shulghuirm Samhradhain imdha cuis gan damnad duinn dud ghnuis budh adhbar imtnuidh. Du thoillis tnudh bhan mBanbha rit a fenidh Eachlabhra ar bharr ndroblanach dleachtach ngoblanach fann findleapthach. Ar bel nderg Is ar dhed mban a meic Briain bregas bandal suairc tainig a fhir Eanaich sar braigh ngil ngeseamhail. Ar glaic mbarrduind ar barr cas ar taebh semhidhi solas a i Dhuach nach crandta creach is ar chalpa luath ledmheach. Aig seo a Mheg Samhradhain Saigh dolaid uthrais ar edail cuis laidhi gairbhghlec do gha a daighmeic Maili Meadha. da foir Dia dobroin Menic fhoiri thaighidh ngil a inghean mhall Meg Uidhir a Nualaidh go cebh cladhaich ar chem nuabair thollamhain. Usaidi amladh laidhi duid a inghean Edaini do gnuis mar gren nderg ndealbdha da thegh na lerg loidha. Da. fo. ir. Dia. dobron. As tu a Athracht fhoireas daim mo crod mindmhus Is medail is tu an ogh atu thaga Is tu mor Is mhasgadha. D. a. XXV Niall O hUiging .cc. Nir bhaidh tene Teallaich Eachtach is ur gleandal ard a lasar dhond nach dimbuan trom a tenal. Teallach nEachthach imdha a croinn chiuil is choir shendtear. in tuath fo hellach ni hairgthear teallach tenteadh. Tene bithbeo bias ar fodod frith na ngleandaib da lasair dergthe mar dondfhuil tente In teallaich. Tene bheo beandachtan Phadraig gan plaigh dhfhaghbail tene beo na crich do chongbail ar fich nanbail. Loisi tinoil Teallaich Eachthach deagla a frasguin ni seachbaidh dfhoir caemna a cleasruid laemda an lasair. Crithri thentead Teallaich Eachthach mar or nasnach ri cois righ Erenn go hUisneach lebhend lasrach. Gealbaind a tented ga togbhail or tech tromsluagh imdha os Teallach Eachthach airmger deathach dondruadh. Nir fhaem oirecht re taebh ig toigheacht go rendaib sluagh Ene an aigh tene nar baid tene In tellaigh. Fodogh ar grisaich Is gnath ri gasraidh Uladh menic do thegh teas a teneadh cneas gach curadh. Tene beo bithbheo na Brefni is brodla sgribhaim go flaith Mhuighi gormLuirg granduinn dondbruidhg dighuind. Losgudh caicrich crithri na cairi cosg deger lasar na laaem dhond gan dubadh caer trom tened. Tene bithbeo nach baidh uisge agus si ag deargad tene beo ar a fhuil uidh ubhdar tuir Duin Dealgan. Laech Muighe Slecht na sul mongach min re ceallaib ni bhi dfhir Eli na urraidh teni In tellaich. Tene beo ar eneach sar engnum es ar uaisli tegh righ ni rech fear do dil fo dech ar nduaisni. mh Tomas Mag Shamradan Sinda nar sir doimhiadh mar do bhi Brian agus gach ri riam ga roriar. Ar mbreth ar buaibh ma gach crech nocon uair urchur laech nach garb ngloir ar mharbh don toir ro bo thurchur. Taiseach beanas orraim dairdri is e ar sodhas. gach ri ar a tug maidhm fa minos o thairm Tomas. A cach cantair ni gnath antair ri ho nEachaidh da treas tacair do dathaigh gach cneas da cleataib. Maith ma dhuais iarcomairc degsibh ard an ghnaisin maith ma tug o Duach do duaisibh thuath In taisigh. Teallach nDunchadha do dichuir as an duthaigh crodha In dream do chaidh go Cruachain ceand Fail futhaib. Imad luireach ngeal Is gormat ri barr mBochna rob imda ar an ath land limta ar sgath crand crochta. Imad bratach meic Briain Breaghaich nach bras mbaethgloir imdha go clagh relgi rigtoir mergi maethsroill. Fear rigtha Is aithrightha airdrigh ise ar sloghas ni bhi buachuil go na tri tuathaibh acht Tomas. Mag Shamhradhan na rind Is echtairgnech Taidhean da arm go nor ar marbh ro bo mhor re mhaidheamh Mac meic Dondchaidh deargas catbarr cuich nac molfa a ndlus debhtha a shechna ar tus ro bo togtha. Nir tech tachor man crech a crathud gach cascroinn ar broind berna do roind gac gealgha dha glasloind. Mac Briain Meg Samradan Seagsa seachnas fhinghuil in te trebhas ni he beanas ig a bidhbaidh. A haithli an air ainm gach mona o marcach Umaill moin i madhma dhon thoir ru ba gharrdha gubaing. Fal suaichnidh sleagh fuaighfidh In clar geal re ghoirmsliabh da chosnum ni thriallfad tromsluagh iarthar Oirghiall O Inis Taidhg go Traigh clainInnsi a craibh Oidbhi les Loch mac nEn ri Gleann nGaibli agus Beann Boinri. Gach fer dar airg dFeraibh Manach moidi Is urra do chuir o Cuind ar aibh Colla in chuing mun Cunga. Cach riflaith Fail firfaidhear faisdine ar ndruaidhni biaidh gach fear Is fhearr go hErni ri ceand Cuailgni. Crich na Brefni biaid aigi sa claind a chloindi sgoth Chlair Chimi ag Loch Dindi Is chair In choindi. Smacht anbhail ar airdrighaib Banba ag baidhb Luaraidh gor chu Brian os na Brianaibh DEochaidh Fedhleach dEochaidh Muighmeadhoin ro moladh righraidh Indsi Fail na fileadh daibh fa doladh. In treas Eochaidh ata am Tomas na taebh seangbhog Eochaidh da fhuair clu i ngach comhrag ni du a dermod. Cland Ruairc Meg Thighearnan Teamrach am thuir Mhaighi Mac Diarmada Bearba Is Builli is damna ailli na tri hEochaidh Breagh Is Boindi fa fer nAini. Re reacht roimher re nert a cloidheamh sa craiseach bidh lom gach tir a foil fasach toird taiseach. Dergi nan fhuil aigeadh marcaich Muighi Femhin gnuis gairthi a gnuis a faichthi gan tuis gan tenidh. Mac Maile Meadha agus mac Brin os gach flaithremh rug buaidh o mBriuin na sluaigh thug go ciuin da caitrem. Mac Samhradhan sidi buadaigh gach buaidh leanas tonn gleo gerthe a ceo trom do Brefni beanas. Ar cosnum creach cinnidh ar taiseach gach tuaithi cruaid airm ro fill fa na buaibh ar ngairm cind Cruaichi. Ri freasdal fhear ri teasgadh a sleag a srollfhas telthear do loind cruaid a caildias a tuaigh Tomas Tomas mac Brian baramail do dreagun Berri Dolb ar cind chelg Find agus Bodhbh Derg ar deni. Ni baid Ingean Edaine earrla blaith bis na sduadhaib a dreach mar ros os gach righain nos do Nualaid. Ingean Meg Uidhir aigheadh derg dilas laidhi bean rug as a hoigi ar feli moidi ar maini. Ni baidh Diall re hathair ag inin Domnaill Duin Maighi a moludh Is deaghdual duindi gealghruadh Graindi. Ni baidh Caillin Fidhnacha dar furtacht ar gach faghail do foir se ar gach ndoigh na dedaidh me ar goim ngalair. Brian mac Ruaidri ratha Guairi grisaid fhaidhi airgfid ar teachtad gach tiri breacMagh mBhaini. Ni baidh. t. Toirrdelbhach mac Aedha Uisnich aithcheodh sbleghi re gleo ngarg da ghabh Magh Midhi sMag nard nEni. Ni baidh teni Tellaich Eachtach XXVI Niall O hUiging Fos Dith cruidh coiri Tomas taiseach Tellaich Eathach in fial coitcheand cruthac mar Brian coitcheann creachac. Tri choiri ag cleth Cruachan gon craaibh belderg boindghil coiri thoighi a theaghlaich Is choiri ga choindmhibh. Coiri bis ga bhandtrocht bean churadh chuain Bhanda sa doiri i traigh tunda coiri ga mnaib malla. A chuid lai Is lan coirid chuingidh gruaidghil Ghabhrain ni druid chaidhchi o chonghair a chuid aidhchi Is anbail. Ar mhuc ar bo mBhrefneach do ber go mbi an cargas ni hail les lon lachtcruidh mor do martaibh marbhas. Do biathadh fer nAlban is eachtrann iath nUlad bidh gon craibh shuairc shuilbir na bruighnib do bunadh. Coindmi Lini Is Laigen agus Midhi Is Muman tug dith ar gach ndoiri ni sgith coiri In curadh. Ar cur ais na nairgeadh dfenidh Boindi buigi dith tug ar na tredaibh rug na cedaib chuigi. Tomas mac Briain Breghaich badb Daili na ndondbrat is freasdal cliar Connacht mar CondArt mar Cormac. Mag Samrad sireas gach tir Brian Bearbha dith cruidh creach a coiri tuirchleath Moigi Meadhbha. Lan a chnuic do choindmibh da chatraich lain luchtmair lan toighi do theachtaibh le choiri sa chuchtair. Leasg lind ar lamh folumh go foghlaidh cland Craidhi dfhir tadhaill gach thiri ni lamhaim gan laidhi. Go Loch naibind nUachtair ag airgnech Cairnn Currnan coindi ag na tri tuathaibh a Cruachain o Cubran. Lan gach tir do thoirthib ag tuir echtaigh Adar lan do bhuaibh na mbhrughadh gach clar da fuair falam. Mor glesdair do ghormghaib ag degsain an dondsroill do chan foir ga fetheam coir techead an tromsloigh. Ni lamhthar a leanmhain ca lercreach nach lemhad sith no osudh daemhadh dith dosun a denam. Conmhaicne i Bhriuin Brefne ig baidbh Cliach ga choimriar clann Roig Echtach airmruad crechtach o fhoir Oirghiall. Teallach nEachtach nechtach aigbel dferaibh gaisgidh re fechain nir fuirgheadh nir fuilngeadh a faisgin. Tren ar feraib Fodla flaith Fail fedhm os raineart do ingair gach oireacht gan inghail gan ainecht. Ri creachaibh a chrechtshloigh ca ca trentoir nar tubadh nos do nerna ar dereadh degear Emna Uladh. Sluagh Breagh on gleo gaibhteach ceo ar sroll ngeal a ngerchleath a cosdud ar criathrach ig brosdud na mBrefneach. Secht cead sleagh ar sluaigheadh seabhac cosgrach Codhail seacht cead glac do a ndeabaidh slat Greg bro do bhoghaibh. Laech seacht cead do cloidhmhibh mar Cermaid mor mirbhel seacht cead each fan uathfas is cleath ruadhchas rindgher. Rosg mall Is dreach dergmhin docland each ar airdlem taiseach ifiu airdrigh gan liu craiseach cailgred. Righ na taiseach Tomas tuir Mhis mheallas righain Mag Shamhradhan Shoghuin na roghuin os righaibh. Mac meic Dondchaidh Durrlais dregun sulghorm sochraidh ni hail druid re deabthaibh air thug Is na tocraibh. Re muintir Mael Morda mor ferg flatha Doire mo a fich do Muigh Midhi gidh dith cruidh a choiri. D. .i. t. c. r. uid. Ingean mall Meg Uidhir ucht geal gruadh mar chorcair drud ri haibh sgol sgagthair tug chrod ar laid lochtaich. Ingean righ Is righna a rem cuich nach cualaidh dal gan cleth a cliaraibh gan gradh nech ag Nualaidh. Os baindrighnaibh Banba bis bean churadh Cairbri is i a lamh as luighthi damh ni chuirfi ar cairdi. Dith cruidh coiri Tomas Moidi andois nos Graindi gnai uirri as a hoigi a mhed da chrudh caitheas a maitheas Is moidi. D. .i. t. Caillin ceand na nardnaem erlum rob err aisdi lucht crabhaid cruaidh caras sluaigh gabhas na ghaisdi. Dith. Toirrdelbhach triath Fodla fear caithmhi gach cisdi mar Dathi mar Thuathal ri Cruacan as clisdi. D. .i. t. cruidh. coiri Tomas XXVII Gilla Na Naem O hUiging .cc. Tanag danaid an enic Magh Ai lorg landhemhin glor mn dlighim re gach ndreim sirim gach tir fo tuarim. Ceilligh gach aen bhis a mbroid gid deachfear ag Fanaid mor broid gach deidhfhir re dan goid an enic don abhran. Is e In tabhran ro alaich an edail an ealadhain do sgar In daghdan re dhath abhran ban agus bachlach. Le righaib chagillte In cruid nach tabhair treas ar mianaib bindi In cliar abhran foltach sa camdhan fiar firlochtach Is iad duasa a nduthaich daib (bia dna olarndha) d'aghbhail mor a ceadach ar a cuid or na theallach ni iarraid. Sgarloid ur Is eich Is ba duasa deaghaesa dana a nedail mhor ni muirrnd beag cuirn Is or Is airgead. Cliar ag cach rindi ga rad cliar re (thathraisg) an abhran gach fili bind da bagud tind laim chridi Is comthlamadh. Da rindeadh creach nac coir di ni thed rinn anadh (eirbhi) da trian bho Is each Is arradh ni mo creach dha gualabhair. Da trian indmhais Inse Fail fheacht eile rob i ar nedail bha farbrig ba boing re baeis boill na nairdrigh ro iarrmais Mael seaclaind Gabran da ghuid aensuil Eochadha d'iarraidh gor shir sin saeghul Mo Bhi nir daeradh ind fa eni Sa Bhreifni ni beg a rath a cloind Bhriain mhoir meic Eathach re la gan debheach re daimh ata In teneach ar admhail. Oireacht meanmnach Maighi Slecht Teallach nEathach na nardecht sith mhagh ar ar shill gach neach da dichradh ind In teneach. Da creachadh Inis Fail re fis an enich daghbhail in eli mar dha fuair cor da cuaid Eriu as a thinod Teallach nEathach na narm nglas na neneach nan indmhas deigfir gan eallach gan or teallach an enic dhadogh. Tomas mac Briain briseas cath ise triath Teallaich Eathach fear gradha ind na oireact dana lind a lorgaireacht. Ni fuil mas fhir don fhir sgeoil nocho triall a tir naineoil o bord maigi na In Ai uaindi ach madh uighi aenlai. Dadola ar fud na Fodla ar cis chaich da chomhfhuagra sgeal truadh mar tharlla In teneach ag sluadh Banbha Is bigeanach. Na chin fein fuair a ghabhail ig Mag soiclech Shamhradhan on te gar choir a chagar nocho doigh e dhuaslugud. Easbhaidh bho Is indmhais Is each ar a thir thug In teneach tegheadh fa crodh mara cleacht is nir ghon enfear dand oireacht. Is righdha rugadh i breath ag mac Briain Benni Coilceach ar ar chrodh ge dha cuir sin is gan dol fa fhuil inn enich. Fir mo ghut re geg Findi maith fuigeall na firindi do ghebh loghadh ar bru bhais acht go molar thu a Thomhais. Teallach nEathach na neach nhgeal teni beo nachar baideadh bristear ar chach gach cath leo a rrath gu brath bidh bithbheo. Mac meic Dhondchaidh dhuin Uisnich fhados teni In teallaichsin a brondadh mar gual ngairthi condadh buan a beathaiti. Athair Tomais tug gach maighm Brian Breagach rob e a orainm ba Brian Breagach im cheand greach in seaghach fial seang suirgheach. Righraidh Teamhrach tuaithi Breadh as iad sgaith gleiri Gaegheal ar ud Bhanbhan cian re clas a darrla im Brian da mbregas. Breaghdha ar gach neach fo nimh is on righraigsin raithteir a radh ri neach im ni olc ni thi ar mbhreath ar a mbredhocht. As i In breagacht ge be i mbheath gaisgeadh Is uaill Is eneach ag sin triar nar tri lochta da bhi a mBrian na breadhachta. Ceirdi a athar o fhas meabrach ataid ag Tomas in triur ro bhi im Brian on brudh dlai ar a triar ni tugsun. Gaisgeadh Is eneach Is uaill sa fhearchoin echtaich armruaidh na dhiaid lenas Is ni da locht breogos Briain Is a beogocht. In fod fireonach i bhuil is da cinel cleach Ludhbhaidh suithneart san uir as ar as da cruithneacht a tuir Tomas. Rigan chonghaireach caithmeach a thir duasbhog dheaghaichneach a fidh na talamh ni thug a tarad ach dfir fialbug. A tuath ni theid ar a muin marcach ainfhial nach easguir tir na ngeleac Is na greadh seang fear gan eneach ni fuilnghnend. Da thir Is fearta feili freasdal churadh Chorrshlebhi idna i tuath nar cnai bha crodh is gnai i Dhuach fan domhan Liadi uisgi a ol gu beacht dala In uaran ga oireacht brondadh cruidh gan cruas du cach as uas da tuir a chonach. Eneach orro ga urail is bind le sil Samhradan neach do miadaich miadh na nam ga riar a gegaibh Gabhran. Ni uil Is ni bia Is da mbeath fear dan aicmi gan eneach comhartha a sil Is e riam ni dibh e damad ainfial. Gach cluain taebtrom torrach dun gealal dedbhan dearclondach a tir inn inbhaidh a toir bidh re tignaib ga iarraid. Mor saith tanaisdi a thiri beag nar baid clu a choimdhini docair do domna fai fas is a gnai tarrla ar Tomas. Mairg do ni fraechacht na fearg ris an gruadh chorcra ngelearg magnenar neach do ni tlas da mbeath ar a thi Tomas. Mac Briain mheic Samradhan shaeir a lucht deabtha ro dhiansgail gach greas da gresaibh re gha ga mheas re treasaib Tana. Tanag Nualaith Breadh bumi na gliar bainmheirrleach enich Oirghiall ar muin mhna Eni na eoch ata a theiri don neneoch. In teneach na fhir ghradha gun geanmnaidh reigh rosgmhalla a crodh mar ra chleacht ro chaith no gor ghabh neart ag Nualaith. Ingean Mheg Ughir ucht ban glac mheirgeal amlas uchtan gach eang greata o gheis Chabha mar neachta ar eis fhearthana. Tanag Tanag dathchur Fhodla air Aedh O Domhnaill Duin Bhalair gealltair do ri Fail i fhad cain as gach thir as a tanag. Tanag XXVIII Fada atai am aighi Aed ca dtai a deighfhir gan mo dil ni deabhaigh ach rege ar aen re ceile a Aed dleaghar din. Dia le mac hathar a Aed guma leat In tachadh uad rath bref sean oraibh a Aedh a craeb Toraigh Is glan gru Gumu leat a iatsa onn noco mo leat iat Erenn fearr don lo nach bhfuil XXIX A thsaith doigre a ninad Briain comhdme san inadh a fuair do ni a lleas Is a leas fein ni dha gach cleir teas Is tuaidh. Aithris maith ar Brian da beir gach flaith ga riar no go raib is le cliaraibh cain In fir gerb ail libh a hiaraidh air. Mac Shamhradain re fill foir rind gac armaghaidh ra baig ca tarba breith eir na buaibh buain re cleith nAndla o nac ail. Tomas mac Briain brondas scor biaidh ar a comas a crod ni scithach fagla barr Breagh ca tarbha sead and a nar. Craiseach croind leabir na laimh da boing tre cnedaibh a criaidh druim innane sa crand cruaidh da cuaidh a barr Gaille a ngliaidh. Leoman concar o Creit Rabh gleic re confadh ro badh cin ar ndol tre cairthe o barr Breag da bean land da aithle dir. Gabh inn randso do dom dan gan cradh damsa ni do Is dual airmid gach maith da bi ar Brian gach cliar a lait Li god luad. A slogh fir na nabhra ndubh ge tarrla ibh ag ol lead as romaib budh coir a cur ar nul oraibh go Boind mBreagh. A cat marcaigh Mughe Rein cana cairre sloighe sluaigh crecht nocho dabair In toir na roigh echt na haghaidh uaibh. Bind In comrad da can me re ho golmain da gabh gnai ar glor do suirge a laith Li da bi cuimhne maith ag mnai. Ca oiracht nar loisc go leir da coisged e dodeacht dad toir ac teacht do geig Teamra a tir bid a meanma sa meid moir Creach o faghlaid ac an fir dar falmaigh teach agus tor da din da esi da an mar da gabh gribh Chesi crod. Doirbh a leanmain ar mbreith buair ar mbeith a teaghlaigh re taibh ma ghaibh cleath Eine doir nach doig creach ele ar a aidh. Lucht foladh nach roig da dul ar a oman da coidh car mar tucsat aichne ar barr mBreag fear sa aitle and nir an. Leatar leis gac breath ma mbhia ca neac ar nac ceis a clu gidh mor maith do cleith cro ro bo mo a dith beith gan bu. A troigh i Colmain a Cliaidh do rograin a toigh In trir beg nach creach slighe bur sluaigh ni fuair a leath tige a dir. Fatha a gagair da cluin se gach a nabair a fuil fai budh iad da sgela a laith Li gach ni maith adera In drai. Glor sloigh re ho guind a Cult da oruim as doigh a clod cnicht ainci In duine da feall ort ar dochda ceand uire ar ticht. Glor a bidhbhadh re ho mBriain ar na glodh gidh diblad daib ni ar In arm da bi buaidh ach buain a badbh Li red laim. Mac meic Dondcaidh dreach mar tuibh ni toghtair ach breat da mbeir gach fer fial tarla a na tigh o rian fir Banba da bheir. Nocho lamair dul na dail ni tabair crodh acht a cein ni impa cleath Ene on foir go roidh a creach reme ni reigh. Arm trom da buille da blagh don crond rob uille sann idh is iad ro fill ag baidbh Breag na hairm da bean ind o fir. Mairg duine na dearrna rith re ho Meadba Mughe Rath ni thuc da uidh san uair each nir smuin leath a cuil re cath. Mac Samhradain ra saer scoil ren tre badbhragadh da bir bidh neim ar fadbhaib o fuil fa guinsin darmaib In fir. Mac Maile Meada as maith lind dan deala gaine a raith rind gach conair da creach o Cuind ni buing cleath Codhail re cill. Ni gradaigh o Cuind i cradh gan buing a crabaidh no gin nocho tabhair a sed seagh geg Breagh ach da fagail dir. Tomas mac Briain barr na lub ni mall acht a ngliaidh In geg flaith Taidean ge da foir iad sloigh Liag mon muidhar a ed Craeb druimneach os a dreic mhin a bruindleat ga chleith da cluim taise no gar claen In geibh ni leir re taebh caise i chuil. Lon gach clere i ngraigheach geal eineach i Credi Is mor min rati gor adhair geg gam set da raib adaigh gon fir. Aircfid gach nech na fuil fai na teach ac mona thoir se ac feichim gach neich ra ni ni bi ac teichead re cleith ge. Mairg as bidhbha da barr tiugh noch ba imda a cland on cin ni mairg dan cara ceand Breagh teand dalta a fala dfir. Go inmaid ra gabh a greim a cradh da bidbaidh gur buing o nach he bus urra id ar mill se Is cuma du Cuind. Ni meineic bis a adh air a talam fa cis ra cuir moltar aisdir each an fir ba sir cleath Maisdin o a muin. Tomas mac Briain barr mar cnu biaid a cland os mac gach mna leim a foghla o righ ni ria go gongba Dia a tir mar ta. Atsaith oigre A saith da mnai ag oighri In fir a gnai nocho coimge cruidh in craeb ni gebha fa groig era astoigh araen ni fuil. Nualaith riam ni docht ri duain gach cliar ac tocht tar a treoir ni roich a dimdha ar a daim gidh imdha daibh go cleith geoil. Ingen Meg Uighir ucht nua na bruidin a lucht re la gidh imdha flaith am craibh gro is mo da ail maith na mna. Atsaith An randso do ar a duain fein fearrdi cach Tomas mar ta imda giall na taigh on treas riar In fir a leas re la. Atsaith doighre a niadh Briain XXX Fadog ar grisaigh gnai Nell fuair nos nach tuillfea toibem is i isead crai da chineadh da gnai cread nar cuimnigheadh. Fedm duchusa dhaicmi In fhir gan sgur dfhadogh In enigh tug na nemeasbhaidh nos mor fos i tenechsain dfadogh. Tene beo nach baidh tuile gnai athar fhir Challmhuighe an ghnai leatansa dlesg Nais leathursa du thest Tomais. Fada Is ler a loisi mhor nir sguireadh fos ga fadogh biaidh mar da bai re tremhsi gnai Briain nocho baidhendsi. Urusa a congbhail gan cheo an gnai Is tene bheo bithbheo si gan cheo bhis du bhunadh is gris beo da bheathugadh. Eneach Tomas Is tesd Briain gnai Nell daibh ina derbhshiair flaith Ce ni celeabsa a nos in teneacsa Is e fhados. Condudh nach legend i as a ba sa ech sa indmas a chrodh uadh agach ollamh ar son duan i deacondadh Nir heradh roimhe am ni neach le mac Briain Bhenni Coilcthech ni mo da er Niall annos gach en ag diall re duchos. Rug toirbeart na tened ail ar ghnai a chinidh flaith Findgail nir sguir se ag sircur na ceand le gur dichrad In doichill. Mag Shamhradhan nar er fear geall enig fuair o cined clu duana mar clu a shindsear sni cuala tu a tuirimsean Ni oband Niall ni do daim urusa le gual gabhail o bis tene and re head ni mar crand ele Ereann Ni mar cach ag dil daine bis riam gach fear firuaire se ceartas ri cler in te clecht a coimrer Bind le neach gach ni clechtas fairseang thed a thoirbeartas mian le lachnaibh snam le sreab riar dam charthair re chineadh. Da charsad cliara Banbha in failteach og osgarda tre bile cruithgheal Caisil cuirthear file a fiadhnaisibh. Ni comhdhuthaich du gach cler in sduag belchorcra bhoindredh o bis ath ar tuile tonn du cach uile ni hinond. Ni hinann duchas duinde sdu daimh Ri flesg fhindBhuilli seach dhan gach daime eile lan dar ndaine a duanoire. A gnai silfad o so amach uidh Thaidhg oile ar Bhrian mBreaghach biaidh bam chin Niall annosa Brian ba chin dfhir manmosa. Lim maidhim a nois annois misi Is Tadhg du thuir Durlois ar Niall da chuaidh mo crandsa Niall bhus Bhrian uaibh agamsa. Orlach ar Bhrian ted a thesd flaith Erne In abhra bhairrlesg du bhi Brian ba bhladh roime ge rabh Niall ni Is nosmhoire. Mac Tomais i taibh leabhair rug geall o ghnai i chinedaig ni fuighea magh mar magh mBreag duine ni gar da ghnaisen. Da sin tarrsa tuir Ceara mar bhile os bharr craibhfeda cuirid an narm fai gach flaith a ghnai ni carn gan ceadbraith. Geall ar uaisle Is ar einech fuair (imidh) car mor fremh na ngealfidhbhadh on gin nemhingnadh a threan tairrsebh. Teallach nEathach go hEchaidh fan flesg ngel gnuisleathain tuath riu soin nochor sin a fiu ni fhoil fa airdrig. Direch leanfad a lorgsoin o Eachaidh mormhac Maenoigh go ndeach go Fearghna fleadhach in cleath mhaerda muirearach. Geg cubra dar mac Maenach Baithin na narm norchraebhach prap da techtbhadha gach tir le mac mbeltana mBaithin. Mac Brenaind ba bind meadhar Baithin na mbas ngegleabhair cland Brenaind on test tarraidh gon lesg tseghoind tsogradhoigh. Mac dFerghna na neach sotal Brenaind ba bog tidlocadh in Fearghnusoin ni ted troigh dun gheg neamhruisil neartmoir Men Ferghna agus Aeda find fa mac Tomais ro thimchill cland morRuairc In fine fial fa bhile nglorshuairc nGailian. Eocho Doimlen fa dherc nglais Colla Uais fa fhear nDurlais frith da ghnuis corcra coimredh cuis molta as a mathoirmen. Da iadhadar uair no do ba dhrech mbuig mar bhlath ndondchno cland gealCholla taibh re taibh ba craibh nEachdroma o Edain. Dimad righ ba rosg nuaine dhuaislib catha craebruaide da chomnaidhigh cain a bhall du craibh fhorbhailidh Arand. Aigheadh Is alaind oirniamh aige duaislibh saerOirgiall casmail aibh aigte In deighfhir ri cair ngairthe a guailtenidh. Ded glegheal ar gne na sgath fuair o Cholla clair Theamrach ruisg corra fan cebh caisin men i Cholla cednasin. Da abhra donda o Aedh Finn da dherc gorma a geg Railind da glaic leabra ag lem cagaidh du men Fergna abhraduib. Glun corr nar cuiread ar ais aigi os cind calptha solais mintraig og u Erca le lintair brog blaithgreanta. Caraid sliasad redh rogheal bruinde mar blath caeldroighean ucht dealbhchaemh dar dirgeadh rand seangthaebh mingeal mar meamram. O fuair geall a ghnuis amlach ar ghurm a dhearc ndondabrach ar chleth Claire nir cindead ar aille deich ndoinningean. Bel corcra nach cred bhanfhaigh rosg mall ag Mag Shamradhain ni hinghill dream re dhelbh sin fearr a fhedm ina aigsin. Fechfaidher fulang a land la In tachair re tuir Cualand daithle Nell fhuair a haitdelbh o bhem cruaidh du chlogadfhelm. Rug a seagh a slait corcra tarraing eolach arrochta ag dail crand dibhraibh In fhir ach barr fidhraid ni faicthir. Cuiridh bas oigfhir Ene snim a crand a craisaighe du chomchasfadh mar a crand le orcharsan a hiarand. Snamhaighe Is fhearr na aimsir in sduagh dedgeal dearcmallsin Is uidhi ar tir du mhnai mhoill ar nai o thir dhan abhoind. Mac Tomais meic Briain Breghaigh meic Dhondchaidh moir mherlebair ag a riar ni chela a cradh cliar dhera nochon fhetfadh Fad. og. ar. gris. g. Dath grischa ar a gnuis namlaigh inghean Cathail crecharnaidh slis geal mas a geal snechta far fear dfis a haigenta. Geall gach righna inghean chorcra I Conchubhair inghean Ailbhe ar ai a feli gnai Saidhbhi ni sodhreme a tidhlaichthi gach lai ar lon du ghnai a findmaicni Is fadogh. F. a. d. o. g. a. r. XXXI Maelseachlaind O hEogasa .cc. Ni beag easbhaid indsi Fail ni theadh nach easbhaidh anbhail tugudh a coimdhi dho chach cor o nir dhoilghi dosan. Ar neasbhaidh ina theasbhaidh truim ni theasbhaidh i gan ochaind da ber soin chach gan cuimni in fath bhoil gar neabhaidhni. Ri luadh na neasbhadh uili mo deasbhaidh In taennduini trom i bed rer samladh soin a eg Is adhbhal deasbhaidh. Mag Amraghan In bheoil bhind ni beg In esbhaidh dhErind me o craidhi guma cnesghuin se uili ar naenesbhaidh. Doirbh aenfhear mar e dhadhail deis mhuinti Meg Amraghain gan a bheith a Dhe gar nin nocho cleith e dhar nimnim Bas meic Briain rub ur nochta tug fuind fuath an abhachta dul do sgaith Choraind a curp da aith oraind ar nabhocht. Tomas mac Briain bruindi geal rob e comhed crich nGaigheal in trath ro mhar flaith Febhail maith do ghabh a Gaighealaibh. Da thoit eneach indsi Fail ar ndula meic Briain bhondbhain nuair da chuaidh ceand Femin da chuaidh gach dream dheighenich. Tomas Mag Amraghan taeir ba mhinici ind na achraibh truadh mar ra chuaidh fear Findi uaind ri thead na thaislingi. Nir lamh aenfher thiar na thair teacht dhargain meic Briain Breaghaich da bhi ar breith do gu neachaidh breith a mbho o Bhreifneacaibh. Goill Is Gaighil aguidhi ar anmain fhir Aelmaighi maith fian Bhanbha ri gach mbhocht ri mian anma durtocht. Maith da thuar thaighi nimi almsa saththrighi in dug flaith Monaidh an amaidh maith ri fhoghain da anmain Gach neach rerbh ail a adhail fuair maithis Mheg Amhraghain bha mian le sgaith fheil Fhebail a mhaith fein ag fileadhaibh. Der ris ga thuair Is fhearr dheigsibh Alban Is Ereand ta lin catha dha chur a ghribh Macha gud mholudh. Tanig rind ar treisi atigh a meic Briain a bhairr leabhair ar treisi a fir Fhindi ort da bir indi gan urtocht. Da crich Breifni leath ar leath da chaithbheadh uili a eneach ni caitheadh se ac reighi rind se rib fheili i nErinn Ni frith orraim dhfhir uaindi a glind Ghaibhli gheguaini re ndhul dha gribh Cunga o chach da righ nirbh urra a oglach. A mac fein tanig na theach mar ra orrdaigh Dia duileach da sduaidh Bhoirni nochor bhas in toighri da thuair Tomas. Tomas mac Briain barr naidhi s sluadh Erenn ga egaini tug a chumha do chach cor go brath ar ndola dhoson. Imdha tir ata go se a leon uili dha eisi da thraeth med bhorrfhaidh Banbha ar neg donchoin Eachlabhra. Gidh imdha anbhuain ele da dhith curadh Caenrighi gi doirb gach ni ar ndolo dho in chumha ni hi Is osso. Da thoirrsich daini In domhain cumha ghegi gormhChoghail dubhach slogh Banbha dha bhas ba mor a tarbha o Thomas Ar chan cach nir ceilti dhuind ri mac mBriain a bairr chladhuir toirrseach bean ar maigh Mhumhan a thuir Breadh od budludhudh. Ba rir ni bhair sind gu se ar theis aenchara firi ta sind ar ndola dhuid a cind Chobha gan charaid. Ach rob imdha ag techt dod taig damha a thErind sa thAlbain beith ar thuaidh a fhir Oilidh da bir uaind gan tindsaidhi. Da cumasa a fhir arta tug oirrndi easbhaidh imtheachta mor dhom neart do chuaidh ar gul od leacht gu tuaidh ag timpudh. Mairg ata mar tu dha eis in tug dhuind ind ga aisneis fuarus gach ni ar dan a dhuan ge dha bhi i ndal go dimbhuan. Dimbhuan bo nir bhuaini each ac mac Briain ga mind buidheach uair ba thoil ar caith don chrudh maith do chaith soin In saeghul. Seasg gach bo crin ina cuill deis Mheg Amragan thsuilchuirr uathad gort ar a bhuil fas od bhuin ar docht do Thomas. Tomas mac Briain barr corcra leandan bar bandtrochta maith a chuing da craibh Duibi nir thuill air na thesguini. Ni beag esbaidh indsi Fail XXXII Mathghamhain O hUgind .cc. Ar ghuth enfhir anaid Breifnich baidh lem craidi In tlias raniad neart Is na ogaibh gor eirich da thogaibh ceart enfhir iad. Righraidh Breifni na mbrat corcra curaid uallcha nar ob ghleo foireand gach clair ermhaith re grain enlaich leagar leo. Niall mac Tomais na treas naghmar (isd) tainfear om fill ced ni gabann fear dib Ruairc righi gan chuairt i teadh gribhi Greg. Mag Amragan tisda Midir mongan cruachna chorcras rind gebhaidh gribh Gaela gu gealBhoind da shil Aedha fleadhmhoir find. Fa Conmacnib re cath mBreifni beraid sighi le sleig ngeir fuath Breifnich imh airer nEithne teicfit glaideam neimtheith Neill. Da shleigh leathna leomhain Teamrach tus na ngatleang ghebhas siad tosach troda dhaibh o dheoraidh dha laim boga leomain Liag. Ga fis duindi nach do treabhthair Teallac nEatac In fhuind gloin ni thobair Niall doib a dilsi da oir Brian In dirsi toir. Tus imreasna o fearaibh Breifni ag baidbh Cruachna In comrath tsuairc flaith Beandchair ag boing ri tachraibh teanchair do cloind rathmair Ruairc. Teall nEathach na narm limtha ag leim bearrna bhid re chois ge rob ar sodh iad no ar anshodh ni bron da niad rashlogh Rois. Craeidhi fiadh ag faisgin chuanart ac cath bidhbha bidh re Niall bidh ag bili Dhor go deadfaibh cridhi chon fealcaid go fiadh. A pheall taibh ar deacht on chliathaich cotun uaini nuair chagaidh a chearcaill a truaill sgabuil bea blaith Deargthair leis ar lathair chliatha croid faebhraedi a fal sgiach do niad ar bearna luing lubair buind a fheadna am curaidh gliach. Ag so In drongsa a dreagon Uisnich uathadh tir nach teid a nos da craeidi fial a bair Breifni crand im nar iadh feitli fos. A meic tSamragan o Sinaind nar seol baigni do braith ceall (damsi) brugaidh da bhuadha Ulaidh a fhir Cluana id chind. Deirgi agus gili ad gnuis tibhrraich a thuir Breifni re mim cois in da dhath ba dual ar foirind ad gruad a sgath roibid Rois. Rugais geall o ghne na torcraobh a chruth mindarg mac meic Briain geall a sgath Bhanba bha breite re dath tabhra o eite In iaidh Fuarais dealbh nar dhorchaich mirun a meic Tomais na taebh seang leir ar dhath da gruaidhi gairthi nach smuaini a sgath Aicli fheall. Tuar ratha da righraidh Breifhni beith gu min dod malaich shuairc fobra dhod leim a laith Ili maith da ben righi dibh Ruairc. Cinel mBrenaind na mbrudh naineach dreamh Is eili dha fuair sind ar triall od fhein a fhir Bhuilli gar taigh fein bhadh aididh ind. Nir sgibh craidhi churadh Saingil re sond gorcra chraiseach reigh troigh In fhir agus abhra ni sgibh riguin ghallgha gheir. Ruathar feirgi flatha Manand a meic Tomais ro chuirfeadh sgath glor ro beradh ed ar Oilill aderadh gec robind Rath. Ball einich nar urmais Guairi da gaib ar bronad bo laedh togbhaidh barr Cearna ar a goghnam ball nach derna Congal Claen. Nir gradhaidh riam naigm a claideam na cuach mbreac na bhrad no laed sairgidh rig Duibi ri daibhris duini ga mi saibhrius saeb. Mag Amragan tsidha i broga brisis cliathach re cro sleadh is leor do thoirmisg a theichimh slogh coimleasg ri beithir mBreadh. Tearc im Boind baili nar thaistil tearc im Cruachain crich nar airg inmhuin le Niall adhaigh fhada faghail chian aga ar gach naird. Fuil Emhir fa aighidh failtigh fuil na Colla tre cru Neill siad na nenghlais im thuir Teamra fuil Feargais fuil Fhearghna fheil. Mac Nuatlaidhi da ni a shluaigheadh sidh da cheangul creach da dheilbh tath na sluagh ar bili manbha tuar nimi tuar faghla In feidhm. Ind gliadh beodha ag brisiudh cliatha ag cleith Eirni In earlla buig ar los na dechathuadh tarsodh ni bhuail neach ach tarsno a troid. Dereadh feadhna ag fagail tacair tosach ind ga abhra dhubh tus da iar ar a fhear cumtha is Niall a deagh norcha nus ag dul. Ni he uamhun a arm senta sloigh Danar da druid re Niall meid gairgi con i Cholla airdi da cur orro os fiadh. Faisgidh searach slat i debhaidh drucht mar mhonand a meor bug cuilen lond ag leim go damraidh bond Neill co talmain ni thug. Borb ri comarsaind cleath Mhaland min ri heigsibh a ucht geal fa glaislind gailbe craidhi fairsing baidhbhi Breadh Teallach nEathach nar ob cliathach crodha In tinol teid fa breith ag flath Rath ni raich a fulun docht a nath Cual gar creich. Cotun uaini im airgneach Cruachna coilen buailteach briseas gliaidh buarach trom ma onchoin Uladh folchaidh bond curadh a griaidh Ni treigfea me ar mhathaibh Condacht cinel mBrenaind brisis maidhm mairi ar nol na dighi dearmaid ar slogh bhili sheangbhuig Shainb Deargaidh sneachta snuadh a leacan no In la bruithneach bis re grein fleachadh agaradh a ghealbhall aghadh leathan neamhghand Neill As aiream reltand a ro gheimridh guth ar onchoin Atha Cliath as obair duini ar mbreith breithi beith ag tuibhi cleithi Cliach Obair samraidh shebhaic Breifni buadhreadh Uladh In fhuind reig adhbar eagla i nobair gheimridh fregra chogaidh neimnich Neill. Niall mac Tomais na treas minic mac meic Briain na mbratach ndearg is bladh dha rath dreagain Dealbhna egail cath nEamhna a fhearg. Ar guth Athracht anfas Muiri ag mo radh chaich cumha dhom gebhaidh leind Luan na nanmand sind da gruadh glanbhall gu gar. Ar guth enfir anaid Breifnigh XXXIII Tadhg O Domnallan .cc. Legadh don galltacht gnai Neill Goill Fodla fuair dha comhleim cosmail ar dath le neart Neill ni tearc The Book of Magauran: Standardised Teach n-óil gach bruighean n-a bhaile glóir tuireamh a thoighe, teach i mbí a lór ar bheinn bhuidhe d'ór im gach ngeim ngloine. Iomdha bleidhe d'ór mar fhéaghaim d'ól fhleidhe 's dá luaghaill is an tigh theann dlúthta dhíoghainn is cúpa Is beann bhuabhaill. Cuirn an toighe n-a mbróin bheannchuirr glóir oile ní fhionnfuinn; druim na slógh n-a mbroinigh bharrchaim d'ól re froighidh fionnchuill. Eagraid an teagh fa Bhrian mBóinne dream fhial as gheal ngruaidhe, iomdha fan bhflaith nGréagaigh ngríbhe go sgaith éadaigh uaine. Iomdha fear saor ann go hursain 's a barr caomh mar chasnaidh, iomdha géag thaoibhsheang is-taighsin, aoibheall Gréag don ghasraidh. Iomdha sróll re slios an dúine — ní lór dá fhios uainne — is sging throm ar cúl a chéile as donn úr Is uaine. Iomdha sgéith uaine Is airm chomhlainn ós bhaidhbh Chluaine chairbhsheing; iomdha srian Is gealgha Is goirmrinn is sgian eamhdha ar aighlinn. Iomdha n-a thaigh aird re hóiridh iall ar saidh ngairg ngléighil, is gormat ro ládh ós lúirigh, donnbhrat lámh re léinidh. Bard go sróll uime san ursain ór uirre n-a asnaidh, ós throimearla fhionn an fhirsin mionn loinneardha ar lasraigh. Drong mholta don gheal chas chúilfhionn na sleagh nglas le ngéibheann, Mág Amhradhán Brian na mbuabhall daghbhranán fhian n-Éireann. Tuar molta do Bhrian tre bhráithreas dreach corcra ciabh ghlúnchas; geal a bhonn Is tana a tháithchneas mala dhonn tre dhúthchus. Béal dearg ag Brian, bas mar fhaoilinn, ciabh chas nar chealg díoraim, dearc uaine 's an mhong mar mhónainn gan ghuaire ndonn ndíoghainn. Aigheadh fial nach úire gealchlár, núidhe sgiamh tre a sgothbhraon; geal a dhéad, dearg a dhá roithléan; is bréag ceard a chomhchaomh. Dath óir cheard ar cúl í Eoghain, clúmh na learg mar laoghfhuil; suairc do Bhrian an bhruinne ghléighil niamh thuinne ar a thaobhaibh. Brian Mág Amhr-a-dhán na ndaighcreach arm ar ghádh gá ghlanchath; deargthar a chleath iomthrom eithreach i dtiomcholl chreach gcathrach. Maoil-mheadha móid nach móid fhíochdha deala don óig órchna; géis mhall a slios chollmhór Chruachna donnshróll fa crios chróchdha; inghean Ghiolla Íosa iarrtha mo chíossa as a cófra. Rachdaid. II Tadhg Ó hUiginn .cc. D'uaislibh taoiseach Banbha Brian — a labhra ní labhra shaobh — gach giolla dar ghein go Niall do-bheir Brian Sionna go saor. Mac d'Eochaidh na n-abhra ndubh eochair na Banbha a ghlac geal; Niall nachar neamhghnáthaigh miodh dearbhráthair don fhior Brian Breagh. Móide a chairdeas Is clann Néill a airdmheas ar gach crann ciuil iarsma na ríogh diaidh i ndiaidh do shíol Bhriain an Briansa ó Briuin. Brian mhac Donnchaidh deargas crann re honchoin dá ndearglas drong glan a luadhaim cionn i gcionn; tualaing sionn a char go Conn. Go Conn Céadchathach na gcuan is na bhfonn séadchrathach saor ní fhúigeabh gan bhreith ó Bhrian triar fo dheich Is cúigear caomh. Tualaing sinn a n-áireamh sin bidh grinn gach a ráidheabh ribh; ní hé a ngairm do-ghéanum duibh a-déarum ruibh ainm gach fhir. Donnchadh Cime an chuaine ríogh mhac Gille nuaidhe na Naomh, mheic Gille Íosa ucht bán, slán ó ulc gach cíosa an chraobh. Mheic Gille na Naomh neart niath, time i dtaom nír chleacht re cách, mheic Mhuireadhaigh gan mhodh maoth cor laoch ar uidheadhaibh d'áth. Mheic Shamhradháin shubhaigh shaoir sa rannghabháil chubhaidh cháir mheic Conchobhair na gcon sróill do ghon tóir d'orchoraibh áigh. Mheic Fhearghail mheic laochdha Fhloinn, ba fraochdha i ngach gleic a ghreim, mheic Aonghais an earrla fhinn rinn feadhma ar a shaorbhois sheing. Mheic Conchobhair mheic Thaidhg Thír do airg a ghleic n-a gleic géir, mheic Ruairc mheic Íomhaoir an áigh cuairt Cheit gá láimh ríoghshaoir réidh. Mheic Cosgraigh mheic Dhúnghail duinn go dtnúdhghail n-a tnúdhghail teinn, mheic Oireachtaigh nar airg cill an ghairg bhinn shoineartaigh sheing. Mheic Eachach mheic Mhaonaigh mhín mheic Bhaoithín nar chan acht cóir, mheic Bhréanainn mheic Fhearghna fhéil nach dearna re cléir ghleic nglóir. Mheic Fhearghusa an ochta gil ba corcra a sheangbhosa ó shaigh, mheic Mhuireadhaigh mhóir don mhuigh, nír chuir tóir fhuineadhaigh air. Mheic Eoghain mheic Dhuach deirg Í i bhfeirg nar luath mar bhadh lé, mheic Bhriuin mheic Eachach fhuair ghnaoi sdiuir shluaigh ba draoi Eachach é. Mheic Cairbre mheic Cormaic Cliach mheic nachar thromloit ar dtáth, mheic Airt mheic Cuinn na gcon sgíoth ó bhfríoth cuing do chor ar chách. Mág Amhradhán, Brian na mbeann daghbhranán nach cian ó Chunn, seanchas fhir na n-earrladh ndonn do ceangladh go Conn sin sunn. Rugas leam mar luing re sruth ó Cuinn ar nach beam ag brath, an ghéag nachar chrom re cioth im rioth go Conn na gcéad gcath. Conn Céadchathach Is clann Chuinn céadfaidh a chlann ós gach gcloinn Teallach n-Eachach Is d'ua Chuinn, cuill nua ní creachach an choill. Ceann Teallaigh Eachach fhuair dán, ó hEachach do fhuair gach sgéal; gach baile i mbí 's nach bí Brian faire na gcliar do-ní a néall. Brian mhac Donnchaidh díon na dtuath síodh gon onchoin tar a fhíoch breith Dé do cheannaigh do chách an tráth do cheangail sé an síoth. Sochraide shoir bhághach Bhriain ar nach foil árach gan fhóir; bog fine Bréanainn im buaibh sluaigh a Fréamhainn Mhidhe mhóir. Giolla óg anas re lot, amhas Sionna na mbróg mbreac, fear Muighe Sléacht as seang glac, nochor fhearr Mac Céacht nó Ceat. Féicheamh coitcheann ceannaigh dhuan i mboigthreall nach leangair lámh ní tuilleamh buidhe re Brian, riar gach dhuine ris an dán. Aos dána an talmhan n-a thaigh na dámha ag adhradh n-a fhail; gach dámh go Brian Bhealaigh Bhroin, a thoil diall don fheadhain air. Brian mar Theamhraigh mar theach mBriain re leanmhain gach leath as áil; cosmhail é Is Teamhair an Trír do shín sé tar fearaibh Fáil. Suairc ionadh longphoirt laoich Bhoth ar ghaoith d'ua ChonnChuirc 's ar chioth Cúl ó nGuaire ní cúl creach, dún na mbreath bhus bhuaine ar bioth. Airgneach Daoile na bhfleadh bhfuar an fear as saoire ná an sróll cosmhail bríogh ar cionn na gcliar do Bhrian 's don fhíon fhionn gá ól. Inbhear Muighe Sléacht na sreabh na huile éacht ag an fhior; Sruth Gráinne ar a ghuth ní ghabh sruth glan as áille tre fhiodh. Ceann Cruaiche ag Brian do-bheir ní, sgiamh a thuaithe sein as sé; mór leas ro ghléimheall a ghnaoi ní treas draoi na hÉireann é. Ceann na ndruadh ceann na slógh soin, mór don tsluagh do mheall nach mair Magh Sléacht ós an chairthe chuil, fuil na n-éacht gan aithbhe air. Ceann Cruaiche a-tá ar an mhuigh mhór do chuir mná gach tuaithe i dtámh ar mharbh sé ag sléachtain don tslógh, mór d'éachtaibh é seach gach n-ár. Ocht gcatha fo thrí, truagh soin, nocho sluagh do bhí fa bhail do chathaibh as mharbh san mhuigh gan fhuil dtachair ó arm air. Teidhm as uaisle i n-Inis Fháil do innis an duainse dhúinn; fearta an teadhma ar an mhuigh mhín im rígh Teamhra fhuil fa úir. Tighearnmhas tighearna ós chách — a libhearna ro bo luath — flaith na reann ráinig a chríoch, táinig a dhíoth re Ceann Cruach. Ainm ó fheartaibh Gaoidheal nglan sa leachtmhaigh nar sgaoileadh sgur Achadh Fearta nach fann fear fearta ar sean ann bun i mbun. Do thógaibh ádh Briain i Bhriain a lágh fa na fódaibh fúibh, léibheann na leachtmhagh n-a láimh seachtmhadh pláigh Éireann fa úir. Beann mar Bheinn Éadair gon fhior do shéadaibh agus do shubh Beann Choilctheach gach cliar fa crodh, sgoilteach sgol ag Brian n-a bun. Gasda an feiréan séaghainn saor is ceinéal mBréanainn im Brian; flaith Callmhuighe na gcall n-úr clannbhuidhe a chúl cam a chiabh. Bréanainn mhac Fearghna folt tais nach dearna olc badh olc d'fheis, a chor do Bhrian bidh slán seis ní geis a chliar dá rádh ris. Suirghe an fhir Is í ar ar n-úidh ag a thigh ag nach bí biaidh; bídh ar éis a déanmha dháibh sbéis ag mnáibh i mbéarla mBriain. Biodhbhaidh fhir na n-abhra mall ní mil tá ar a labhra acht lionn; do-chuaidh Ó Ruairc n-a cheann 's dar leam ní fhuair cuairt dá chionn. Tearc ar domhun uile a fhiach moludh gach dhuine ar ó nDuach; mac Móire ní méin mar chách; gnáth léim na Bóinne tar bruach. Beag an iongnadh eineach Briain gan diombladh gan deibheach sgeoil; Teallach n-Eachach na n-each mín díbh teach n-a dheathach fo dheoidh. Brian Mhac Donnchaidh dreach mar ghrís ó Cobhthaigh do chreach go Buais gan ghrádh ar sdéad ag sduaigh Náis ar áis do bhréag duain ar duais. D. Tadhg Mág Aonghusa fhuair gnaoi, rug buaidh d'ú Aonghusa í; 's geal ad-clas re dtéid n-a theach, nocho léig as neach gan ní. Maghnus Mhac Donnchaidh dreach réidh do chomthuigh gach teach n-a thír, riar leas na n-uile rob áil, a bháidh re gach nduine dhíbh. Donnchadh Mhac Donnchaidh Chinn Chnuic crodh ó Loch Gile do ghluais; tearc tóir nach luigheann fo láimh nocho chuireann ar dáil duais. Duais Ó Duibhgheannán duine naomh, duine mar gach nduine n-ógh, do ling i leabaidh na naomh, do chinn Maol Peadair ar Pól. Maol-mheadha, bruinne mar bhláth nó mar eala ós bhuinne ar bruach, a heineach ní cheil ar chléir, is do-gheibh go léir a luach. Inghean Í Ruairc Mór rob mó, suairc a sódh gurub sódh nua; i n-áighibh ní headh a-tá fear na mná bhus fháilidh ua. Duais I ngach airmdheabhaidh re áis d'Ú Ghairmleadhaigh gémadh guais Maol Seachlainn sin Is é i n-ádh, do-bhir sé ar gach ndán a dhuais. Eachmharcach Ó hAnluain ard do airg go Bior Is go Buais gor thráigh a rothuile ríogh sochaidhe rer dhíol a duais. D. Mac Maghnusa Mhuighe Finn Maol Eachlainn as oirrdheirc clú, meinic leis bó do chrudh chreach do chur Is an teach i dtú. D Tadhg mhac Briain mo fhlaith rem lá a mhaith gorob mó sa mhó; eineach Taidhg ní léig re lár, nocho mairg téid re dán dó. D Maghnus Cruachan cheileas mná ní huathudh bheireas a bhú; go mbeith sé fa dholudh dó an domhun Is dó ba dhú. D Muire mháthair Íoso óigh inghean Iaichim aigheadh nua dá mac go bhfoghnann an fear dá nach congbhann re headh ua. D A mheic Mhuire 's a mheic Dhé is leir dheit gach duine i gclí; tuigidh tú an tagra ar a dtá gen go n-abra achd ú á í. Duais III Déanum shíodh mbunaidh, a Bhriain, bíom mar as chubhaidh go caoin, togaibh an malaigh nduinn dúinn ná falaigh an súil gcuirr gcaoimh. Ná falaigh orainn t'ucht geal; a lucht molaim ós gach mhudh; ná falaigh an gruadh ndearg damh, a learg do ghabh snuadh na subh. Mo bhéal red bhéal tana teann mar a-déar, a mhala mhall; teanntar an corp rabhán riom, a fholt fionn na gcabhán gcam. Tabhram comhluighe, a chorp saor, a fholt donnbhuidhe, dar ndíon, dar gciontaibh, a chinn na mBrian; dod riar tiocfaidh sinn ar síodh. Síodh dúthrachta gá luadh liom red ghruadh n-úrchorcra Is gach am ná can frithchealga acht fíor riom síodh do chionn rithlearga rann. Sguirium dar ndoirr, déanum shíodh, i nbhar gcoim do-ghéanum glór: síodh anathlamh ní dual dúnn, a sduagh úr mhalachdhubh mhór. Adhbhur t'fheirge id ríoghthaigh riom ná líomhthair ar gceirdne id cheann; is eadh do loit ar n-aoibh ann gan rann doit ar gach laoidh leam. Bíom mar do bhámar, a Bhriain, mar nach gábhadh síodh re saoidh; uaim comainn Is dleasda dhúinn feasda ret shúil gcomhmaill gcaoimh. Ag so teasgosg uaimse ort agus na sluaighse ar ar sliocht; do bhiodhbhaidh dá mbead ret ucht leag an lucht Is ionghair th'iocht. Tú fear a leagtha ar an fhleidh gach fear ag teachta dod thoigh; do chomharsoinn gan mhuirn mir ód sholosloinn shin ghuirm ghloin. A Bhriain Mhéig Amhradháin óig, gan a mballghabháil ní bhíd bean tre tláithe a gort do ghéig, léig a snáithe gan tocht thríd. Suirghe re Bréifne, a bharr Lí, na lann ngéirthe as ghuirme gné leat toirrcheas an tíre i dtaoi; míne re mnaoi Is oircheas é. Toirtheach duid gach abhall fhionn, do dhruid gach abhann re hall; fochonnbhras ón fhionnbhraon th'fhonn cochollghlas gcoll n-ionnlaogh ann. Toirtheach d'iasg na haibhne uaibh, agus na dairghe n-a ndiaidh; a hioth gá haltrom gon úir, lachttrom dúibh an bioth, a Bhriain. Toirtheach gach magh uaine uaid, a Ghuaire, tre ar gach fhóid; callrabhán do chuid don Ghréig, a Mhéig bhuig Amhradhán óig. Sgathchorcra gach faithche, Is féach; dathmholta tairthe bhar dtuath; fionn gach oirear Is gach áth do bhláth droighean ar cionn chuach. Ríoghdha seol do bhaile, a Bhriain, is a n-aire ar gach ceol caoin, gearrthair meirgeadha gá mnáibh, dealbhthair cláir dheirggeala dhaoibh. Gabhainn ag déanumh arm n-ard, rabhainn d'fhéaghadh charbh Is cheard; crithre a taobh armshlat Is ord do mhaol colg bhar ndaghbhrat ndearg. Crannuigheadha bíd id bhrugh gá mbíd malluidheadha ód mhiodh; crann go n-ionnsma ar gach nglún ngeal, sleagh san dún fhionnsa ós gach fhior. Cearda ann ag amladh óir agus slabhradh tall re thaoibh; do bhreicdhearg nuamhoing do néimh buabhaill shréin re deighceard daoibh. Macradh ag múnudh a gcon im dhúnadh slatghlan na subh; th'eich ag a ngléas, a Bhriain Bhreagh, seal ar gach ngréas biaidh id bhrugh. Imirt bhrannaimh Is léir linn god chéibh chlannaigh, a í Chuinn, a Mhéig shaoir Shamhradhán sheing seinm re haoibh ndaghbhranán duinn. Fir ag daighsheinm umha uair ag dula ar cairfheidhm go ciuin, ar n-iomadh i n-am an óil re hiomadh óir na gcrann gciuil. Iomadh gach ríoghraidhe rut, míorbhuile iomadh bhar n-at, do leigeadh crú bha chlár mbreac bhar ládh leat gan bhú gan bhrat. Rugais ó Shionainn chreich gcruaidh, th'eich i ngach ionaim go héimh; ó chreich do sguir bhláith, a Bhriain, biaidh a sáith chruidh go gach gcléir. Go hÉirne do-cháidh bhar gcreach is na héighmhe láimh re loch; doire sróill chorcra ós gach cath ag tochta a-mach ó bhróin bhoth. Airge an magh ó mhoir a-niar soir go Cladh na Cairge, a chraobh, tre Mhagh n-Eine suairc bhar slógh, teine mhór bhar gcuairt man gCaol. Creach Gránard do luaidheadh libh, gér lánard an sluaigheadh sin; i measg th'each do-gheabhtha an groidh creach a Moigh Theabhtha dod thigh. Is tú Ó Duibhne, a dhearc glas, ar suirghe 's ar neart a-nos, fear mar as deas cneas geal as bos. Mar Choin Culainn do chneas bán, is cleas an ubhaill ag Aodh, boill dearga do ghon do ghruadh, snuadh Chon na cearda bha caomh. Dealbh Fhiamhain an fhir nar fhionn bhad riaghail, a ghil na nglonn, dar líon fleadh bhreacthruaille beann don gheal sheang dhearcuaine dhonn. Mar mhaidhm sléibhe ar cionn na gcreach Fionn gach féine t'ainm a-mach, a Fhir Dhiadh as deirge cruth, bruth t'fheirge do-chiam man gcath. A eolaigh an daghbhroit duinn, a leomhain do dhaghloit druing, a neimh nathrach, a ghuin Ghoill, a thuir a coill chathrach Cuinn. A chearcall teintidhe tréan, a Dheirgtheine as dearcmhall gruadh, a bhas chorr d'fhaghaibh go n-ór, a thonn mhór chalaidh ar chuan. A Mhéig Amhradhán tre fhonn doire crannrabhán mad cheann; dá mbeire, a Bhriain, ghoin ar Ghall red chrann biaidh do throigh i dteann. Déanam IV Tadhg Mór Ó hUiginn .cc. A fhir táinig re tásg mBriain, tugais mhise fa mhóirchiaigh; mh'ucht ó sgeol an táisg Is teinn mo dheor do fháisg óm incheinn. Aithne ar a thásg tug mise agud re n-a innise, fáth mo bhas dteinn Is sé sin, do sgeinn mé as got fhaisgin. A fhir tug damh damhna déar sgaoileas tásg Briain ní baidhbhsgéal, freagair cách créad a oighidh, ní gnáth éag gan fhiarfoighidh. Mar do fhiarfoigh fheacht oile Mac Liag tásg Briain Bhóruimhe, cneadh neimhe niamh an fhuighill, Brian eile Is eadh fhiarfuighim. Don ghlór a-deire, a dhuine, foirbthéachtaid na fásuighe; biaidh finneisgir n-a feor bhug don sgeol innisdir agud. An sgéal deimhnighe dhamhsa olc a fhulang agamsa; iomdha déar gon sgoil don sgeol, ar an sgéal ní fhoil áithcheodh. Adhbhur sgeanma na sgéala tugais lat — lór d'aithmhéala; rom ghabh meisge don mheadhur, meisde dhamh a ndeimhneaghudh. Is d'iongantaibh Innse Fáil Brian mar innise d'agháil; is truagh 's Is doiligh a dhul gan shluagh d'oighidh n-a fharrudh. Muna fríoth gá chosnumh cath créad tárraidh Teallach n-Eachach ? Brian mhac Donnchaidh díon na gceall, cá líon torchair n-a thimcheall ? Cáit an adhaighsin an uilc i raibhe lucht an longphuirt? an mórshlógh do-ním gach neach do-chínn man slóghmhór soichleach. Nír leigthe don mhuintir mhóir dá dtabhradh uaisle Is onóir seabhac fionnMhuighe Fabhair gan ionghuire éanadhaigh. Ní léamhadh biodhbha buain ris mar do bhádar dá mbeidis cách dá gach leith do fhlaith Bhreagh; nír bhreith nar mhaith a mhuintear. Longphort í Eachach Uisnigh — líonmhar éacht an adhuighsin — rob amhdháigh an lios ar luigh dh'fhaghbháil gan fhios i n-asguidh. Cách Is eadh fa-deara dháibh an t-olc fhuaradar dh'agháil sa bhaile re hucht an uilc ní raibhe lucht an longphuirt. Ní chadladh gan chéad n-a thigh nó ní badh mhó do mhuintir airgneach ruaigdheas Beann mBoirche gor mheall uaigneas aonoidhche. Ag biudh ná ag digh tar an dáil nír chleacht dó uaingheas d'fhagháil; ag sduaigh Dhuibhe re n-a dhul nochon uair duine diultudh. A dhílsiughudh ná a dheithbhir nír chomhain re choimhighthibh; nír dhílsigh dáil dámh ndeoradh gach dál dáibh ro dhílseoghadh. Brian, a dheoradha an domhain, dainimh dá bhar ndeorodhaibh seoladh sluaigh do theacht fo theagh; tearc uaibh deoradh do dhlighfeadh. Táinig doineann n-a dheaghaidh do-chuaidh iasg a hinbhearaibh; léir gach laoi ar an samhradh sin, do bhaoi adhbhar gon aimsir. Fada gach lá geimhridh gear dá mhuintir ó nach maireann; is faide dhamhsa ná dhóibh nírbh fhallsa aige m'onóir. Anaoibhinn damh fo-dheachta i n-éagmhais m'fhir aoinleabtha; gairid liom lámh re hó Cuinn 's a lámh fam chionn n-a cearchuill. Ro badh gairid liomsa Is leis aonúir taram Is tareis; truagh, a Dhé, 's gan a dhul uaim gan mo chur Is é i n-aonuaigh. Dursan gan mo losgudh lais an oighidh fuair go bhfaghmais; truagh nach rabha tall as-tigh 's a chara ann n-a éigin. An adhaighsin n-a fharradh fa-ríor nocho rabhamar; do loisg soin mhé thiar gom thigh Brian thoir agus é i n-éigin. An t-olc fhuair re n-a agháil ní thug air a iomghabháil; do fhéadfadh Brian gan bhreith air, do leith na diagh ní dheachaidh. Usu leis, gér dhocra dhó ná a dteicheadh — 's nir theich rompo — a bhfuair do sbairn eile ann, an teine Is na hairm d'fhulang. Nír marbhadh d'arm Ghaoidheal ngeal go bás Briain Is nir báidheadh, nír loisg teine riamh roimhe Brian eile badh easbhoighe. Díol Briain nó oighidh nar fhearr fuair a lán d'uaislibh Éireann; fios gliadh na saoirríogh gar slógh Brian ar aoindíol 's a n-urmhór. Do marbhadh Chobhthach Caol Breagh do loisgeadh i dtigh theineadh, marbhadh Cobhthaigh ro bo creach torchair re Labhradh Loingseach. Eochaidh Oireamh uair n-a thaigh ba shlogh Mhórmhaoil mheic Mhongaigh a thruaill go tuinn man losgadh fuair i bhFréamhuinn. Conuire i mbruidhin Dá Bhearg do thoit re hAingceal n-airmdhearg; do briseadh geis bhruidhean mBreagh, an bhruidhean leis do loisgeadh. Airc bhruidhne ar mbrisiudh a geas do fhuair Cormac Con-loingeas; an bhruidhean nír bhán a dath far cuireadh ár na n-Ultach. Do ghabh Éilim gan fhalaidh teach ar Fiacha Fionnalaidh; dá adhbhar gon ghaoith fa ghul marbhadh an laoich 's a losgudh. Mac Earca an earrla leabhair Muircheartach mhac Muireadhaigh an teine más fhíor do fhuair 'n-a dhá dhíol eile i n-éanuair. Diarmaid mhac Cearbhaill na gcath do thoit le hAodh nDubh ndíomsach; do marbhadh tuir thighe Breagh ar Muigh Line, 's do loisgeadh. Brian mhac Móire mór an gníomh do fhuair oighidh na n-airdríogh; teine n-a gharrdha do ghabh, eire anma na n-easbhadh. Do laisg an lucht do loisg teach air an t-eangnamh 's an t-eineach; tuir Bhanbha mar do bhaoi is-tigh damhna guil Is chaoi a chluinsin. Is beag orainn n-a fharradh na huilc eile fhuaramar; gach easbhaidh dar bhean riamh rinn go Brian nochan eadh áirmhim. Acht muna fhuil ag Dia dhamh éirghe n-a dhiaidh do dhéanamh ní éir mé do eadar as, leagadh mar é ní fhuaras. Tar gach tuisleadh tugadh damh gus a-niugh do-nínn reabhradh; díol Briain ósa lánolc leam ábhocht n-a dhiaidh ní dhingneam. Ní rach d'iarraidh neich a-nois a Choimdhe — créad ma rachmois? seoid na sluaghsa gá dám dáibh a slán uamsa dá n-éadáil. Ní bheinn gan éadáil d'agháil dá maireadh Mág Amhradháin; ceannsa Dhé go bhfagha an fear, cara mar é ní fhuigheabh. Ar éis díola mo dhána is orduighthe m'éadála ionmhain cách do chanadh ruinn ag sgaradh cá tráth tiocfuinn. Nír éar duine re n-a dhul, docraide a dhul don tsaoghul; dámadh eadh ro badh buan Brian an fear man-uar nírbh ainfhial. Teach Briain do bhris mo chroidhe, teach mar theach mBriain Bhóraimhe, teach n-ar ghairid samhlá sin nach mairid ramhná Is raifhir. A fhir. V Lúcas Mac Naimhin .cc. Ramhuch táinig tásg Fearghail sgéal do dhubh dhreich míndealbhaigh; an chraobh fa bhláth — ro bo béad — saobh do chách gan a choimhéad. Fearghal mhac Briain bruinne seang do Leith Chuinn cúich nach caoineann? bha mharthain dóibh d'éis an fhir sbéis nochor chóir n-a chairdibh. An learg do rath ba ralán go bás meic Mhéig Amhradhán; a-tá ar ndíoth a cruidh do chách an chríoch do chuir i gconách. Ag sgaoileadh dúinn n-a dhiaidh sain gan arbhur d'aithle an fheolmhaigh; ar ndul uainn do chraoibh Choradh laoigh ar mbuair gar mbeathoghadh. Ro bo mince crodh na gceall ar comairce ag craoibh Raoileann; táinte sluaigh Glinne Gaibhle tre bhuaibh cille ar comairghe. Gér líonmhar a lucht toighe dh'éis mharbhtha fhir Aolmhuighe, láimh re theach tugadh ar gcrodh, rugadh ar gcreach gan chosnomh. Mairg bheanas chéill don chruinne bha bhfuil d'anshógh oruinne, ni raibhe re dtocht í Tháil ar n-aire re holc d'agháil. D'éis mharcaigh Mhuighe na bhFeart budh oilithrigh ar n-oireacht; biaidh aithne na sligheadh sair gá chineadh d'aithle Fhearghail. Mac Briain mheic Dhonnchaidh, dearc mhall, mhac Fionnghualann, flaith Cualann, do-chuaidh a gcáin do na cnaibh an uair do-cháidh ó Cobhthaigh. Do-chuaidh ar gcara ór gcairdibh, mór eagla gach athairgnigh; ní bhí do theagar bham theach ní ba mbadh eagal aithchreach. Re méad na dtoirbheart tug dáibh ní tualaing cách a gcongbháil; mairg nar chara d'ú Bhriain Bhreagh dá bhfagha n-a dhiaidh dídean. Re linn airgnigh Achaidh Mhóir do thaibhghinn agra éagcóir d'aithle Fhearghail ní háil linn leanmhain ar dáil dá ndlighim. Im thacar mbó beag mo shníomh d'éis mheic inghine an airdríogh; ar gcrodh má do-cháidh is-teagh re ndol í Tháil ní thoillfeadh. A-déara mé n-a marbhnaidh re fleisg an fhuilt fhionnghabhlaigh: 'Agod chaoineadh do bhraith bean, a fhlaith Taoidhean, ar dteicheadh'. A Theallach n-Eachach gan fheall, a dhíon éigeas Is airdcheall, rian bhar námhad a-nuraidh, a fhian Fhánad, fhuarubhair. A theaghlach fhir na n-each seang do sgaoil sibhse ar fhud Éireann; a lucht toighe baidhbhe Breagh tairnge im chroidhe bhar gcoinnmheadh. A mbliadhna Is meisde mise mórbhann uaim gá innise; ar chan mé a-nuraidh re neach — madh cumhain é budh aithreach. Easgairdeach mhé thuaidh Is teas — is mairg neach do-ní aimhleas; ar n-uabhur re cois í Chéin a-nois Is uamhun eiséin. Bás meic ríoghna rátha Cuinn do rad mhé i ngarrdha gobhuing; ní thabhram féin aithne air mo réim a haithle Fhearghail. Fearghal mhac Briain, bruinne geal, ní ceann mo bhuair do-bheireadh; faire mo chruidh ro bo cháir ní fhuil mh'aire re héadáil. Gabha ag athchuma arm gcorr ar marbhadh churadh Cualonn; a shleagh re a roibhe roimhe fear oile gá hathshnoighe. Aithris Mhaghnusa Is Bhriain Bhreagh tairbhirt chruidh crodh do chaitheamh; gon fhior nach mar ní mhéaradh, an cradh ciodh má gcaigéaladh? Ar mbreith ar n-áirgheadh 's ar n-each cách cugainn d'iarraidh aithchreach; a-rís ráinig ar ceann chruidh an dream táinig ar tosaigh. Marbhadh míleadh Muighe Sléacht d'Fhearaibh Manach ba móiréacht; doirbh síoth ris na tuathaibh thoir ar ndíoth í Thuathail Teachtmhair. Giolla Íosu Is Fearghal fial gidh comhaidhigh cath Oirghiall, traisgeoraidh guin chleath gCoradh ar neach fhuil gá haltoghadh. Sgáile gach tuaighe n-a thaobh dar theasg a fholt fiar fionnchlaon; cneas í Chéin Gháille gá ghuin léir a sgáile sna sgeanaibh. Do chansad ós chionn a chuirp sluagh Teallaigh Eachach urrdhuirc; 'Fuil gon fhóir ór hadhradh lann rob amladh óir ar iarann.' Teisd gach aonduine ar flaith Fáil d'éis a anma dá ágbháil: 'Má do bhí an druim gonta ód ghuin is tre luing th'ochta, a Fhearghuil '. A-dearar ar uaigh an fhinn gon phobul d'éis an Aifrinn: 'Leagar, a chleath Chairn Line, neach it ainm gan oirbhire '. Gidh iomdha id thimcheall re treall gáir ghol agus gáir ghéimeann, ba meince, a learg bhraonach bhog, sealg agus aonach umod. Tug Gleann nGaibhle gan ghabháil marbhadh meic Mhéig Amhradháin; fagus trá an ghabhal don ghlinn an ladhar gé tá ar toitim. Ní clos ó do-chuaidh Fearghal éan sa choill ag ceileabhradh, cráin dá ló ní adhair d'ál, ní labhair bó re baothán. Dairghe tógbhaidh an tuile ar marbhadh laoich Liathmhuine; cognaid tonna Lacha Ló clacha orra re hannró. Ní thig bláth re barraibh crann, ní ásann féar ná fochann, ar an dtalamh do chuir cheas nach faghar luibh gá leigheas. Teach onchon Lacha Leise rob é mo theach taireise; ní fhoil neach ris badh áil inn do-cháidh an teach dá dtéighinn. Nír an bó ná heach aige mac Briain nar bheag sochraide; má thug sbéis a bhean i mboin más eadh Is ar éis Fhearghail. D'éis na sleagh do-chóidh n-a chneas fuath don iarann rob oircheas; a haithle an chroinn do-chóidh inn coill nochor chóir do chaigill. Fearghal mhac Briain badhbh Chualann, mac flaitheamhail Fionnghualann, ba díoth bó ar fíon bhfear Banna, ní bhíodh seadh dó i ndeagharra. R. Giolla Íoso an abhra dhuibh cealg do dhéachus dá dhíoghuil do bhraith ar neach eile inn, cleath Eine nochon áirmhim. A ndul ní heasbhaidh éinfhir meic do mhac an tuirfhéinnidh; bás na deise rem dhul féin meise gá gcur fa choimhréim. Dá marbhadh meisde mo sheadh, Gafraidh Is Giolla an Choimdheadh; Giolla an Choimdheadh Is cor dhi blogh do thoirneamh ar dtíre. Mathghamhain Mág Raghnaill réidh, ar gcara fíre an feirséin, do-bhéara mhé odhar ann nó go mbé tolamh taram. Ramhuch VI Giolla Pádraig Mac Naimhin .cc. Olc beatha na gcoisidheadh, a Choimdhe, Is mór a seachrán; mór an mian don choimhideacht do-niad gille na leathbhrág ba a mbeath aca i n-oifisdeacht; a Mhuire, Is mór mo ghearán. Ad-chonnairc mé aislinge tiar ar bord Ghlinne Gaibhle; iarrfaimid na haithinte go bhfionnum an mba taidhbhse; dar Dia Is maith mo thairise bam breith uaithibh i n-airde. Rachaidh mé dar mbaileine mar a bhfuil ceann ar mbáire; béarthoir ann breath m'aislinge, agus fearfaidhear m'fháilte anfaidh mé fa athfháilte go ceathra ceanna ráithe. Inneosad go neamhfhallsa m'aisling go críonna crithir; an t-each beag fhuil agamsa Mág Amhradhán dá himirt, do-bhéara craobh Cheanannsa each bhus dá fhearr dá fhilidh. Each beag mall fhuil againne ro badh earr linn each amhail an uair bhim 'n bhar ndeaghaidhse mar do measgtha mé ar lathaigh ó chosaibh bhar n-eachraidhe, cuirthear otrach fam aghaidh; is é glór fhuil aguinne: 'Brian Is an Coimdhe ar gcabhair '. Déana riom go deighfhéaghthach, a Bhriain Bhréifne, a rosg rochorr; is oirrdhirc do cheinéaltacht ó Eoghan Is ó Chonoll; cuir mhise ar an seirséanach, 's ná cuir seirséanach orom. A Bhriain bhuilidh bhionnghláraigh a ríoghthaoisigh go réidhe each uaid do na tiompánchaibh ar sgéalaidheacht na féine; córa ní ar a n-iomráidhmid maith dá rádha riot féine. Bímse dhuid im fhreaslaighe, mo shaothar Is riot caithfear; mór imreas tú seachainne d'eachaibh cuanna ar n-a gcaischleas; fiarfaighidh fhuil againne: 'A Choimdhe, an maith an mainnear'. A Mhéig shochraidh Shamhradhán, is mé do bhard 's do Bhricne; cá fearr dhuidse Ó hAllmhurán agod mholadh ná mhise? duidse Is ainm Ó hArgadán, Ó hIarrataigh ort inne. A fhlaith Bréifne biadhbhuige, ort nocho dúintear doruis; t'eineach mar laoch Liathmhuine, th'eangnumh mar eangnumh Osguir; dá n-innise tiachmaidne go fada ar fud an domhain. Iomdha cliar gach cineadhaigh dod dhubrugh ríoghdha ramhór, dar Dia nochon indearaidh a gcuidigh ar n-a fasdódh; is aoibhinn dot fhileadhaibh a mbeath agud fa athól. Olc. VII Giolla Pádraig Mac Naimhin .cc. Ní maith eadrum Is mo mhac fiarfaighidh damh créad mo chion; an t-adhbhur bha bhfuil Is baois, inneosad daoibh gus a bhiog. Each do fhuaras ar mo chuairt ó Bhrian ó Ruairc na rosg ngorm; mar do radsun an t-each damh tig mo mhac gá hiarraidh orm. A-dubhartsa ris: 'A mhac, bí id thosd, a-taoi d'aois gan chéill, don bhaile a bhfuair mise soin éirighse ar ceann eich dhuid féin. 'Eirighse ar ceann eich duid féin, gabh umud red chléir ar cuairt, acht go mbeara tú laoidh leat do-gheabha tú each n-a duais. 'Acht gé a-dréiseadh Cailleach Dhall eadrad agus barr na mBrian, is beacht go bhfuighe tú each muna leasg leat dul sa sliabh. 'An t-each do-ghéabha tú thuas tairr féin a-nuas ar a muin; fuath damh cliar shádhal n-a tosd, 'i gcosaibh con bhíos a cuid ' ' Mág Amhradhán — eineach fial — díolaidh sé gach cliar i gclí; tearc Gaoidheal as fhearr fa each, nochon éarann neach um ní. Ní maith VIII Maol Pádraig Mac Naimhin .cc. Aithne charad cláirseach Bhriain gá heisdeacht a-tú i dtroimghliaidh; a faisgin Is ró do rad re taisgidh Is cró carad. Meinic do seinnte ma-seach i mbrugh Bhriain Bheinne Coilctheach; nocho glór i gcill do chleacht, ba binn ag ól a héisdeacht. Re linn an laoichsin Eanaigh ní bhiodh sí go suidheamhail; maith a seol fa mbíodh n-a bhrugh ba ceol ag fíon a fosgudh. Do bhíodh as gach láimh do láimh i ndúnudh ghéige Gabhráin;. ba binn le slógh gá seinm sin ba mór a feidhm ag flaithibh. Ba tearc aoinfhear a fheadhma nó gor thuit a tighearna; re gach nduain ba fial an flaith, nochon uair cliar a chomhmaith. Aithne IX Maol Pádraig Mac Naimhin .cc. Folt Eimhire ar inghin mBriain gá dheighfhighe d'inghin úir, a barr mar fhionnfhalaigh n-óir ionnamhail cóir clann a chúil. Ag diall re hEimhir don fholt gach deighidh fhiar ós a hucht, slighe shliomchorach cam cheart barr cleacht bhfionnchlodach n-a fult. Oighreacht Eimhire an fhuilt chlaoin ar dheighfhighe an fhuilt ro fhuair; ní don oighreacht do chas chéibh, do ghlas néimh ngoirmdhearc ós ghruaidh. Niamh a hearrla mar ór cuirn lór ndealbha ar ar dhiall an feidhm; slat Lí n-a ngeibheadh a gairm Eimhear as ainm dí ar a deilbh. SaorGhormlaidh mar Eimhir n-úir d'aonghobhlaibh einigh a n-aoibh; do bhoing ar gormabhraibh gréin le céibh dtruim gcorramlaigh gclaoin. Snuadh Eimhire nochon fhearr — gach deighfhile gá luadh liom; niamhchlodhach Is buidhe an barr muine chlann bhfiarchorach bhfionn. Inghean Mhéig Shamhradháin shéimh, gan bhréig ná daghrabháidh dúinn n-a sróllchraobhaibh dá cuilt chaoimh re taoibh fhuilt órchaolaigh úir. Cleachtach bachallbhuidhe an barr sgathfhannmhuine searcach sliom; folt úr clainndleachtach bha ceann cúl na ngleann bhfainnleabthach bhfionn. Folt buidhe mar fhalaigh n-óir n-a mhuine ós a malaigh gcaoil; n-a donnbhallaibh a dreach réidh leath re céibh gconghlannaigh gclaoin. Nuabharr buidhe tar bhrat ndonn ag tuighe ghualann glac shliom; duail bhoga bhuidhe sa bharr ag tuighe chlann bhfoda bhfionn. Is cróchdha lear cróchdha a cúil gen gor bhean re cófra an chróigh; niamh sgáile chladhaigh n-a céibh samhail re néimh fháinne óir. Drong fhuighlim dá hearrla thrum, a deaghbha cuinghim dá cionn; 'Clúmh leabthach ag loighe id bharr ar doire chlann fheacthach fhionn ' A bhaincheann bhanchloinne Briain re gcaithfeam glanchoinne ghlóir; soillse chlann id chróchbharr chúil bidh lóchrann dúinn i n-am óil. Suairc mar sgaoile an barr dod bhois — ar chlaoine na gclann ná ceis — n-a bhfachlannaibh dod chéibh chais man mbais réidh ndathbhallaigh ndeis. Folt Gormlaidhe na nglac saor tar bhrat n-a ollmhuine fhiar, clanna n-a leabthaibh go lár lámh re cleachtaibh cama ciabh. Gor mheala an ghéis taobhghlan trom a sbéis i gclaonradh a clann, earrla na gclaoinchleacht bhfiar bhfionn i n-a mionn chiabh gcraoibhcheart gcam. Gor mheala bhós an barr úr tre nós a chlann Is a chraobh, an mhallabhrach fhinngheal fhial, inghean chiabh gclannamlach gclaon. Gor mheala feasda an folt trom ó dteasda gach locht dar liom, re clannchaolach na gciabh gcam diall gon bharr fhannchraobhach fhionn. Gor mheala an ríoghan a rádh cíoradh na gcraobh, gor mheala an mionn feacthach fiar ós chionn na gciabh gcleachtach gclaon. Don bharr chlaon as chaoimhe ós ucht cam gach craobh re claoine a chleacht; daghshnuadhach do-chiam a corp man fholt fhiar chamdhualach ceart. I bhfult Ghormlaidhe as ghorm súl dan mongbhuidhe gach corn caomh casaidh fannmhuine fionn fiar ós chionn chiabh gclannbhuidhe gclaon. Earrla cam as chaoimhe ós ucht barr chraoibhe Leamhna gan locht; a folt, más fhíor, áille a cleacht; reacht cíor i bhfáinne dá folt. Folt Dealbh Dheirdhrinne ar Gormlaidh nGáil ar dheirbhfhinne, ar chornaibh cúil ar dhreich n-áluinn ngil mar ghréin ar chéibh dtigh go hárainn n-úir. Ar ór d'fhaghail d'adhbhar bhaird ar mhalaigh as chamdhubh gcuilg, ar rosg ndearcmhall, ar dhreich ndeirg nach cleachtann fheirg re breith mbuirb. Ar dhéad ngeal, ar chlaoine i gceibh, gan bhréig n-aoibhe re headh sgeoil; ciabh dhaghcruinn n-a cuaichleirg claoin ós phartuing caoil bhruaichdheirg bheoil. Ar fholt mar chaonna ma ceann is ar chorp mar chraobha tonn, ar bharr craoibhchleachtach d'fholt fhionn, ar chorp sliom taoibhchearclach trom. Ní chruaidhse ma gcaith im ní; ar uaisle ar mhaith ós gach mhnaoi formad gach fhir re cleith gCé ar dhreich go ngné ngil, ar ghnaoi. Inghean Méig Shamhradháin sheing dá daghraláimh do-éid inn; na cóig céadfadha fa chuing gun truim óig bhéaltana bhinn. Drong dom ghlór ar Ghormlaidh nGaoil; 'A hór bar gcornaibh do-chuaidh, ceilidh do dhreach deirge an tsróill dóibh, a chleath Gheirge, ós do ghruaidh.' Re déachain t'earrladh bhfiar bhfionn neamhdhubh a niamh, niamh a gclann; an snáth chuire ar aghaidh eang mar shamhail ngleann mbuidhe id bharr. Inis uaimse d'inghin Bhriain, sa duainse don fhinnghil fhéil: 'Cíoradh a cleacht gcam do chír ní shín a barr ceart id chéibh.' Inghean Mhéig Shamhradháin sheang a rannghabháil do léig liom: — 'Gach leaba, a chraobh Bhréifne, id bharr féithle clann gcaomh ós a cionn '. Cumthair lé dá gcor don chléir — agus ní hé a gcrodh ón chraoibh — eoin mhíne go n-earraibh óir ar eangaibh sróill ghríbhe Gaoil. Bean ar n-aisgeadh 's ar gcuach gcorr a haisdear ní luath dar liom, ní hanathlumh ag riar rann an mhall mhalachdhubh fhial fhionn. Earrla Gormlaidhe as gheal ucht n-a chorrmhuine nach lean locht; suairc an clannmhuine cam ceart, is bar r cleacht bhfannbhuidhe an folt. Folt Dealbh Mhidhir ar a fior féin ar gach n-iodh d'idhibh a chúil; ceirde Í fhíorDhuibhne do fhuair deirge i ngruaidh síorghuirme i súil. Maise ar Mhatha bha fhult fhionn fa lucht chatha mar do chrom; Ó Raighilligh gar do gháibh raimhillidh Magh Fáil gá pholl. Folt. Sitriug mhac Briain go mbarr gclaon ní fann Is In ghliaidh a ghlór; go ró dar n-eagor, más fhíor; bidh díon dó Peadar Is Pól. Folt X Giolla Na Naomh Ó hUiginn .cc. Rogha na dtuath Teallach n-Eachach oirrdheirc a theisd go Teach nDuinn; is é an deaghfhonn sona síthe rogha fearann gcríche Cuinn. Innte a-tá an tiobra as dtig Sionann sruth as uaisle i n-Inis Fháil; dá donnphurt finnshreabh na bhféarchrann inbhear longphort dtréanchlann dTáil. Teallach n-Eachach Is é a chomharc Ceann Cruaiche, cairthe na n-éacht, cloch gar iarr gach duine deaghuair ar fiadh Muighe sreabhuair Sléacht. Síoth Éadaoine Is innte tarla Tulach Cosgair na gcon ngarg, fál noichtchleath bhfraoichreann bha fianbhruach gaoithBheann Choilceach fhiadhluath ard. Don chath gar thoit Conall Cearnach cosgar Oilealla an uair rug a ghoin fa baoithréim don bheithir; ag soin aoinchéim teichidh tug. N-a urdail féin d'fhearann Éireann is é magh magh as mhó nós is é gleann sona as fhearr ógbha, rogha gleann na Fódla fós. Airgidh gach oireacht fa thimcheall Teallach n-Eachach fhuilngeas doirr; tre Mhagh bhFáil teagar dá thogha leagar dháibh rogha agus roinn. Is fiu rígh nó rogha thaoisigh gach taoiseach aca — is í ar mbreath; rún a chridhe an fhéile d'fhoghlaim fine as réidhe ag comhrainn chreach. Fiu taoiseach i ngach thuaith eile gach óglách oiltear n-a tír; gin gurbh eadh fós Is fear saidhbhir ar nós gach fear daidhbhir dhíbh. Brian Breaghach fa breaghdha longphort budh lór d'aoinfhear dh'inghin Duilbh; ní fhuair tóir dá dtargaidh comha ag argain shlóigh bhrogha Buidhbh. Do bhí sáith gach airdríogh d'oighre aige do mhac — móide a ghnaoi; mac Is buaidh ngliadh ar a ghormgháibh fuair Brian do chongbháil a chraoi. Tomás mhac Briain na mbreath ndíreach dreagan Gabhraidh gan ghrádh séad ní shaoileadh gan arm dá oighidh dá maoidheadh badhbh Oiligh dh'éag. Teist a biodhbhadh ar bhaidhbh gCruachan — creidim féin guru fíor dháibh — gé fhuair bás ón éag n-a éanar nír fhás céad re ngéabhadh ghráin. Nír chruthaigh Críosd do chloinn Ádhaimh éanduine ar nar innill sás; ní hé cleath Annla n-a aonur neach tarla i mbaoghul gan bhás. An foghlaidh ro ghon ghéig bhFánad fir Bhréifne Is beag nachar mharbh; dursan nar thoit it éag dh'aonghuin do loit céad d'fhaobhraibh gan arm. An t-eineach, a oide múinte, do mharbh cumha chraoibhe Gréag; biaidh go bráth ar ndula an deighfhir ar chách cumha an einigh d'éag. Tugadh cuireadh go cath mBréifne dá bhreith suas tar sluagh na bpian breith í Eirce is-teach ó tugadh, breath as cheirte rugadh riamh. Dul lé Is gan anadh n-a héagmhais, a aos dána, a-deirim ribh, an éigse i gcomhair a caithmhe conair téidse a haithle an fhir. Nós saoghalta, sásadh neamhdha, do-ní an t-eineach d'onchoin Liag; duasa rann Tómás ar talmhain sólás thall dá anmain iad. D'fhíon chorcra, do cheolaibh binne, tre bhaidhbh dTeamhrach tugadh fuath; mó gráin im gháire ná im ghola gá mhnáibh táidhe ar ndola í Dhuach. Rob ó Duach Galaigh géag Raighleann rob ó Ruairc nach roichim d'fhios; cuibhreann dom ré rug ó DuachRuairc mar thug mé luathchuairt fa lios. Ós chionn gach bhaile sa Bhréifne do bhaidhbh Chliach budh chumtha leacht; nír fhuráil leam an tann torchair ceall fa gach mball d'onchoin Fheart. An onóirse ar n-éag na flatha fada bhias gan a buain dé; a-tá an lá do-chuaidh ó Craoidhe uaim mar lá saoire go sé. Mairidh fós fuigheall dá bheodhacht ag baidhbh Dhean do dhiongbhadh chéad; ní lamh daol re gráin a ghaisgidh taobh í Tháil d'aicsin ar n-éag. Do-niad altóir d'áit gach leabtha ar loigh ó Cais na gcolg mbreacht; fa gach teampall an tann teagar teanchar ann leagar dá leacht. I ngach crích dar thaisdil Tomás talamh naomh do-ní don chriaidh, acht sleachta bróg gríbhe Gabhra gan fhód fíre i mBanbha Bhriain. Más fhíor nochon aghann peacthach pian mhór a-muigh agus tall; dul a clí ar ndula d'ó Dháire is í cumha as áille ann. Cíos agus cáin cheinéal mBréanainn do bhíodh chuige gach re gcuairt; leomhan Breagh do thruaill na tíre suaill nar bhean ríghe d'íbh Ruairc. Fear ríoghtha Is aithríoghtha airdríogh ua Samhradháin slios mar thuinn — mór créachta feirge na flatha — meirge séanta catha Cuinn. Cé dearaid cách éag re hadhart d'onchoin Raighleann rug gach buaidh, ní fhuair sinn cás mar ó gCréidhe, bás do rinn na féile fuair. Ollamhain agus aos dána fa dhreagan gCruachna an chnis ghil do bhí ag triall a curp d'ú Chathail lucht gliadh nó tachair n-a thigh; mar tá géag Eine n-a aonur créad eile an saoghul acht sin? Téid mar do-chuaidh Is na craobhaibh cumha í Bhloid i mbarraibh dias, go lá an bhráith gan tubha im Thómás cumha cháich ar brónfhás bhias. Mág Shamhradháin mhac Briain Bhreaghaigh an Bhréifne ó bhás bun ós chionn; ní fhuair sgol ag teachta thríthe acht leabtha brogh bhfithe bhfionn. Budh oilithrigh ar éis Thomáis a theaghlach ag triall don Róimh; dá dhíoth rugadh crodh gach croise tugadh cor coise don chóir. Faolchoin ar faithcheadhaibh teampal, tuile feoir ag falach ród, ar aighthibh sealbh do ás ainneamh, feadhbh ó bhás gach ainnear óg. Rogha. Rogha na n-Aodh Aodh Ó Domhnaill ag díoth chniocht fa cródha a lámh; ó ghleo arm ní dheachaidh Danar, nír sheachain badhbh Aghar ágh .R. Aonghus mhac Aonghuis Ua Domhnaill do dhlighfinn éag ar n-éag dó; mo lá brátha a bheith fan aonúir go gcleith Rátha craobhúir Chró. Rogha. Tomultach na dtachar meinic Mac Diarmuda dorrdha an mac; do fháisg as a bhun fras fola a bhas ag cur fhogha i n-at. Rogha Rogha ar litreach leathainm Muire máthair Chríosd fan chuing as mhó; leath a hanma ó ghairm na glóire tarla dh'ainm na hóighe ar ó. Rogha Ní bean rug ragha na dtoircheas, ní toircheas fir flaith na ród; ar ghein uaibhse ar chum gach cláirneamh uaisle ó bhunn bháingheal a bhróg. Rogha. XI Raghnall Ó hUiginn .cc. Brian a-nois do-ním do Mhaghnus maith gach ní do-ní go sé; leagadh gach gliadh uile a éachta, Brian Is uime as déanta dhé. Brian ar eangnumh Is ar eineach onchú Bréifne an bhruinne sheing, ní thabhair ól char dá chanann, ní chan glór nach gabhann greim. Móide as Bhrian é a fheabhas toirrgheas Teallach n-Eachach na n-arm ndeas, ní nochtann sé arm gan fhalaidh, ní garbh é go dtabhair treas. A-tá ag Maghnus Mhuighe Fabhair foghlaim eile fhuair ó Bhrian, nír smuain 's an gábhudh n-a ghoire áludh dá bhfuair roimhe riamh. Sleagh ar gcamadh cloidheamh ainmheach aige ón tachur tug go garbh; do fhiarfaigh flaith Gréag do ghaibhnibh créad badh mhaith d'ainmhibh a arm. Téid an tann as treise a bhiodhbha do bhuain chreach dhe dál ar leith; ó 'd-chluin ar n-éag a fhear gcagaidh géag Bhreagh ní chagair a gcreich. Feoil ionfhuinte uisge a brógaibh bhíos gá mhuintir maith an chuid; cadlaidh Maghnus ar cúl chreiche ar barrdhos úr beithe bhuig. Teach coille ag Maghnus mhac Donnchaidh, duille buidhe bhíos n-a fhult, leagar ar brat corcra clúmhchruinn, bogcna shlat n-úrchuill n-a ucht. Mág Shamhradháin do shín marcshluagh is maidhm reimhe n-a ruaig theinn; faithche ag fódmhaidhm ba chleith Chodhail ar ógbhaidhbh eich sholaimh sheing. Ó oireacht ar éis an tachair — is teisd fhíre fhuair an fear — 'lasair dhearg i néallaibh nimhe béaraidh th'fhearg, a bhile Breagh.' Glór cáich ad-chuala n-a éagmhais ag iomráth fhir na n-arm ndearg; 'do fháisg tú san ngruaidh ngléighil an crú an uair do éirigh th'fhearg.' Do-chualaidh mise 's mé ag comhráth le ceard maith a mholudh cóir, gen go gcoisg t'fhola, a ghéag Gáille, rogha na séad t'fháinne óir. N-a fharrudh ar fhud na sligheadh ag seanmóir dó a-dubhairt mé: 'Tugais, a shlat Mhacha, a macra mac flatha n-a dhalta Dhé '. Aithnidh daoibhse dála Maghnais meisde go mór míne a ghlóir, ro badh é sin am na heagla an dann do-bhir freagra fóill. An bhurba ní bhí ar a theangaidh ris an té dá dtabhair fuath; Gaoidhealg mhór gan bhrígh do-bhéara i nglór mhín a-déara ó Duach. Ní dearnadh riamh ó ré Logha lúdh foda nach fuil n-a urd; ní corrach sgoth Eanaigh uirre cloch shleamhain i mbuinne bhurb. Do shnámh leabhur i ló anfaidh re hucht gcuain do-cháidh do luing, do thomhais fhionnmhuir gcais gcoptha do bhais fhiodhraidh chorcra chruinn. Maghnus nocho meinic admhas airm bhiodhbhadh do bhéin re ucht; ní feas go huair sguir na sgainnre a bhfuair tuir Aidhne dá hulc. Do Ghallaibh, a ghnúis í Eachach, re hucht dtuinne tugais ruaig; do ling sa sál ngeal don Ghallchath fear gan shnámh gan arthrach uaid. Comhrádh chanad i ngach longphort a lucht sbairne — ní sbleadh dáibh — 'dá mbeath méad an Daghdha i nduine ní tarbha, a ghéag Dhuibhe, a dháil '. Rinn áigh ag a rádh go meinic re mac nDonnchaidh deargas ghó; do chupa dearg, a thuir Thlachtgha, ní fhuil cheard nach dalta dhó. Is deoradh uasal th'fhear caomhthaigh, a chneas Maghnusa as mhín folt, comhfhad do thaoibh d'altain iaruinn i gcarcair chaoil iallduinn ort. Cá fáischeall nach faghaibh tearmunn ón taoisiuch nach tug a fheirg? fearg naoimh go tréan nochor thogaibh éan ar craoibh thobair nír theilg. I gcoinne cheannaighe an fhíona anba an tionól téid ó Ruairc is mór táinig as an tunna ráinig ar slógh Cunga an chuairt. Locht oircheas fhuarus don bhreagoid bánaidh n-a dhún dath an tsróill; sdíom do chuirn dhubhdhuinn an dreagain re hurlainn gcruinn n-eagair óir. Súil nach déachadh an dán cheannghas ó ua Chormaic corcras braich; cuiridh tuir Dhuibhe n-ar ndeaghaidh duine gá gcluin mheabhair maith. A sháith dána Is docair d'agháil d'fhior Theamhra gus tig gach bard; ar dhuain ngirr do cheis ó Créidhe, ru badh binn leis Éire Ard. Gan chruit nó gan tiompán téidbhinn ní théid n-a cholludh craobh Liag; a dá ghormshúil mar bhláth mbugha do mhongdhúin snáth umha iad. Do thuagh ar dtocht tresin gclogas go crios sgeine do sgailt fear; at iarainn dá nar théigh tairnge do fhiarroinn béim baidhbhe Breagh. A mhuintear ní maith do leigheas ar n-a lot ag lúbadh chrann, a lucht cneadh ag tocht i dtachroibh, fear gonta gá athghuin ann. A aigheadh í Eachach Feidhligh gus nach faghar fear a choisg, an tann as ghábhudh dod ghruaidhibh sádhul barr ruainnigh do roisg. Is fíor dhamh a ndubhairt mise re mac Móire as mhaith im buaibh: 'Méaraidh do mhaith re méad chaithe, a fhlaith Gréag, go laithe an Luain '. A-deir cách ó 'd-chiad do dhíoghrais ag drud i n-aighidh arm nocht: 'Beith agud thubha, a fhir Abhaigh, do-bhir dhula ar t-aghaidh ort. Do chleath lobhur, a lámh Maghnuis, meinic do-ní neimh as mhó; críonaidh sa choill crann do cheise barr an chroinn as deise dhó. Croinn reamhra rachas n-a n-armaibh don uinnsionn as fhaide i gcoill; nocho ceisde ar ceis í Chraoidhe gidh meisde leis caoile a chroinn. Smacht airdríogh ar fhud na Bréifne bhíos aige 's gurub eadh raibh; aincidh cleath Eine n-a iongnuis neach 's a eire ionnmhuis air Ní lamhair labhra n-a aighidh, an t-oireacht toir tug go mín, mar do ghuidh máthair í Mheadhbha do tháthaigh tuir Theamhra an tír. Bídh fan bhantrocht bhíos gá iomrádh éad mór gon mhnaoi dá nach tairg, do dhíobhraig bean mhaith a mhalaigh im fhlaith Breagh i n-aghaidh n-aird. Liaigh duine i ndeaghaidh a uthrais aithnidh dó a ndéanann gach guin; ar mbeith chneadh ar ó Ruairc reimhe cuairt ba fhear cneidhe do chuir. A-tá aige Is aigneadh conchar cleas nach fríoth ag fior don fhéin, ó Duach ar ndol dá hiarraidh fuath a chon bha fiadhain féin. Suan corrach i gcuasaibh talmhan tug ar ceithirn gcagaidh ghairg; leabaidh mhaith do bhean ar biodhbhaidh is flaith Breagh i n-iomdhaidh aird. Ni fhéadam iomarbháigh longphuirt 'leig dó ' mar a-deir im rann 'gan dul dó do mhaith tar Maghnus gach flaith as mhó fhaghlus ann.' Maghnus Mág Shamhradhán Shionna> do shir chíos, do chuinghidh ghiall; leis gach dream ar sgáth ar sgéithne, nír fhearr táth na Bréifne ag Brian. Brian Tadhg Mág Aonghusa an airm neimhe neart biodhbhadh ní bhia ar a thír; fa gcaith Tadhg rinne do fhriochnamh is linne an garg miodhchar mín, a chrodh nocho buan re buga, gach sgol uadh Is chuga ad-chím. Donnchadh Mac Donnchaidh déad solus slighe a fhaghla go hÁth Rois; re seabhac Tlachtgha as ghlan gruaidhniamh canta dhamh nuaidhBhrian a-nois. Brian Tomás mhac Briain gá mbí mise, mac meic Dhonnchaidh deargas crann, sirfidh sé dá thigh gach tírghiall, is é sin as fhírBhrian ann. Brian Inghean meic Mhuireadhaigh Máighe min nGaoidhilge gan ghuth ndian; ní fhaghaimne ar Árlaith oilbhéim, lánmhaith í i gcoimhréir na gcliar, uathudh bean aga mbí a huga, do lean sí buga na mBrian. Brian XII Tugadh easgar d'Inis Fháil is measgadh don inis úir do-chuadar raighne a ríogh uainn 's do-chuaidh gníomh fa dainmhe dhúinn. Fuair leagadh i ndún na ndol do-fheadar Is úr an chneadh XIII Mac Taidhg Mac Raith cct Bean a-nois chabhras chrích Meadhbha, maith dá furtacht feidhm na mná; díon ó gCuinn cabhair ó Meadhbha ar chanaidh fhuinn Teamhra tá. Inghean Í Chonchubhair chabhras cóigeadh Meadhbha — is maith dá tháth; an tsíon bhalbh ag brath na Sadhbha, Sadhbh dá rath go gcabhra chách. Ní bean eile acht inghean Chathail chabhras dá feidhm fód a sean; éad le cách im ghnaoi do-ghéabha, ar mnaoi Ráth ní bhéara bean. Ní bhia triath gan teacht dá biuidhin, ní bhia bean gan bheith n-a ráith, ní bhí teagh na mná gan mhuirear gé tá an bhean ag cuireadh cháich. A-tá a nós — is ní dá diadhacht — ag díon bhan 's ag bádhudh locht; a-tá bladh Is bríogh a guidhe ag díon na mban uile ar olc. Do-gheibh chlú, gi cúich nach faghaibh nach fearr bean 's a beith ós chách; fuair dhíon ar choiribh na colla, a ndíol d'oiribh troma a tráth. Nós a féile Is fada ráinig ríoghan mhaordha Mhaighe hAoi; fada soir ro feas a feabhas, im muir theas gheabhas re gnaoi. Clú na ríogh ní ragha dhise, dul dá teisd má tá ar gach rígh; geall Is gach mhodh ar maith Shaidhbhe re dol do sgaith Dairbhre dhíbh. Inghean Chathail Chríche Teamhrach do thuair chlú le gcosain gheall; beith ós gach fhlaith Is lór dhise, mór Is maith gidh ise as fhearr. Béaraidh mhná Is is meinic bheireas tar bladh cáich gidh cúich nach rug; rath don mhnaoi mar tá gá thuilliumh ar gnaoi gach mná Is tuilleadh tug. Inghean Í Chonchubhair chaitheas re clú an rath nach rángas dréim roinn dá crudh ar chradh nach raibhe do chur bhan a baile ó bhéim. Neach ar chlú nír cuireadh tairse an teisd fuair dá bhfaghbhadh neach; geall ar ghnaoi gibé dhar beanadh le mnaoi gCé bearar a bhreath. Do-ní rún bha riarfa an Dúileamh, le ndingne a díon diadha an réim; do-ní gach naomh ní ar a guidhe mar ro-ní craobh Ruighe a réir. Ní fhuil chléir gan chuid dá hionnmhas, ní fhuil dáimh nach déan a dtoil, ar bhfagháil raith do ghéig Gabhra ní théid tar maith Sadhbha soin. Ar ghnúis gcorcra chraoibhe Bóinne do-bhéar theisd — gá teisd as fhéarr? 'Éad ar mnáibh ma bhreith mar bheire tre bhreith gcáir do-gheibhe an geall.' Tugais ar nós ní ós do thosaigh, tugais druim re déanamh locht; ní fhionnfa bean dá mbí it aighidh ní ná meadh bhus ainimh ort. Taitneamh cumhdaigh do chiabh ndíoghainn dath an fhuilt Is amhlaidh bhíos; ní bhean t'fholt cam as a chloidhibh tocht dá bharr fad throighidh tíos. Tú go cian ó chiontaibh Éabha, amhghar sibh ar son bhar ngaoil; ní bhiad dod chlí coire Eabha ní as ghoire ná a deala dhaoibh. Maith do chlú ó chur red mhaitheas, maith dá díon gan déanamh n-uilc; muna díon caithmhighe an chroidhe t'aithrighe ag díol choire an chuirp. Tusa ós mhnáibh le méad do theasda mar taoi ar chlú ós chionn gach shluaigh; ní hé do chradh ní hí th'anáir dá rabh ní gan fhagháil uaibh. Ar ndáil chruidh do chanaidh Mhuaidhe tar mná Connacht cuirthear í; ar ndáil ghreadh seang leis an Saidhbhsin bean as fhearr n-a haimsir hí. Do-ní maith ar mhuinntir nimhe, do-ní re Dia díol a chréacht; a dula gan choire ó cheanaibh oire Is lugha i ndeaghaidh déarc. Dá mbeath gan fhear Aoibheall Chunga do chath Bhréifne ó mbearntar sluaigh ní fuighthe dhí a díol do chéile acht rí dar fhíor Éire d'fhuaim. Geall einigh gá haigneadh bhanda, buaidh ndealbha gá dreich mar bhláth, geall ag Saidhbh ar a son féine, is dá naidhm dol dá céile ós chách. Dealbhaidh leomhan láimh re dreagan, dealbhaidh eocha i n-eangaibh sróill, géis Leamhna gá gcar i gcorrthair, ealbha dhamh re n-onchoin óir. Mórthair cliara le crodh Saidhbhe, seachnaidh cionta ón cheird do-ní; d'aithbhear chean gidh créad do-gheabhtha ní fhéad bean a seachna acht sí. Lúdh go cill do cheannach loghaidh, lúdh go dáimh — gá doirbhe céim? lúdh n-a coinne dá mbé ar bhochtaibh loinne lé rochtain dá réir. Suil bheanaid géaga a glac ndíoghainn re dlaoithibh fuilt fhleisge Liag clanna boga n-a céibh chaistigh foda gan bhéin aistibh iad. Feacaidh thile i dtosach cairbhe, cuiridh each ag imdheacht raon, leanaidh a beirt bréig a cuma, nír mhéid neirt acht truma a taobh. Glór gach aoin re hinghin gCathail do chath Bhanbha ó bhíd n-a purt: 'Neach dan léir gach ainimh fholaigh ní airigh béim oraibh dh'ulc.' Teisd gach fhileadh ar th'fholt feactha fiu na teasda tiocfa dhíot; 'gidh bladh fa-deara gidh déarca ceana ban do fhéadfa a n-íoc.' Téighe ar rath tar ríoghnaibh Connacht, ar chlú dhíot ní dheachaidh sluagh; téid tar shlógh thar nar dhú dula, mór do chlú Is ní lugha a luadh. A Shadhbh ní hionghar dot anmain ar fhóir tú dá dtéid a curp; mná ó phéin tre pheacthaibh marbhtha beantair ag béin t'anma ó ulc. A inghean Ailbhe fhuinn Bhóinne, bean bhad theisd ní thiocfa id dhiaidh; dar lat Is duid a-tá a tarbha cuid gach mná do Bhanbha Bhriain. Do-gheibh rath do réir gach dhuine Dia dá riar mar ráinig lé; tar a mbia i n-aghaidh a hanmun raghaidh le Dia i ndaghbhrugh nDé. Mór do rath ós ríoghraidh Bhanbha biaidh ar chlú ós chionn gach mná; an rath nar thuil do mhnaoi mhuile mar mhuir an laoi thuile a-tá. Gé rabh uirre uamhan ciontadh cion n-a leath ní leigfe naomh; dá maitheadh Dia Is dí ná maithfeadh ní fa ria aithbhear gach aon. Inghean mheic Dhomhnaill Dúin Tuathail ar thuar chlú do cheannaigh neamh; dínidh hí d'anáir Is d'fhéile nach bí ag fagháil bhéime an bhean. Bean Lór do chabhair Chóigidh Mheadhbha Mág Amhraghán — ríodha a ré; ceannchaid na slóigh síodh ar Néillne nó gur díon d'fhóir Éirne é. Mág Shamhraghán shireas cheannas ar chath mBréifne dá mbalbh sreabh i ndáil reann do rath a fhaghla geall do chath Bhanbha do bhean. Bean XIV Uilliam Ó hUiginn .cc. Fearthain Aoine eineach Néill, naoidhe a dheigheach ar gach nduain, mar tá an Niallsa ós nós gach Néill a iarsma féin fós fa bhuaidh. Moch fa buaine an fonn i bhfuil is gach tonn uaine n-a fhail; tearc an grás ná an ghnaoi do-gheibh nar cheil draoi re n-a fhás air. Méaraidh a ghnaoi go lá an Luain, a-tá a ghnaoi ós ghnaoi gach aoin, síoltar gan cheilg nósbhladh Néill, do mhórsun chléir ar cheird gcaoin. Mac Nualaidhe do-bhir bhú, duanaire i n-a thigh a-tá, giolla bog a Baoill na n-eo nach ob ghleo ná laoidh re lá. Teallach n-Eachach gun mhín mhór, deathach don tír dá gach thaobh; saoirtheallach neamhthláith na Niall ciabh maoithghleannach sreathbhláith saor. Ar dteallaichne i dtreas gan tlás, teas gacha gleannfhaithghe a ghríos, teallach sain ós teinidh thuas; geinidh chnuas i gcnaibh fa chíos. Leaghaidh caor Dhanar an dún ón gharadh ní caor an chaor sa teallach ó do thogh Niall na sgor ndian searrach saor. Ró brosnaghaidh arm go hágh, ró osnadhaidh bhadhbh um buar, do chomhlas an teallach tréan, néall corrghlas reannach do ruadh. Aoibheall ós an teallach thuas ní shaoileam a eallach d'fhás, tioghadh ciabh ngleannach a ghríos, teallach bhíos um Niall ó Nás. Mág Shamhradhán do shir gnaoi glanbhranán do thil gach tí; a mhíonlabhra do mheall mhé, fearr é n-a ríoghdhamhna an rí. Séad sa chruinne ní char Niall, glan a bhruinne 's glan a ghlór; olc fa choin gé dheach dúnn úr um boin 's um each 's um ór. Ar bhflaithbhile Is flaith gan locht ó mhaith 's ó aithrighe d'ulc; ní chreach roiNiall neach gan neart, tearc neach a choimhfhial i gcurp. Flaith Breagh ar bhuga ós íbh Briuin gan fhear braith chuga re cléir; ar shnoidhe dheaghrann dá dháimh do tháil croidhe neamhghann Néill. An dtairgfe tachar nó treas, nó an n-airgfear gach achadh glas, nó an dtraothfa goimh Néill a-nos go bhfoil bos gach géill n-a ghlas? Nó an sguirfe a ghialla dá ngruaim, nó an luighfe a mhiana sna mnáibh, nó an fíor cách do neamhthoil Néill, nó an gnáth dréim re fearchoin Fáil? Nó an fíor Niall ag cagar chniocht, nó ag bagar ghliadh um gach gort, nó an bhfuil gá dhreich réidh n-a reacht gan teacht fa bhreith Néill a-nocht ? Glas a dhearc, gealchorcra a ghruadh, fearchonta a neart, cas a chiabh, flaith Sionna as Ghaoidhealda glór giolla mór naoidheanda Niall. Suairc a bhéal Is binn a ghuth, nír éar inn mar nar éar neach, géag bhosghlan as bhlasda deoch ar eoch gasda ag cosnamh chreach. Caomha a ghruadha ná gach gruadh, 's cuanna a thaobha ná gach taobh, do chuir mé Niall tar gach Niall, Brian na mBrian é Is Aodh na n-Aodh. Ríoghthaoiseach as leabhar lámh, míonchraoiseach as reamhar ruadh, fear rachalma neamhchas Niall, leanfas Triar Cathardha ar cuan. A dtionnlaic slat chorcra Chua re bo molta mac gach mná; mórfhás do Niall Niall gan bhú, Brian fa chlú Is Tómás mar tá. Calmach um nach faghar fuacht ó bhallbhruth go mblaghar bárc; deargaidh chaoin seanMhuighe Sléacht, sgeamhghaire chéacht re taoibh dtrácht. Geall gach moighe gun mhoigh mhín, geall gach groighe gá ghroigh úir, geall bó na Banbha gá bhuaibh buaidh chró Is arbha ar a úir. Magh as fhírbhinne éan trom, magh as mhínshlime féar fann, magh as fhaide an aghradh fhionn lionn sa tsamhradh aige ann. Locht a mhoighe ar nach foil fraoch gan mhoir n-a ghoire do ghnáth; ní fhuair fear aonlocht don iath neamh a fhiach braonghort fa bhláth. Gach tarudh ar a mhuir mhóir, do-ghabhar sa mhuigh a mhaoin, is port ríogh magh mar mhagh Néill, fíon Is céir Is cradh a chaoin. Giolla an Mhoighe fíndeirg Finn i ngach dhoire ar díbheirg dtruim tug doirrse Dia ris an droing 's sia fa choill an chloinnse Chuinn. Fuair ar eachtra áireamh ríogh, nír cáineadh ó Earca ag ól, athaidh teasda mar tá ar Niall lá na ngliadh ní cneasda a chlódh. N-a thír féin agá bhfuil sé tar gach céim do chuir a ghnaoi; fearr ar bhfógra Niall um ní ná rí fial Is Fódla faoi. A-tá a oireacht soin ar sódh ar dtoigheacht a-noir le Niall, feadhna ag tóraidheacht re thaobh, móraireacht saor feardha fial. Giolla míndearg chaitheas chrodh gach díbhearg mhaitheas fa mhiodh; giolla saor geimhealtrom geal dá mbean mh'aor eineaclann d'fhior. Giolla bláith eachamhail úr ag creachfhaghail cháich nír clódh; fear conchar neamhchrannda Niall tromchar a fhian, leathGhallda a lón. Mág Shamhradháin cian ó chol gallbhanfháidh tre Niall gan neamh; airm n-a gcléith ar comhlaibh tor, sgéith mun gcrodh ar formnaibh fear. Fear Eineach Saidhbhe na súl ngorm nír ghrádhaigh bean gá mbí a rí; géis Bháinlinne do ghuidh ghnaoi, ni fhuil mhnaoi as chráibhdhighe i gclí. Ó Bhrian Luighneach na lann ngéar nír ghein coimhfhial chraoibhe Sainbh; gearr linne gach lá fa cuirm fa mhuirn a-tá sinne ag Saidhbh. Inghean Í Chonchubhair Chliach chreideas Dia rer dealbhadh neamh 'gar fhaoi Niall na ngeallámh nglan; leannán na mban bhfial an fear. Fear Fearaidh fuil ar faithche n-áigh re harm Donnchaidh as dearg béal fian chniocht re tochur ag tnúdh; úr fa niort fochun Is féar. Fear M'anum ar eineach a sgéith, sgiath Míchéal bhu mhóide neamh; rug thar gach naomh céim ó chion; ciodh um nach saor féin gach fear?Fear. XV Giolla Aoghuis Ó Clúmhán .cc. Láir do ghabhas do ghroigh Néill, ar mo bhreith féin do bhí an ghroigh; do thabhairt mo raghan damh cuirthear duine a-mach rem chois. 'Ag sin i 's féach í go daith an groigh maith do thiomsaigh Niall; beir th'éanragha lára dhíbh nach bia a-rís i gcaomhthach phian'. 'Ba maith againn dá chionn sin ' — a-dubhartsa ris dá éis — 'béarmaid lucht a haithne leinn munbha deaghaithneach sinn féin. 'Fear gá bhfuil aithne ar an ghroigh féachadh soin má tá ar an ghlionn, ghéabhas beagán do luach bhraith is an dán bhus mhaith dá chionn.' A-dubhairt fear do ghuth bhiog: 'Ná cluintear mhé riot gá rádh, ná tabhair dhamhsa acht luach bróg is do-ghéan do nós go bráth, do-bhéar ragha lára dheit — ná cluintear leat sin fa chách — gen go ndíolta roimhe an duan ro b'fhearr leam duas iná dán.' Gluaisis romhainn Is láimh rinn is do sdiuir sé sinn sa ngleann; sínis láimh, gealaidh a shúil, múinidh dúinn an láir do gheall. Do mhúin an láir cheanndonn donn; beag nach ráinig a mong lár, do bhí an boirbeas i n-a fult, do bhí n-a hucht feadh dá lámh, nír lugha ná beann do shliabh sgeanma re fiadh gach ré dtráth, míne hí red ghlaic dar leat iná an t-each bha chuibhdhe ag cách. Gabhmaid ann sin an láir dhonn ar mbuighean gan chonn gan chéill, an fearúd do cuireadh linn tarrla ar éanaithne linn féin. Gluaismid romhainn seachad siar, ceartlámh dheas re Sliabh Dá Éan, láimh chlé re Ráith nGráinne dhúnn is ar gcúl re Loch Dá Ghéar; sanntach ann sin an láir dhonn tresan Aonach fa gorm féar go rángamar Abhann Mhór; tearc slógh ag nach fuil a sgéal. Mar do-chuaidh ar Abhainn Mhóir tig buille dá tóin re lár, sáithis a gob isan gcriaidh, aithnid na fiaigh hí re bás; sínidh a cos, ligidh sriadh, téid i néall ro ba néall gnáth; sa challadh do-rinne ann soin a-tá a-nois Is biaidh go bráth. Tiaghmaid ar támh ós a cionn, ní fhacamar biodhg mar soin; 'Is mithid dúinn dul dar dtaigh ' ar na fir do bhí rem chois 'is a n-innistear fúinn thuaidh is beag nach toisg náir ar dtoisg; ós san taoibh thoir a-tá Niall, narbh fhearr leam dol siar ná soir' Gluasaim romhum do thigh Néill Mág Shamhradháin as réidh gnúis; fearais fáilte rinn an flaith, comhairle mhaith tarrla dhúinn, ó 'd-chualadar fios ar sgeoil, nír hiadhadh beoil im ar gcúis, 'a Choimdhe, fa beag an bhrígh insa ní i raibhe ar súil. 'Ag soin an groigh céadna a-maigh féachaidh a-nois í go daith, beiridh a-rís raghain libh; madh beag sin ná hanaidh air '. Ag sin taom do thaomaibh Néill Mág Shamhraghán ón réidh cliar — cá Gaoidheal as uaisle fuil? — giolla n-a bhfuil fuil na mBrian; nochon aicim thiar ná thoir neach do-ghéanadh soin acht Niall Mág Amhraghán as mhór teisd gur mionn liom a bheith mar Cluinmis i mbeol gach fhir 's mhná — cúich dara ná dhó? — 'Nocho char sibh ní — is mó a theisd — do gheallsan nach tréigfeadh mhé, nocho thréigiubh hé gach lá '. Láir do ghabhas Inghean Í Chonchubhuir Chuilt, ní thréigfiom a cuid don dáil; Sadhbh inghean Chathail na gcliar do-bheir a mian dá gach dháimh; i gcrích Bhréifne as iomdha sluagh ní chluinim a luach do mhnáibh; urusa a bhuain do ghéig Bhreagh damadh fhearr leinn each nó láir. O Deaghaidh ar gcara féin maith do-fhidir mé nach mair; do-chuaidh mar ar saoileadh sin i n-aoibh nír chinn Gaoidheal air. Cathal Óg dan iomdha géill tug a mbreath féin dá gach dháimh; is leis airgthear an tír thuaidh go mbearadh ar Inis Fháil, mac Í Chonchubhuir na gcreach giolla nach leig meath dá dháil agus do airg go hÁth Luain, 's do-bheir a chuairt ma chlainn Táil do an fós i Muigh Dá Shainnt do airg sé go Baile an Chláir. Láir XVI Niall Ó hUiginn cc Eire trom trillse Saidhbhe, earla i bhfuilead fionnfhailghe; barr mar fhionndruine as úr dath, an cúl fionnbhuidhe fleasgach. Ní héadtrom an t-eire cinn, an phununn fhuilt bhláith bhoigfhinn n-a sreith ghlantruim ar géig Mis; ní hacmhaing breith a baithis. Sreath bhan bhíos ar a nglúinibh fhailceas don ghil ghormshúiligh; ós bheirt duinn dá fult fuilcear 's a druim re hucht n-ionailteadh. Folt Saidhbhe mar a snáth óir gur mheala — móide a honóir — trilis druimneach ciabh chlannach, an tuighneach fhiar fhiarrannach. Gabhaidh re fighe a fuilt chais biseach conáigh craobh Dhurlais; adhnaidh aoibh ag breith bhisigh le dreich saoir na Saidhbheisin. Bídh gach uair fhailcear dhise, ar dtaisbéanadh a trillseise, re folt camlag cladh gcopdha farmad bhan a bantrochta Inghean Í Chonchubhuir Chliach, bean airgnigh Átha finnChliath, céad bláthchraobh ann re fhighe barr snáthchaol ar Saidhbhine. Ní léir tairis a taobh geal a folt trom an tráth sgaoiltear ó bharr réidh úr n-a idhibh, a glún féin ní faicfidhir. Falchaid a trillse troma bun fuilt lachan Liathdroma, ní léir tar a barr a bun gach clann n-a céibh ar gcasadh. Dá mnáibh Is mór an ceannach n-a barr fhada fhéithleannach; doilghe a dhrumdhluighe Is locht liom dá folt bhunbhuidhe bhairrfhionn. Casmhail re hubhlaibh aipche folt ríoghna ríogh Conmhaicne; folt fiar do-chí 'ma ceann do iadh fa thrí n-a thimcheall. Falcadh a hearla an tan táir d'ionailtibh gríbhe Gabhráin, inghean ríogh ag fighe a fuilt fíon gá ibhe gá hionailt. Ní thoilleann ar cholcaigh gcuirr folt ríoghna Rátha Bréanainn; cuilt ní saidhbhir 'mun Saidhbhsin, airbhir fhuilt ní anaidhbhsigh. Casmhail folt mná Muighe Samh re saorbharr Sadhbha Cruachan; a gnaoi ar fleisg an earrla fhinn, teisd a dealbha mar Dhoirinn. An finnchiabhach Lacha Léin casmhail a fholt re a fhoiltséin, duail leabhra ar mallchraoibh Midhe earrla barrchaoin baillghile. Baramhail a bairr sgathaigh folt mháthar Cuinn Chéadchathaigh; Gráinne nó Úna ise acht áille clúmha a céibheise. Casmhail folt Saidhbhe saoire 's trillse Muirrne Munchaoimhe, máthair Fhinn gan chruinne um chrodh ar nar chinn duine ar domhon. Sadhbh óg an earrla bhachlaigh mar Shaidhbh méirsheing malachdhuibh; diall re hinghin Chuinn Chodhail gun fhinnghil truim Fada uaithe bhíos a bharr ag bantrocht chraoibhe Cualann; locht ar a fult ní faicthear 's a folt i n-ucht ionailteadh. Re géis Lacha guirm Ghile canaid maithe a muinntire: 'Táinig tuilleadh dealbha dhuid re bruinneadh t'earrla fhionnbhuig '. Inghean Cathail Chairn Bhricne trillse crocha a ceinnlitre, iomdha minshlighe mhall chíor i mbarr inghine an airdríogh. Púdrall fionn buidhe ro bhearr i n-a cul ríoghna righleann; álainn reimhe gach drong de gidh eire trom a trillse. Eire Do Shaidhbh féin Is neasa a-nois, canfad maith re mnaoi nDurlais; ro ba breath olc gan duain di fuair a folt leath na laoidhe. Ní héasgaidh éirgheas a fearg an ghéis ghealbhráighdeach gruaidhdearg, mala mar dhaol, dearc mar ghloin, craobh Dhala Is ceart ro chongaibh. Líonaid beangláin a bairr thruim a hucht oireaghdha áluinn; inghean Ailbhe an ochta gil failghe copdha re cíchibh. Crios cumhdaigh ceathra gceannrach cubhaidh re cneas míndealbhach; ní háil lé fa slios solus crios agus é ar aondorus. Ní fríoth locht ó chionn go cois do ríoghain déadbháin Durlais; moladh mná Béirre do-bhir, a-tá a féile fa faisgin. Dá láimh leabhair lór d'eire folt mná soillse Sligighe; togbhaidh tuighnigh gcais gcopdha do bhais bhuinghil bharrchorcra. Inghean Cathail Chláir Mhidhe Cróichdhearg thíre tairngire, grian bhan Éireann an inghean, an ghlan mhéirsheang mhínfhinngheal. Bean Í Ruairc Rátha Guaire, ríoghan an ruisg gormuaine, fear ni hionráidh gumadh fhearr 's a bhean ós fhionnmhnáibh Éireann. Ráinig fa Éirinn uile nós mná mharcaigh Aolmhuighe; is lór don mhnaoi do mholudh a gnaoi mhór ag méadoghudh. Sgárlóid chorcra cumthar dhi, léinte breacshróill bhíos uimpe, róba na ríoghna ó Bhóinn Bhreagh is íorna óir a innreamh. Casmhail re sneachta ar snighe dath a glaice gléighile mar thaobh Sadhbha tráth a-troigh, mar bhláth abhla dá haghaidh. A lán bhíos i n-a bruighnibh do mhnáibh fleisge fionnLuimnigh; dá bantrocht Is lán gach linn ag snámh fa hardphort n-aoibhinn. Béas do mhnaoi Dhúine Dealgan gan mhnaoi gan fhear d'imdheargadh; cách gá roghairm ceann i gceann forainm go gnáth ní ghoireann. Inghean airdríogh Átha Bláir as bhanchodhnach don bhandáil; docair tagra re cleith gCuilt fa bhreith d'agra ar a hionailt. Mór an duais do dhlighfeadh sinn d'agháil ón chneisghil chúilfhinn; luadh a laoidhe Is doladh dí moludh gruadh chraoibhe Céise. Ar feabhas a fuilt ghleannaigh, ar a gnúis ndeirg ndrithleannaigh, ar áille ar truime a taoibh ghil, an laoidh uirre ro imthigh. Na hairm i n-éinleith tighe ní bhiad Is gríobh Gháiridhe; ní bhia Sadhbh is-tigh re thaoibh is arm a fir n-a fochraoibh. Meastar re máthair Lughaidh baincheann cloinne Conchubhuir; inghean Ailbhe as fhearr fa ghroidh geall dar Saidhbhne ó na Sadhbhaibh. Sadhbh inghean Chathail chosgraigh, ríoghna ag roinn a tuarasdail; an tráth as truime a heire gan chách uirre ag oirbheire. Eire XVII Caoch Ceise Ó Clúmhán cc Bean fa eineach do fhuair Niall, buaidh ar a n-eineach ar-aon; do-ghéabhad uile ní ag Niall tuile cliar gé thí re thaobh. Fear fa heineach do fhuair Sadhbh deigheach ar a duain dá dhearbh; dúthaigh dí car ar a charn Sadhbh fa bhladh ar nach bí bearn. Ní cruaidh an ghnaoisin do ghabh, do fhuair an mnaoisin fa mhodh; fa heinighidh do fhuair fhear ní cruaidh bean deigheinigh Dhor. Fear nochor smuain sise acht sé sise fa bhuaidh gé do bhaoi; ní fhuigheadh fear oile hí bean Lí ar a goire don ghnaoi. Céile fa teist a-tá ag Saidhbh teist chéile na mná ní meirbh, an dias tre dhíol na ndámh ndoirbh sníomh soirbh a ndán ag a dheilbh. Sadhbh 's a dámha ag díol na ndámh, na dámha gá ndíon ag Niall, mar ra-niad ní coimhshníomh caol, siad ar-aon ag coimhdhíol chliar. Lánamhain gan mhaitheas mion, lánamhain chaitheas a cradh, sgath gach cléire ag triall n-a dteagh, Niall Is bean Bhéirre fa bhladh. Fearta féile a rath a-raon — cá rath as réidhe re rádh? maith dá díon a fear go fial, Niall 's a bhean ag díol na ndámh. Ionnmhas Néill chaitheas re clú is léir ar mhaitheas na mná; do-ríne mar chongol cnó bronnadh bó an tíre i n-a dtá. Cé théid ón daghmhnaoi gan díol? an bhanghnaoi ní léig ar lár; cia nach fuighe ní ó Niall? do-ní riar duine gan dán. Tug Niall fa bhuaidh Is a bhean gach a bhfuair gach cliar dá gcrudh; ní ling rí an ghnaoisin do-ghabh gan bhladh taoisigh dhí do dhul. Niall féin nocho fear gan ghnaoi acht gidh fial bean Néill fa ní; 's é luach ar a goire i ngnaoi fuath le gach mnaoi oile hí. Siodh 's na créachtaibh ó chleith Chál dá mbeith i n-éantaigh ar-aon, madh maith ag Dia gach fear fial, do-sia Niall ar neamh na naomh. Inghean Chathail ón glan gréas ar gach bhfachain fa bhladh bhós; nír chuir sí n-a cheann do chás, acht a fhás teann do-ní a nós. Slat mhórfháis ag sníomh na sluagh mac Tómáis ag díol na ndámh, biaidh fa bhladh mar ra bhaoi Brian; do-ghabh Niall an ghnaoi ar a ghrádh. Iomdha dámh re dtaoibh as-toigh gá rádh ris an dá chraoibh chuir: 'Bhar nós gnáth ag gabháil libh cách mar sin ag rabháidh ruibh.' T'fhear i n-ágh ag corcradh chrann nó ar an trágh ag locradh long, dot ucht do chromadh a cheann ag tolladh th'eang do lucht lom. Do sgiath réidh, comhla na gcríoch, a Néill, agud chomhdha ar chách; gidh hí gá sgoltudh dod sgiath is í an chliath ghontar do ghnáth. Eang geal gá greanadh it ucht dá bhar dtrealamh a bhean Bheart; bláthoige gach ball id mhiocht, sliocht do shnáthoide Is cam ceart. Ar son t'fhaithche núidhe, a Néill, crodh na Búille a haithle th'áigh; bha seach ód chathaibh do-chuaidh creach n-a buaibh machaidh le mnáibh. Éan balbh ar n-a dhéanaimh dhoit, a Shadhbh, re fhéaghain Is ait; iomdha ealta it fháithim ghlic im bláitheing mbric ngreanta id ghlaic. Rabhudh ód mhnaoi a Néill, do neach agat féin má do bhaoi brath; dar leat Is gonta dhí a dreach mar do-chí th'each corcra ón chath. Ríoghan Bhreagh ag déanamh dhealbh, a fear ag féaghadh a cholbh, Niall ar moir ag coinnleadh charbh Sadhbh as-toigh ag coinnmheadh chorn. Sádhal an bhean fholtghlan fhionn is a fear ag folcadh reann; do shnámh chuain chaiste nír chrom an tonn bhaiste ó 'd-chuaidh ma cheann. Sadhbh Is eang greanta ar a glún nó gor ghearr leabtha n-a lár; reanna na sleagh ar gurt ghliadh re Niall 's a ucht geal re gádh. Nír dhligh oige ar a mbiadh bearn; Niall mar as oide don arm díreach cruime a chaoilearr ngorm, is buime chorn saoireang Sadhbh. Cá hionadh nach robha a rún? siobhal na mara Is dá mhian; céim roimhe 's gan chéim ar gcúl 's do rún Néill i ngoire ghliadh. Fiort as-tigh a-tá gá dheilbh, na fir fa mhiocht na mná ag muirn; do fhuair é i saoireing ag Saidhbh ainm agus sé i gcaoileirr chuirn. Bas an taoisigh nocho tim, do chas chraoisigh as a heirr, do chas chleith ndolámhaigh nduinn do dhruim eich shodhánaigh sheing. Ní ró don mhnaoisin a modh; mó sa mhó an ghnaoisin do-ghabh, sádhal ar mnaoi mBéirre i mbrugh 's a gnaoi ag dul don bhéinne bhan. Ní dhingneam ceilt ar neart Néill, ní imreann bheirt acht beart áigh, Mág Amhradhán ó bhfill fóir, glanbhranán óir a Cill Chláir. Snaidhm gá nadhmadh gun mhín mheirbh nachar snadhmadh i sídh Duilbh, a chur nocho sníomh le Saidhbh gach snaidhm dá mbíodh i mbrugh Bhuilbh. Ón ghnaoisin do-chuaidh fa chrodh geall gach thaoisigh fuair an fear; géabhaidh an giall nachar ghabh, béaraidh a bhladh Niall ar neamh. Bean Mharr do chomhchabhair chléir d'íbh Conchubhair an mhall mhín;. ó dtug géag Dhuibhe do dháimh séad i láimh gach dhuine dhíbh. Tuile cliar fa bhláth n-a bhrugh fáth asa bhfuighe Niall neamh; nocho cruaidh do chaith a chrodh flaith Dor fa bhuaidh Is a bhean. Bean Ó Dubhda ní duine mion ré cumhga dá bhfuighe an fear; íoc i gceanaibh craoibhe Dor crodh d'fhearaibh Baoille do bhean. Bean XVIII Raghnall Ó hUiginn cc Uaisle a-chách ceinéal mBréanainn an ghlóir bhuilidh bhinnshéaghainn, comhdhána bhfaghla na fir, gabhla chongbhála an chóigidh. Clann Bréanoinn mhóir mheic Fhearghna, curaidh uallcha oireaghdha, ar ngarbhaicme thoir ná thiar ní oil chlannmhaicne a coimhfhial. Trí meic Fhearghais nar éar neach Eochaidh Duach Fearghna fuileach sreang re a dtromshluagh nír thriall fear, triar dar chomhdhual an cóigeadh. Fearghna mhac Fearghusa an flaith d'uaislibh Connacht ba ceannbhraith, óigfhear díoghoinn nachar dhocht, do thríoroinn chóigeadh gConnocht. Rug do raghain ar n-a roinn trian oirthearach an fhearoinn; nír thrian cruinn ar a chomus ó Dhruim Chliabh go Ceanonnus. Ráinig d'Fhearghna an ochta gil daingean Is coillte an chóigidh; beag bhfeadhma an t-ar san aimsir ar ghabh Fearghna an fearainnsin. Cruithneach Is mil na Midhe ag teacht go gríbh nGáirighe; fleadha phuirt Eamhna Uladh go Fearghna Is tuirc Thuadhmhumhan. Ní tharrla dh'fhearaibh Éireann don ghormrosgach glaicmhéirsheang neach fríoth do chlódh a chosgair gidh mór críoch do chosnosdair. Nír leigeadh do rígh Ruidhe mac ná hinghean d'Iardhruidhe; gér thuar don choill bríogh a bhreath ar a chloinn ní bhíodh biseach. Ochtar cloinne — ba creach throm — rugadh ó Fhearghna armchorr do mharbh cumha dá chéad bhan im dhula dh'éag don ochtar. Imshníomh re huaislibh fhear bhFáil ar ndíoth chloinne chinn Ghabhráin, éag don tslógh mhallbhan mhíolla mór an t-adhbhar imshníomha. Caoga ar céad go Cluain bhFearta tre fhionghail a oireachta — toisg nar léig ar ceal a chloinn — téid Is a bhean go Bréanoinn. Do-rala taobhthrom torrach an ghéis dóidgheal dearcmhongach; rosg mall nach geibheadh fa ghroidh fa deireadh ann dá hionbhaidh. Troisgid re Bréanainn mbreithcheart an dias cháidh nar choinnimhthearc, caoga fhionnbhan céad curadh, tréad biodhbhadh do bhaoghlughadh. Musglais bean onchon Uisnigh meadhón oidhche an adhuighsin; gor thús laoi don lachain ghloin do bhaoi athaigh re n-iodhnaibh. Beiris mac — ba maith an tráth — ar dteacht na maidne mochthráth, rath Dé ar a naoidhin do nimh, lé bha fhaoilidh a fhaisgin. Baisdis an mac suairc sona Bréanainn mór mac Fionnlogha; tug a ainm féine ar an bhfear 's a thairm ós ghléire Ghaoidheal. Dun naoidhin chruthaigh corpghlain tug Bréanainn a bheannochtain; tennobthor cath ar an chloinn tre rath beannochton Bréanoinn. An céad laoch 's an leithchéad ban tugsad ofráil don éarlamh; fáilte ag ainglibh Dé mon dáil, ba saidhbhir é ón ofráil. Subhach tángadar dá dtigh ar mbaisdeadh a meic mhuirnigh; ceann sluaigh ba déadla a ndeabhaidh géagdha fhuair a oileamhain. Mac eile d'Fhearghna éachtach Aodh Fionn an flaith roidhéarcach; do chloinn an ríogh shuairc shoinnimh síol Ruairc agus Raghoilligh. Na Trí Tuatha tá fan gCoirr a-táid sin ar sliocht Bhréanoinn; an rí do dhíol gach duine dá shíol na trí teaghluighe. Athair Baoithín nar bheag rath Bréanoinn mhac Ferghna fleadhach, gan deoradh do thogra ó thír, an leomhan brodla Baoithín. Mac Baoithín an bheoil tana Maonach athair Eachadha; maicne dan fearr a faigsin ceann na haicme an t-Eachaidhsin. Teallach n-Eachach nar éar sgoil clann Eachadha mheic Mhaonaigh; a mbuar ag rígh ní roinntir, an tír Is uadh easloinntir. Tomás mhac Briain an bhairr thais oighre Eachadha armghlais; a chró d'ionghoire Is dó as dleacht is dó as ionbhuidhe an t-oireacht. Tighearna Theallaigh Eachach an tuir chródha cheirtbhreathach; tír do tháth ní dó as docra, is mó a-chách a cumhochta. Glór an aingil re athair ar mbreith í Chuinn Chéadchathaigh 'Madh áil lat a fhaghail d'fhás ar do mhac tabhair Tomás.' Do cheadaigh Dia ar flaith bhFabhair ainm apsdail dá abhsdalaibh; buaidh gach raith re n-a raghairm an flaith fhuair man absdalainm. Art Is Brian Is Aodh Eanghach Ruaidhrí Is Tadhg Is Toirrdhealbhach, ainm gá ghairm uaibhse ní fhuil nach uaisle ainm an abhsdail. Ag mac Bhriain an bhruinne sheing gen go mbé acht aontuath d'Éirinn, ó Créidhe ní cheis ar crodh mar badh leis Éire a éanor. A-dubhartsa ris im runn rádh nach aithbhearthor orum; 'Neach fad chlú ní bhéara bás méara acht gé dheach tú, a Thomás.' Tomás mhac Briain Is báidh leam a theisd ag éigsibh Éireann; Brian dámadh olc a eineach ní bhiadh ort n-a impeidheach. Mac meic Dhonnchaidh déad raigheal nir haoradh 's ní haorfaidhear; mar tá go laomhdha im cheann cruidh caomhna as fhearr ar na haoraibh. Tomás Mág Shamhradhán shaoir nach ob deaghlaoidh ná drochlaoidh, dleaghmaid grádh don choirpsheang cas ar ndán go coitcheann cheannghas. Teagh nach dúntar re nduine bruighean churadh Callmhuighe; do bhiadh seal gach neach ar nimh dá mbeath mar theagh an taoisigh. Sochaidhe ag dul n-a dhaightheach nach bí aointeach urnaightheach; neamh nochon aghar ar áis mar do-ghabhar teagh Tomáis. Smuainiudh fhir na n-abhradh ndubh go rachadh d'éag gach aonur; fir thalman gá mbreith don bhás adhbhar im nach teich Tomás. A-tá ag marcach Mhuighe an Sgáil fulong anfhorloinn d'aghbháil; a neart ag cabhair í Chuinn ó nach faghaibh ceart comhlainn. Tuile samhraidh an saoghal, teacht air nochan éanbhaoghal, anaidh an tuile n-a thrágh, samail don duine an domhnán. Domhnach Cásc Teidhm gan urchasg dá fhaghlaidh fioch an déidghil donnabhraigh; fala re cách d'ú Chréidhe áth abha ní haigbhéile. A fheidhm ní leigeann ba lár mac ríoghna Cruachna ó gCubhrán, gan bhlaghadh feadhma ar an bhfear go ndearna an talamh teicheadh. Mág Shamhradhán as gharbh ngliadh creachaire iarthoir Oirghiall; cleath Leamhna nochor leanudh, 's ní dhearna a chreach cruinneaghadh. Cogadh an éachtaigh airgnigh tug imshníomh ar easgcairdibh; re linn í Cholmán ní chluin comhrádh as bhinn dá bhiodhbhaidh. Tomás Mág Shamhradhán shaoir mac meic inghine Amhlaoimh, cneadh nach iadhann a fhalu, fear re hiarann m'ealadhu. Uaisle Uaisle Banbha man ngéis ngil inghean mhiodhchar Mhéig Uidhir; is banua riogh Is ríoghna an ghríobh ranua roighríobhdha. Sbéis im dhán dá dreich naoidhe Nualaidh inghean Éadaoine; foghnaidh gach ní a-dearum dhí do-gheabhum í ba huaisle. Uaisle Uaisle as fhéile ná gach fear Aodh Ó Domhnaill díon Gaoidheal; clú ar Aodh Is dleacht bhar nduaisne is tearc aon nach anuaisle. Uaisle Uasal leinn Muire mháthar, máthair mheic Dhé ar ndeaghbhráthar, beith seal gá guidhe i ngach guais do-gheabh ó Mhuire mhórdhuais. Uaisle Uaisle an Dúilimh Is a dhealbh dom iomshnádhadh ar Ifearn; iomdha ann gáirthe Is gleacach an t-all cláirthe cuaisleacach. Uaisle XIX Ádhamh Ó Fialán cc 'Geabh do mhúnudh, a mheic bhaoith ' seanfhocul glan glóir bhionnghaoith sdiuraidh fear láimh re lochtaibh; cáir seadh Is na seanfhoclaibh. Seanfhocul so suairc a lagh gidh créad an chúis bar canadh; dá dtí leann mar as dú dhó nírbh fhearr a chlú ón chéadló. Ag so treas múinte as mhaith duid, a mheic bhaoith as bhorb gcomhraig, ná tréig maith ar olc gan ádh, ná caith go docht an domhnán. Ná bí luathaigeantach lonn re dáimh re ndingne chomonn; do ghrádh ód thriath ná till chor, ná ling fhál sgiach gan sgothodh. Ná saltair ar an sleigh ngéir, go bráth ná tabhair thaibhéim, tocht ba éigean reann go rod ná teann 's gan éideadh umod. Iomghaibh iomghuin na nathrach, seachain leomhan leadarthach, re taobh na beithreach ná boing, ná meirchreach aon gan fhochainn. Comhrag losguinn lasrach mear ná sir — is sé do dhaingean — suail a sheadh i n-armaibh áigh, marbhaidh fear uaidh dá anáil. Déana orum, adhair dhi, ná troid ris an tuinn mbáidhte; ní fhoghain duid arm re hucht, tuig, tuig, Is garbh an guasucht. Tusa an mac baothsa, a bhéal dearg, a mheic Bhriain nach baoth Gaoidhealg, tre thocht, a fhir Ché, bham chrodh olc do dhligh mé do mhúnodh. Maith dlighim gé a-dubhart sin do mhúnudhsa, a laoich Luimnigh; mé do theann, do chlú, a chleath Chláir, tú leath rob fhearr dom éadáil. Trí mairg déag do dháilis damh re taobh t'éadaigh Is t'arradh i n-iongnais bhó Is eich Is óir, mó ná an bhreith ionnmhais m'onóir. Ionbhaidh duid, a dhearc mhallsa, teacht ar ceann cruidh chugamsa; gnáth leam gan rian sguir bam sgoil triall ar ceann cruidh dod chathroigh. Duid rob urusa a aithne mo chrodhsa, a chleath ghormAichle; ba tearc bó ann acht t'eallach, a bharr cró, ar n-a gcoimhcheannach. Ní hór ní hionnmhus oile fhuarais, a fhir Challmhoighe, acht dán ag ceannach do chruidh;. ní nár an t-eallach amhluidh. Más aithiomlaoid as áil lat, a bharr Cliach, mar ad-chonnac do-bhéar slán choidhche do chradh 's toirche rem dhán do dhiultadh. Riot im thosd gé tú go se tríd an aithiomlaoid n-éigne, gé taoise slán, a chleath Chuilt, is ágh dá ndeach gan díoghuilt. Ó chianaibh do chan mé sain mise an tonn bháidhte bhunaidh; dírghidh sé seoladh mo rann, is mé an leomhan 's an losgann. Is mé an bheithir bhuaidhreas cath, mé an dreagon go neimh nathrach, mé an fál reamhur do ragháibh, dleaghor an t-ágh d'iomghabháil. Mé an deoch neimhe as núidhe briogh, — seachain ainmhian na n-airdríogh — ná cló dá hibhe — is ágh dhuibh — ar ghrádh bhó, a bhile Beannchuir. Is mé an gríos dearg, a dhaighfhir, mé an fál sgiach nach sgothfaidhir; is baois rod laoi ar lár na sás mar a-taoi a-tám, a Thomás. Gidh baois duid a ndearnais ruinn, a Thomáismheic Bhriain bhratduinn, rem robhaois nocho ró cur; is mó an toghaois do thréagun. Toghaois mhór dhuid Is damhsa ar ghrádh bhó, a bharr Ceanannsa, tréigin a chéile, a chraobh Mhis, 's ar bhféile ar-aon gá haithris. Gen (gur) coimhfhial mé, a mheic Bhriain, red dhreich ndeirg dhonnas ghoirmchriaidh, maithfead mo bhú ar bhuaibh bhus fhearr; ní dú an dá chruaidh go coimhtheann. An grádh mór Is mealladh damh tugas duid, a fhir Almhan;. dod dhreich amlaigh rob fhallsa gan bheith amhlaidh umamsa. 'Mat fhallsacht aiseag d'fhagháil rod thréag mé, a Mhéig Amhradháin; suil tréiginn tú, a ghruadh mar ghlain, truagh nach gan bhú do bhámair. Créad acht beag agad uile mo chrodhsa, a chinn Mhaonmhuighe; ní bhiu ag ruide red chéibh gcoim, tuige go léir a labhroim. Aonghuth rod ma cheann mo chruidh ní dubhart red dhreich n-amlaigh; is mór an grádh, a ghríobh Orc, gan a rádh d'fhíor nó d'ábhocht. Ní hé an grádh ro anaic orm do ghnúis gcorcra, a chleath Mhughdhorn, gidh ionmhain t'fholt craobhnocht cam acht gan aonlocht ort agam. Ba neamhfhallsa, a nathair Chuilt, mo ghrádh duid — díochra a iarmuirt — ger iomdha neach gá rádh ruinn gor mheath dom dhán a ndéanuinn. Dá chúis bar dhéachussa dhuid gan t'aoradh trá Is tú id charuid — d'fhios do fhreagra a-tám ag triall — do ghrádh Is t'eagla ar éinrian. Cá hiath nach badh eagail leam t'oirbheart fada ar fhud Éireann? gé taoi ar síoth re neart a-nois, is tearc críoch nachar chreachois. Do chreachais — ba calma an rath — chrích nDartraighe, a dhreach amlach; sluagh Dartraighe nír dhíon cruidh, a ghríobh fhaltbhuidhe, ón arguin. Do airgis — anba an cathágh — maicne phortghlan Pheodachán; creach sin mar chíos, a chleath Mhis, do chreach sibh síos go Soilchis. Do chreachais — ba creach fhoinnimh — sluagh cródha clann Raghoilligh; do airg bhar gcreach clann Fhearghail, a bharr cleath, go claoinTeamhraigh. Do airgis tar Sionainn siar lá eile, a airgnigh Gailian; red linn nír loigh rath gon lucht go hOil bhFinn tar chath Connocht. Do airgis dá aithle sain Thír n-Oilealla Is Thír dTuathail, is chrích gCairbre d'ágh oile go fairrge Is chlár gCallroighe. Bréifne féin ó bhun go barr do airgis, a fhir Chualann; a agra ort ní dú dháibh is tú ar gach n-olc gá n-eadráin. Is tú creachaire i gcrích Thé, is tú as bhuachaill don Bhréifne; beana don lucht bhú go beacht, cá dulc Is tú gad thoirreacht? Ní áireomh th'ágh seacha soin i n-íoc mo bhó, a bharr Beannchoir; díoghailt chruaidh grod do-ghéanom, buaidh do throd ní thuiréamhom. Gidh beag do áirmhius dot ágh dearmad tug orm a iomrádh, a chúl fionn na bhfaichleath gcas, is aithreach liom ar labhras. Is uime do áirmhius ort an beagánsa dod bheodhocht fad do shluaghaidh, a ghéag Gamh, is méad m'uamhain mut aoradh. Eagail leam a haird oile th'aoradhsa, a fhir Bhóroimhe, clú ar do ghairggníomh do líon libh is síol airdríogh thú, a thaoisigh. Clann Bhriain umad druim ar druim, clann Mheadhbha Is maicne Chonaill, do léim a-nall doiligh dháibh, clann Néill Oiligh, clann Cholmáin. Síol dá Eochadh fat fholt chas, clann Ruairc féin — cá fearr dúthchas? — 's clann Mhurchadha nar thráigh teann, drumchladha áigh na hÉireann. Dá mbeinn i Mumhain Mheic Con ní léamhainn orra t'aoradh méad do ghaoil ar broinn ó mBriain re gach gcloinn saoir go seinChliaigh. Ni chuirfinn Connachta im cheann t'aoradh agam nach fuilngeann; i Laighnibh ní léamhainn dul, saidhbhir fhéaghaim dot uamhun Conall Is síol Eoghain fhéil mór a ngaol dod ghnúis mhínréidh; ní léig th'aoir ngrinn do ghabháil, a Mhéig bhinn shaoir Shamhradháin. Aonrann dá gcuirinn fa chách. dot aoir, a fholt mar orshnáth, ro badh cian ó siobhal sinn ní bhiadh m'ionudh i n-Éirinn. Crois Chríosd tarainn leath ar leath; do chosg m'fheirge, a fholt fáinneach, fearg éadáigh a-dréacht damhsa, sléacht an chéadáir chugamsa. Sléacht chugum ó chionn go cois, sir loghudh, a laoich Bhearnois, sléacht an malaigh ndrumchaoil nduibh, 's an aghaidh subhchaoimh sochruidh. Sléacht an t-abhra craobhach corr, sin an béal corcra chugom, tabhair phóig go díochra dhamh, dar móid fhíochdha budh athchar. Athchrom ar n-eissíoth uainn as — gom thréagon ó taoi deanas — fa ghnaoi nochon éadubh ás gom thréagun ó taoi, a Thomás. A Thomásmhac Briain Bhearbha Mhéig Shamhradhán shaoirfheardha, cuid d'fhalaidh ní dú dhamh dhe tabhair bhú gan chradh ceilge. Geabh A inghean Méig Uidhir fhéil, do mhúin Dia do dhreich minréidh; ná maoidh, a Nualaidh, re neach acht buanaigh t'aoibh Is t'eineach. A bhean Méig Shamhradhán shaoir, a inghean úrsa ag Éadaoin, a chraobh ghlan gan chlú ceilge, saor thú ar ghal mo Ghaoidheilge. Geabh A Lasair Fhíona, a fholt bog, trí datha áirmhid orod, cách uile got ibhe dhe, gile agus duinne Is deirge. Geabh A Athracht nar óbair gheis, rod mhúin Críosd ciodh fa gceilmis? do ghaol d'Ádhumh ní dú dhe saor thú ón chrábhudh cheilge. Geabh. XX Maol Pádraig Mac Naimhin, cc. Buaidh cagaidh ar cath mBréifne rath an tagaidh Is tuairthe; fraochdha a nglór man bhfád féirthe slógh Bréifne a-tád far dtuaithne. Slógh ó mBriuin fir na foghla fa sdiuir fhir as mhór meanma; slighe dá uaill ní hiomdha biodhbha sluaigh thighe Teamhra. Tomás mhac Briain badhbh Chodhail do bhac i ngliaidh arm d'fhilidh; beith n a rígh dó n-a dheaghaidh, geabhaidh tír le cró a chinidh. Mág Shamhradháin geal ngruaidhe dar bhean armghabháil fháinne, nír fhás fear uann gan fhéile acht réidhe sduagh geal Gháille. Taoiseach ar nach tréan biodhbha, gach craoiseach géar fa ghealgha, Bóinn Bhreagh ag bile Chnodhbha comhla gheal tighe Teamhra. Fear le n-airgthear magh Midhe, gailltreabh ní ghabh n-a ghoire; ní fhoil fáth i mbrath bhaile má raibhe sgath ráth roimhe. Lámh as an treas nach toghtha, nocho slán cneas ó chathgha; mairg d'íbh Táil nar theich dheabhtha seachna ar cleith bhFáil dá bhfaghtha. Díol chóig gceathrar sa churaidh, róid a eachradh ní fhalaigh, gach méar gheal do ghríbh Eanaigh geabhaidh díbh fhear n-a haghaidh. Tug im Bóinn cách fa chéile ar dtáth ó Róigh do-róine; teilgthear tuath chraoibhe Cláire sgáile daoine im bruach mBóinne. Mág Shamhradhán shaoir shubhaigh do sgaoil armraghádh d'fhoghaibh; cion ar an bhfáidh ag feadhain fa dheabhaidh d'fhior Chláir Chodhail. XXI Maol Pádraig Mac Naimin cc. Beag nach lór a luaidhim dhe a dtiocfadh d'ulc dá éise; gidh cúich gá mbiadh breath an fhill a leath nó a trian ní thuirmhim. Do fhóir Dia Bhréifne mbraonaigh bhfairsing bhféaraigh bhfionnraonaigh, gach úir re h-iodhnaibh taraidh san iobhraidh úir éarlamhaigh. Latsa a mheic Bhriain an bhairr thais, do fhóir Dia Bhréifne mbraonghlais; tú, a shlat Chuilt, ar do chagar bac an uilc nír fhóbradar. Gor fhoillsigh Dia bha-dhéine fios duid, a chinn Choirrshléibhe, a fhlaith Gabhráin gan ghráin dtreas, rob áil t'aghbháil i n-uaingheas. Ní hamhlaidh sin tarrla an toisg, ba maith gon tí rod theagoisg; do-chuadhais ón lucht rod ling, a bhfuarais d'ulc ní áirmhim. A mheic Bhriain nocho bréag damh ionLogha fhuarais rabhadh; ba gaoth man-uar t'fhear rabhaidh a sduagh Bhreagh ód bhiodhbhadhaibh. Nó Is amhlaidh fhuarais a fhios, sluagh ar tí theachta id roilios, ó bhalbhthuinn ag béin re tír go réidh, a bharrthruim bhaismhín. Nó no rob é t'fhear rabhaidh, gé do-bhiream baramhail, fód glan mar bha gnáth re Lugh ba gar do chách god chogur. Bíd ort i n-am na troda buadha Logha Lámhfhoda; tearc, a ghéag Cláir, nach cualaidh méad t'áigh ó na hiolbhuadhaibh. IonLogha thú, a dhreagoin Druing, i n-ágh nó 's ionChon Chulainn; cóir do sheachna, a bhadhbh Bhearnais, deabhtha th'arm Is inFhearghais. A mheic Bhriain na dtachor dte, Tomás gidh é th'ainm baisde, duid, a laoich Annla, Is ainm Lugh, re gairm th'anma ní hantur. Lugh mhac Eithne an earla fhinn bráithreas nír fhaomh fa Éirinn; ba fraochdha rinn áigh an fhir do mhill a bháigh re bhráithribh. Fuath do Lugh fa iadh nUisnigh — do b'aithreach don fheadhoinsin; ba lán gáidh gach tír ó dtreas, nír mhín a mbáigh ná a mbráithreas. Is casmhail thusa, a thuir Dhor, is Lugh re maicne a mháthor, glór fáidheadh ag dul fan dreim gan Lugh d'áireamh fa Éirinn. Is í sin ainbhreath ro b'áil do bhreith ortsa, a fhir Ghabhráin, mad chuid don chionnsa Chláir Bhreagh dar liomsa nírbh áil t'áireamh. Biaidh áireamh as uaisle ort; ní dá bhfuil, a chleath Chianocht, gan ríomh ní fhágmaid dot ádh mar do sgríobh Pádraig peannbhán. A-déar dhuid, a fhir Eine, uirsgéal ar a fháisdine; tocht iomshlán ó do éad soin breág d'iomrádh nochor fhóboir. Ag finnChill Fhearta an fheoir bhuig aon do láibh dar loigh Pádruig an amhra do fhóir inne tarrla ar a óidh aislinge. Tarfás dó bile buadha sa mhoighse, a fhir fhionnChluana, méad an taroidh do thoill air, nír shamhail coill re chraobhaibh. Iongnadh re habhsdal fhear bhFáil do ghluais gach coill n-a chomhdháil; nochtaid ochta geala gleann feadha ag tochta n-a thimcheall. Lucht cnuasaigh ar cnuas a chraobh do-chonnairc Pádraig peannchaomh; nír thearcthana a dhuille dhe, ealtadha ón chruinne chuige. Musglais Pádraig na bpeann n-óir nachar mhaoidh meadhar éagcóir, réim an chroinn gá labhra leis; poinn a amhra do innis. Do chan Phádraig phuirt Chime ar n-innise a aislinge: 'ros béar féin go beacht a breath fa réim cheart ' ar an cléireach. 'Cuingidh ghéabhas an gortsa bríogh an chroinn do-chonnarcsa ' Dia nír chan chogur nar thuig, do chan re phobul Phádraig. 'Is iad coillte, a chrann soichleach, do iadh man gcrann craobhthoirtheach — is fa cheart Is dóigh gach dream — na slóigh ag teacht n-a thimcheall. 'Ionnmhus an cnuas do fhear as, éigis na healta iarrfas, tromdhámha gá n-aithne air orrlámha caithmhe an chnuasaigh. 'Barr rug orraim ó fheadhaibh barr an chroinn ghil ghéigleabhair; is í rachlann chaomh an chroinn gach craobh dá dhathbharr dhíoghoinn.' Crann buadha nar thearc toradh t'athairse, a ghéag gormChoradh; a dhreagun Cé an chridhe ghloin, an bile rob'é th'athoir. Tusu craobh bhairr an bhile, a leomhan glan Gáirighe, a fhlaith Callmhaighe as clú linn, is tú tarngaire an Táilginn. Is tú, a Mhéig Shamhradhán shaoir, leannán Bréifne an bhuird sgothchaoimh, a chraobh phuirt bhraonamlaigh Bhreagh do shaorabhlaibh ghuirt Ghaoidheal. Tógbháil chridhe dod chliaraibh t'ádh, a chonchair chaoiliallaigh, saor ó fheirg uaibhrigh t'fhaghlaidh, a ghruaidhghil deirg dhonnabhraigh. A rosg dá ndeach dod dhreich óig inghean úr éadaigh sgárlóid, a bhile Geirge, do-gheibh deirge agus gile id ghruaidhibh. Mailghe donna as dubh guaire, agus rosg gorm géaguaine, folt mar umha n-a fhailghibh, ort ag dula ar donnmhailghibh. Fuarais ó Dhia — is deimhin sin — a Mhéig Shamhradháin shuirghigh, buaidh ndealbha Is n-einigh ar-aon, a dheigfhir Eamhna, d'aontaobh. Buaidh n-áigh ort, a fhir Chodhail, buaidh mbuga ar do bhrughodhaibh, cúis fhormaid re gach sluagh soin, buadh gcomhraig ar bhar gcathoibh. Buaidh séad oirbh — ní cóir a cheilt — buaidh molta oirbh ban imeirt, déanumh ionnluis bhar sluaigh sin, buaidh n-ionnmhuis ar bhar n-éigsibh. A mheic Briain na mbriathar mbinn, leath t'einigh nochon áirmhim acht tabhairt shéad mbuadha id bhais, a ghéag Cluana, nír charais. A Thomáis Chruachna an chnis ghil, a Mhéig Shamhradhán shuilbhir, lat gach giall dá ndleaghair dhe do dheabhaidh fa iadh n-Éile. Le leath Cuinn. d. o Mac Dé go ndearna, a Nualaidh an earrla choim craobhdhualaigh, congnamh dan loinn treabh do tháth, let fhear led chloinn led chonách. Anocht nach dearg do dhreich ngil, a inghean mhall Mhéig Uidhir, a shlat Bhreagh, ní dolta dhe, ad geal n-ochta ad geal ngáire. Re Sgaoileadh Dia goirmidh do ghlais, a Shitriug mac Briain bharrchais, bidh maith díon ar ndomhain é ar fhoghail, a ghríobh Gháille. Le XXII Maol Pádraig Mac Naimhin fós. Ní beag an léansa ar Leath Cuinn a dhíoth d'áiriumh ní fhéadfuinn; léan ag fóbra chuir d'íbh Céin do chuir an Fhódla i n-aimhréidh. Léan do loigh ar lacht a chruidh, léan nach leig cnuas tre chraobhuibh, léan dá dtarrla cor do chách, nach tarbha crodh ná conách. Léan ar bronnudh bhó agus each, léan dar heasgradh an t-eineach, léan ba sgéal ar fianaibh Fáil, léan ar chliaraibh dho chongbháil. Léan do fhás i gciomhsaibh críoch, léan do leig fhás don eissíoth, léan mór ar teacht an toraidh le gcleacht gach slógh síorfhoghail. Gabháil mheic Bhriain gá mbí sinn cúis an leoinse as léan d'Éirinn; gor gabhadh gríobh fhuinn Uladh gan shíol Cuinn do chumhsgughadh. Gidh mór n-oilbhéim uair Eire re ngabháil chinn Choirrshléibhe, ioth Banbha ní béad ro bháidh acht géag Gabhra do ghabháil. Tráigh gach lacha Is lán tuile do ghabháil chinn Challmhuighe; do thart ma n-uair ní fhaghar acht lacht buair do bheagaghadh. Tomás Mág Shamhradhán Sháigh, nírbh iongnadh Goill dá ghabháil; mór dhamhnas an bhreith do-bhir a bheith i ngallghlas Ghaoidhil. Gabháil í Chraoidhe Is crádh leam, creach as mhó d'éigsibh Éireann; creach gach cléire ad-chím i láimh tre ghríbh nGréine do ghabháil. A bhfuil ar cleith n-Úire d'airc suaithnidh linn Dia gá dhíoghailt; iomdha geall re géig n-Eanaigh nach téid tar ceann cóigeadhaigh. Gan bhuain dh'fhaisgin Is gan ar, gan lá gréine ó ro gabhadh, — créad nar aisdrigh sgéimh man sgéal? — gan ghréin d'fhaisgin i n-a-éar. Gan luadh síodhcháine ag síol Chuinn, gan treabhadh gan tuar fearainn, gan bhuing n-arbha gach achaidh i mBanbha Chuinn Chéadchathaigh. Gan díon ag duine ar dheabhaidh gan bhac cruidh re caibhdheanaibh, gan chlódh fionghaile nó fill, ní sódh ionghaire d'Éirinn. Ag sin n-a ghioll — déachta dháibh! — a-tá ag Dia i ngioll re ghabháil; ó chách ní thoill an torudh coill n-a bláth do bheannoghudh. Gabháil Méig Shamhradhán sheing do líon d'urchradhaibh Éirinn, bheith i láimh do bharr Bhealaigh tall a ngráin do Ghaoidhealaibh. Tnúdh re maithius mhíleadh Fáil is é an tnúdh thug a ghabháil, is ar flaith Almhan i n-idh, nach maith adhradh an einigh. Tug gabháil fhir an fhuilt truim an fhéile i n-éinidh iaruinn gá bhfuil deighfhear Annla i n-idh; nír gheimheal adhbha an einigh. Ó 'd-chiad i n-idh fhear nGaillmhe do-ní gach cliar comhairle, tocht ar cuan mar nar lúdh linn is cúl man-uar re hÉirinn. Do bhí ag éigsibh Inse Fáil d'éis dreagoin Ghaoil do ghabháil ag triall tar searbhsháile soir mian dearmháile ar na dámhoibh. Dámha Fódla láimh do láimh do-niad chomhairle an chéadáir; druim re braontaradh chláir Chuinn rob áil d'aontaghadh aguinn. Gluaistear le fileadhaibh Fáil imirche aidhbhseach anbháil, gan rian coinnmhe sgeanma ar sgoil, go ndearna an Coimdhe a gcabhoir. Gach neach uainn 's a cheann ma choim ag faisgin an chuain chugoinn, do fhuair a moludh an mhoir uainn re homhun an anfoidh. Mar dob áil linn tocht ar tuinn táinig glaodh cudhnóidh chuguinn; snaidhm do tháth na dtuath ag teacht, gairm chuach re cách a chloisdeacht. Éisdmid ann sin suairc an glór neach gá rádha rinn iompódh; binne an ghlóir do labhradh leis, ba cóir adhradh dá aithris. Tugsum beannacht ar a bhéal ó do innis mar uirsgéal; teacht a láimh do fhlaith Ghaoidheal maith bhadh cháir a comhmaoidheamh. Buain a geimhle do ghéig Dhruing tug sluaigheadh iompóidh aguinn; teacht d'eighir Theamhra dá thoigh meanma an einigh do ardoigh. Tug broghudh ar bláth mBanbha buain a ghlais d'fhior fhionnGhabhra; sgaoileadh géibhinn do ghéig Cláir do léig d'Éirinn a hanáil. Ciodh nach badh fháilteach Éire re teacht chraoibhe Coirrshléibhe, lionn táith ó gColmáin do chách do chongbháil cháich i gconách. Taoiseach Theallaigh úir Eachach beodha coitcheann ceirtbhreathach ní traothar lé neach gan neart breath agus é gá héisdeacht. Tomás Mág Shamhradhán sheing gan ghiall dó Is doirbh a aichill; geall d'ú Chonnla ar cheann na gcríoch comhla as fhearr risin eissíoth. Re mac meic Mhóire as mhion troigh cia as coimhfhial do chloinn Ádhoimh? ní hiomdha acht cleath fhial Eine neach nar iarr a oirbheire. A ghille ghabhas do láimh nós einigh gach fhir d'admháil, dá n-abra 'is fearr im ní neach iná ceann Lí ' budh leithbhreath. Ní fhoil ar deighfhear nDala locht einigh nó heangnamha; ni thug séad maith do mholadh ar flaith nGréag a ghrádhoghadh. Cairde im ní 's gan ní n-a láimh ní chuinngheann cuingidh Gabhráin; ní cheis ar crodh cleath Gháille ar ndol i dteach tromdháimhe. Tomás Mhág Shamhradháin Sháidh is iomdha cliar n-a chomhdháil, teacht gan riar nocho dóigh dhí gach cliar do-chóidh n-a choinne. Ní Ní beag an nós ar Nualaidh an fhuilt chleachtaigh camdhualaigh; ar mnaoi Chál nocho léir locht, is lán do chéill 's do chunnlocht. Inghean Mhéig Uidhir fhuair bladh, gnaoi na mná Is maith re moladh; ní thadhaill géag úr Fhinne tnúdh ná héad ná haininne. Ní. Sitriug mhac Briain bruinne slim, geall gach fhir dó do dhlighfinn; neach nach ceis ar a gcaith dí, cá maith as leis nach leinne? Ní A tigh nimhe as naomhdha clár cuireadh Phádraig phuirt Ghabhráin teachta chugam re ndol dí go dtugam chor don chruinne. Ní XXIII Aonghus Ó hEoghusa .cc. Millte Éire d'iomthnúdh Ghaoidheal, ní gaol síodha an seol do-niad, a bhfíoch gá gcursun a caomhthach dursun nach fríoth d'aonghuth iad. Méad a n-iomthnúidh fa iath mBanbha bheanas díobh Fhódla an fheoir chuirr; an tráth badh leo léim fo Ghallaibh gleo ar gach bhféin i gclannaibh Cuinn. A milltear dh'Fhódla Is é mhilleas gan mhian síodha ar sean ná ar óg; do mhill ar n-oiléinne Éire soiléime linn féine an fód. Ní as fhiadhnaighe d'iomthnúdh Ghaoidheal gabháil mheic Bhriain an bhairr thláith; idh ar cheann Tuama do theannadh ní huadha as fhearr ceangal cáich. Maith chuimhnéaghas cúis a mhóide mac meic Dhonnchaidh deargas ghó; mairg as a dhál as go hacas i nglas lámh nó daghcas dó. Gabháil Tomás tug an chéadóir chrích n-Éireann ar ionchaibh Gall; do bhí ar bhfaire fa ghlas Ghaoidhil 's ni raibhe acht cas aoinfhir ann. Mág Shamhradhán do shíodh Ghaoidheal do ghabh Dia gá dhreich mar ghrís, táinig an fear a hidh eile; dhá thigh mo chean reimhe a-rís. Do fhuaslaig greim a ghlas lámha, ní leigfe an mBréifne ar bhreith Ghall; do bhean an nglaic as gérbh aimhdheoin, ait an bhas gan ainbhfeoil ann. Táinig dá thigh mac meic Dhonnchaidh, ná déanad Gaoidhil glór tláith; musgludh fhir Éirne as a idhibh do-bhir éirghe ar cridhibh cáich. Nír choimse imshníomh fhear mBréifne a bhas Tomás Is tú i láimh; ba ndearnadh ort nochorbh iongnadh socht ar reabhradh bhfionnbhan bhFáil. Créad fa dtiocfaidhea i dteach nGaoidhil, a ghnúis fhir na n-earladh gcas? do fhéad tú gan tocht dod ghabháil, nír dhú gan olc d'agháil as. Maidhm do ghéibhinn, a ghlac Thomás, Teallach n-Eachach rob é a tháth; títhe ó idh an ghlais id ghealbhois, don bhais ghil do cheanglais cách. Saoth liom mar leanaid don iomthnúdh oireacht Bréifne bhréagaid ciuil; gach géag geal re chéile i gcoimhmeas, Éire Is eadh bhoingeas d'íbh Briuin. Ceangul síodha ar sluaghaibh Banbha beag badh iarrtha d'airgneach Gall; cosnadh cách a orrainn d'Fhódla; ní tráth comainn d'fhóbra ann. Slóigheadh combágha i gceann Tomás tír do-bhéara ar bheagán cháith; ó Taidhg má tharla ar tí an fhorráin ní bhí tarbha i gcombáigh cháich. Beag do-fionntar fraoch a ghaisgidh re ghnúis ndeirg go ndéantar cion; go roich do mhac Bhriain go bunadh dar lat biaidh go humhal d'fhior. Mág Shamhradhán shirfeas comunn an cneas mín ní mairg re dtug; ní do theinne chreasa an chloidhimh seinge a shleasa roighil rug. Mná aontumha ag iomrádh Tomáis n-a dtigh uainghiusa Is air bhíd; ni cóir gach laoi luadh an Bhréifnigh a gruadh do mhnaoi téighthir tríd. D'inghreim Bhréifneach beag bha déanta man ndonn cassa mar chrann siuil; dál ar leith dá chineadh cagadh milleadh neich bagar ó mBriuin. Maith tig don dreim deabhtha d'aghbháil uathudh lucht dan lugha an díoth; mádh goire an deabhaidh ní déanta d'fhearaibh Moighe Sléachta an sioth. Fraochdha a n-éirghe d'oirchill bhiodhbhadh; beag a bhfios ma bhfreagraid ghliaidh; sgiath geal re gach n-ais mar éighthir sleagh ar bais gach Bhréifnigh biaidh. Leasg dan dleasda dul dá bhfóbra fir Bhréifne ó bhíd slios re slios; leagar ós cheannaibh druadh deathach ag luadh Teallaigh Eachach dh'fhios. Gan éidiudh leo acht léinte tana dá dtreas deabhtha deargaid niuill; gnaoi ar na léintibh lá na troda a-tá am shléibhtibh boga ó mBriuin. Cródha a n-inneall d'fhios an tachair teaghlach an laoich lingeas díog; cloidheamh foda ar cliu gach curadh, troda Is riu dho bhunadh bhíod. Groidhe sleamhna, sriana breaca, béarthair chucu ar gcluinsin sgéal; sgor seang ó ghraifnibh na ngiolla do bhearr d'fhaithchibh fionna a bhféar. Mairg nach adhrann dh'fhearaibh Bréifne beith i n-a ndíon dóibh as lia; dleaghar theacht i dteann re cáimthe neart an dream dá ndáilfe Dia. Ní gaol creiche ciomhsa a dtíre Teallach n-Eachach — anba an tóir; bheith ag an fhior im Ghleann nGaibhle fiodh ma gceann ní daingne dhóibh. Lán Éire d'uamhan bhar gcogaidh, a chaithmheic Bhriain i mbím lios, do radadh dí a dílse sluaghaidh, bhar dtírse Is í uamhain d'fhios. Éasgaidh dtroda Teallach n-Eachach; rob é mo ghlór re ghruadh mbreac: 'Géabha dá dtí sibh ar sluaigheadh dod thigh ní nar luaidheadh leat.' Súighfe chugud chóigeadh nGeanainn, a Ghleann Gaibhle an ghreadha luaith; ni cuma caol as fhearr uirre, do thaobh a heang tuille an tuaith. D'urchur áith athchuire an gcraoisigh, le colg tana thógbha an láimh; deargfa a chais nduinn sa deabhaidh im bais gcuirr re fearaibh Fáil. Aithnidh damhsa déanamh t'earrla, iomdha cuas ann, iomdha díog, iomdha cladh Is an chéibh ghlúinigh; do ghabh réir an Dúilimh dhíod. Ar cath mBréifne, a bhas a n-onchon, do fhéagh Dia gad dhealbh i gclí; is ann rob áil cách do choimhdhe dáibh an tráth dod-roighne an Rí. Mág Shamhradhán ma sheilbh ndúthaigh Dia chungnas re cúl na sgath; tugadh dó ar na doiribh sléibhe nach mó ar moighibh réidhe an rath. Síothcháin Chormaic n-a chrích dhúthaigh gá dheirc cuirr nar chomaidh éacht; gan chomhlaidh do char re dorus foghnaidh fa Mhagh solus Sléacht. Dá rabh gá thigh, dá dtí ar sluaigheadh, is é a aonur ainceas cách; mac Briain dá mbeath i n-a ríghe biaidh a leath tíre dá tháth. Do mheasg Éirinn — anba an mheisneach! — mac meic Mhóire an mheadhair ghairg formad re neach gráin an ghille, gidh báidh do bheath ime ós aird. 'Dá bhfagha Bhóinn bruithean ghréine,' glór fear dTeamhra a-tá n-a chluais, 'dá súighe an ghrian srotha Sionna thiar bidh fotha an ghiolla i nguais.' Tomás mhac Briain bruinne solus re síol Craoidhe caithfidh rinn; má tá i bhfíoch dlighidh a ndearna síoth cinidh Mheadhbha do mhill. Millte Maith do thógbháil Teallaigh Eachach inghean ríogh Éirne as fhionn barr; gabháil le cách do-ní Nualaidh gach tráth dá mbí uamhain ann. Inghean Éadaoine úr gcolla corcra n-aighthe ó ibheas digh; dath an chróigh ar caoin a trillse, aoibh a glóir ní millse an mhil. Millte XXIV Ádhamh Ó Fialán .cc. Do fhóir Dia dobrón ó mBriuin, a-tá ar gcudhnódh chliar n-ainiuil; ní fóill ro ghlac sé an slóighsin gor fhóir Mac Dé an dobróinsin. Rob ionann dobrón dóibh sin cliara Banbha agus Bréifnigh; gor sgaoil toil Dé dá ndeacraibh nírbh é soin a saoileachtain. Do shaoilsead cliara chláir Bhreagh fa fheall d'fhóbra ar fhear Maisdean nach biadh im chlár fionn Fódla dámh ón fhioll gan fhurfhógra. Mar soin do saoileadh uile ag sluagh Bhréifne braonuighe, cath ná léirchreach nar lamhadh rath Bréifneach do bheagaghadh. An dá dhroingsin leath ar leath, dámha cáich 's an cath Bréifneach, rob é a luadh sgaoileadh gan sgur sduagh Thaoidhean muna thíosudh. Ní leig Íoso — oirrdheirc so — uadh a mhuintir a-mugho; fríoth cabhoir Dhé fa ndeacraibh, do fhalaigh sé a saoileachtain. Táinig mac Briain bhronnas cradh ó fhionghuil mhaicne a mháthar; ar taithleach gé thí an ghasraidh bidh aithreach í an fhionghalsain. Gér uthrach ón fhionghuil mhóir mac Briain Chliach nach creid leabhróir, teacht do ghéig Thaoidhean dá taigh nír léig sgaoileadh dar sgolaibh. An céadlá ro fheallsad air slógh máthar meic mheic Dhonnchaidh nós do sduaigh Inbhir an fheall do-chuaidh ar imlibh Éireann. Cidh nach sínfeadh sé ar gach leath nós meic Bhriain go mbarr ndruimneach, ní bhí cliar an tann nach tair acht ag triall go barr mBeannchoir. Tusu an mac Briainse an bhairr thruim, a Mhéig Shamhradhán shúlchuirr; nach lór d'fhógra an domhain dúinn t'óbra tre fholuidh n-iomthnúidh. Tnúth riot, a Thomás, tug soin feall ort dod bhráithribh bunoidh; tuig, a rí Cál agus Chuilt, do bhí i ndán duid a dhíoghuilt. Sloinnfidh mé dod mhalaigh dhuinn blagh sgeoil do sgríobhadh romhainn; sgéal léaghthar mar as dual dúnn do-ghéabhthar uam man iomthnúdh. Tig iomthnúdh mór re Mac Con ag Oilill Ólum uasal; gor roidhing cách ceann i gceann ba gnáth Oilill gá imdeall. Feallais maicne a mháthar féin ar Mac Con — ba cleas aigbhéil; an sduagh bharrlag nír bháidh sin — tre fharmad áigh Is einigh. Mac Con mar do cinneadh dó ba heagal leo a thocht tarrso; cúis na Muimhneach fa fheall air teann Luighdheach ar an luchtsain. Iomthnúdh fhear n-Éireann uile do bhí re barr Almhuine, flaith Áine gan uabhur mbreath, re huamhun láimhe Luighdheach. Éarais Oilill — anba an fheall — Mac Con cosnumhaidh Éireann, go ndearna soin siobhul neirt, fa bhloigh don Iobhur oirrdheirc. Tig aonta ag Oilill na n-each re hArt d'ionnarba Luighdheach; gor sgaoil sé an fíochphobul fill do dhíochrodar é a hÉirinn. Éire d'Oilill Is d'Art fhial fágbhais Mac Con mhac Maicniadh; nír ghluais géag Thaoidhean ó thigh acht aoinfhear déag go deimhin. Re n-áireamh ní anfa sinn tuirreachta Luighdheach luaidhim; nó go dtáinig fear Lí a le don fheadh do bhí ní bheimne. Gluaisis roimhe flaith Fódla a-noir d'aithle a urfhógra; do chleith Lacha Tí nír thearc deich gcatha fo thrí ag toigheacht. Aoinfhear déag — nír bhuidhean bheag — is deich ndeaghcatha fichead ní tháinig slógh Laghdhach luinn gan a lór cabhlach cugainn. go hOilill 's go hArt (Lugh) Mac Con críche Connacht do roinn Fhódla na ngart nglan fa fhógra d'Art nírbh iongnadh. Mac Con ba chuid d'Fhódla fhinn éarais Art agus Oilill; mó riamh a rath do Lughaidh triall sa chath do-chualubhair. Tarrla bás Eoghain Is Airt le Mac Con sa chath urrdhairc gor chosain gart Éibhir Fhinn bhar éirigh d'Art Is d'Oilill. An dream nachar dhíothaigh díbh Mac Con na gcomhrag n-ainmhín flaith gaoil don aicme nír an nó gor sgaoil maicne a mháthar. Mar sin do-ghéana, a ghruadh bog, dul fon lucht ro fheall orod; gach a bhfuil díbh fa fheall ort at-chím nach geall red ghuasocht. Ag sin sgéal beag dod bhais ghil, a Mhéig Shamhradhán shuilbhir, a ghéag bharrlag Bhanbha, Is beacht tre fharmad tarla a thoigheacht. Formad riot fo-deara dháibh feall ortsa, a fhéinnidh Gabhráin; a shlat Ché gan chor d'fhaghail Mac Con rob é th'ionamhail. Neimhiongnadh tnúth, a thuir Bhreagh, do bheith riot — ríoghdha t'fhoinneamh — ar díoth sluaigh, a chleath Chomuir, ar buaidh gcreach, ar chomhlonnuibh. Ar iomghuin mbeodha, a bhadhbh Dhor, ar cagadh ar bord mbiodhbhodh, ar loinneart gcruaidh i ngach cath, ar toirreacht sluaigh go seabhrach. Ar méad do mharcshluaigh mheanmnaigh, ar cródhacht, ar ceithearnaibh — do ghnaoi Is foda suas mar soin — ar cruas do throda i dtochroibh. Ar iomad do ghealgha ngéar, d'iomad do cholg 's do choiléar, a shlat nachar dhiommol dream, ar iomad glac Is ghaithleann. Ar uaisle do theaghlaigh thréin, d'iomad mac ríogh god roiréir, ar meanmnaighe Is ar méad sguir, 's ar greadhnaighe, a ghéag Gabhraidh. Ar ruagaibh leabhra i ló chreach, ar chosnumh na mbord mBréifneach, ar léim go dian i ndeabhaidh, ar réir gcliar gach cineadhaigh. Ní lughu ba déanta dháibh tnúdh red réidhe, a rí Gabhráin; is tú as réidhe ag riar na sgol ó Shliabh Bhéirre go Beannchor. Maith an chúis fhormaid oile riot, a mheic Bhriain Bhóroimhe; toillfid ar nduaisne, a dhreach bhog, neach fat uaisle ní ágbhod. Seanchas t'athar, oirrdheirc sin, do shloinn Mac Fhir bhinn Bhisigh; a bharr Cé ro mhór mise, nach lór é dá innise. Sloinnfidh mise diaidh i ndiaidh t'uaisle ó Mhóir, a mheic shaoirBhriain, do thóguibh rinn dealbha dhuid, a chinn Teamhra ar a dteagmuid. Naoi ríogha fichead fuair rath umud, a Thomás Teamhrach, móide ar daghlaoidh do dhuas cruidh, suas ó Amhlaoibh go hEochuidh. Amhlaoibh Is Art, Domhnall Dean, Fearghal Is Domhnall déidgheal dá Thighearnán mad thaobh slim, a chraobh chineadhnár Chuilinn. Domhnall, Niall congalach cas, dá Fhearghal, suairc a seanchas, Art Breagh Is Ruarc druim ar dhruim, dá fhear dá ruacht gart gealChuinn. Tighearnán tréan an cathfhál, Seallachán caomh, Cearnachán, Dubh Dothra Is Dúnchadh na gcath, Baoithín Is Bláthmhach buadhach, cúl na bhfionnchladh mbarrghlan mbog is Criomhthan Almhan umod. Sgannlán umud, a fholt cas, Aodh Fionn, Fearghna agus Fearghas, dias fhuineadhach ba gharg gal, Muireadhach ard Is Eoghan. Duach Galach Is Brian Banbha umud, a fhir fhionnGhabhra, ceann slógh ros seachain mearól, is Eachaidh mór Muighmheadhón. Ag sin do gheinealach grinn don leithsin, a laoich, thuirmhim, is am tnúidh seanchas mar sin, a bharr gealchas múir Mhidhir. Gidh be do bheath re fhagháil, a Mhéig shúlghuirm Shamhradháin, iomdha cúis gan damhnadh dúinn dod ghnúis budh adhbhar iomthnúidh. Do thoillis tnúdh bhan mBanbha riot, a fhéinnidh Eachlabhra, ar bharr ndrolshlámach ndleachtach ngobhlánach bhfann bhfinnleabthach. Ar béal ndearg Is ar dhéad mbán, a mheic Bhriain bhréagas bandál, suairc táinig, a fhir Eanaigh, 's ar bráighid ngil ngéiseamhail. Ar glaic mbarrdhuinn, ar barr cas, ar taobh séimhidhe solas, a í Dhuach nach crandta creach, is ar chalpa luathléidmheach. Ag so, a Mhéig Shamhradháin Sháigh, — dolaigh uthrais ar éadáil — cúis laoidhe gairbhghleic do gha, a dhaighmheic Maoile Meadha. Do fhóir Meinic fhóire d'aighidh ghil, a inghean mhall Mhéig Uidhir, a Nualaidh go gcéibh gcladhaigh ar chéim n-uabhair th'ollamhain. Usaide amladh laoidhe duid, a inghean Éadaoine, do ghnúis mar ghréin ndeirg ndealbhdha do théigh n-a leirg loinneardha. Do fhóir Is tú, a Athracht fhóireas dháimh, mo chrodh, m'ionnmhus Is m'éadáil, is tú an ógh a-tú do thagha, is tú m'ór Is m'asgadha. Do fhóir XXV Niall Ó hUiginn .cc. Nír bháidh teine Teallaigh Eachach as úr gleandál; ard a lasar dhonn nach diombuan, trom a teannál. Teallach n-Eachach iomdha a chroinn chiuil as chóir sheinntear; an tuath fo heallach ní hairgthear teallach teinteadh. Teine bhithbheo bhias ar fadódh fríoth n-a ghleannaibh; dá lasair dheirgthe mar dhonnfhuil teinte an teallaigh Teine bheo bheannachtan Phádraig gan phláigh dh'fhaghbháil, teine bheo na gcríoch do chongbháil ar fhíoch n-anbháil. Loise tionóil Teallaigh Eachach — d'eagla a frasghan ní seachbhaidh d'fhóir caomhna a cleasradh; laomhdha an lasradh. Crithre theinteadh dTeallaigh Eachach mar ór n-asnach fa chois ríogh Éireann go hUisneach léibheann lasrach. Gealbhainn a theinteadh gá dtogbháil ór dtoigh thromshluagh; iomdha ós Teallach Eachach airmghéar deathach donnruadh. Nír fhaomh oireacht re thaobh ag toigheacht go reannaibh sluagh Eine an áigh; teine nar bháidh teine an teallaigh. Fadódh ar gríosaigh Is gnáth re gasraidh n-Uladh; meinic do théigh teas a theineadh cneas gach curadh. Teine bheo bhithbheo na Bréifne is brodla sgríobhaim go flaith Mhuighe gormLuirg gránduinn donnbhuird díoghuinn. Losgudh caigcríoch crithre n-a gcaire cosg deighfhear, lasar n-a laomh dhonn gan dubhadh, caor throm theineadh. Teine bhithbheo nach báidh uisge agus í ag deargadh, teine bheo ar a bhfuil úidh ughdhar, tuir Dhúin Dealgan. Laoch Muighe Sléacht na súl mongach mín re ceallaibh; ní bhí d'fhior eile n-a hurraidh teine an teallaigh. Teine bheo ar eineach 's ar eangnumh is ar uaisle — teagh ríogh ní reich — fear do dhíol fo dheich ar nduaisne. Tomás Mág Shamhradhán Shionna nar shir doimhiadh mar do bhí Brian agus gach rí riamh gá roiriar. Ar mbreith ar buaibh ma gach gcreich nochon fhuair urchur; laoch nach garbh nglóir, ar mharbh don toir ro bo turchur. Taoiseach bheanas orraim d'airdrígh is é ar sódhfhás; gach rí ar a dtug maidhm fa mhíonós ó thairm Thómás. Ag cách cantair: ní gnáth antair re hó n-Eachaidh; dá threas tachair do dhathaigh gach cneas dá chleathaibh. Maith ma dhuais n-iarchomhairc d'éigsibh — ard an ghnaoisin; maith ma dtug ó Duach do dhuasaibh tuath an taoisigh Teallach nDúnchadha do dhíochuir as a ndúthaigh; cródha an dream do-cháidh go Cruachain ceann Fáil fúthaibh. Iomad lúireach ngeal Is ghormat re barr mBóchna, rob iomdha ar an áth lann líomtha ar sgáth crann gcróchdha. Iomad bratach meic Bhriain Bhreaghaigh nach bras mbaothghlóir; iomdha go cladh reilge ríoghthóir meirge maothshróill. Fear ríoghtha Is aithríoghtha airdríogh is é ar slóghfhás; ní bhí buachail do na Trí Tuathaibh acht Tómás. Mág Shamhradhán na reann as éachtairgneach Taoidhean; dá arm go n-ór ar mharbh ro bo mór re mhaoidheamh. Mac meic Dhonnchaidh deargas cathbharr cúich nach molfa? i ndlús deabhtha a sheachna ar dtús ro bo toghtha! Nír theich tachor man gcreich ag crathudh gach caschroinn; ar broinn bhearna do roinn gach gealgha dá ghlasloinn. Mac Briain Mhéig Shamhradhán Sheaghsa sheachnas fhionghuil, an té threabhas ní hé bheanas ag a bhiodhbhaidh. A haithle an áir ainm gach móna ó mharcach Umhaill; móin an mhadhma don tóir ru ba gharrdha gubhaing. Fál suaithnidh sleagh fuaighfidh an clár geal re ghoirmshliabh; dá chosnumh ní thriallfadh tromshluagh iarthar Oirghiall. Ó Inis Taidhg go Tráigh gClaoininnse ag craoibh Oidhbhe; leis Loch Mac n-Éan re Gleann nGaibhle agus Beann Bhoinre. Gach fear dar airg d'Fhearaibh Manach móide as urra: do chuir ó Cuinn ar íbh Colla an chuing mun gCumhnga. Cách re flaith Fáil; fíorfaidhear fáisdine ar ndruaidhne; biaidh gach fear as fhearr go nÉirne re ceann Cuailghne. Críoch na Bréifne biaidh aige 's ag cloinn a chloinne; sgoth Chláir Chime ag Loch Dhinne Is cáir an choinne. Smacht anbháil ar airdríoghaibh Banbha ag baidhbh Luaraidh gor chu Brian ós na Brianaibh do bhuanaigh. D'Eochaidh Fheidhleach, d'Eochaidh Mhuighmheadhón ro moladh ríoghraidh Inse Fáil na bhfileadh dáibh fa dholadh. An treas Eochaidh a-tá im Thomás na dtaobh seangbhog, Eochaidh do fhuair clú i ngach comhrag, ní dú a dhearmod. Clann Ruairc mheic Thighearnáin Teamhrach im thuir Máighe, Mac Diarmuda Bearbha Is Bhúille — is damhna áille; na trí Eochaidh Breagh Is Bhóinne fa fhear n-Áine. Re reacht roimhear, re neart a chloidheamh 's a chraoiseach bidh lom gach tír i bhfoil fásach thoir dá taoiseach. Deirge ná an fhuil aigheadh marcaigh Mhuighe Feimhin; gnúis ghairthe a ghnúis; a fhaithche gan túis gan teinidh. Mac Maoile Meadha agus mac Briain ós gach fhlaithfhréimh rug buaidh ó mBriuin, na sluaigh tug go ciuin dá chaithréim. Mág Samhradhán sidhe bhuadhaigh gach buaidh leanas; tonn ghleo géirthe a ceo trom do Bhréifne bheanas. Ar cosnumh chreach cinnidh ar taoiseach gach tuaithe; cruaidh airm ro fhill fa na buaibh ar ngairm Chinn Chruaiche. Re freasdal bhfear re teasgadh a sleagh ag sróllfhás téighthear do loinn chruaidh an chaoildias i dtuaigh Thómás. Tomás mhac Briain baramhail do dhreagun Bhéirre, Dolbh ar cionn chealg, Fionn agus Bodhbh Dearg ar déine. Ní Inghean Éadaoine earrla bhláith bhíos 'n-a dhualaibh, a dreach mar rós ós gach ríoghain nós do Nualaidh. Inghean Méig Uidhir, aigheadh dearg, dhíolas laoidhe, buaidh rug as a hóige ar fhéile, móide ar maoine. Ní Diall re hathair ag inghin Domhnaill Dúin Mháighe, a mholudh Is deaghdhual dúinne gealghruadh Gráinne. Ní Caillin Fiodhnacha dar bhfurtocht ar gach bhfaghail; do fhóir sé ar gach ndoigh n-a dheaghaidh mhé ar goimh ngalair. Brian mhac Ruaidhrí Rátha Guaire gríosaidh fháidhe; airgfidh ar dteachtadh gach tíre bhreacMhagh mBáine. Ní Toirdhealbhach mhac Aodha Uisnigh áithcheodh sbleighe, re gleo ngarg do ghabh Mhagh Midhe 's Mhagh n-ard n-Eine. Ní XXVI Niall Ó hUiginn fós Díoth cruidh coire Tomás; taoiseach Teallaigh Eachach an fial coipcheann cruthach mar Bhrian coitcheann creachach. Trí choire ag cleith Chruachan, gon chraoibh bhéildeirg bhoinnghil, coire thoighe a theaghlaigh is coire gá choinnmhibh. Coire bhíos gá bantrocht, bean churadh chuain Bhanna, sa doire i dtráigh tunna coire gá mnáibh malla. A chuid laoi Is lán coire cuingidh gruaidhgheal Gabhráin; ní dhruid chaidhche ó chongháir, a chuid aidhche Is anbháil. Ár muc ár bó mBréifneach do-bheir go mbí an Carghas; ní háil leis lón lachtchruidh, mór do mhartaibh mharbhas. Do bhiathadh fhear n-Alban is eachtrann n-iath n-Uladh biadh gon chraoibh shuairc shuilbhir n-a bruighnibh do bhunadh. Coinnmhe Line Is Laighean agus Midhe Is Mhumhan tug díoth ar gach ndoire; ní sgíoth coire an churadh. Ar gcur áis na n-áirgheadh d'fhéinidh Bhóinne buige, díoth tug ar na tréadaibh rug n-a gcéadaibh chuige. Tomás mhac Briain Bhreaghaigh, badhbh Daoile na ndonnbhrat, ag freasdal chliar gConnacht mar ChonnArt mar Chormac. Mág Shamhradháin shireas gach tír mar Bhrian Bearbha; díoth cruidhchreach a coire, tuirchleath Mhoighe Meadhbha. Lán an chnuic do choinnmhibh dá chathraigh láin luchtmhair; lán toighe do theachtaibh le choire sa chuchtair. Leasg linn ar lámh fholamh go foghlaidh clann gCraoidhe; d'fhior thadhaill gach thíre ní lamhaim gan laoidhe. Go loch n-aoibhinn n-Uachtair ag airgneach Cairn Churrnán coinne ag na Trí Tuathaibh i gCruachain ó gCubhrán. Lán gach tír do thoirthibh ag tuir éachtaigh Adhar; lán do bhuaibh na mbrughadh gach clár dá bhfuair falamh. Mór ghléasdair do ghormghaibh; ag déagsain an donnshróill, do chan fóir gá bhfeitheamh: 'Cóir teicheadh an tromshlóigh.' Ní lamhthar a leanmhain; cá léirchreach nach léamhadh? síoth nó osudh d'aomhadh díoth dosun a dhéanamh. Conmhaicne í Bhriuin Bhréifne ag baidhbh Chliach gá coimhriar; clann Róigh éachtach armruadh créachtach ó fhóir Oirghiall. Teallach n-Eachach éachtach aigbhéil d'fhearaibh gaisgidh; re bhféachain nír fuirgheadh, nír fuilngeadh a bhfaisgin. Tréan ar fearaibh Fódla flaith Fáil, feidhm ós raineart, do ionghair gach oireacht gan fhionghail gan aineacht. Re creachaibh a chréachtshlóigh cá tréantóir nar tubhadh nós dá ndearna ar deireadh deighfhear Eamhna Uladh? Sluagh Breagh ón ghleo gháibhtheach ceo ar sróll ngeal a ngéirchleath, a gcosdudh ar criathrach ag brosdudh na mBréifneach. Seacht gcéad sleagh ar sluaigheadh seabhac cosgrach Codhail; seacht gcéad glac dó i ndeabhaidh slat Ghréag bró do bhoghaibh. Laoch seacht gcéad do chloidhmhibh mar Chearmaid mór Mirbhéal, seacht gcéad each fan uathfhras is cleath ruadhchas rinnghéar. Rosg mall Is dreach dheirgmhín, daghclann each ar airdléim, taoiseach as fhiu airdrígh dan liu craoiseach cailgréidh. Rí na dtaoiseach Tomás, tuir Mhis mheallas ríoghain, Mág Shamhradhán Shoghuin n-a roghuin ós ríoghaibh. Mac meic Dhonnchaidh Dhurlais, dreagun súlghorm sochraidh ní hál drud re dheabhthaibh, ár thug Is na tochraibh. Re muintir Maoil Mhórdha mór fearg flatha Doire; mó a fhíoch do Mhuigh Mhidhe gidh díoth cruidh a choire. Díoth Inghean mhall Mhéig Uidhir ucht geal, gruadh mar chorcair, drud re haoibh sgol sgagthair, tug chrodh ar laoidh lochtaigh. Inghean ríogh Is ríoghna a réim cúich nach cualaidh; dál gan chleith ag cliaraibh gan ghrádh neich ag Nualaidh Ós bhainríoghnaibh Banbha bhíos bean churadh Cairbre; is í a lámh as luighthe, dámh ní chuirfe ar cairde. Díoth Móide a-nois nós Gráinne gnaoi uirre as a hóige; an mhéid dá crudh chaitheas a maitheas Is móide. Díoth Caillin ceann na n-ardnaomh, éarlumh rob fhearr aisde, lucht crábhaidh chruaidh charas, sluaigh gabhas n-a ghaisde. Díoth Toirrdhealbhach triath Fódla, fear caithmhe gach cisde, mar Dhá Thí, mar Thuathal, rí Cruachan as clisde. Díoth. XXVII Giolla Na Naomh Ó hUiginn .cc. Tánag d'Fhánaid an einigh Magh Aoi mo lorg láindeimhin; glór mín dlighim re gach ndreim sirim gach tír fo thuairim. Céillidh gach aon bhíos i mbroid deach fear ag Fánoid; mór broid gach dheighfhir re dán, goid an einigh don abhrán. Is é an t-abhrán ro fhalaigh a n-éadáil a n-ealadhain; do sgar an daghdhán re a dhath abhrán ban agus bhachlach. Le ríoghaibh caigillte an chruidh nach tabhair treas ar mianaibh binne an chliar abhrán n-olcach 's an camdhán fiar fíorlochtach. 'Siad a nduasa a ndúthaigh dáibh biadh ó n-a mbairdne d'aghbháil; mór an ceannach ar a gcuid, ór ná heallach ní iarraid. Sgárrlóid ór Is eich Is ba duasa deaghaosa dána; a n-éadáil mhór — ní muirn bheag — cuirn agus ór Is airgead. Cliar ag cách rinne ghá rádh cliar re an abhrán gach file binn dá bhádhadh, tinn lem chridhe Is comhthlámadh. Do-rinneadh creach nach cóir dhi — ní théid rinn anadh uirre — dá dtrian bhó Is each Is arradh; ní mó creach dá gcualabhar. Dá dtrian ionnmhais Inse Fáil fheacht eile rob í ar n-éadáil; ba fairbríogh, ba boing re baois, boill na n-airdríogh ro iarrmaois. Maol Seachlainn Gabhrán do ghuin, aonshúil Eochadha d'iarraidh, gor shir sinn saoghul Mo-Bhí nír daoradh inn fa éinní. Sa Bhréifne ní beag a rath ag cloinn Bhriain mhóir mheic Eachach, re lá gan deibheach re dáimh a-tá an t-eineach ar admháil. Oireacht meanmnach Maighe Sléacht, Teallach n-Eachach na n-airdéacht, síothmhagh ar a sill gach neach do díochradh inn an t-eineach. Do creachadh i n-Inis Fháil re fios an einigh d'aghbháil; an fhéile mar do fhuair cor do-chuaidh Éire as a hionadh. Teallach n-Eachach na n-arm nglas gan an eineach ná an ionnmhas, deighfhir gan eallach gan ór, teallach an einigh dh'adógh. Tomás mhac Briain bhriseas cath is é triath Teallaigh Eachach; fear grádha inn n-a aireacht, dána linn a lorgaireacht. Ní fhuil más fhíor don fhior sgeoil — nocho triall i dtír n-aineoil — ó bhord Mhuaidhe Is Mhuighe Aoi uainne acht madh uidhe aonlaoi. Dodhola ar fud na Fódla ar gcíos cáir dá chomhfhógra; sgéal truagh mar tharla an t-eineach, ag sluagh Bhanbha Is beigeineach. 'N-a chion féin fuair a ghabháil ag Mág shoichleach Shamhradháin; ón té gar chóir a chagar nocho dóigh é d'fhuaslagudh. Easbhaidh bhó Is ionnmhuis Is each ar a thír tug an t-eineach — téigheadh fa chrodh mar ro chleacht — 's nír ghon éinfhear don oireacht. Is ríoghdha rugadh an bhreath ag mac Bhriain Bheinne Coilceach, ár ar chrodh gé do chuir sin, is gan dol fa fhuil an einigh. Fíor mo ghuth re géig bhFinne — maith fuigheall na fírinne — 'Do-ghéabh loghadh ar brú bháis acht go molar thú, a Thomáis.' Teallach n-Eachach na n-each ngeal teine bheo nachar báidheadh; bristear ar chách gach cath leo, a rath go bráth bidh bithbheo. Mac meic Dhonnchaidh Dúin Uisnigh fhadós teine an teallaighsin; a bhronnadh mar ghual ngairthe connadh buan a beathaighthe. Athair Tomáis tug gach maidhm, Brian Breaghach rob é a fhorainm; ba Brian Breaghach im cheann gcreach an seadhach fial seang suirgheach. Ríoghraidh Teamhrach tuaithe Breagh is iad sgath gléire Gaoidheal; ar fhud Bhanbha cian ro clas a dtarrla i mBrian dá mbreaghas. Breaghdhacht tar gach neach fo nimh is don ríoghraidhsin ráidhtir; a rádh re neach im ní olc ní hí ar mbreath ar an mbreaghocht. Is í an bhreaghdhacht gi bé i mbeath gaisgeadh Is uaill Is eineach; ag sin triar nar thrí lochta do bhí i mBrian na breaghdhochta. Ceirde a athar ó do fhás meabhrach a-táid ag Tomás; an triur ro bhaoi i mBrian ón bhrugh dlaoi ar an triar nocha thugsun. Gaisgeadh Is eineach Is uaill san fhearchoin éachtaigh armruaidh; n-a dhiaidh leanas — 's ní dá locht — breaghas Briain Is a bheodhocht. An fód fíreonach i bhfuil is dá cheinéal cleath Lughmhaigh; suithneart san úir as ar fhás do chruithneacht a túir Tomás. Ríoghan chongháireach caithmheach a thír duasbhog deaghaithneach; a fiodh ná a talamh ní thug a dtaradh acht d'fhior fhialbhug. A thuath ní théid ar a muin marcach ainfhial nach easguir; tír na ngeileach's na ngreagh seang fear gan eineach ní fhuilngeann. Dá thír Is fearta féile freasdal churadh Coirrshléibhe, iodhna a thuath nar chnaoi bha chradh is gnaoi í Dhuach fan domhan. Liaide uisge a ól go beacht dála an uarán gá oireacht; bronnadh cruidh gan chruas do chách is suas do chuir a chonách. Eineach orra gá fhuráil is binn le síol Samhradháin; neach do mhéadaigh miadh na ndámh gá riar ag géagaibh Gabhrán. Ní uil Is ní bhia Is dá mbeath fear don aicme gan eineach — comhartha a síl Is sé riamh — ní díbh é dámadh ainfhial. Gach cuaine thaobhthrom thorrach gealál déadbhán dearclonnach; an tír i n-ionbhaidh a hoir bídh re hiongnaibh gá hiarraidh. Mórsháith tánaisde a thíre beag nar bháidh clú a choimhdhíne; docair do dhamhna faoi fás is an ghnaoi tarrla ar Tomás. Mairg do-ní fraochdhacht ná fearg ris an ngruadh gcorcra gcaoillearg; mo ghéanar neach do-ní tlás dá mbeath ar a thí Tomás. Mac Briain Mhéig Shamhradhán shaoir a lucht deabhtha ro dhiansgaoil, gach greas dá ghreasaibh re gha gá mheas re treasaibh Tána. Tánag Nualaith Bhreagh, buime na gcliar, bainmheirleach einigh Oirghiall, ar muin mhná Eine n-a heoch a-tá a heire don eineoch. An t-eineach n-a fhior ghrádha gun gheanmnaidh réidh rosgmhálla; a crodh mar ro chleacht ro chaith nó gor ghabh neart ag Nualaith. Inghean Mhéig Uidhir ucht bán, glac mhéirgheal amlas uchtán, gach eang greanta ó ghéis Chabha mar shneachta ar éis fhearthana. Tánag Tánag d'athchur Fhódla air, Aodh Ó Domhnaill Dúin Bhalair, gealltair do rígh Fáil i bhfad cáin as gach thír a dtánag. Tanag XXVIII Fada a-taoi im aighidh, a Aodh, (gé) a-taoi, a dhaighfhir, gan mo dhíol; ní deabhaidh acht réidhe a-raon re chéile, a Aodh, dleaghair dhíonn. Dia le mac th'athar, a Aodh, gumadh lat an t-achadh uadh oraibh, a Aodh, a chraobh Thoraidh as ghlan gruadh. Gumadh leat a XXIX Maoilin Óg cc. A sháith d'oighre i n-ionadh Bhriain coimhdhe san ionadh a n-uair; do-ní a leas Is a leas féin ní dá gach cléir teas Is tuaidh. Aithris mhaith ar Brian do-bheir gach flaith gá riar nó go raibh; is le cliaraibh cáin an fhir gérbh áil libh a hiarraidh air. Mág Shamhradháin re bhfill fóir rinn gach armagháidh rob áil; cá tarbha breith ar na buaibh buain re cleith n-Annla ó nach áil. Tomás mhac Briain bhronnas sgor biaidh ar a chomas a chrodh; ní sgítheach bhfaghla barr Breagh, cá tarbha seadh ann i n-or? Craoiseach croinn leabhair n-a láimh do bhoing tre chneadhaibh i gcriaidh; druim an fháinne sa gcrann cruaidh do-chuaidh ó bharr Gháille i ngliaidh. Leomhan conchar ó Chreit Rabh gleic re chonfadh ro badh cion; ar ndol tre chairthe ó bharr Bhreagh do bhean lann dá aithle d'fhior. Gabh an rannso dhó dom dhán, gan chradh damhsa ní dó as dual; áirmhid gach maith do bhí ar Brian gach cliar, a fhlaith Lí, god luadh. A shlógh fhir na n-abhra ndubh, gé tharla ibh ag ól fhleadh, is romhaibh budh chóir a chur a ndul thoraibh go Bóinn mBreagh. A chath marcaigh Mhoighe Réin gan n-a chartaigh shloighe shluaigh; créacht nocha dtabhair an tóir ná róigh éacht n-a aghaidh uaibh. Binn an comhrádh do chan mé re hó gColmán do ghabh gnaoi: 'Ar glór do shuirghe, a fhlaith Lí, do bhí cuimhne mhaith ag mnaoi.' Cá hoireacht nar loisg go léir do choisg a toigheacht dod thóir? ag teacht do ghéig Theamhra i dtír bídh a meanma n-a méid mhóir. Creach a fhaghlaidh ag an fhior dar fhalmhaigh teach agus tor; dá dhíon dá éise do an mar do ghabh gríobh Chéise crodh. Doirbh a leanmhain ar mbreith bhuair ar mbeith a theaghlaigh re thaoibh; a n-aghaibh cleath Eine d'fhóir nach dóigh creach eile ar a aoidh. Lucht foladh nach dóigh do dhul ar a omhan do-chóidh car; mar thugsad aithne ar barr mBreagh fear n-a aithle ann nír an. Leathar leis gach breath ma mbia; cá neach ar nach ceis a clú? gidh mór an síoth dó cleith chró, ro bo mó a dhíoth bheith gan bhú. A throigh í Cholmáin a Cliaigh, do roghráin i dToigh an Trír; beag nach creach slighe bhur sluaigh, ní fhuair a leath tighe i dtír. Fatha a gcagair do-chluin sé, gach a n-abair a bhfuil faoi; budh iad do sgéala, a fhlaith Lí, gach ní maith a-déara an draoi. Glór slóigh re hó gCuinn a Cult: 'Dá dhruim Is dóigh doid clódh cniocht; aince an duine do fheall ort ar dtocht i gceann uidhe ar t'iocht.' Glór a bhiodhbhadh re hó mBriain ar n-a gclódh, gidh diombladh dáibh: 'Ní har an arm do bhí buaidh acht buain, a bhadhbh Lí, red láimh.' Mac meic Dhonnchaidh dreach mar shuibh, ní toghthair acht breath dá mbeir; gach fear fial tarla i n-a thigh do riar fhir Bhanbha do-bheir. Nocho lamhair dol n-a dháil, ní tabhrair crodh acht i gcéin, ní iompá cleath Eine ón fhóir, go róigh a chreach reimhe ní réidh. Arm trom do bhuille do bhlagh don chronn rob uille san fhiodh; is iad ro fhill ag baidhbh Bhreagh na hairm do bhean inn ó fhior. Mairg duine ná dearna rioth re n-ó Meadhbha Muighe Rath; ní thug dá úidh san uair each, nír smuain leath a chúil re cath. Mág Shamhradhán ro shaor sgoil raon tre bhadhbhraghádh do-bhir; bídh neimh ar fadhbhaibh ó bhfuil fan ghuin sin d 'armaibh an fhir. Mac Maoile Meadha Is maith linn dan deala caoine a raith rinn; gach conair do chreach ó Cuinn ní bhuing cleath Chodhail re cill. Ní ghrádhaigh ó Cuinn an cradh gan bhuing a chrábhaidh re cion; nocho tabhair i séad seadh géag Bhreagh acht dá fhaghail d'fhior. Tomás mhac Briain, barr na lúb, ní mall acht ón ghliaidh an ghéag; flaith Taoidhean gé do fhóir iad slóigh Liag ní maoidhear a mhéad. Craobh dhruimneach ós a dhreich mhín, a bhruinnleath gá cleith do chlúimh; taise nó gur chlaon an gcéibh ní léir re taobh caise an chúil. Lón gach cléire i ngroigheach geal; oineach í Chréidhe Is mór mion; gon tí gar adhair géag Gamh séad dá rabh aghaidh gon fhior. Airgfidh gach neach ná fuil faoi n-a theach acht muna thoir sé; ag feitheamh gach neich fa ní a mbí ag teicheadh re cleith gCé. Mairg as bhiodhbha dá bharr thiugh nochan iomdha a chlann ón chion; ní mairg dan cara ceann Breagh, teann do lean a fhala d'fhior. Gach ionbhaidh ro ghabh a ghreim an cradh dá bhiodhbhaidh gur bhuing; ó nach é bhus urra inn ar mhill sé Is cuma d'ú Chuinn. Ní meinic bhíos aghadh air an talamh fa chíos ro chuir; moltar aisdear each an fhir ba sir cleath Mhaisdean dá muin. Tomás mhac Briain barr mar chnú biaidh a chlann ós mhac gach mná; léim a fhoghla ó rígh ní ria, go gcongbha Dia a thír mar tá. A sháith do mhnaoi ag oighre an fhir, a gnaoi nocho coimhdhe chruidh; an chraobh ní ghéabha fa ghroigh, éara as-toigh ar aon ní fhuil. Nualaith riamh ní docht re duain gach cliar ag tocht tar an treoir; ní reich a diomdha ar a dáimh gidh iomdha go gcleith gceoil. Inghean Méig Uidhir ucht nua n-a bruidhin a lucht re lá; gidh iomdha flaith im chraoibh gCró is mó do shaoil maith na mná. A sháith An rannso dhó ar a dhuain féin feirrde a-chách Tomás mar tá; iomdha giall n-a thigh ón treas riar an fhir a leas re lá. A sháith. XXX Tadhg Ó hUiginn.cc. Fadógh ar gríosaigh gnaoi Néill; fuair nós nach tuillfe toibhéim; is í as séad craoi dá chineadh; dá ghnaoi créad nar cuimhnigheadh? Feidhm dúthchasa dh'aicme an fhir gan sgur d'fhadógh an einigh; tug n-a neimheasbhaidh nós mór, fós an t-eineachsain d'fhadógh. Teine bheo nach báidh tuile gnaoi athar fhir Challmhuighe; an ghnaoi leathansa d'fhleisg Náis leathursa do theisd Tomáis. Fada as léir a loise mhór nír sguireadh fós gá fadógh; biaidh mar do bhaoi re treimhse, gnaoi Bhriain nocho bháidheinnse. Urusa a congbháil gan cheo an ghnaoi as teine bheo bhithbheo; sí gan cheo bhíos do bhunadh is gríos beo dá beathughadh. Eineach Tomáis Is teisd Bhriain, gnaoi Néill dáibh i n-a deirbhshiair; flaith Cé ní cheileabhsa a nós, an t-eineachsa Is é fhadós. Connudh nach leigeann í as a bha 's a eich 's a ionnmhas; a chrodh uadh ag gach ollamh ar son nduan an deaghconnadh. Nír héaradh roimhe im ní neach le mac Briain Bheinne Coilctheach; ní mó do éar Niall a-nos, gach éan ag diall re dhúthchos. Rug toirbheart n-a theinidh aoil ar ghnaoi a chinidh flaith fionnGhaoil; nír sguir sé ag síorchur n-a ceann lé gur díochradh an doicheall. Mág Shamhradhán nar éar fhear geall einigh fhuair ó chineadh, clú cuanna mar chlú a shinnsear 's ní chuala tú a thuirimhsean. Ní obann Niall ní do dháimh; urusa le gual gabháil ó bhíos teine ann re headh; ní mar chrann eile eisean. Ní mar chách ag díol duaine bhíos riamh gach fear fíoruaire; do-ní sé ceartas re cléir an té chleachtas a coimhréir. Binn le neach gach ní chleachtas; fairseang théid a thoirbheartas; mian le lachnaibh snámh le sreabh, riar dámh charthair re chineadh. Do charsad cliara Banbha an fáilteach óg osgardha; tre bhile cruithgheal Caisil cuirthear file i bhfiadhnaisibh. Ní comhdhúthaigh dá gach cléir an sduagh bhéalchorcra bhoinnréidh; ó bhíos áth ar tuile tonn do chách uile ní hiononn. Ni hionann dúthchas dúinne 's do Dhamh Ré fleasg fionnBhúille, seach dhán gach dáimhe oile lán dar ndáinne a dhuanoire. A ghnaoi síolfad ó só a-mach úidh Taidhg oile ar Bhrian mBreaghach; biaidh bham chion Niall a-nosa, Brian ba chion d'fhior m'anmosa. Liom maoidhimh a nóis a-nois mise Is Tadhg do thuir Dhurlois; ar Niall do-chuaidh mo chrannsa, Niall bhus Bhrian uaibh agamsa. Orlach ar Bhrian téid a theisd, flaith Éirne an abhra bhairrleisg; do bhí Brian ba bhladh roimhe go rabh Niall ní as nósmhoire. Mac Tomáis an taoibh leabhair rug geall ó ghnaoi a chineadhaigh; ní fhuighe magh mar Mhagh mBreagh, duine ní gar dá ghnaoisean. Do shín tarrsa tuir Cheara mar bhile ós bharr chraoibhfheadha; cuirid a n-arm faoi gach flaith, a ghnaoi ní carn gan chéadbhraith. Geall ar uaisle Is ar eineach fuair uaidh cár fréamh na ngeilfhiodhbhadh ó ngin neimhiongnadh a thréan tairsibh. Teallach n-Eachach go hEochaidh fan bhfleisg sin ngeil ngnúisleathain, tuath riu soin nocho sín, a bhfiu ní fhoil fa airdrígh. Díreach leanfad a lorg soin ó Eachaidh mórmhac Maonoigh go ndeach go Fearghna fleadhach, an chleath mheardha mhuirearach. Géag cubhra dar mac Maonach Baoithín na n-arm n-órchraobhach; prap dá téachtfholaibh gach tír le mac mbéaltanaidh mBaoithín. Mac Bréanainn ba binn meadhar Baoithín na mbas ngéigleabhar, clann Bhréanainn a dteisd tárraidh gon fhleisg shéaghoinn shoghrádhaigh. Mac d'Fhearghna na n-each sotal Bréanainn ba bhog dtiodhlocadh; an Fearghnasain ní théid troigh don ghéig neamhfhrasaigh neartmhoir. Méin Fhearghna agus Aodha Finn fa mhac Tomáis ro thimchill; clann mhórRuairc an fine fial fa bhile nglórshuairc nGailian. Eochaidh Doimhléan fa dheirc nglais, Colla Uais fa fhear nDurlais, fríoth dá ghnúis chorcra choimhréidh cúis mholta as a mháthoirmhéin. Do iadhadar uair nó a dó ba dhreich mbuig mar bhlath ndonnchnó clann ghealCholla taoibh re taoibh ba chraoibh n-Eachdhroma ó Éadaoin. D'iomad ríogh ba rosg n-uaine dh'uaislibh catha Craobhruaidhe do chomhnaoidhigh caoin a ball do chraoibh fhorbhfhaoilidh Arann. Aigheadh as áluinn oirniamh aige d'uaislibh saorOirghiall; casmhail aoibh aighthe an deighfhir re caoir ngairthe a guailteinidh. Déad gléigheal ar gné na sgath fuair ó Cholla chláir Theamhrach; ruisg corra fan chéibh chaissin méin an Cholla chéadnaisin. Dá abhra dhonna ó Aodh Fhionn, dá dheirc gorma ag géig Raoilionn, dá ghlaic leabhra ag léim chagaidh do mhéin Fhearghna abhradhduibh. Glún corr nar cuireadh ar ais aige ós chionn chalptha sholais, míontraigh óg ag ú Earca le líontair bróg bhláithghreanta. Cáraid sliasad réidh roigheal, bruinne mar bhláth caoldroighean, ucht dealbhchaomh dar dírgheadh rann seangthaobh míngheal mar mheamram. O fhuair geall a ghnúis amlach ar ghurm a dhearc ndonnabhrach, ar chleith gCláire nír cinneadh ar áille deich ndoinningean. Béal corcra nach creid banfháidh, rosg mall ag Mág Shamhradháin; ní hinghill dream re dheilbh sin; fearr a fheidhm iná a fhaigsin. Féachfaidhear fulang a lann lá an tachair re tuir gCualann; d'aithle Néill fhuair a haithdeilbh ó bhéim chruaidh a chlogaidfheilm. Rug a seadh a slait chorcra tarraing eolach arrochta ag dáil chrann d'iobhraibh an fhir acht barr fiodhraidh ní faicthir. Cuiridh bas óigfhir Eine sníomh i gcrann a chraoisighe; do chomhchasfadh mar an gcrann le orcharsan a hiarann. Snámhaidhe as fhearr n-a aimsir an sduagh dhéidgheal dearcmhaillsin; is uidhe ar tír do mhnaoi mhoill ar shnaoi ó thír don abhoinn. Mac Tomáis mheic Bhriain Bhreaghaigh, mheic Dhonnchaidh mhóir mhéirleabhair, ag a riar ní chéala a chrodh, cliar dh'éara nochon fhéadfadh. Fad Dath gríoscha ar a gnúis n-amlaigh inghean Cathail chreacharnaidh slios geal masa geal sneachta far fhear d'fhios a haigeanta. Geall gach ríoghna inghean chorcra í Chonchubhair; inghean Ailbhe ar aoi a féile gnaoi Shaidhbhe nír shoidhréime; a tiodhlaicthe gach laoi ar lón, do ghnaoi a fionnmhaicne Is fadógh. F. XXXI Maol Seachluinn Ó hEoghasa .cc. Ní beag easbhaidh Inse Fáil, ní headh nach easbhaidh anbháil; tug an Coimdhe do chách cor a fháth nír dhoilghe dhosun. Ar n-easbhaidh n-a heasbhaidh truim ní heasbhaidh í gan fhochoinn; do-bheir soin chách gan chuimhne an fáth fhoil gar n-easbhaidhne. Re luadh na n-easbhadh uile mó d'easbhaidh an t-aonduine; trom an béad rer samhladh sain a éag as adhbhal d'easbhaidh. Mág Shamhradháin an bheoil bhinn ní beag an easbhaidh d'Éirinn; mé go croidhe gum chneasghuin is é oile ar n-aoineasbhaidh. Doirbh aoinfhear mar é dh'agháil d'éis mhúinte Méig Shamhradháin; gan a bheith, a Dhé, gar ndíon nocho cleith é dhar n-imshníomh. Bás meic Bhriain rub úr n-ochta tug fúinn fuath an ábhochta; dul do sgaith Chorainn a curp do aith orainn ar n-ábhocht. Tomás mhac Briain bruinne geal rob é coimhéad críoch nGaoidheal; an tráth ro mhar flaith Feabhail maith do ghabh ó Ghaoidhealaibh. Do thoit eineach Inse Fáil ar ndula mheic Bhriain bhonnbháin; nuair do-chuaidh ceann Feimhin do-chuaidh gach dream dheigheinigh. Tomás Mág Shamhradhán shaoir ba mhinic inn n-a fhochraoibh; truagh mar ro-chuaidh fear Finne uainn re headh na haislinge. Nír lamh aoinfhear thiar ná thair theacht dh'argain mheic Bhriain Bhreaghaigh; do bhí ar bhreith dó go ndeachaidh breith a mbó ó Bhréifneachaibh. Goill Is Gaoidhil ag guidhe ar anmain fhir Aolmhuighe; maith fian Bhanbha re gach mbocht re mian a anma d'fhurtocht. Maith do thuar thaighe nimhe a almsa Is a aithrighe; a dtug flaith Monaidh a-maigh maith ro fhoghain dá anmain. Gach neach rerbh áil a fhagháil fuair maitheas Méig Shamhradháin; ba mian le sgaith bhféil bhFeabhail a mhaith féin ag fileadhaibh. A-déar ris — gá huair as fhearr? dh'éigsibh Alban Is Éireann a-tá líon catha dhá chur, a ghríobh Mhacha, gud mholudh. Táinig rinn ar dtreise id thaigh, a mheic Bhriain an bhairrleabhair; ar dtreise, a fhir Fhinne, ort do-bhir inne gan fhurtocht. Do chrích Bhréifne leath ar leath do chaithfeadh uile a eineach; ní chaitheadh sé acht réidhe rinn is re a ré fhéile i n-Éirinn. Ní fríoth orraim d'fhior uainne i nGlinn Ghaibhle ghéaguaine re ndul do ghríbh Chunga ó chách, do rígh nírbh urra a óglách. A mhac féin táinig n-a theach mar ro orduigh Dia dúileach; do sduaigh Bhoirne nochor bhás an t-oighre do thuair Tomás. Tomás mhac Briain barr naoidhe 's sluagh Éireann gá éagcaoine tug a chumha do chách cor go bráth ar ndula dhoson. Iomdha tír a-tá go sé i leon uile dhá éise; do thraoth méad borrfaidh Bhanbha ar n-éag d'onchoin Eachlabhra. Gidh iomdha anbhuain eile do dhíoth churadh Caoinrighe, gidh doirbh gach ní ar ndula dhó, an chumha ní hí as oso. Do thoirrsigh daoine an domhain cumha ghéige gormChodhail; dubhach slógh Banbha dhá bhás, ba mór a dtarbha ó Thomás. Ar chan cách nír cheilte dhúinn re mac mBriain an bhairr chladhúir; 'Toirseach bean ar muigh Mhumhan, a thuir Bhreagh, ód bhaoghlughadh.' Fa-ríor ní bharr sinn go sé ar éis aoncharad fíre; a-tá sinn ar ndola dhuid, a chinn Chobha, gan charaid. Ach rob iomdha ag teacht dod thaigh dámha a hÉirinn 's a hAlbain; beith ar th'uaigh, a fhir Oiligh, do-bhir uainn gan t'ionnsoidhidh. Do chumhasa, a fhir Fhearta, tug oirne easbhaidh imdheachta; mór dhom neart do-chuaidh ar gcúl ód leacht bu thuaidh ag tiompúdh. Mairg a-tá mar tú dhá éis a dtug dhúinn inn gá fhaisnéis; fuarus gach ní ar dán a dhuan, gé dho bhí a ndál go diombuan. Diombuan bó, nír bhuaine each, ag mac Bhriain gá mbinn buidheach; fuair ba thoil ar chaith don chrudh, maith do chaith soin an saoghul. Seasg gach bó chríon i n-a choill d'éis Mhéig Shamhradhán shúlchoirr; uathadh gort ar a bhfuil fás do bhuin ar dtocht do Thomás. Tomás mhac Briain, barr corcra, leannán Is barr bantrochta, maith a chuing do chraoibh Dhuibhe, nír thuill aoir ná heasguine. Ní XXXII Mathghamhain Ó hUiginn .cc. Ar ghuth éinfhir anaid Bréifnigh — báidh lem chroidhe an cleas ra-niad — neart Is na hógaibh gor éirigh; do thógaibh ceart éinfhir iad. Ríoghraidh Bhréifne na mbrat gcorcra, curaidh uallcha nar ob gleo, foireann gach cláir fhéarmhaoith eagair re gráin éanlaoich leagair leo. Niall mhac Tomáis na dtreas n-ághmhar is é an t-aoinfhear ó bhfill céad; ní ghabhann fear d'Íbh Ruairc ríghe gan chuairt i dteagh gríbhe Gréag. Mág Shamhradhán Midhir, Mongán Cruachna chorcras rinn, géabhaidh gríobh Ghaola go gealBhóinn dá shíol Aodha fleadhmhóir Finn. Fa Chonnmhaicnibh le cath mBréifne béaraidh sidhe le sleigh ngéir; fuath Bréifnigh im Airear n-Eithne téighfidh claidheamh neimhthe Néill. Dá shleigh leathna leomhain Teamhrach tús na ngaithleann ghéabhas siad; tosach troda dháibh ó dheoraidh dá láimh bhoga leomhain Liag. Gá bhfios dúinne nach dó treabhthair Teallach n-Eachach an fhuinn ghloin, ní thabhair Niall dóibh a dílse, do fhóir Brian an tírse thoir. Tús imreasna ó fhearaibh Bréifne ag baidhbh Chruachna an chomhráith shuairc, flaith Beannchuir ag boing re tachraibh teanchair do chloinn rathmhair Ruairc. Teallach n-Eachach na n-arm líomhtha ag léim bhearna bíd re chois; gé robh ar sódh iad nó ar anshódh ní brón do-niad rashlógh Rois. Croidhe fiadh ag faisgin chuanart ag cath bhiodhbhadh bídh re Niall; bídh ag bile Dhor go diaghair cridhe chon fiadhaigh go fiadh. A pheall taoibh ar dteacht ón chliathaigh cotún uaine Is í in-uair chagaidh a chearchaill a thruaill sgabuil bhearntoill bhláith. Deargthair leis ar láthair chliathcha a chroinn fhaobhraidhe a fhál sgiach; do-niad ar bearna i luing lubhair buinn a fheadhna im churaidh gCliach. Ag so an drongsa, a dhreagon Uisnigh, uathadh tír nach téigh a nós, do chroidhe fial, a bharr Bréifne, crann im nar iadh féithle fós. A Mhéig Shamhradháin ó Shionainn nar sheol boidhre do bhreith cheall brughaidh do bhuadha Ulaidh, a fhir Chluana id cheann. Deirge agus gile id ghnúis tibhrigh, a thuir Bhréifne re mbím chois, an dá dhath ba dhual ar foirinn id ghruadh, a sgath roibhinn Rois. Rugais geall ó ghné na dtorchraobh, a chruth míndearg meic mheic Bhriain; geall, a sgath Banbha, ba breithte re dath t'abhra ó eite an fhiaigh. Fuarais dealbh nar dhorchaigh míorún, a mheic Thomáis na dtaobh seang, léir ar dhath do ghruaidhe gairthe nach smuaine, a sgath Aichle, fheall. Tuar ratha do ríoghraidh Bhréifne beith go mín dod mhalaigh shuairc; fóbra dhod léim, a fhlaith Íle, maith do bhéin ríghe d'Íbh Ruairc. Ceinéal mBréanainn na mbrugh ndaoineach dream as fhéile do fhuair sionn; ar dtriall ót fhéin, a fhir Bhaoille, gar dtigh féin badh aoidhe ionn. Nír sgibh croidhe churadh Saingil re sonn gcorcra gcraoiseach réidh; troigh an fhir agus a abhra ní sgibh re goin ngallgha ngéir. Ruathar feirge flatha Manann, a mheic Thomáis, ro chuirfeadh sgáth; glór ro bhéaradh éad ar Oilill a-déaradh géag roibhinn Ráth. Ball einigh nar urmais Guaire do ghabh ar bhronnadh bhó laogh, togbhaidh barr Cearna ar ar gcongnamh ball nach dearna Conghal Claon. Nír ghrádhaigh Niall naidhm a chlaidheamh ná a chuach mbreac ná a bhrat ná a laogh; sairghidh rí Duibhe re daidhbhreas duine gá mbí saidhbhreas saobh. Mág Shamhradhan shíodha an bhrogha bhriseas cliathach re cró sleagh; is lór do thoirmeasg a theichimh slógh coimhleasg re beithir mBreagh. Tearc im Bóinn baile nar thaisdil, tearc im Chruachain críoch nar airg, ionmhuin le Niall adhaigh fhada faghail chian aga ar gach n-aird. Fuil Éibhir fa a aighidh bhfáiltigh, fuil na gColla tre chrú Néill, siad n-a n-eanglais im thuir dTeamhra fuil Fhearghais fuil Fhearghna fhéil. Mac Nualaidhe do-ní a shluaigheadh, síodh dá cheangal, creach dá deilbh; táth na sluagh ar bile mBanbha, tuar nimhe tuar faghla an feidhm. Rinn gliadh beodha ag brisiudh chliathcha ag cleith Éirne an earrla bhuig ar los na dteach ní bhuail neach acht i dtroid. Deireadh feadhna ag fágbháil tachair, tosach inn gá abhra dhubh, tús do iarr ar a fhear comtha is Niall i dteagh ndorcha ag dul. Ní hé uamhun a arm séanta slóigh Dhanar do dhruid re Niall, acht méid ghairge con í Cholla, airde dá cor orra ós fhiadh. Laisgidh searrach slat i ndeabhaidh, drúcht mar mhónainn i meor bhug; cuiléan lonn ag léim go damhraidh bonn Néill go talmhain ní thug. Borb re comhursain cleath Mhálann, mín re héigsibh a ucht geal, n-a fhaire fa ghlaisGhlinn nGaibhle craidhe fairsing baidhbhe Breagh. Teallach n-Eachach nar ob chliathaigh cródha an tionól téid fa bhreith; ag flaith Ráth ní róigh a fhulang tóir i n-Áth Chulann gar gcreich. Cotún uaine im airgneach Cruachna coiléan buailteach bhriseas ghliaidh; buarach trom ma onchoin Uladh folchaidh bonn curadh i gcriaidh. Ní thréigfe mé ar mhaithibh Connacht ceinéal mBréanainn bhriseas maidhm; m'aire ar n-ól na dighe dearmaid ar slógh bhile sheangbhuig Shainbh. Deargaidh sneachta snuadh a leacan nó an lá bruithneach bhíos re gréin; fleachadh ag garadh a ghealbhall aghadh leathan neamhghann Néill. Is áireamh réaltann i reo gheimhridh guth ar onchoin Átha Cliath; is obair dhuine ar mbreith bhreithe beith ag tuibhe chleithe Cliach. Obair shamhraidh sheabhaic Bhréifne buaidhreadh Uladh an fhuinn réidh; adhbhar eagla an obair gheimhridh freagra chogaidh neimhnigh Néill Niall mhac Tomáis na dtreas meinic, mac meic Bhriain na mbratach ndearg, is blagh do rath dreagain Dealbhna eagail le cath n-Eamhna a fhearg. Ar ghuth Athracht anfas Muire ag móradh cháigh cuma dhamh; géabhaidh linn Luan na n-anman sinn dá gruadh ghlanbhall go gar. Ar guth XXXIII Tadhg Ó Domhnalláin .cc. Leaghadh don Ghalltacht gnaoi Néill Goill Fhódla fhuair dá choimhléim cosmhail ar dath le neart Néill ní tearc

https://celt.ucc.ie//published/G402561.html

G402562

Duanaire Finn (Part 2)

Unknown

Emer Purcell

1626–1627

Classical Modern Irish

EN, LA, GA

Verse

—

—

Sgríobh sin a Brogáin sgribhinn do comrádh fhírgrinn fheassach ní d'imteachtoibh mic Cumhaill do fhulaing mor ttaom ndeacrach Eisdeacht ré n-abair Oissín do comrádh roimhín ríoghlan ní chúala ón cheithrinn chródha sgél budh cora 1 do sgriobadh Innis a mheic na flatha do glór bhlasta Is beag mbréige sloinn duinn go milis milla sgéla fíora na Féine Innis duinn gan dol seacha narab é In freagra failleach cía fath fa ttucadh Caoílte ar fhear sgaoílte na sgainnear Teagmit lá ar Lúachair Deaghadh da ceathrar cródha In buigean móirsheisear dhúinn mun airdrígh ionmhuin dream airdmhín fhuilteach Meise Is Daolgus Is Díarmaid tríar fuair a ffíanbhoith fulacht tri mic Áonchearda Berra Finn féine Is mac Lughach Gairit duinn ar In tulaigh cían bhus cumhain an sgélsoin go ttainic sa magh 3 fodbhán óglach morard ar enchois Iongnad ionnioll an óglaigh togbhamaíd airm re a fhaixin trí lamha leis ar lúamhain gné In ghúalaigh ar 'aghoidh Áonchos faoí ar lár In tsléibhe don beinn go chéile chugainn áonshuil a cclár a edain 'sé a feghain mheic Cumhaill Ní raibhe acht áonleim dhosan tar gach ngleann ffodbhán ffasaigh ní roicheadh dhó acht ar eigin bord a edaigh tar a mhásaiph Léine do chíarsnaith chasda ionar lachtna Is rúadhbrat cochall mór ciordhubh cíartha do sheiche fhíadha ar a úachtar Mo na lán duirn gach milidh 'na chois mhóir dhírigh dubhguirm fuide nó crann gach sleighe ó a ghlúin go roiche a modharn Ceinnbeirt don cochall cetna fan maoíl ghlesta mar ghúalach ba lór do gabadh dhúine sgath a laime 'sa ghruamdhacht Ar tteacht dhó ar In tulaigh adubairt ar ttoigheacht chugainn gur beannachaid na dée duit féin a mheic Cumhaill Gur bheannachsa ar Fionn feinnidh cía tú a énfhir nach aithnighim innis duinn bar n-ainm bunaigh a fhir go gculaidh gcroicinn Lon mac Liomtha mh'ainm baisde rug mé ar aisde gach céirdi is mé Is ollamh gabhonn ag rígh Lochlann sa Bheirbhe Líomhthach óg inghean Bholcáin nírb olc a conách cloinne ní mairg fear fuair mo mháthair rug mé 's mo brathair eile D'iarraidh coimreatha cubhaidh tanac chugaibh ón Bheirbhe adeirid Is lúath sibhsi a dhream Is clisde ceirde Geis oirbh Is troigh mhná troghain a lucht thosaig gach teannta muna leantaoi bhar n-ochtar me go dorus mo cheardcha Lingidh uainn mar ghaoíth n-earraigh ag dol tar beannaibh sleibhe gur leabamar é In uairsin beagán d'úaisliph na Féine Do leathtaoibh Lúachra Dheaghaidh seach dhorus Bhealaigh Luimnigh tar slíabh Oigidh tar Eachtghe glúaismit ar gceitri buídhnibh Buidhean dhíbh sin In gabha cach go fada 'na íairnéis aga mhór aige ó Dháolghus Fionn 'na aonar 'na ndíaighséin Díarmaid & mac Lughach feadh tri ttulach 'na ndeaghaidh meise Is tri mic In Cearda 'nar mbuidhin chalma cheatrair Tré Mhagh Maín tré Mhagh Maine cían uainn d'aithle ar tturuis a gceann Mhoighe mhóir Mhéadhbha tar Áth Bearbha tar Mucais Laimh re feart Fraoích mhic Fidaigh nírbh é In siubhal nár sháothrac tar Gleann Cuilt Is tar Cruachain ann sin do lúathaigh Dáolghus A Magh Luirg síos go Séaghais beirmit cheana ar a chéile do-chúaidh In gobha Is Daolghus uainn a máolchnoc Chinn Sléibhe Teagmaoíd ucht ar Úaimh Chorainn ceachaing romainn bar Dáolgus fuirigh go foill a ghabha ní ragha asteach at áonar Tíaghaid ar áon san úamhaidh Fionn ga ffúabhairt go fearrdha fúarattar builc da séideadh fuarattar cré Is ceardcha Inneóin Is uird ga mbúaladh lé trénbhuinne lúath lasrach seacht ccloidhme leó arna síneadh 'na mbróinibh dirge dhata Ro ráidh Lon féin ga ttoghdha risin sgoil ndorrdha n-adhbhoil mo chuidsi so 'na hénor gan denamh dona harmoibh Cuiris teanchoir fon teallaigh togbhais lía ceithre ndromann do-rinne In gabha Is Dáolghus urlaighi fháobhrach udmhall Da ord mora ag In ghabha & teanchair thailc tháobhglas tri lamha leis ga ffreastal is maith do freagair Dáolghus Do-níd lann crúaidhghér crithreach fa maith biseach ré búaladh feadh duirn dhi gan da fháobhar 'na buinne caomhghlas crúadha Teidhis re cneas na ceardcha Dáolghus ba teann a throda ba deirge na gúal gartha a shnúadh d'aithle na hopra Do ráidheastar na gaíbhne ba lór gairbhe Is grúamdhacht cía In fear caílti gan time shíneas In tinne crúadha Ro ráidh Fionn aga ffreagra fear gach ceisde do sháoradh budh hé sin a ainm choídhche Caoílti da rádh re Dáolghus Ag sin dhaoíbh mar do baisdeadh maith a gaisgeadh 's a gniomhradh Caoílte leis nár ghnáth éra cóir a sgéla do sgriobadh Fritheóiltear ar Lon láidir in coinneamh tainic chugainn dentur teagh lóghmar leaptha bhus cneasta do mac Cumhaill Tabhraidh dhóibh féin dha ttaisgidh lúach an aistir gach aoinfhir do fhreastal catha Is comhlainn sleagh Is gormlann go ffírnimh Leigidh dhamhsa Fionn fosaigh do-bher dhó coingir chatha sleagh dhíreach sleagh roidhíreach is cloidheamh fírdheas fada Tugaid dhuinn na hairm shénta tar éis a ndénta In úairsin ocht ccloidhmhe Is naoí sleagha ór mhinic cneadha a crúaidhneinmh Mac In Luin lann mhic Cumaill do chuir ar fulang feóil daoíne in Drithlinn ag Diarmaid drechtach in Crechtach lann chrúaidh Chaoílti Fead & Fí Is Fosgadh mór gcoscar riam rom-cuirseat cloidhme triar mac In Cearda mor tteannta riam ro-dhluighseat Ag so um laim Gearr na cColann do bhíodh toram a ttrodaibh an Échtach ag mac Lughach ba subach ar ceann chosgair Ba maith ar n-édach dubhdhonn ar gceól n-én cclumdhonn gcochlach um trath eirghe arna mhárach dhúine ba sasadh colla D'eirge ghréine arna mhárach ar slíaph langhlan Lúacra ba maith ar lanna léapra ar sleagha reamhra rúadha Is ionnsa críoch go foircionn ar In slúagh foiltfhionn fhíorghlan a sgríbhneóir peinnghil Pátraic is mairg tarraidh a sgríobadhSGIOBH Fiafraighis Patraic Macha d'Oissín mac na flatha cía tír dot athair a fhir don Mumhain no do Laighnibh Is mé inneóssas duit sin a Tháilghinn a thairrngeartaigh in tír ó a ttigid na fir clanna Baoísgne meic Deaghaidh Lios Beag ainm In leasa shíar a n-Uibh Badhain mhóir na ffían is as do geineadh Fionn fáidh mh'athairsi Is athair Fhaoláin Ba Lios Beag ainm In leasa inar geineadh fáidh feasa ro chinsead go fíor na fir ó chlannoiph dísle Deaghaidh Fionn mac Cumaill go lí ccroth meic Baoisgne meic Fir dha Roth meic Cuinn mhic Garaidh go ngoil meic Daire dhuinn meic Deaghoidh Ceitri mic Dáire go ngoil feirdi In tír ar gheinstair Cú Rí ba ri ar gach tír shoir Baoisgne Fiachaidh Is Eochaidh Cu Rí mac ba sine dhibh is Baoísgne a ndeaghaidh Chon Rí Fiachaidh ba foixe dhó sin & Eochaidh 'na dheaghaidh Mac Baoísgne Garadh na slógh mac do Garadh Conn cathmór mac Cuinn Fear da Roth nar ffoil is mac d'Fior da Roth Trenmór Mac Trenmhóir Cumholl na ccath mac do Cumall Fionn fathach mac don Fionnsin mé budhdhéin ionnsa mo bheith for micheill Ag sin mar deaghlaid na fir ó Dháire dhonn mac Deaghaidh gan mo spéis a cceól go lí tar éis na cceól ad-chluintí Dén re Críosd mo dháil go grod ní fuil acht mh' iasacht agad do líon cumha mo croidhi d'eis na ccuradh fiafraigheFIAFRAIGHIS A Lorcáin mheic Luighdheach láin meic Brenoinn bhaíth mic Baodain an ní día ttá Dún nGáire sam eólach 'na tromgháire Inghean do bhoí ag Dubh mac Duinn dar comainm Daolach dioghainn carais Fionn na ffían ffearrdha an inghean fhíal inneallda Cuiris eachlach d'iarraidh Fhinn feacht día mbádhmar a cCroimghlinn do lodmar as go Beinn mBroin da hiarraidh ar a hathair Trí céd láoch go ngniom ngrod lodmar atúaidh dia tochmharc fúaramar earradh gach fir an oidhchesin ón ingin Ba maith leisin ingean uill is ba maith le mac Cumhoill an toisc tangamar dia tigh & ba maith lé a mhuinntir Ro ráidh Dirraing mac Doghair & nochar rádh fholaigh do-gephthaoi congal Is cath isin maidinsi amarach Adubairt Fionn flaith na ffían a Dirraing mic Doghair shíar cía eidir ar tír ar tuinn chuireas iomarghal eadroinn Clíabhach ri Coinceann coir gabhus a tTraig Inbeir Móir ar tteacht co dún Beinne Brain isse chuirius an iorghail Ann sin ro ráidh Duph mac Duinn go molbthach re mac Cumhaill dingébhsa In loingius lán dia ngabhaid sa tracht ttonnbhán Eirgis uainne Dubh mac Duinn tri céd deaghláoch druim ar druim gabhaid seachnóin na fairrge go srothaibh criche Cairbhre Do gapsat Coinchinn chrúaidhe fa Cliabach go mét n-uaille leigid airgne síar Is soir fo sliabh Colláin meic Crimthain Teagaid laimh re traigh atúaidh tri mhíle Coincheannach crúaidh ro marbhsat ar maidin Dubh cona muinnteir 'na ccodladh Tuitis sís isin sruthair Dubh mac Duibh óir ba duthain ó bheith da corp sa ghlaisi do lean ó Dhubh Dubhghlaisi Teagaid íar sin go Dún mBrain leigit trí garrtha gabhaidh ro lean don dún Dún nGaire od-ratsat trí tromghaire Cuirid fir ar fud fairrge go rainic Ceann na Cairrge gur gabh cách ceann a chéile a ttracht Oirir Uirshleibhe Teilgis Clíabhach cleitín cruinn tre slogh meic Mórna In mórghluinn nir fed coisceim seacha sin rob áil le cách é d'oighidh Ro theilgsean cleitín eile go Fionn do budh sgél sgeile go ttorcair Fionn Failbhe d'fuiliugadh a áonlaimhe Teilgis In treas cleitin cuir go ro marp Glas mac Ingair go ttorchair Glas a Moigh Mhaín do leathtaobh Droma Deargchaín Do riacht mac Lugach Lágha go lúath docom na tragha go ttorchair Cliabach sa ghleó do comrac Gaíne ghairgbheo Do marb Torcán & Tarbh ro marb Garbhán & Garbh do marbh Labraigh Is Leasgor ar áon Maolán & Measgor Marbhuis tri cháoga sa cath don mhanaoís moir meic Lughach ba hainm don láoch ag cur cleath in lásin Cáol crodha cedach Tucadh leis ceann Cliabhach cruaidh go Fionn a ffíadhnuise In tsluaigh agus fagbais 'na luidhe ag mac Cumaill Almhaine Adhaig Is Uath Is Uath a gcomlann ba brúach ré brúach na trí galgada gábhaidh ro marbh Faolán fíorlamaigh Torchair lé Faolán mac Finn Accais & Ágh Is Éislinn Corrán In ceatramadh con rodus-marbh Ailbhe a áonor Torchair Troma sa tráigh shiar lé Dubh Dromán nar bhó dían gin go ttainic slán da tigh marbh Dubh Dromán doiligh Ro mharbh lucht na ccenn gcon a marbadh ba mór In modh fearrdorn a ffiacoil gach con lán glaice laich na timcioll An cathsin tuc Fionn fearrda & Coinchinn ceanngarbha ní tucsat cath 'na deaghaidh acht cath Átha Breó a mBreaghoibh Do bhui Dáolach 'na deaghaidh ag mac Cumhaill airmleabhair gur baithead ag snámh In bhean a Moigh. Aird In da Inbhear Do lean Aidhne d'Aidhnidh shoir do lean Dáolach do Daolaigh bean Finn & a hingean atáid sonna a dhá n-inbhear Do rad Fionn a bheannacht mbúain do Cháol crodha ba mait búaidh tré bheannachtain fhire Finn tarraidh creideamh In Táilghinn Díarmaid úa Duibhne Is Cáol is Oissín mac Finn fíorcháomh ag lámhach ar tír ar tuinn nír teilgseat urchar n-imruill Gach ní do teilgeadh Caol cas ro gonadh é go hamhnus ní bhlaiseadh bíadh no beathaid ar In talmain tromleathain Ingean Ábhartaigh fuiligh cedsearcus Caoíl chédghuinigh do rad In sleigh mbric mbreachtaigh do Cháol ina cédsearcaibh Coicc lamha Chaoíl ina crann triocha urlach na hiaronn do budh bláith áluinn a halt tuilleadh 'na dhorn duthracht Duthracht Duirn buidhe bhúadhach a hainm a ghaoís anúabhar Duthracht sleagh Abhartaigh finn do lean a hainm don abhoinn Mar do ghlantaoí In ga glas a hInbear In da Eachlus do bhí an sruth mear amoigh ina dhíaigh go dearg ón fhuil Sabharn tuc In brat bladhach do Cháol crodha comramhach tug inor ingantach leis nach gontaidhi faoí no thaireis Sábharn ba bean bhunaidh do Caol mor asin Mumhain is hí dus-rad Cáol gan chloinn trena sidhe sa sabhrainn Marbh Caol re cois Patraic féin thuaidh isin Midhe moighreidh gur adhnacht a cCrosaibh Caoíl mac Lughac ann da leathtaoíbh Is misi Feargus féine fada dam tar éis na Féine ro chosnus mo chuid don tráigh sa lathairsin a LorcáinA LORGAIN A Oisín cía In feart dona ga ffuil In luige fada sloinn duinn a seanóir gan oil cía In feart ós na feartoibh Cía In feart do claidhead go mór a Oisín go n-imad slógh a fhad Is méd a luighe uime atú da fhíafraighe Cía In làoch ro hadhlaiceadh ann a mheic Finn nar ob comhlann sloinn duinn a seanóir ma-le fearr leinn na comradh eile Leasc liom a innisin duibh lomlán mo clí día cumhaidh in líon slóigh ro torchair ann d'fíanoibh Alban Is Eirionn Na habairsi sin a fhir a Oisín a fhir eólaigh rachaid sloigh In beatha búain a fhir áitheasaigh armrúaidh Treig do cumha creid budhdhéin a mheic Finn ba láochdha leim gaph creidiom cóir gan séna tug dot úidh na soisgéla A Patraic an rim anois go ffreagrainn ar fhíafraighis go sloinninn a chleirigh cháidh cía dar claoídheadh an feartán Feart Osgair mhic Garadh fhéil feart fhir aitheasaigh airmghéir feart laoích go n-iomat ttreideadh feart curadh feart fírfheindeadh Feart laoích do chuireadh catha is do commbriseadh craoíseacha feart airdrigh go ngniom tréinfhir feart mic Morna moirfhéindidh Ata uirsgél agam dhuit a Patraic día mbeantar cluig ar sluaghoibh Teamra gan fheall 's ar fhíanoibh aille Eireann Smúainis mac Cumhaill gan on airdrigh oireagdha Almhan an cuimdhe ceann na n-uile athair teann na trocaire Glúaisis día oilithre uainn mac Muirne gusin morbúaidh is tri cháoga láoch gan ceilg do mhuinntir Fhinn faobuirdeirg Is é ba tigearna ann sin a nEirinn álainn iúbhraigh fear borb brighmor um creachoibh Cairbre líonmar Lifeachair Meisi i n-ionadh Finn fhearrdha anm tríath Is am thighearna ba hé ar ttinol riogdha In reim tri rúadhcata do roifhéin Meisi & Caoílti na ccath Osgar & mac Lughach Goth Gaoíthe do beireadh búaidh is meic eile Chaoilti crannrúaidh Domhnall mac Caoílti rom-car & Téghmall tren talcar Colla mac Caoílti ní chél is In fear fírluath Faoíllén Baí ag Caílte cumhain leinn ceathrar eile nach airmhim fir do ládh tossach goile laoích nár obtach n-irghaile Fionn mac Breasail fa borb dhe & Fionn bán úa Baoísgni Dolbh Sgéine ba fear go neimh & Feargus fírfhilidh Áodh mac Finn ba fear go cceill & Faolán a mhacséin Baoísgne mac Finn fear go rath & In Dearg deigheanach Dís oile ba hionmhain liom do cloinn Bhaoísgni na mbeimionn fa borb a mbrosgor 'sa mbrígh dá mac Osgair mic Oisín Dursan leam aireamh a láoch 's a fféindeadh ffuileach ffíorgháoth le himat a ttaoísseach ffían tan do biodhmaois ar áonrían Laithe duinn ina díaigh sin a nAlmhain a n-ibhthe miodh a ndún mheic Cumhaill na ttreabh ag ól Is ag oirfideadh Glúaisis teachta go hAlmhain mac Corbmac In t-óg angbaidh d'iarroidh chomhadh ar In fféin nó a mbeith uile dhá mhíréir Ann sin fuighlimsi gan fheall ré teachtoibh airdrigh Éireann sloinnidh bhar ttosga gan oil ó Choirbre lonn Liffeachair Seilg Eirionn do leigean dó do rí Teamhra nar chan gó gan lúadh ciosa ó sin amach nó go ttoir an brath bráonach Adubairt Osgar amhra ba hé In milidh mor calma sealg Eirionn ní tiubram uainn do Cairbre coscrach crannrúadh Ro ráidh mac Lughach go lúath do-dhenam tabach tréntúath sealg Éirionn do-ghéntar linn nó go ttigidh mac Cumhaill Cuirmitne teachta go fíor go mac Cormaic aibhlibh gniomh go Teamraigh nach treabhdaoís groidh a mbíodh Cairbre Liffeachair Innisit sgéla gan fheall na teacta d'airdrigh Eirionn fograid cath ogal eangach for Cairbre na claoinTeamrac Tinóilis Cairbri na ccreach colamhain teanna Teamhrach timairgis Laíghneacha19leis is slúagh Cruachan go coimhdheis Cruinnigit Ulaidh Eamhna fa Cairbri chosgrach Chearma ba hé a ttinól líth nár lag seacht gcatha fráochdha ficmar Do-rónsam comairle chrúaidh Fíena Eirionn a n-énúair cath do tabairt gan chairde do rígh Eirionn imairdhe Cuiris teachta go hAlbain mac Cormaic In t-óg angbaidh go hOsgar mac Garadh fhéil fa borb cosgar a caithréim Maith do freagradh ag Osccar teachta In rígh od-chúalastar triallaid tar In ffairrge ffúair deich ccéd do ghléire ghlanslúaigh Rainic roimhe go Teamraigh Osgar mac Garaidh ghreadhnaidh rí Teamra ó nach fúair ann sin tainic roimhe go Gabhair Níor airigh airdrigh Teamrach an t-óg alainn ildhealbhach nó go ffacaidh sa ffaiche deich ccéd curadh cóirighthe Láoch rompa ba ríghdha réim mac Garadh an airm aithghéir dhó ro budh comainm Osgar nír b'fearr láoch um thúarustal Eirghis In rí 'na aghaidh mac Cormaic chrúaidh chostadaigh fearais fáilti fris gan fheall suidhis ar deis righ Eirionn Inbhaidh dhuit do ló bádha ro ráidh Coirbri go dána do tabairt leinne ma-lle a n-aghaidh Fhinn Almhaine Ní mhair a Osgair re headh acht tríar calma curadh nachar thuiteadair uile le cloinn Bhaoísgne bharrbhuidhi Cuimhneóchadsa dhuitsi sin a rí Éirionn go móirneimh a Chairbre chóir gan anadh dhóibh treisi na tromfhaladh Ro ráidh rí Uladh go rath Áodhan angbaidh anghlonnach cubhaidh bar ccomlann ma-le tú féin 's a' t-Osgar eile Glór nár bh'ionráidh dhuitsi é a rí Uladh go gcaoímhgné ni imtigh talmhain na ttor láoch budh ioncomlainn d' Osgar Do-bersa briathar oile a rí Eamhna íathghloine nar gabh sgíath no cloidheam corr láoch da seachonainn comhlann Gairit ro bamar ann sin a mheic Carploinn a chléirigh nó go ffacamar san magh deich gced catharmach curadh Láoch rompa go sgeith ccorcra go n-earradh sáor somholta go lúirigh ffirthréin ffearrdha go gceinnbeirt óir oireaghdha Go sleig rinnghasta roiréidh go lainn ffada ffaobairghéir fogha cóir Is ceis oile baí a laim In cathaighe Ba hé sin In láoch fuileach mac rígh Lochlann lúathghuineach for tteasdaibh tainic ó a thigh on Bheirbhe bháinghlain bhothaigh Fostaighim Osgar go ngráin is mac rígh Lochlann d'enlaimh mo-ghenor tríath ga ttarla dá dheich cced curaidh calma Mac rígh Lochlann ba lonn goil geallais diongbháil meic Garaidh mor In feidm freagra d'Osgar fear a theasta um tuarustal Cuirthear linn a chleirigh cáidh ar moigh Gabhra go morgráin sonn sgíath Is geirreann nár mhín um tríath Eirionn 's um Oisín Tiagmaid a cceann a chéile ba curata ar ccoiméirge leigmit tri gáire cinnte go gclos íatt a ffirminnte Diubraicmit ar a chéile ba curata ar ccoiméirge teascmid dar lannaibh leabra ar lúireacha loinnearrdha Ba hiomdha sgíath 'na blodhaibh ar moigh Gabhra graineamhail & corp go gcrechtoibh dhe ó ar n-eachtaibh ar a chéile Do radsam torannchleas teann sinne Is muinntir rígh Éirionn nir sguiriomar don treas te gur dithaigh cach a chéile Tucc céim cruadh as ar n-ucht mac rígh Lochlann na longport cona deich gcéd curadh cain re gaisgeadh ré gnathiorgoil Ro marbh céd gacha cearna sa cath cródha choimhfhearrdha tainic fein 'na chró catha mac úasal an ardfhlatha Od-chlos sin d'Osgar uallach an cur calma catbhuadhac freagruis mac Garadh go lonn mac rígh loingleabair Lochlann Saitid do chur In catha an dís curadh comhfhlatha corcraid a sleagha ma-le a ngeilchneasoibh a chéile Nochtaid a lanna liomtha an dís crodha coimfhíochdha ar sgaoíleadh a sgíath mballghlan mairg tarraidh In chathirghail Ba hé sin In brath fíre cía comlann rob ainmín dar thuit mac rígh Lochlann lir do laim Oscair mhic Garaidh Deich gcéd na Lochlannach lonn ro thuitseatar bonn ar bhonn le deic ccéd mic Garadh ghloin nochar chabhair dar bfíanoibh Tug a aghoidh oirne dream deaghmac Garaidh na ngéirreann nir gabhadh ris ríoghdha In reim gur dhithaigh pairt dar ngnaithfhéin Dearcuis Osgar eile air ag sloighe In chatha crechtaigh tig 'na chuinne anba In gnimh deaghmhac aitheasach Oisín Od-connairc mac Garadh fhéil díanreim Osgair go míchéill leigis úadha coscar cháigh ar Osgar mhór do dhingbháil Tucsat ann sin beim ar bheim in dís curadh ba coimhréil tollaid da sleagoibh seacda a sgeith aille óirgreanta Fuaim a lann ba laochdha In troid cían ó ionadh In comhraic 's a gcroidheadha ag rodháil reann ag gearradh chnamha Is chathbharr A Patraic ni dearnadh ríamh a ffogus nó a n-eidirchían ní dingentar go la In Lúain a measraightear na morshlúaigh Sochtaid fir Eirionn uile ag eisteacht re a n-urluidhe no gur tuit mac Garadh gloin do laim aitheasaigh Osgair Ata liom do mheabhair ghloin deich gcéd meanmnach mic Garadh gur chuir Osgar go roghrod a gcoscar 'sa gcrúadhchomhrac Eirgis fearg adhbhal ann sin íar cciorrbhadh a chuirp choimhghil a gcoinne rígh Eirionn áin robudh deacair a n-eadráin Timceall In cro catha is teaghlac an ardflatha gur chuir ár In catha crúaidh ag rochtain Cairbre crannrúaidh Togbhais Cairbri In sgíath uallach 's an lann breachtach bhithbhúadhach togbhais In da sleigh go neim a n-aghaidh Osgair échtaigh Léigid úaidhi In sleigh seadhmhair go mac Oisín úirfheadhmaigh go ndeachaidh thrid In tsleigh theann corp In churaidh gur chróighearr Le hOsgar maith ro freagradh is urchur fuair airleagadh do theasc ceann Cairbre go neimh do bheim curata cloidheimh Od-connairc Oscar Eamhna nach raibhe féin infheadhma téid dia choiriugadh mun ccath ar cholamhnoibh na Teamhrach Deich gcéd Is tri catha ar slúaigh ar moigh Gabra go mórbhúaidh ba hé ar ttinol ag teacht as fiche ced feindeadh foltchas Fada damh dia n-áireamh sin a mic Calprainn a chléirigh ag feitheamh a ffeart go ndath ar moigh goirtiomdha Gabhra Go riomtar gaineamh mara ar áon agus réltana ní haireamhtar trían a ttrín ar marb Osgar mac Oisín Creidim duit a cleirigh chaoímh a Patraic iodhain foltchaoímh is creidim do rígh neamhdha gurab é mo tigearna Barrán mac 26 Milidh don moigh Togán mac Dáire Breathnaigh tuitid In dís ba garbh goil do laim aitheasaigh Osgair Tuitis rí Uladh liom féin Áodhan aiteasaigh aigmhéil a los sgeith Is chloidhimh chuirr ar lathair chatha Is comlainn Ro thuit rí Laighean na learg lé hOsccar chruaidh cloidheamhdhearg tuitid láochraidh Laighean de le deaghchloinn chosgraigh Chaoílti Ro bhásaidh Cairbre go neimh Forlámh mac fir Chuirb crechtaigh tri bronaibh do laimh Osgair le mac Garadh gormrosccaigh Le Barrán mac Milidh Mhúaidh taoth seacht mic Chaoílti crannrúaidh da mac Osgair réil go n-ágh do thuitseat fós lé Barrán Mór In gniom do-rónadh ann Osgar Is airdrigh Éireann Art mac Cairbre líon a shlúaigh is Mac Lughach go lánbhúaidh Seacht meic Chaoílte ba garbh goil & Osgar mac Garaidh ro thuitseat ba borb a mbrigh 's da mac Osgair mhic Oisín Da mac rígh Laighean na long ro thuitsead tra bonn ar bhonn mac le hOsgar ba garbh gnímh is mac eile le hOisínA OISIN An seisior tríar a ttigim ar deisiol triúr frithir fallsa focham is triúr coirpseang cnisgeal An deacair is isi a' bhean rom-tachair taibhseach sliocht a dhá gegbhonn ní hettrom mar a saltair An tsuirghe macamh meallta gach buidhne gerb annsa í na In t-anam agam ní ffuil a cuimne An réidhe mo-chean neach diarab céile dhi ríamh ni deachaidh rogha fearr ina gach togha sbreidhi An eigion pudarlach ó ló In chéidfhir treisi naid mná na cruinne smacht uirre nochan éidir An mheanma ríoghan ur bhuilidh breaghdha gidh inmhain an bhean bhunaidh dhamh ó 'nuraidh ní tharla An chumha uimpe bhíd na bruit dubha ní mo-chean bean a léra ní híad a sgéla Is llughaAN Clíabhán cuill cía do-róine innisidh a sheanóire & do-rinne cleas cuir agaibh ar tús ar énoibh An ccluineann tu a sheanóir thall an ceist a chuireas In Táilgheann innis mar Is aithnidh dhuit an cheist ad chuireas Patraic Laithe n-áon día raibhe Fionn ar sliabh Lúachra na láinghlionn go ttarla sé ar leith on fhéin tri fichit láoch go láinmhéin Ro bhádhmar gin gur threórach go neamhshadhal aineólach fa cheó ndraoítheachta ndoirche nó gur chinnseam comhairle Silleadh da ttug thairis síar Finn mac Cumhaill flaith na fFían ad-chí óglach ard aistreac go n-earradh ndearg ndeaghmhaiseach Do bhaí ar deaslaim In fhir mhóir cliabhán dathalainn deargóir do ghabhadh mar budh mian lais a ngabadh d'énoibh thairis Sa ttulaigh ttaobhálainn ttruim tainic In t-óglach chugainn is ro bheannaigh dhuinne tra do bríathraibh glesta glaná Día ttigthæ lim lín d'fheadhna a Fhinn na fFían ffiorchalma sean gach dighe do-bhér dhíbh & nua gacha seanbhídh Ro eirgeamar súas go grod muinntir Fhinn na n-arm n-úrnocht gidh ar leas ni tainic dhe leinne nir leasg an eirghe Glúaisis romhainn In fear mór do leanamar é 's ba trogh go cathair Inbhir dhá Shál áit ar hinnleadh In clíabhán Ar ndol don fior mhór amach uainn tar dorus na caithrach comla ghairbhiarainn gan mhoill íadhais an uairsin orainn Seacht lo go n-oidhche gan bhíadh dhuinn sa chathraigh cladhard críadh gan aoínneach do teacht díar ffios do chían nó do comhfhogus Ar aithris In chliabháin chuir ar saith énaigh gach éinfhir do-rinne Fionn cliabhán cuill dhuinn nír seachmidh In fhoghluim go ffaghmaoís ón chliabhán chuir ar saith énaigh gach éinfhir A gcionn seacht laithe mar sin tig mac Troghain díar fféghain do mheas sé nach rabhsam beó díer ndicheannad i n-énló30 teagmaid aníar Is anoir fa mac Troghain an úairsoin ar tteacht duinn uime go reacht nochar foghain do a draoíthacht Beiris Fionn uainn In fear dearg risséin ger adhbal ar ffearg & cuiris slán da thigh gin gur dheóin leinn a chleirigh Iocht Is fearr do-rinne riam deaghmac Cumaill flaith na fFían fear dearg d'idhlacadh slán & sinne d'eadradhán Ag sin iocht do-rinne Finn a chleirigh na mbachall mionn an fear do i mbread gach n-ágh leis ro hinn leadh In clíabhán A Chaoílte gé atú go fann na leig leam día n-abair breg aoínneach budh commaith le Fionn in ffacaidh tú ríamh red ré Fo a anam cona chorp acht gidh dubh anocht mo lí ni bhí commaith einigh Finn a nduine re a linn a cclíCLIABHÁN A Lía Thulcha Tuaithe shuas gus ttigdís curaidh go gcruas dainim da gach ergna uaiph narsat berla go mbithbhúaidh A n-us deach Gaoidhealg Is glór & ciall bhuilidh blathmhór ag cur cúart fom chlí do chin gurab súairc ag seanchaidibh Na sgéla ro shirseam ort innis damsa rádh gan locht gacha nona lor do bhrath sgéla mora Mhic Lughach Os duinne féin tuc Dia dil ré a n-innisin ré a n-áirimh cía día mbeinn día séna ar seilg sgéla meic Dáire drechdeirg Dáire dearg mac Conaill chain mheic Oilealla mhic Eóghain issé sin athair airmhid ag Mac Lughach lánfháilidh Lughaidh roime d'agalloimh Fhinn Dáire a gCluain Oirrthir aoíbhinn tar gach ardbrugh gusan moigh suaill nach rainic go hAlmhaigh An tan tainic Dáire donn bealach Gabhráin na ngarbhghlonn ro íadhsat uime ar In ngurt tri meic Rossa go rúadhfhult Teagaid ag fiefraidhe sgél do Dháire úasal airmghér ro ráidh ba hé Fionn fearrdha a tríath Is a thighearna Ni hí so do conair chóir ráidhid meic Rossa romhóir issé In Fionnsin líth go ngoil ro bhássaigh ar seanathair Canaidh créd Is maith ann ar Dáire mór na ccathbharr acht ar marbadh féin fír dhe madh hí críoch bhar ccomairle Ni iarrmaid comairle ar neach a óga tigidh d'einleath is fíor In fath gan aga 's bar n-airm diomór difhreagra Trí nonbhair ro bháttar sin tri meic Rosa go roghail & nonbhar do Dháire ba hé líon a gcomhairmhe Tuitid tri meic Rosa réidh d'armaibh Dháire deirg budhdhéin gidheadh do marbadh uile muinntear Dháire dhúalbhuidhe Innisidh a sgéla íar sin do mac Cumhaill a hAlmhain ba maith lé Fionn flaith na fFían gach a ndearna In righníadh Fuirigh sunn a nAlmhain fhúair ag so meisi ag dol budhthúaidh agad leigheas go líon gceird a chur fhosaigh fháobairdheirg An tan tainic leigheas lán & ro bhaí go hógshlan glúaisis i ndeaghaidh In tslúaigh arna leigheas go lánbhúaidh La día raibhe 'na áonar Dáire dearg nar dreacháoradh a ttosach oidhche fúaire ag Sith Buidhbh go móruaille Suidhis In féindidh íar sin tuirrseach d'aithle a aistir go ttuc día úidh In t-amus a anshódh cona ocobhrus Ad-chí & ní a gcodhladh brugh alainn día oslagadh slógh gan tuirrsi & muirn mór soillsi & cuirm go gcomól Teid sa mbrugh In feindidh fíal fiadhaightear é soir Is síar suidhis Dáire 'na deaghaidh tuc a airm ar áighleandoibh Fritheóiltear é sa tigh thall go maith ag Túadh De Dhanann ro éirigh go dían íar sin téid eidir an ingheanraidh Boí dalta ag rígh In tsíodha díerb ainm Eochaidh ailtmhilla bean tsubach nar cáineadh ceill Lughach laimgheal a hainmséin An tan ad-connairc Dáire an mnaoí gceinnfhinn go n-aille ro tidhlaic dhi searc ní35 sáobh maith le meanmain In macaoim Faoídhid sa dun ar áon Dáire 's an ainnear fholtcaomh gur foillsigh do Dháire íar sin gurbh am lamhnaidh don ingin Madh torrach tra thu a bhean ro ráidh ría Dáire dreichgheal tug leat go Fionn fath gan gheis madh mac bheire gan eisleis Budh maith mac berthor ann ro ráidh Eochaidh go hinmhall foigheolaidh mor maine amach budh é a ainm Gaíne Gaisgeadhach An úair tainic a hinbaidh is ro dhealaigh re a troimiodhnoibh rug sí mac ba caoime bladh díar comainm Gaíne glégheal Tainic fo tri tar a bél is amlaidh ro-chúala In sgél istig ag triall a bhíadhtha in eas alainn aimríadhta Gabhais In eas 'na laim laích mór an obair meic bhig bhaíth an eass ina laim ro lean no gur eirigh an inghean Ro hinniseadh In gniom ghlan tainic cách día coimhfegadh an eas i laim In leinimh nír fedadh a n-imdeaghail Gidh bé do innisfeadh thall eidir sloghaibh na sáorchlann iss é sin gan táidhe amach ceidgnimh laimhe mic Lughach Ro bhoí bliadhain sa dún dhe aga mháthair budhdhéine is tainic a ccionn bliadhna go Fionn fossaidh firníamhdha Do luidh leis a mhathair mhín día innisin don airdrigh is do rad dhó a ccogar chain gurb e Dáire a dheaghathair Mar tangattar Fíana Fáil go teagh Fhinn uile d'énlaimh ro shuidhseat an slógh ier sin mar do bhíadh ól a nAlmain Íar suidhe don Fhéin uile a ttigh mhóir na hAlmhuine tugadh go Fionn ba dearg dreach Lughach cona mac muirneach Gabhais In leanam ar laim Fionn nár adhair d'iomarbháidh do toirbhir dhó poig don mac alainn gan urchóid A mheic aithin h'athair fein adubairt Finn flaith go gceill ameasg cáich gidh feidm doiligh & eirg dhá innsaigidh Ger lionmar an Fían uile eidir righ agus ruire suidhis a n-ucht Dháire dhil an mac ba haille a nAlmain Gabhais éd bean Dháire dhil iar ffaixin In mheic mhéirghil d'olc as a haithle nír fhan on mac ar n-aithne a athor Is hí bean do bhoí ag Dáire Aíbhinn óg go n-iolgháire bean gan tacha each na óir ingean data meic Dimhóir Na déna éd a Oíbhinn fhíal adubairt Fionn flaith na fFían raghoidh dhuit Is beart go mblaidh sloindeadh In mheic ó a mathair Beir leat ar Fionn mac Lughach in naoídhe suilbhir subhach a inghean dhata mar dhoigh 39 budh hé In dalta go ttrenghoil Ann sin rug lé mac Lughach an inghean seghainn subhach go teagh a hathor uallaigh go Clúain Cheasáin chathbhuadaigh Go ceann seacht mbliadhan íar sin ro bhoí In mac aga mháthair día oileamhain anba In gníomh samalta d'adhbar airdríogh Tig sa fFéin ó sin amach ba maith a lúth 's a lamhach mar tainic gniomha goile d'úa na ríoghna róghloine Ceidbhean do rad searc go sochla Túadha ingean ard Áongusa isí do rad 40 thúaidh ga tigh a ttulaigh úaine fosaigh Mac Lughach ar áon Is Fionn ro saith In gcloich os a cionn os feart Túaidhe attaoissi ann sin a líog úaine áith fhosaidh Is hé ro sáith In lía lom giolla uallach úr ettrom ge do mharbh áibhlibh níadh do saith le a laimh In láochlíag A cloch ata a tTeamhair Breagh ro sáith Fionn tre maith meanman fut atá 41 Aillen 42 amhra an siodhaighe sáorcalma A cloch Feadha Gaibhle glain ro sháith Finn nar ob iorghail ata Díanartach mar dhoigh fut Is Dearg mac Díanartaigh Is fear roghain 43 ba garbh gráin Domnall mac Finn mic Cuáin fút ata & Is dearbh dhe Conn leidmheach mac Lathairne A cloch Chairn Fhearadhaigh uill ro sháith mac crodha Cumhaill is fútsa ro cuireadh dhe Daíghre ceóilbhinn cruitire A cloch ata ar Moigh Raíghne ro saith Finn flaith go saidhbre ata Goll fut mar deirtear & Raíghne roiscleathan A cloch ata a n-Almhain uill ro saith go moch mac Cumhaill Daolgus mac Cairill chais chain tú os loighe In laoích láidir A cloch Mhoighe Dithláin dhéin ro sáith Fionn In treasa threin fut ata Dolbh Sgoinne In sgáil & Fionnláoch óg adhnáir A clochúd Áonaigh Pataoín is fúd ataid na deaghmacaoímh Patan mac rígh mhara hIocht ionmhain láoch ata fon ffiort A cloch shleibhe Colláin crúaidh gus a gceimnighdis ar slúaigh as red tháobh ad-bath In fear in láoch Collán coisreamhar A cloch ata a nGréin mar Ghloin do sáith go moch Maoíl Eanaigh is leis ro cuireadh gan cheilg uas cionn mic Dhaire drechdheirg A cloch Cronnmhóna an catha ro saith Fionn fear In ratha fúd ataid In tríar ba trom neimh Conn Codhnach Is Cuingidh A cloch atá a nDún os Loch ro ráidh Fionn narbhó hoglach is fúd ata Bodhmann binn is Fiacoil Aoí mac Conchind ocht meic Bodhmainne go mbúaidh in cuire calma comhcrúaidh A cloch ata a nDruim Sgartha do saith Fionn fear In ratha fúd ata Druim Sionna slán giolla do thuit le Conán A clochud Teamra Luachra ro sháith Finn feindidh fúachdha fúd do cuireadh ní fios foill Blathnoid bheag Is Cnú Dearóil A cloch Ollarbha gan fheall a ttorchair airdrigh Eirionn fud ata Leagán luaimneach & Ronán roúaibhreach A cloch Seisginn Úairbheoil fhúair ro saith Finn ba gnáth go mbúaidh fud ata In láoch ba dearg ga Sgiath Breag mac Loga Lágha Dubhchosach Dubhthnuthach donn dhá mac Morna na mórghlonn atáid fud sunna re seal is Iubhar mac rígh Laigean A cloch ata a nDruim Righe do shaith Fionn flaith ar ffine is fud ata Cairioll cóir & Colla mór ua Conbhroin A clochud Cairn Fhearadhaigh fhuair ro saith Fionn códhnach ar slúaigh fúd ata curaidh na ngiall Lughaidlh mac Con mheic Mhaicníadh A cloch mor ata sa Ráith do saith Fionn feindidh foltbhláith fúd atáid arna ffolach Clídhna Is Ciabhán casmhongach A cloch ata ar Tuinn Clíodhna ro sáith Finn na n-echt n-imdha rí Easpainne na n-arm ngér fúd ata Rinnal roithrén A chloch mhór ata a gCuan Dor ro sháith Finn go neart ffáobar Tor mhac Díancrotha go ngoil rí Easpainne fot eochair A chloch Glaisi Cró In Chomair ro sháith Fionn lerbh ait ollaimh fúd ata Sgorán na sgíath mac righ Breatan na mboirbtríath A cloch ata a gCionn Mhara ró shaith Fionn In fiorchara fúd ata Cas cuilfhionn cáidh is Gotha Gaoíthe mac Rónáin A cloch Bhealaigh Chonghlais gairbh ro saith Finn ar nach ffrith faill fúd ata Art og an áigh nar ob cath nar char bannáil A cloch Finntragha an áir truim ro sháith mac calma Cumaill mac righ Uladh Goll go ngoil fúd ata Is Cáol mac Crimthain A cloch ata ar móin Mhacha do sait Fionn fear In ratha ata fot ardbrugh ní chél rígh Alban Deidgheal Duirbhel A cloch mhór ata ar Moigh Linn ro sháith mac Cumaill airmgrinn fúd ata In triath nar lag rían ceann na slogh Coinnceann coimfhíal A cloch ata a tTráigh Lí lóir ro sháith Finn tigearna ar slóigh uch mo cuma aibhlibh níadh fúd ata Fearghus finnlíath A cloch mór ata ar Slíabh Mis ro sháith Finn flaith gan eislis ata Dáire ba dearg dreach fúd 'na luighe Is Flann fuileach A chloch ata ag Carn Sealbaigh ro shaith mac Cumhaill armglain fúd ata In láoch ba teann treóir Sealbach In Berla ó Bhreaghbhoinn A cloch mhór ata ag In Eas do shaith mac Cumhaill airmdheas fúd ata láoch gan dóghra Geibhtine dheagmac Morna A cloch ata 'gCionn Tíre ro sháith Fionn flaith ar ndhíne Finn mac Cuáin 'na luighe fúd ata Is mac Geibhtine A cloch Eachrusa In fheóir truim ro shaith mac calma Cumaill fúd ata láoch ba garbh gráin Dubhán mac Cais meic Cannáin A cloch ata sa Bhlárna fúd atáid In dís ághdha 's an da Art don táobh oile nírbh e In fianláoch fingoile A cloch Tulcha Cheapáin chain ro thogaibh Goll In ghaisgidh fút do fagbhadh ger chéim crúaidh Ceapán mac Morna mhongrúaidh A cloch Dhúnaidh na n-Ochtar fud atáid trí deagochtair ocht mic Copthaigh ocht mic Cuinn ocht meic Ursgaith Átha Truim A cloch ata a gCuillinn Chlíach ros-togaibh Feargus finnlíath gidh bé rod-cuirfeadh tar ais do gepadh seóid Is ionmhuis A chloch Bheinne Muilt nár mhaoth o do saith Dáire In deaghláoch ataoí gan deacair mar dhoigh os cionn leaptha Mhaoil Eanaigh A chloch Gaphra ba garbh gráin ro sháith Caoilti mac Ronáin fo attaid In dís ba garbh gal mac Lughach & Osgar A cloch Thulcha In comlainn chrúaidh umar thochtadar na slúaigh fúd atá deagláoch go ngoil Osgar mac Garaidh greadhnaigh A clochso Gaphra thúaidh rus-togaibh Finnb faobarchrúaidh Cairbre Liffeachair nár lag fúd atá cona dheaghmhac A clochso theas sa chnoc chorr rus-togaibh Oisín armlonn dhá mac rígh Lochlann tar lear fud ataid In dá thréinfear A clochso oile theas tshíar in mhaicne ba mór soimhíadh sé mic Chaoílti ba garbh goil fud Is deaghmac Osgair A cloch Átha Barráin bhúain umar gháireador ar slúaigh urchor tug Osgar ard dar thuit Barrán bríatargharg A cloch ata a cCarn Craoibhe ro sháith Fionn flaith Formaoíle is fúd ro cuireadh Flann rúadh in tuir calma chloidimrúadh A cloch ata a gCrois Áodha ro saith Finn ba fear áobhdha is fúd do cuireadh gan oil an deaghláoch Áodh mac Garaidh A clochud Ghlaisi Builge ro sháith Finn mór mac Múirne is fúdsa ro cuireadh dhe Daire deidgheal Is Daíghre A cloch lánmhor ó Luighdheac is lem croidhe féin Is cuimhneach as fud ro cuiread 's ní a ngioll Dubhán dían & Moingfhionn A cloch Átha Glinne caoín cain ro saith Finn In flaithfheindidh Logharn ua Baoísgne go mbúaidh fud ata In feindidh fíorcrúaidh fear ba maith luth ar láthair is Dáolgus a dearbhrathair A cloch Dhunaid Lodhairn lóir is fúd ata In cuire cóir coigear mac Díarmada déin mar áon Is Echtach airmgheir A cloch ata a n-Eachthghe aird fud atá ger mór In mhairg Sealbach úa Duibhne ba deas óigfear ris nár chiall coimmeas íar gcur deargáir Féine Finn maidin a marbhtha a gCruimglinn A cloch Áonaigh Cairn mhic Táil ro sháith mac Rosa rinnbhláith rod-fhagbadh go cliste dhe os cionn chiste Chróinfhinne A cloch ata ar Slíabh Aillbhe ro sháith Fionn flaith gan doilghe is fúd ro cuireadh nír mhíadh linn Aillbhe ard uallach airmgrinn A cloch Croimghlinne ba glas ro thogaibh Fionn fioramhnus do-gebhtha agat go gcáil mor do sgéloibh Bruacharáin A chloch Chinn Mhorna Is dearg dreach ro sháith Fionn ba línmar creach is fúdsa ro cuireadh dhe Dubhán mac Breasoil Bhoirne A cloch ata n-Eichtghe aird uill isí ro sháith mac Cumhaill ata Gluinfhinn mac Mórna fud Is Dolor gan doghra A chloch Mhoighe Line láin ro sháith Fionn féin día láochlaimh is fúd do cuireadh gan oil Duibhgreann dána mac Doghair A chloch Tolcha Fíadhmhoir fúair ro thogaibh Fionn fáobharchrúaidh fo a ttáid In tríar ba garbh gal rí Alban 's a dhís brathar A chloch ata a tTailltin teinn ro sháith mac Cumhaill airmgrinn Íodhlann og ro budh mór míadh fúd ata In feinnidh firfhíal A chloch Atha Glonnaidh ghloin ros-togaibh Goll glunladair attaoí os da Dhuph dhata calma crodha curata Dubh mac Morna ro lúadh goil Dubh Róid mac Maoíl Tnuthaigh A cloch ata a gCinn Chluidh chrúaidh ro saith Fionn deaghfhlaith ar slúaigh fud ata Duphthach mac Duibh láoch ba harrachta a n-iorghail A cloch mor ata sa mBrugh ro sháith Áongus 'na áonor is fúdsa ro cuireadh dhe Díarmaid dealbhcamoh ua Duibhne A cloch ata a nDruim Chríadh chain is fúd ro cuireadh Finn feindidh fear ba hiolardha céd sgíath tigearna láoch gcalma coimhfial Go n-airrchisi Mac Muire Finn mac Cumaill Almhaine go ruga leis códhnaibh níadh in fear ro saith gach rílía Athair Is Mac Rí talmhan Íosa Criosd dar ccomadhradh rom-fagbad a ndíaigh na fFían go críon arsaidh aradhlíathALIA Ag so In fód inar ghein Fionn nochan eadh nach meabhair liom Muirn mathair In meic mhóir deighmheic Cumaill meic Treinmóir Oisín mac Finn feae go neimh ro geineadh a gClúain Iochtair ingean Dheirg a nmhathair mhaith íerna toirrceadh ón ríghfhlaith Áine inghean In Deirg budhdhéin mathair Feargusa fhírthrein céile Eathach Gunat glain aga mboi Banba bliadhain Is hí robudh bean do Gholl Sgannlach ingean do Conall Dearp conpalta Cuinn go ngoil matair Chuinn oile Is Chodnaigh Lughach laimgheal ingean Fhinn mathair Gaine In ghaisgidh grinn Dáirc dearg mac Finn na ffleadh athair Gháire na ccorrsleagh Báine mathair In da ríogh ingean rígh Connacht na ngniomh mathair Fheidhlimidh In óir & Cumaill mhic Trénmhóir Bean Luighdheach Laga don linn Dathchaoín ingean Taidg thaoíbhsheing Úain ingean Crimhthain ní cél mathair Bhainb Sionna na séd Cruithgheal siúr Ghuill Féine Fáil mathair Áodha meic Ronáin Aoíffe ingean Aodha Rinn an leirg bean meic Leith Lúacra laimhdheirg Cana inghean Chiothrúaidh ní chél í fo bean d'Fearghus Fínbhél Loch inghean Maicníadh gan gheis mathair Núadhat Finn éigis Lathoirt inghean Dhá Neasa trí teóra bliadhan rus-beara mathair Osgair í dana ron-boí ag Oisín naoí mbliadhna Muirionn ag Oisín go beacht seacht mbliadhna dhi re draoítheacht mathair a thrí mac oile ingean Chúalann Cíochmhuine Da ingean Cumhoill sa fFéin Sídhe & Súanach budhdhéin Súanach mathair Fhíachra dhe is Sidhe mathair Chaoílte Ainnear inghean Bharráin na ffleadh bean Chaoílti chruaidh na gcorrshleagh ingean brughadh ón Bhóin fféil mathair Teadhmaill Is Fhailléin Da mac Crochnaide caise seinge seimhe súlghlaisi ionmhoin dís búadhach on Brugh Díarmaid uallach Is Osgar Anmanna mac Diarmada duinn re hingin Cormaic uí Chuinn Donnchadh Is Sealbach na slúagh Eochaidh ard & Irúath Mathair tríair ba calma In chlann Connla Aodh & Iollann tri bliadhna ag Díarmaid dha dheóin Dubhinbhir ingean Fhúairbheóil Luchar ingean Maicníadh mhúaidh rug dá mac d'Fionn i n-enuair Aodh beag Áodh foda marbh d'aithle na moropra Áine ag mac Cumhaill gan oil ní tug mnaoí 'na deaghaid Dáolghus ba hainm da hathair mac Lir Síthe Fionnachaidh Ceatrar ag Trénmor sluaghach Criomall Cumall cathbhúadach Conall & Aodh Eangach ba ceathrar mear moirmeanmnach Is ceist ar seanchadhaibh sunn in tríar mac ro bhoí ag Cumall Fionn &Fiothal fior damh is Feindidh feta fiorghlan Ingean rígh Breatan go mbúaidh mathair In Fheindeadh armrúaidh mathair a mheic Chaíl nar ffann ingean righ Innsi Finnghall Rug dhá mac do Cáol go gcáil ingein Finn Dáolgus ba dían ag dáil arm iss In láoch laidir Lodharn Bódhmann mathair Fithil fhéil ceist ar seanchaidhibh íadsdin & Cumhall a athair Fithil osna hardfhlathaibh Clann da dheirbhseatar ma-le Eochaidh Fionn Fiachaidh Suidhe Crimall Is Áodh anosa Conall athair Dhíengasa Cnucha inghean rígh Alban mathair Fhíacra go n-ardbladh Taisi taoibhgheal a siúir chóir ba hí mathair mic Trénmóir Ba hi mathair Cairill chain Maoín ingean Smóil a Mumhain Áine ingean Ealcmhair anoir mathair Fhearrdhomhain áirmhigh Teide ingean Chaíl Smirrga mathair Guill na n-arm n-ímdha da mac dhég um Gholl na nglac rug In rioghan do Chormac Mathair seacht mac ndeg oile do chloinn mhóir mhoingbhuidhi isí do rug do Dhaíghre ón leirg Aillbhe ingean Labraidh laimhdeirg Samhaoir ingean Finn breagdha bean mheic Oilealla fhearrdha rug Tinnle Cnodhbha Is Connla is Mogh Corb chatha Gabra Creidhe ingean Coirbre ón linn ba hí bean Chaoíl í Neamhnainn Aoíffe ingean Trenmoir anoir mathoir Chaoíl cona bhrathair Bean Conaill mic Trenmoir thuaidh Aillinn siúr Daigre dreachrúaidh & isí rug re a rádh dís mac Díangus Is Ronán Da mac ag Conall gan chrádh Ronán Is Díengus dreachnár aonmac maith ag Áodh Eangach Conbron cetach caithreandach Mac Conbróin Díanghus na ndámh mac dhóséin Cairioll comhlán feindidh núa an bhúainghlóir ré a linn ba húa d'úa Conbroin Cairill Athoir Cairill Díangus Donn les nár gabh cath nó comhlann mac do Conall Díangus Fionn 'sé ba mó ágh a n-Éirinn Ni raibh mac ag Diangus Fionn ó ro dalladh é lé Fionn acht Diangus d'eg 'na leabaidh a gCionn Droma Finnteagair. Nir codail Fionn oidhche ríamh gur bhó líonmar a chlann 's a fhían gan deóir ghola 'na cridhe tre dalladh a dheirbhfhine Gan dol a gcath le mac Cuinn dha bhron mora mhic Cumhaill beith 'na ffarradh rob fhusa 's gan dalladh Dhíanghusa Nir urmais ar a leas nír mhían leis ól nó aoíbhneas ro bhí seacht lá gan labra gerbh e ba fearr urlabhra An tan do-chluineadh Fionn féin dalladh Diangusa dreichréidh a eineach a chiall 's a chruth do-bheireadh úaidh In t-áonguth Bás Finn a mBroic ar ndul di do easgar um líg nDoire bás Crimaill a Loch dhá Dhall taoth a ccat Cnuch Cumall Gidh Fithil ba laige lamh don tríar brathar go morágh comhlann da chéd leis gan lén gur thuit re Feargus Fínbhél Is é súd In feart fo ffuil Fionn mac Cumaill Is a athair is Criomall cían ro-clos & Dáire donnsholus Trúagh mo sgaradh risin fFéin feaar dam ádhradh De budhdhéin mar a rugad Fionn go ngné adeirimsi ribh as éAG Cairdius Logha ré droing don Fhéin is meabhair liomsa budhdhéin gé do-chodar uile In slógh ad-bhiursa gan iomarghó Mathair Logha Eithne ard do radadh iséin do Tadhg uaithe ro chinsead sliocht sáor Tuirn mhor & Muirn mhuncáomh Tugad do Conall ní chel an ríoghan Uirne áithbhél rug sí mac 's nir bhó donus an flaith Daire dedsolus Mac do Dháire mac Lughach an giolla seghainn subhach Lughach ingean Finn go mbríogh mathair Gaíne na nglainghniomh Naisgis Fionn flaith na gcuradh Tuirn le deaghtríath Uladh ro bhoí ag In righ go rath go ttarla táobhtrom torrach Bean do bhoi roimpe ag In rígh ingean Buidhph ba mór a brigh a riocht con ba mor In sgél ro chuir sí Uirne aithbhél Assaighthear In rioghan réidh i ttigh Feargusa fhinnleith go rug sí ba cáomh In clann Bran ar áon & Sgeólang Ro fhúagair Lughaidh Lagha óir ba heiséin a slána a cor as deilbh chon go teann a ffiadhnuise ffear nEireann Tugadh do Lughaidh Lágha an rioghan fhíal fiormhalla rug sí mac Sgíath fuileach is Caol crodha cédghuineach Ceithre mic Lughaidh Lágha ro brisdís cath go dána Cáol cedguineach corcras crann Sgiath breac Áodh & Iollann Moirsheisior do cloinn ní chél is eadh rug Uirne áithbhél da triar mac ba meabhair liom d'ardmhathaibh úaisle Ereann A áonmac ro bhoí ag Muirn mhín nocharbh é ba measa dhíbh flaith ar ffulaing mionn ar slóigh Fionn mac Cumaill meic Trénmhóir Ba he sin cairdeas nár lag da ingean Taidg moir mhic Núadat gin go mairit fein ro-feas mairidh budhdhéin a ccairdeas Innis a Oisin echtaigh an aignidh gléghloin ghusmhair an raibh gaol ag Cnaoí Deireoil re Fionn In chineóil cruthghloin Cnú Deireoil cnú mo cridhe ceol Is binne da gcúala séd Is fearr boí a síthbrugh an ghein brigmar bhúadha Ba hé In ghein ghasta ghlórmar ba hé In ceól nósmar neimhsearbh le a ccoideóldis fir ghonta deagmac Logha meic Eithlinn Lugh mór mac Cein mic Cáinti mac mná ba haille i nErinn ba hí Eithne ingean Bhalair bean In fhuilt cladhaigh chéibhfhinn Ar ngabhail ríghe nEreann do Lugh na mbeimionn mbailctrén ro bhásaigh fine Fomra neimh a fhoghla san aiér Iar marbadh Bhaloir bheimnigh do Lugh an eidigh fearrdha tainic Eithne ingean Bhaloir 'na dheagoidh go teagh Theamra Tainic Tadg mor mac Núadhat feadhan uasal san áonach ba maith fíadhoin na feisi d'iarraidh Eithne ar a háonmac Do radad dhó an deighbhean do Tadhg ba calma In deighfear ro bhoí 'na haonmhnaoí aige go ttainic a dhíanoigeadh Ba hí ceidghein na deisi on feisin a ttigh Theamra Muirn ingean Taidg mic Nuadhat in bean ba húaso cearda Ag sin a ngáol re chéile a cleirigh tainic chugainn Eithne ingean Bhaloir bhadhaigh mathair mathar mic Cumaill Guidh ar mh'anmain a cleirigh aga bfuil leighionn laingrinn do-ghébhair ó rígh Parrthais neamh dom anmain a Tailghinn Guidh ar anmain Chnú Dheireóil fa binn cineoil a gcoimseinm giolla ro gabhadh dúana ní chúala ceol a coimmbinnINNIS Fíamhain mac Foraigh go fíor & Oisin mac In ríogh ger imchían eattorra sin da deirbhsiur a dhá mathair Righlinn fionn ingean In Deirg mathair Fiamhoin lith gan ceilg Cruithgheal ingean Deirg go mblaidh mathair Oisin iolchrothaigh Gidh tearc neach ga ffuil eól nochan eidir a aithcheó clann da deirbseatar na fir Oisin mac Finn Is FíamhoinFIAMHain Iss é súd colg In laoích láin Chaoílti mcic roglain Ronáin ar In tulaigh os Druim Lir is í a lamh féin rus-folaigh Adersa riot a laoích luinn a Diarmaid móir mhic Cearbhoill nocha gcúala cloidheamh crúaidh ba fearr aitheas Is ardbúaidh Ro marb sé ced ag Ath Lúain is ced a tTulaigh Mongrúaidh an treas ced a fFiodh dhá Bhan an ceathramhad ced a nDurmagh Maith ro himreadh thu gan feall a gcath Fionntragha na mbeimionn & tú a laim In laoích láin Chaoílti mic roglain Ronáin An coigeadh ced ag Áth Lúain do macroidh eachaigh armrúaidh an seisead ced meabhoir linn ag Áth na nÉg ar Sionainn Dít ro cuireadh cath Cuailgne ier tteacht ó Inbear Mhúaidhe cath do chaoíneadar mna amach da ttorcair Conoll cedach Dít ro marbadh Corc Is Cían seal beag o Teamraigh aníar & dít go ngairbe ngluinn do thuit Loingseach mac Domnainn Dit ro marbad gan meaboil an Liath a Luachair Deaghoidh nochar é In t-écht gan dioghail duinn nír chóir a commaoidhiomh Fear gach énlá sa mbliadain is eadh ros-marb dar bfíanoibh fa Conán fa Mhac In Luin ní rangattar a leas a athghuin Dit ro marbadh mac Luighdheach seal beag uasan Áth Buidhneach do lamhach Finn na Féine do budh crúaidh In coiméirge Iris caillighe Glinne Marc tuc In cloidheam do Sithbhac mairidh fo a chruth gan a gné is dearbh liomsa gurab é Sithbhac fos do-rad día mac in cruaidh claisleatan coimneart d'eais Poil meic Coirbre treoraigh a gcathoibh nírb aineolach Coirbre garbhsron triath ba teann dual dó oireachus Eireann éulais ó Choirbri nár lag ó Trénmor go a deaghmac Do-rad Trénmor gan iarraidh in cloidheamhsin da chlíamhoin do-rad In clíamhoin nar lag arna iarraidh dhá deaghmac Do-rad Cumall é dha éis do Crimall ag so a fhaisnéis gé ata sé go cobhsaidh cóir uch Is arsaidh In seanóir An Criomallsin uas gach dionn rus-toirbeir é dha deoin d'Fionn do thoirbhir Fionn mór In ró d'Fíanoibh Eirionn a n-áonló Ann sin tiagaid Fíana Fáil a n-áonionadh a n-áondháil ba gairid leó teacht uile go háonach na hAlmhaine Ann sin adubairt Fionn Fáil cred fo ttangobair san dáil do breith uaim deimhin go ngoil ar ceann mh'einigh tangabhair Iongnadh leinn a Finn aistrigh séd agaibh Is é a ttaisgidh tussa In coigeadh gan fheall is fearr eineach d'íath Eireann Ag súd dhaoíbhsi In cloidheam cóir ar mac Cumaill mic Treinmóir ón ló aniú go brath na mbétt ar mo seilbh ní bhíaidh a coiméd Caidhe mar do-beire dhóibh ro ráidh Oisin a gcedóir an é a chosnam as a neart nó In crannchar cubaidh coimneart Aigillidh ingin í Cuinn in ríoghan ó Theamraigh truim is í bainbretiomh gan feall is fearr a n-inis Eireann Ann sin ro chan Aillbhe cháidh in bhean dob fearr ciall do mnáibh seanbrethir so go brath mbil denadh cách ceart In cloidhim Denaidhsi coimrith a gcéin eidir réidh & aimréidh ce be dibh bus deach rus-reath rod-ría In cloidim claisleathan Ann sin reathaid Fíana Fáil a n-áonchonair as In dáil ní fhaca coimrith ba mó a n-áonionad a n-áonló Ann sin do-chóidh Caoílti don Fhéin eidir reidh & aimréidh ba hé Fionn budh foixe dhó is fíor Is ni hiomarghó Tarraidh Caoílte In cloidiom cáidh tarraid Fionn In truaill 'na laimh rug Caoílti an cloidheam glan an truaill d'Fionn mor Alman Damsa ceart a Caoilti chrúaidh fon gcloidheamsin cona truaill ad-cíad fiadhoin sunn go glan gur a n-aoínfeacht tarramar Do-bersa ceart na caingne mar as fearr bherus Aillbhe mad fearr leat munbudh treorach beraidh Fithiol fireolach Do-ghén bar gceart ar Aillbhe sol deachus sibh a rógairge reith dháor oraibhsi ré headh is mairg duine do beradh Do budh é sin Is ceart cóir ar mac Cumaill meic Trenmhóir acht gemadh áil duinn teacht ris is duinne ro breathnaighis Na habairsi sin a rí gin gub áil lim sibh gan ní aderad Fithil na mbreath dlighidh gach láoch a deigheach Día ndlighidh cloidheamh a truaill a meic Cumaill cloidheamcrúaidh dligidh In truaill sgél go lí in beilfhleasg óir go gcaoimlí Ag súd duitsi a Chaoílti chrúaidh in cloidheamsin cona trúaill & ag súd suairc In séd béilfhleasg óir go n-imcoiméd tri fichit uinge d'ór dhearg mar do innill Iollann dearg iss eadh ata suairc a lí ar In mbeilfhleisg go gcaoimlí Deich cced each Is deich cced bó is do-bheradh ní budh mó ar son In cloidhim go maoín targaidh dhó Fionn a Formaoíl Mar tairnic duinn ceart na ffear dirim cairpteach na ndeighfear Fithiol Is Flaithri amach ad-ciam cugainn Is Cormac Ceiltear uainn ceart na caingne iss eadh adubairt Aillbhe mo breithsi munbudh treorach beraidh Fithil fíreolach Fearaid fáilti Fíana Fáil risin gcaom gconchar gcomchair gur suidheadar ar deis Finn an ceathrar uallach airmgrinn Sona go ttigit leasa adubairt Fionn fáidh feasa mo ceart Is Caoílte gan on daoibhsi tig a leasughadh Sgél agamsa duit a Finn adubairt Cormac caomgrinn sibsi & Aillbhe uas gach modh is áil leinn diar siodhughadh Gabhoir Fithil crodh gan locht do-deachadar am lupgort do itheadar mo losa dhe 's do millseador mo bláth blaithi Innisidh Fionn na sgéla 's ní roibh Caoílti día séna an breathsin rug Aillbhe doibh rus-mol an ceathrar comcoir Nochan eadarsa nach íad ro mhill lubhgort Átha Líag teagaid mo gobhair am dháil gan fostadh gan iomgabhail Búachail a ndíaigh na ngopar gan eagla gan iomomhan is búachail oile gan locht agatsa thall ad lubhgort Do-ghen bar gceart ar Aillbhe nocha bhiú día comairle iocadh In lubhgartoir ribh ar millseat gabhair Fithil Ag sin breath do bhermaoís féin ro raidh Cormbac go gcoimcheill is í do bermaois uile ar mac Cumaill 75Almhaine Fleadh agamsa duit a Fhinn adubairt Cormac caoimhgrinn aire tanac ar do cionn mar onóir d'Fíanoibh Eireann Deich cced do taoiseachaibh Fían lodmar go Teamraigh na ngiall gan caolbháidh gan caingean locht Aillbe caomnár 's a banntracht Coig tratha duinn a tTeamraigh a ttigh In ríogh mhóirmeanmnaigh ag caitheam bídh Is leanna ba haoíbhinn ar n-airrdheana Suairc In tuarustal dar liom dus-rad Cormac da dheóin d'Fionn tri fichid uinge d'ór dearg & caoga cú croibhdhearg Cáoga ceangaltach na gcorn cáoga fithchioll go ndath ngorm & cáoga each n-áonaigh do mac Cumaill armfháobhraigh Maith ríghe Cormaic Is Finn mairg fuil na ndíaigh a nEirinn ba hé bleaghan gach bó abhus lán a sreabhainn ré a tomhus Mairg táir an aimseir día n-éis re a hinnisin re a haisnéis budh sladaighe fir domhain bradaige mná a gcuileadhoibh Reacfaigtear iasg mara móir risna Gallaibh a gcedóir ar ttoigheacht docum tíre budh comartha drochríghe A ndíaigh na naom go n-aille cleirigh dhíana diogháire ag foláir chrábhaidh go beacht is íad féin nocha ndingneat Gidh olc na cleirigh gan bhrígh measa go mor na hairdrigh gidh olc na rígha rabhaigh measa na maoír threintaphaigh Día labhraid cluig a gceallaibh gidh ard leighionn gach seanoidh nocha mó do-cluin Criost cáidh no sanais isin camáir Nochan feadar créd do-dhén fil mo rosc ag sileadh dér cloidhiomh Caoilti ba caom gné is meabhair leamsa gurab éISE Deargrúathar cloinne Morna sochaide día ttugsat dógra o Tuinn Túaidhe nír treas tim budhdheas go Clíodhna cheinnfinn Ro marbsat a nDún da Bheann Maine & Dían Is Deileann ionmhain tríar ar gcur a neirt meic Feardhomhain móir feirceirt Do marbhsat a nGleann Umha Uaithne fionn mac Finnumha ro marbsat a cCarn Alloidh Faolán & Follamhoin Ro marbsat na tri Finn is na tri Duinn cinn ar chinn ro marbsat Is rob olc lion in seanóir crimnach Crimall Do marbsat Tuathal nár thim do marbhsat Áodh Is Oilill do marbsat Tadg ina tigh & Fionn bán mac Breasail Ro marbhsat Sgíath breac búadach ro marbhsat Áongus uallach ro marpsat mo dhá daltán dil Leagán lúaimhneach a Lúachair Do loiscseat Formaoíl na fFían go n-iomat geimhiol Is giall do marbhsat Raíghne go rath do loisgseat Aillbhe uallach Ro marpsat a tTulach Óg Iollann mac Finn Is deaghÓg Óg mac Finn fear go rath úaidhe sloinntear In tulach Áodh ó Geimhnáin nár laga & Áodh ó hÚaineagda Áodh o Teamhair ro-chlos ro marbhsat uile a gCláonros A gCláonros mac n-Uisneach n-ard sochaidhe día ttuscat mairg mar ar fhagoibh Caoínce cíath mo macsa féin forrach níadh budh é ainm na tulcha dhe go ttí In brath Cainsgíath Chaoínche Caoince cearr a cCionn Tíre Áodh mac Áodha Is Íle Áodh & Íle & Bran is leósan do-rochrador Trí chéd allmarrach ar caí um Bháire um Labraidh Gaí do geallsatar damh ni breg Alma uile do choimhéd Tugattar deargár na ffear Bodhmann luchoir láingheal nochar fagaibhseat 'na beathaidh ingean Iochtoir airmleathain Ro marbadar na trí chéd um Bháire um Labhraidh ní breg marbsat Bodhmann líth ngal & ro gonsat Sgannal A gcionn bliadhna nocha gó ba marbh Sgannal do gaibh cró tren rom-gabh sniom arna dul Almha do beith gan Sgannal Ced rioghan nach lúaidhead cláon da ched um an da macáomh ro marbhsat mór In sgeile um Uathach fhionn Almhaine Ro marbhsat a Port Omna Breasal Is Corc Is Connla do ghonsat Oissin budhdhéin & Cairioll go gcaoimhcheill Naoí mic Iobhair Is Iochtair deich meic Cuinn deich nimchidh ro marbhsat ag Druim os Tráigh um Finndeirb ingin Cannáin Do marbhsat ag Druim os Loch Oilill mor maith d'ar tteaglach is uime adeirthear Druim Brón mar ar marbadh Oilill mór Druim Broin ó bhron Féine Finn on laithe do tháot Oilill nochar codlus oidhche shaimh ó do marbadh mac Faoláin Meic si dhe assin Mumhain mhais dainim dhuinn bheith 'na ffegmais is íad do tuidheadh go prap a mbotha do rúscoibh slat Ro marbhsat Taidhme 'na dhún teaglach ro budh dainim dhún & Breasal mac Bratha & Coirbre Cláonrátha Do loisceadar Crúacha Ceard 's a ingean Luchair laimhdhearg do marbhattar 'na hinis a shiúr budhdhéin Maighinis As sin dhúin ba cuairt chonuis go Buailidh an Áondorais rugsam orra trúagh an dáil um Leitribh cruaidhe Colláin Adubairt Goll do glor ard go ríoghdha & go rogharg na faghbhadh Finn sibh amoigh a maca Cormaic cneisghil Tabhraidh dhamh mo chruit go n-ór adubairt Daíghre dreachmhór go seinnear í mór In modh go gcuirinn cach 'na ccodhladh Ann sin dus-radadh a chruit go mac Mórna fa binn puirt no gur codailseat uile le mac Mórna mungbhuidhe An tan ro budh codladh dhóibh teagmaid cuca lín ar slóigh isseadh ron-mosgail miadh ngal gáir na Feine ga marbadh Ro fagsat da ttríen a n-arm ro marbsat Feargus foltgarbh do marbsat teannta ré muir Garb Crot Garb Gréine ó Ghlasmhuir Ann sin do-cúadhmar 'na ndáil go feis tighe Forannáin dhá céd dar muinntir go ngoil ro marbsat an oidhchesoin Ro marbhatar Saltrán seang ró marbhadar Gúaire cearr do marbhadar gerb olc linn trí mic Luíghdeach meic Croimchinn Ro marbhsat Gille Uallcha ag teacht ó Teamhair Lúachra ro marpattar trúagh In dáil Feindidh mac Finn mic Cuáin Ro marbattar Cirre cáol ro marbattar Duph & Dáol ro marbsat ar Moigh Line Dealán cuanna cruitire Ro mharpador Faolchú fíal mo macsa féin forrach nía dh ro marbsat mo mac eile Maol Dearg ro ba moirsgeile Ro marpattar na trí84 ar In leirg uas Cnucha cuirr ro baitheadair ar In muir na tri Deirg ó Shléibh Ditraibh Ro marpadar Faolchú fíal ro marbadar Corc Is Cían ro marbhsat Mongán ón tuinn & Conán mac Crimthain Ro marpadar Lughaidh lonn ro marpsat Cairche crom ro loiscseat ced cuaine con a tTulaigh úaine Árchon Tulach Árchon ó ár con ainm na tulcha mór In modh Tulach Airde a ainm roimhe ó aird con Mic Fíodhbaidhe Seisior fiche ar sé chéd ar chóig mhíle mor In béd do cloinn Bhaoísccne mór In modh do thuit ar In deargruatarDEARG A Oissín In ráidhe rinn ní d'fáisdine mic Cumhaill ar tairrngir In rí go rath aingil go fior do adhradh Inneósat duit sgél gáidh grinn a Patraic moir mic Calprainn & budh crádh léd chroidhe gach dal ga ttu ag tarrngoire Suidhe do-rinne Fionn shoir os glinn ag Beinn úir É doir go ffacaidh nell tiugh atúaidh gor much Eirinn re henúair Os iad ba foixe don rígh do mac Cumaill Almhainí meisi & Osgar go ngráin & Caoílti mac Ronáin Briatraighim ar tus miadh ngal d'Fionn mór ardflaith Almhan cred In nell dorcha atuaidh ro much Eirinn re hénuair Ann atbeart Caoilti croidhe re mac Cumaill Almhaine tabhair h'ordain fad dhétt fis is na leig sinn a n-ainfhis Trúagh sin a Chaoilti chroidhe is cían uait In tairrngire measgfaid Danair tar Muir Meann a n-uilc ar fhearoibh Eireann Millfidh síad Éire uile eidir mhagh mhin Is muine frí ré da céd mbliadain mbil in Fodla fon gceinneamhain Ni ffuighit síad do rath ann nach mo Is dith dhoibh a fhulang gach a marptar ann míadh ngle bidh amrath da n-íerdraighe Fear Diardaoín tig ar a gcionn olc a íermairt d'íath Eirionn Mac Murchadha In diabhal dúr budh siabhradh sin a n-iumpudh Bidhat olc reimhius In rígh bíaidh a áras ar dimbrigh gan mac gan iarmhúa go mbladh gid íargno liom ar labhradh Laighin ar tús daortar ann saoth lem chroidhisi a chomhall gan righ orra acht iarla duph gan fíana día n-anacal Loitid Midhe Is Mumha mhas nocha lugha In t-olc amhnus go mbeid fad o dioghail duibh uch budh doiligh In dioghail Oirghialla Is Ulaidh an áigh daorfaightear íad don áonpláigh futhaibh go danardha dil beid Connachta go crithir Síol Conaill Is Eoghain fhéil fon daoíresin fon deighréir beit futhaibh go ciamhair cain ré triocha blidaain bunaidh Ticc chuca rí Saxan saíbh día n-easchoma día n-anaoíbh go mbeir a ngeill tar Muir Meann olc a mhéin d'fearoibh Eireann Fagbaid fear 'na ionadh ann re siubhal reacht Is remionn fear firinne adearor riss gidh dichleith Is fear fuiris Cedchath chuirit ni dalbh dil ní cath é acht maidhm do ghnuisibh cath Cnucha ar tri cathoip dhe mar do ordaig Ri neimhe Aimseir medhoin a fheadha ní deireoil a imneadha dia mbiaidh lobar gidh saoth lim seacht mbliadna a ríghe nEirionn Go ttig trenfear oile anoir tre comairle In lobhair go ccuirionn go lonn dar libh rissin Donn cath an éinfhir Rod-bath In t-aoínfhear don cath ann claoitear a réim 's a rath budh lén don lobar íar sin trén a omhan día mhuinntir Eireochaidh In Donn Failgeach feta fossaidh fírchaingneach cuirthear gan fhatha le a linn trí catha leis a nEirinn Cuirfe cath a nÁth Seanoigh ó a mbeid Gaoidhil fo mheabhoil do thuit gleó Gaoideal sa chath & aoínfhear allmhurrach In fear donnsin gan deile budh sonn fola Is fionghaife do-tháot do galar uaire gan cophair na caomuaille A gcionn tri mbliadan iar soin cuirthear ár ar Ghaoídhiolaibh nach saoílionn duine 'na dhíaigh gan Gaoídhil uile a n-airdghlíaidh Digheóltar In t-ár íer soin mar nach nár ag Mhuimhneachoiph ar reabhradh na ngall ngaiscidh a fFeapra thall tarrustair Da cath dibh sin a Mumhain in treas do-bheraid Ulaidh & cath sa Midhe mhais Rí neimhe ga ccoimaitchis Tic mac rígh Saxan tar sál cíen lim 's ní ar a ghrádh budh da thoigheacht go fíor dhe cuirtear Danoir tar sáile An macsin tig tar In sál go n-imat Gall go neamhgrádh nocha ndingne ríghe réidh go cur na tíre a n-aimréidh Coimhríaghoil soir Is abhus ga chineadh ar áoncadhus re tomhus téd Is troigheadh tig día eis In t-ainndligeadh Tidhlaicfidh leath Eireann uile don lucht tiucfus leis tar tuinn go ndighlaid In lucht abhus go fiorchrúaidh orra a tturus Do-gnit connailbhe go cáidh Goill & Gaoidil d'enlaimh a n-aghoidh na nDanor ndúr madh lamhor liom a n-iompúdh Fearoid In cath cruaidh go cain beódha do-nit a thaistil marptar é 's a sluaigh ier sin don taoiph thúaidh do Moigh Maistean Ríoghait rí Oiligh ámhra docum In catha calma marbhtar é 's a slúaigh go fíor a gcath Maistean na moirgniom Deich mbliadna fichead go holl gan chath & gan comhlann gan neach 'na n-aghoidh fo neimh seal a samhail 'na samhloibh Go tteagoitt na Goill anoir do dioghail orra a n-ármhoigh ón Easpainn adhbhail andeas ní cabhoir In comhfaitcheas Cath Saingeal cuirfidhear ann a n-áithfithear fir Eireann ní cuirfit Gaoidhil no Goill a shamhoil sin a n-Eirinn An cathsin adeirim ribh ann bhías róiríghe Saingil beid Danoir go brónach dhe budh dreamhoin a n-ármhoighe Rioghait Tairbhré do shíol mBríain do chur In catha go nglíaidh go soiris assin Mumhain mhóir go cubaidh síol In gallghlóir Tri lá dhó ag cur In catha ré macoibh na n-anfhlatha a gcionn tri laithe go mbladh tair a maithe do marbhadh Eirgid cóig coigidh Eireann futhoibh go rathoibh reimionn go ndiongoibh In duileam dil do gach cuigead a coinnimh Eirgid úa na rígh reabhach bhios fo shiol na Saxanach do dichur In cinidh cuil do budh dlighead a dhenuimh Eirgis Sráonghalach Doire go gcuirionn a n-ár uile go ceann miosa on chath amach gabhoid orra dia fforrach Sráongalach ó Dhoire atuaidh & Áodh iodhan go mbúaidh gidh cía frí senadh atúaidh teit docom neimhe fo bhúaidh Ní leanfam go leig ní bhus mó tar éis gall n-úr Is anródh gidh mor a lochta léra is mó anois a n-aithmhéla Patraic mac Alprainn go mbloidh órus fortail for dheamhnoibh sireadh sossadh reidh ón rígh d'Osgar dam féin Is d'OisinA OISIN A Oisin fuirigh ar Dhía na himidh uaim ní bhus sía tabhair aithne mar budh gar is misi anam t'athar Uch ní tabhraim aithne fort a Finn acht ge cáomh do corp ba halainn do dhealbh do dreach ag dol uaim tar gach n-áonach Deacair aithne orm a fhir a Oisín a mheic mheirgil iomat mo pían mett mo ghal íad ata agom treagdadh In cedoidhche do-chúadhus d'eg d'fios na cróine mor In béd dar chogain sí me sa glinn uchán nír chonair airdrigh Ann sin ad-beart Ifreann féin eirgith slaidhtear Fionn on Féin buailidh túargidh é go teann na bioth agoibh a dithioll Mar ba dursan leó mo lén anmanna na fFéin ffiortrén teagoit cugom mor In modh & trialloit mo chosnam An cumhain leat a Ghuill gloin do mac Cumhaill a hAlmhoin do marbadh sa carraic tall is do sgaradh ret anam Ro ionnarb sé clann Mhórna ro imbhir orra doghra ro bhasaidh na mílte fear do cloinn Mhórna na gcorrsleagh Dia ndeacham síos ar do cionn ar Conán maol ní leasg liom da ttugam beim tar do ceann na tisam fein as ifreann In cumhain leat a Ghuill glain do mac Cumaill ó Theamraigh do marpadhsa mor In modh & marbadh do bhráthor Ge do-rinne seision sin deaghmac Cumhaill a hAlmhain truagh gan neart céud am corp cain do tabairt Fhinn ó dheamhnaibh Ionmhain buidhion tainic ann sios do comrac tar mo ceann anam Guill ba feirde In dáil anam Daigre anam Conáin Anam Airt óig mic Mórna ge do-rinneas ris dógra anam Osgair ro claoí cath & anam Mheic Lughach Ro íadhsat umam ar gach leath anmanna na cceitri rúadhcath sgaoíltear íad ba cruaidh In teidm soir síar seachnóin ifeirn Uch tri fichid bliadhain búan ro bhí misi a n-ifreann fhúar no go ttainic Rígh neimhe gur fech orm tre trocaire Ann sin ro-siacht aingeal De uchagán ba geal a ghné ba he radh an aingil rim a Finn fagoibhsi ifrind Do rugusa leam ar luas tigim ar bord iffrinn súas míle deamhan don tsluagh gorm ro lean me ar luas a hifiorn Día madh liomsa an bioth bán eidir crann Is cloich Is chlár uaim a n-onóir mo Dhé dhuinn ar teacht áonoidhche a hifrionn Eirigh anois go Síth Truim ait ar cuireadh Cu Culainn leat fein neamh ó Righ neimhe amach o ló In measraighthe Ag sin turus do-choidh Fionn mar do ordaigh Rí na rionn dar fhíafraigh sgéla go mín do Patraic & d'OisínA OISIN Eirigh suas a Oissín a mheic Finn meic Cumaill meic Trenmóir í Bhaoísgne ag sin Caoilte cugainn Bithí ar aon go subach a mheic righ na Féine denoidh go ceart comhlán bar gcomrádh ré chéile Ro bhaist Patraic baismhín íad a ndeireadh a n-aoíse tug sé Art ar Oisín & Conn ar Caoilte Ag sin daoip bás Caoilte mac réidh Ronáin reabhroidh a ndeireadh a lathoir a bathadh a tTeamhroigh Do tuit mac na flatha le horchar In cléirigh Oisín ger tren talcar on urchor nír eirighÉIRIGH Eirigh súas a Osgair ro-fheas Is tú In bunadh gidh lor med na ndeighfear dingoibh dinn céd curadh Imthigh trithibh Is tairrsiph gursat máola méidhe geibh sgieth eangach úaine is cloideam go ngeire Geiph sgieth Is geibh cloidhim is airm níadh rod-rubha geibh lúirigh rod-meala nar maoídhit do thubha Is mór In gniom dhamhsa a ffiadhnuise m'fiadhan dearlacadh mo naoídhion a gcionn a naoí mbliadhan Ni tiucfa Is ní thainic ba fearr lamh na luighe is ni ffuil crann sléighe is sía dus-sía a nduine Mairg re ttiubhra a treisi lé a cloidhiom go ngeire ó thig fearg a laime in fear dearg Is déineEIRIGH Faoídh cluig do-chúala a nDruim Dheirg mar a ndéndis In Fian seilg ní chúala riam roime soin guth cluig a fforaoís fhíadhaigh Faoídh cluig do-chúala a nDruim Dheirg mar a ndendis In Fhían seilg agus ní cuala rem ré áonguth ann budh binné Faoidh cluig do-cúala a nDruim Dheirg mar a ndendís In Fhían seilg binne liom ar tteacht ar slogh an dord Fían ga ttinól Faoídh chluig do-cuala a nDruim Dheirg mar a ndéndís In Fhían seilg binne liom ar tteacht amach in fhead do-niodh Mac Lughach Annamh le coill Droma Deirg faoídh cluig innti leirg do leirg fa minca don ál chúaine deireadh oidhche adhfhúaire Cía In trú chleirighso shíar bheanus a cluigín go dían nach eistionn re guth na ccon ata sa ghlionn 'na fhorradh Gidh binn leatsa guth na gcon & gidh adbar meanman is binne leisin Righ In neach eisteas comrádh na ccleireach Gidh binn leatsa a n-abrait soin & gidh maith led meanmain is binne buireach In doimh mhir no In ceól chanaid na cleirigh Ad-connarcsa fir sa moigh nac eistfeadh re guth do cluig is do fuicfeadh marb ma-le tusa Is do cleirig uile Binne liom um trath eirghe cearca fraoích a mbeannuibh sléibhe no guth an cleirigh astigh ag meighligh ag meigeallaigh A Oisín innis sgéla is na leig sinn fo mhéla creud do-dendís riomsa dhe fan cluigínso bheanuimse Do-bheirimsi briatar go fíor luighim fo anmain mo ríogh go mbeanfadh do clog ad ceann no go mbeitheá gan anam Da gcluineadh Garbh Doire dían faoídh cluig sa chillso hsíar do rachad go grod asteach 's do brisfeadh clog na ccleireach Da gcluineadh Fionn In féindidh faoídh do cluigín a cleirigh do rachadh ad ceann gan acht is ní roicfeadh uait imteacht Da gcluineadh Conán na fFían faoídh In cluigsi riom aníar cleirigh bheata do bheith ann do beidís uile gan anam Da gcluineadh Caoílti croidhe fear nar opthac n-iorghaile do rachadh asteach gan ghaoí 's do brisfeadh bar gcluiginí Uchán Is cradh lem chroidhe sgaradh re leirg Máonmhoighe is rissin láochraidh ffeilsin rem fhéin Is rem deigheixibh Is me Oisín deaghmhac Finn creidim Día thuas a Thailginn ge atu atu a112nocht gan fhéin gan mhaoín is pían lim faoídh In chluigínFAOÍDH Domhnach lodmair tar Lúachair dar cuirsiom seilg um Cruachain um bordaibh Locha Léin Lir um bruachaibh Ghleanna Faoinneallaigh Cuirmid ar mná uainn íer sin ar ffilidh ar n-oirfidigh do lodmair a ndiaigh ar mban & ar ffileadh ffíorghlan Do roinnseamar sinn budhdhéin don taoibh aníar do Loch Léin battar gille glana ann nach gealladh ní gan chomhall In gnaithFían ó Leamhain siar um Coirthe um Dhoire na fFían um Gleann mBroic Is um Gleann Con um Gleann Duine dhá Dhubhthar Clann Morna laimh re Loch Léin aoíbhinn doibh ó shleibh do shleibh ionmhain crobhaing dhíleas dhron ar nach ffuighbithe baéghal Áos ógbaidh soir agus síar in lásin fa fhlaith na fFían a gceartmheadhón na sealga gondaois doimh dhoinndhearga Gapmaoíd longport líth gan oil tortach ar seilg In lásoin suidhighmíd longport gan tár acht Dubh Dala a aonarán Codhlais mac Maoil Gairbh amuigh gairit do nó gur mhuscail biodhghais a aigneadh gan tlás beiridh rúatar tre úathbhás Tairringis Cluasán a ceann cain as a haird aloinn eagair dúisgis In cú go ngairbhe arracht muice moraidhble Gearr do battar 'na garadh ar n-eirge dhi da falach fágbhais In gcoin fa mhéla da goinidibh gairbhghéra Imdhis In mhuic uainn don leirg is fagbhais In gcoin fa mairg cíí117 Dubh Dhala fa a choin is claoídhis a feart fódbaigh As sin dó go longport Finn 's nír cheil ar In fFéin ffoiltfhinn muc do luathmharbadh a chon 's a dol uadha gan fhostadh A Dhuibh Dhala a laoích gan locht adubairt Fionn fáobarnocht in mhuic 'sa tuaruscbháil sin ní fuighbithear í a n-aisgidh Arna mhárach dhuinn da seilg sochaide do-rad fa mairg íadhmaid uimpe aníar 's anoir fa dheisceart Bhearnuis Baoghlaigh Ad-ciam chugainn In muic mir ina harracht anaithnidh ina ruatar trésan fFéin mar sidhe con da coneill Tarla urcar do cloich chruinn ar a gnúis ó mac Cumhaill gur bris a dreich dorcha dhuibh gur leig trí garrtha gabaidh Beartuighim buille chuice ni d'imgabhail na muice go ndeachaidh tresan gcloich gcrúaidh 's nir dearg ar In muic mhongrúaidh A hécta ag Bealach Bheime ó mhaidin go trath eirghe tríar ar fichid rádh nach brég is tri coin teasda do chéd Máol Tuile Is Tadg míadh ngle in dá mac budh só ag Caoílti do thuit le ar lathair goile & Conn mac Cabhlaighe Colla do budh neassa dhi fa duibhfheadhaibh Formaoíle ga hiompódh do ag Sgairbh Chomair lingis In mhuic morghlonnaigh As sin di go hÁth Chluig Colla nochar chuir da muin go ttug naoí ngon do sgín ar In ffuath n-eitigh n-ainmhín Anais Conán agus Fionn ag Sruibh Dairbreach ar a chionn & nír lughaide a ngráin re húath nó ré118 hiomgabhail Anais Faolán fear go gceill eidir In muic & In Féin gur chuir corrgha nar beag neimh go ceart triana dhá seiridh Tairbeiris Conán a dhi shleigh ar an arracht n-anaithnidh cuiris di shleigh Conáin féin 'na mblodhaiph go hard aigméil Diubraicis Fionn sleigh oile ar In slios ngarp nginoidhe do ghoin Is do bhuail íer sin is do marbh í 'na deaghoidh A n-aoinfeacht do Colla chain 's do Mac Lughach ar lathair is do tuit In muic ar lár le Fionn & le Conán Naoí ngilla & tricha fear eidir thus agus deireadh do-rochair lé miste ar sealg is seacht fichid cú croibhdearg Deich ccéd muc Is deich gcéd agh isin seachtmainsin tar lear is se céd mil moighe amach ar seilg a sin go DomnachDOMHNACH Is fada anocht a n-Oil Finn fada linn an oidhche aréir in lá aniu ge fada damh do budh leór fad In laoí ané Fada liom gach lá dha ttig ní mar sin fa cleachtadh dhúin mo bheith a ffegmais na fFían do cuir sin mo ciall ar ccúil Gan áonach gan ceól gan cruit gan brondadh cruidh gan gniom greadh gan díol ollamhan ar ór gan ealadhoin gan ól fleadh Gan bheit ag suirghe nó ag seilg in dá cheird le a raibhe ar súil gan deabaidh gan denamh creach gan beith ag foghluim cleas luith Gan earradh gaisgidh do ghnáth gan imbirt mar budh gnáth leinn gan snamh re láochraidh gan locht is fada anocht a n-Oil Finn Fada mo saoghal tar eis na fFían ni cneasta na budh cían linn ba híad In láochradh gan locht is fada anocht a n-Oil Finn Is don tsaogal mar ata mé truagh a Dhé mar ata sinn am áonar ag tarruing cloch is fada anocht a n-Oil Finn Sir a Patraic dhúin ar Dhía fios an ionaidh a mbía sinn nó In sáorfa m'anam ar olc is fada anocht a n-Oil FinnIs FADA Mairg fuil ar h'iarraidh a Bhrain is sgaradh cuirp re hanmain úair nachad-faguim a Bhrain ni charuim ní ar talmhain An lamh dar bhúaileas Bran dursan nach liom do sgaradh nach beinn a mbeathaidh abhus dursan nach d'eg do-chúadhus Rí na gcon do bíodh am laim os leicnibh Sleibhe Colláin is ni raibhe ar bith go mbáigh cú ar a mbeith a túaruscbáil Da taobh geala do bhi ag Bran earboll nua corcra gléghlan ceatramha corcra go roinn ótha earboll go hiardruim Ceithre cosa gorma faoí re himteacht oidhche & laoí cruibh úaine nár teachtsat báigh ingne ettrochta iucháin Rosc dreagain ina ceann cóir ris nir fedadh iomarbháidh aluinn agus cáomh a clú mo Is gasta na gach miolchú In cú ba hairde sa Féin thigead gan cromadh fo a bléin is a ceann ba gasta In roinn ba comard é rem ghúalainn Ceithre mil do leiginn uaim miol budhdheas Is míol budhthuaidh miol síar aguss miol soir do bidís uile a mbel Bhrain Da mbeith deireadh laoí gun fFéin gan seilg gan fhíadhach do chéin do bheradh a gcuid a coill do biathfadh Bran ó Bhoirinn Is aire do bhuaileas Bran is mór n-úair ba haithreach dhamh gáir na ccon Is na sealga risna fiadhaibh foirdearga Tugus buille d'eill buidhe dhó go ffailgibh fionndruine do-chúaidh an idh óir 'na ceann mairg do-rinne In gnim róitheann Iongnadh leis a bhualadh damh do bhoí athaidh gom feghadh gur silseat frasa déra tar a rosgaibh rinnghéra Olc sen far togbadh In lamh olc sén ro tairngeadh go hán olc sén do-righneadh In beadg mairg do-rinne In gniom rogharg Tairngidh uaim a heill go tric gur bhris In mhuince airgid dar theith go moch ar In sleibh gur ling sa loch a luathleim Tri hualla gacha nona ag ar gconartoibh cródha coin na Feine ag iarraidh Bhrain 's an Fhían uile go cíamhair Ní chúala guth con ag seilg ar moigh ar móin ar morleirg ó do sgarus rem choin ngairg na beith mo croidhe fo mairgMAIRG Ag sin duit a chaiptín Samhairle. & da ffaghuinn ní budh mo ina sin do Dhúanaire Finn réna sgriobadh do-dheanainn dháobhsi é Misi Áodh Ó Docartaigh do sgriobh a n-Óisdin124. In .12. Februarí. 1627. A Oisín as fada do shúan eiridh súas Is éisd na sailm ó thairnic do lúth Is do rath do chuirtheá cath a ngleó garbh Do tháirnic mo úth Is mo rath ó nach mairionn cath ag Fiond i ccleircibh ní fhuil mo spéis nó ceól da n-éis ní binn liom Ni chúalais a ccomhmaith do ceól ó thús domain mhóir gus anocht tá tú arsaidh aimglic líath gé do dhioltá clíar ar cnoc Do dhíolainnsi clíar ar cnoc a Patraic gidh docht do rún as mairg dhuit do cháin mo chruth is nach ffúair me guth ar tús Do-chúal ceól as fearr no an ceól ge mor mholus tú In chlíar sgalgarnach luin Leitreach Laoí 's a' faoídheadh do-níodh In Dord Fían Smólach guithbhinn Ghleanna In Sgáil monghar na mbárc búain ré tracht budh binne liom trosd na ccon na do sgol a chleirigh cháidh Da ghadar dég do bhí ag Fionn an úair do léigthi fá Glionn Raith budh binne liom a n-oific chiúil 's a n-aghoidh on tSiúir amach An úair do shuidhiodh Fionn ar cnoc shinntí gan locht In Dord Fían chuireadh 'na ccodladh na sluaigh mo-núar budh binne leó In chlíar Cnú Dheireóil cnú mo chuirp abhac beag do bhí ag Fionn an úair do shinneadh cuir Is puirt do bhíodh sé 's a cruit go binn Blathnaid bheag an inghean óg tug móid re fear fon ngréin acht Cnú Dheireóil & sí och a rí budh binn a mbéil Do budh mían le Fionn na ffleadh síansán con a ffad ar slíabh coin allta ag fagbháil a ccúan mordháil na sluagh dob é a mían Iomdha mían do bhí ag Fionn nach ccuirtear a suim id dhíaigh ni mhairionn Fionn nó na coin 's ní mairfe tú a Oisín na cclíar As mo an sgel Fionn no sinn is na 'ttainic ler linn ríamh a ndeachaidh Is na ffuil beó dob fearr fa ór Fionn na fFían Tug sé naoí gcatha sa fFraingc naoí bhfichid cath a nEirinn uill on tsruth ar baisdeadh Críosd do theigh a chíos go Toigh In Duinn Tug sé naoí ccatha sa Spáin airdrigh Lochlann a laim leis beacht do bhí In domhan fa chíos 'sé budh rígh isin Greig Bhig Lochland 's an Innia mhór tigeadh a n-ór go teach Fhinn ní roibhe coimmeas ris ó Chríosd ní fhacus rí os a chionn Mairg dhamh do hanadh dhá éis gan mó spéis a muirn no a cceól um damh críon d'aithle na slúagh as damh Is truagh a beith beó Trúagh a Tháilginn an sgél bheith a ndíaigh na ffear go fann ag eisdeacht re ceól na gclog as me um sheanóir bhocht dhall Da mairiodh Fionn Is an Fían do fhuicfinn clíar na ccros do leanfuinnsi fíadh a ngleann is budh mían leam bheith ré a chos Sir a Patraic dhuinn ar do Dhía neamh d'Fionn na bFían Is dá chloinn déna guidhe risin fflaith ni chúala a commaith rem linn Ni iarrfa méisi neamh d'Fionn a fhir nach grinn ler eirigh m'fearg gurab é a mhian rena linn beith a nglionn ag síansan sealg Da mbeithea faris In fFein a chleirigh na cclíar 's na clog ní tiubhra th'aire do Dhia acht ríar chlíar & sgol Ni threigfinnsi Mac Dé Bhí ar a ttainic a cclí thoir Is tíar a Oisin In fuighle bhuig olc do-chúaidh dhuit díol na cclíar Gach ar pronn tú & Fionn d' ór olc do-chúaidh dhó & duit ata sé a n-ifreann 'na gheall mar do-denadh feall & broid Beag do chreidfinn dot ghlór a chleirigh na leabar mbán ní roibhe Fionn na coimfhíal ag duine nó ag Día a lámh Ata sé a n-ifrionn a laim fear fa sáimh do bhronnadh ór a ndíol a easurradhais ar Dhia ta sé a ttigh na bpían fá131 brón Da mbeith clanna Morná astigh nó chlann Bhaoísgne fir fa trén do-bherdaoís sin Fionn amach nó bhíadh In teach aca fén Da maireadh Fáolan Is Goll Díarmaid donn Is Osgar áigh a n-éintigh riam dar chom Día ní bhíadh Fionn na fFían a láimh Coig coigidh Eireann fa seach 's na seacht ccatha boí san fFéin ní tiubhraidis Fionn amach ger mhór a neart Is a ttréin A Patraic Is truagh In sgél an fear fíal do bheith fó ghlas croidhe gan aingidheacht gan fhúath croidhe crúaidh ag cosnamh cath As egcóir nár mhaith lé Día ór Is bíadh 'thabhairt do neach nír ér sé trén no trúagh ifreann fúar mas é a theach Créd do-rinne Fionn re Día acht ríar na cclíar Is na sgol is treas mór re bronnadh óir is treas fós re meadhair chon 'S a gheall re meadhair na ccon is re ríar na sgol gach lá is gan smáoíthiugh ar Dhía ata Fionn na fFían a láimh Ata sgél agam ar Fhionn ní raibh ionn acht sé fir dhég gabhsam ri Sacsan na ffleadh chuiriomar cath ar rígh Grég Do gabsam an Innia ar fad ba mór ar neart Is ar ttrén do cuiriomar cath ar rígh Frangc dar do laim ní abruim brég Do gabhamar Maghnus mór mac rígh Lochlann na long mbreac rangamar gan ghuin gan sgís do chuirmís ar ccíos a ffad A sheanóir do sháobh do chiall beag In sgel gan a mbeith beó a raiph do shlúagaibh ann sin ní bhía as ní fhuil acht mar cheó A Patraic na mbachall mbreac. ní rachadh leat aithis Fhinn nír ér sé duine fa ór ní thug a mbreig móid nó mionn Tabhairsi th'aire duit féin ó atathaoí gan ceill abhus tabair th'aire duit a trúaigh tapair dot uaidh th'aire anosA OISIN La da ndeachaidh Fionn na bFían do sheilg ar Slíabh na mBan fFionn trí mhíle 'mathaibh na fFían ní deachaidh sgíamh os ar gcionn A Oisin Is binn ninn do ghlór bean nacht fós ar anmuin Fhinn innis cá mhéd fíadh do thuit ar Slíabh na mBan fFionn Búdh mór na creacha dar slúagh dar a ndeachaidh uaim 's ní sbleadh ar thuit ar Slíabh na mBan bFionn d'fíadhach ré Fionn na ffleadh Innis ród roimhe gach sgél beannacht ar do bhél gan gó in mbíodh éideadh nó airm ag dul do sheilg libh gach ló Do bíodh eideadh & airm ag dul do sheilg linn mar sin ní bhíodh feindidh dhinn dom dhóigh gan léinidh sróil Is dá choin Gan cotún síthe séimh is lúireach bharraidh ghéir ghlain 's gan ceinnbeirt clochorrdha chorr 's da sleidh a ndorn gach fir Gan sgíath uaine bheireadh búaidh is lann chrúaidh re sgoilteadh cionn da sirthea In domhan fa seach ní raibhe neach budh fearr nó Fionn As é dob fearr eineach Is ágh ní deachaidh lamh ós a cionn dul do thaistiol na ccuan ngeal gan faicsin ar fear mar Fhionn Cath eagair do-chúadhmar síar do seilg ar Slíabh na mBan fFionn a Patraic a cheann na cclíar dob alainn grían ós ar ccionn An uair do shuidheadh Fionn ar ccoin dob iomdha anoir Is aníar guth gadhair ag dol do chnoc ag dúsgadh thorc & fíadh Do bíodh Fionn & Bran 'na suidhe seal ar In slíabh gach fear dhíobh a n-ionadh sealg nó gur eirigh cealg na bfíadh Léigiomar tri mhíle cú dob fearr lúth Is do bhí garg do marbh gach cú diobh da fhíadh sul do cuireadh iall 'na n-aird Marbhamar sé mhíle fíadh barr ar In ghleann do bhí fan tslíabh a nfegmais aighe & fearb ní dearnad sealg mar sin ríamh Dob e deiread ar sealga thiar a cleirigh na cclíar s na cclog deich cced cú go slabhraidh n-óir do thuit um nóin ré céd torc Do thuitsiod linne na tuirc rinne na huilc ar In leirg muna beith ar luinn Is ar lamh chuirfidis ár ar bFéin A Patraic na mbachall bfíar ní faca mé thíar nó thoir sealg énlaoí ar Fhíanuibh Finn ré mo linn budh mó ina soin Ag sin sealg do-rinne Fionn a mic Carploinn na mbionn mbláith na gáir cheolán isin chill do budh binne liom In láLA La da rabhamar a nDún Bó Fían Eirionn líon a ttionól coiméd cúain fa ceim deacair ó Chairbri líonmar Lifeachair Gearr do bhádhmar ann sin a mic Alproinn a chleirigh go ttainic chugainn Laíghne mór áonmac rígh na fFomór Bliadhain fa thrí roimhe soin nach deachaid láoch dhinn tar muir le húamhan In fhir mhoir a chléirigh adeir an chanóin Ar tteacht dhósan tar Albain motaighimid anfa na fairge ó iomramh lamh In fir móir 's ó buillighibh rámh an Fomóir A mic Blaighe ingine In Deirg beannacht ar do bhél gan cheilg & innis duinn mar soin a ndearnabhair 's a' fearsain Do leagad leision a sheóil a bportaibh díleann nar chóir 's do-rinne eachréidh amach o n-ainmnigtear In t-ollamhach Dob e dob cloideamh catha don mhacsin an ardfhlatha lorg fhairsing d'íaronn chrúaidh tri céd cáor iarainn 'na leathgrúaidh Do bhí coimhéd fan luirg mhóir lomnán d'airgead & d'ór 's do clochaib búadha oile d'uaislibh Thíre Tairngoire Ar ttiacht dhósan a ttír do léig béiceadh nár cháol d'iarraidh trodáin In fear & teagmhála In milidh Ni raibhe en láoch 'nar fFéin go roiche soir a nda ttrían nach ttiúbhradh dár n-úaislibh maith fel coidhche ar a thúarusdal 'S í comhairle do-rinne Fionn le cloinn Morna Is réna ccloinn dul go pupal In fir mhóir a riocht fhileadh a ccédoir Glúaisios Fionn feasa Is Feargus Cnú Dheireóil & Bláthnad go riachtsat In popal cóir do bhí ag mac rígh na fFomhóir Beannaidhis Fionn don fhear mhór & Feargus ba binn glór ní fhacattar thíar nó thoir ríamh leithéid In mhílidh Suidhis 'na pupal ann soin a n-onóir do na fileadhuibh cuiris Feargus da laim cle & Fionn féin da deisséin Beiris chuige fana brot Cnú Dheireóil & Bláthnot sinnid an ceól sithe súain re ngabadh draoíthe deaghdhúain Fiafraidhis mac Cumhaill fhéil don ogláoch úathmar aigmhéil caidhe h'ainm bunaidh go beacht nó ca tír a ffuil th'imteacht Mac rígh na bFomórach thoir misi a dhraoí uasail iodhain Laighne mór mh'ainm bunaidh ag cur ghlíaidh gach áonchuraidh Innis a churaidh chálma do ráidh Fionn fa mor meanma caidhe In fáth tangais anoir go hEirinn álainn íasgaigh Inneósa me dhuitsi soin a dhraoí úasail iodhain an fáth fa tangus om thoigh go hEirinn aloinn iúbhraigh Maithe Eireann bheith a ngiallaibh 's a ccíos cugam gacha bliadhain no gan líon síoluidhe d'fior d'fagbháil a nEirinn iodhain Iomdha láoch romhad riam tainic go hEirinn d'iarraidh glíadh éinneach dhíbh nir thill tar ais uainn soir a hEirinn fhódghlais A ttainic chuca thoir Is tíar 's a raibhe a nEirinn rompo ríamh ni thiúbhrainn áit suidhe d'fior d'eagla comlainn na ccuradh Fíafraidhis an curadh calma da draoithibh go méd meanma caidhe In díol Is diol libh a dhraoíthe aille íodhan Do-ghébha sibh airgead Is ór is gach ní Is áil lé bur ccóir do-ghébha uaimsi astighsi gach ní atá ar bur n-ainnisi Draoithe sinn lán d'eagna do ráidh Fionn ris da fhreagra cádhas uaitsi dligidh sinn ar h'eineach as eadh iarruim Do gheall go ttiúbhradhsan soin cádhas don chléir go cubaidh gion do bhíadh na bheathaidh abhus do gheall nach airgfead éigius Tabhair do bhríatar leis soin do ráidh mac Cumhaill a hAlmhuin ar a bheith diolus ré do linn da ngabhann linne dh'Eirinn Tugsan briatar gan ghó nach sirfeadh air rena bheó nó ar draoí da ttiocfadh 'na teach cíos no cáin nó cabhalach Mithe duit imtheacht tar h'ais dearbh go ndearnais do thurais liómsa anois gabhus Éire 's mé Fionn flaith na fíorFhéine Mas tusa Fionn na Féine do ráidh In t-ogláoch go bféile ní thugus bríatar re hais acht do draoíthibh gan ainbfeas Draoí sinn a churaidh chalma do ráidh Fionn fa mór meanma mo ghliocus nír sháruigh neach dar thaisdil In bioth bráonach Ag aíghnius ort ní bhíadh sinn a Fhinn mic Cumhaill airmghrinn ó thugus bríatar gan ghaoí denam síth treigiom eissíodh Do-rinne sé síth go cóir Fionn mac Cumaill mic Trenmóir dhó féin Is d'Eirinn uile mor In geilleadh énduine Toimhsis Fionn gan fhius dó in t-ogláoch 's ní hiomarghó ba hadhbhal ré aithris duit fad an oglaoích 's a leathad Seacht ccomfada Fhinn féin boí ar fad a Laíghne thrén 's a dha chomhfhad ar tracht fa mór In trénoglách Téid Fionn a gcionn a shlóigh beiris leis fíon & feóil eire cháogad gearrán cróin do mhiodh Is do brogóid Beirthear oidhcheacht ón fhear thrén ní chúala a leitheid ó chleir & ón oidhchesin íar sógh ainmnightear Purt a R íghol Gluaisis an t-ogláoch uainne tar na tonnaibh taobhúaine ceileabhruis da cleir re hais buidheach an Fían da thurus Do-bheirimsi dhuit a mhóid a Patraic tainic ón Roimh nach rabhamar féin nó clanna Cuinn a tteann budh measa ar bfulang As mé Oisín do bronnadh óir do gradh na ffileadh a ccedóir ge ataim anocht fa bhrón le smúaintiugadh gach enlóLA In ccúala tú Fíana Finn a Patraic mhóir mic Alproinn ag eirghe ós ceann Locha Deirg mar áon Is cách ag coimhsheilg Péisd do bhí ar loch In tsléibhe lé a ttugadh ár na Féine fiche céd nó138 ní Is mó da ttug sí ég a n-énló Ogláoch maith do bhí ag Fionn go deimhin duit a Tháilghinn Albhaidh an Óir mac rígh Grég do thuigeadh glór ó gach peist In ttuige an ní adeir In péisd do ráidh Albhaidh risin fFéin cáoga each nó cáoga bó do chur cuice gach áonló Innis go bfuighe sí soin a Albhaidh an chrotha glain fearr sin nó énláoch lonn do thuitim léisi a ccomhlann An peisd an oidhchesin gan bhíadh codhlaidh 's nir smúaintigh In Fhían ar tteacht na maidne go moch do chuir anfa ar In ffionnloch Ar tteacht don peisd ar In ttracht do leigiodar In Fhían gáir dob iomdha ag brisiodh a croinn iliomad láoch 'na timchioll Eidir sin & meadón don ló do budh lía ar mairbh na ar mbeó budh samhail ré slúagh oile uireasbadh ar láochraidhe Do sluigeadh lé mac rig Greg is Oisín fa mór In béd 'sé do sluigeadh lé go beacht fear & céd a n-aoínfheacht Níor sluigeadh mac Cumhaill lé nó In mhéid do bhi amoigh dhá Fhéin 's ní raibhe dhíobh gan dul thart acht beagán beag a mbél imtheacht Do shluig sí Dáolghus Is Goll Fionn mac Rossa na ccomhlann Conán Máol sgél nár mhó Diarmaid táobhgheal Trénmhór Tug Fionn In sitheadh prap glacais In peisd ar alt & tug car go dían di gur chuir a clíabh anairde Mar do-connairc Dáire mac Finn rífheindidh Is sí cionn a ccionn tug léim a mbel na píasta dob é In sithead aimhrialta Ar ndul do Dháire 'na clíabh ann sin do chuimhnigh a sgían ar a hasgaill tig amach dob í In chosgairt iongantach Da céd beó aisde don Fhéin Oisín Is mac rígh Greg comhrac budh beódha na soin annamh duine go ccualaidh An da chéd tainic amach do bhádar gan fholt gan édach maith do cheas Fíana Finn a ffúairsiod ríamh a nEirinn Turus Conáin nar chóir 'steach a mbroinn an bheathaidh mhóir mar nach roibhe gruag ar a chionn nir an léadhb ar a chloiginn Fionnloch dobh ainm don loch ar tús a chor a chléireach do an Loch Dearg air ré a bheó ó ár na Féine a n-énló Trí lá & mí & blíaghain do bhí Loch Dearg fa dhíamhair ó lá marbhtha Fíana Finn go deimhin duit a Thailghinn As mé Caoílti a ndíaigh na fFian a Patraic do dhealbhus grían na sgéla do innsim dhuit iomdha duine do-chúalaidhIN La da ndeachaidh Fionn na bFían do sheilg ar Beinn Gulbain síar go bfacamar ag tocht co cách ogláoch go n-egcosg neamhghnath Do-conncamar chugainn sa magh ogláoch mór go méid mhíleadh cloidhiom trid a cheann gan chair go ráinic In chlúas go chéile Beannaighis In t-ógláoch mór d on ríghféindidh fáth gan bhrón & beannaighis do Gholl ghlan & suidhis 'na fharradh Ar bhar ccuimridhe damh féin a rífheindidh feasaigh fhéil fam iodhlacadh úaibh gan fheall a Fhíana aille Eireann A ogláigh tainic sa ccnoc do raidh Conán faobarnocht cía chuir In cloidiom id cheann no cía re ndearnuis comlann Do-rindeasa comhlann crúaidh le Manannán na mórslúagh 's é do chuir cloidheamh um ceann is ris do-rinniun comlann Ataim fo gheasaibh o shoin fan domhan uile d'iarraidh ní fhuarus aoínneach ann do bheanfa In cloidiom asam Tanac cugaibhsi a Fían chuala bar tteisd thoir Is thíar ar bar n-eineach tabhraidh damh beanaidh asam In cloidheam So ráidh Conán don taobh thall beanfad In cloidiom as do cheann nó beanfadsa gan fheall damh an ceann diot Is a cloidheam Na bean as arsa Fionn féin a Conáin mhaoíl mhir gan cheill ga fios nach ttiucfa sa magh dograinge a ndíaigh In cloidhimh Maith liom dograing do theacht as do raidh Conán maol gan cheis tug sithe prapdha go ngoil & glacais In cloidhiom Tuitis Conán ar lár dhe gan sbionnadh a n-alt nó a n-áighe beith mar sin acht ger nár dho gan neart ann mna seóla Mar do-connairc clann Morna mhóir Conán máol ag faghail bróin tairrngid a ccloidhme go nimh do ghearradh chinn In gruagaigh Eirgis Fionn don taobh oile is nochtais a cholg nimhe eirgid clanna Baoísgne nhear do dhul a n-aghaid In gruagaigh Eirgid ann sin as gleo garbh Fian Eireann go n-imad n-arm nír sguirsiod da gcleasaib gail gur basgadar naoí nónmhair Rachadsa ar do leith a Fhinn do ráidh Goll fa pairt grinn do budh cóir ar ttuitim dhe ar mbrisiodh do cuimridhe Cuirim fó gheasoibh thú ar Fionn créd fa ttangais re olc linn muna n-innisi a gruagaigh thall gé tú do Tuath De Danann As mé Manannán mac Lir mór m'fíoch & m'fala ribh as í mo thoisg om thigh com bar ttuitim re cheile Ni muirfimne sinn féin duit a gruagaigh uasail oirrdeirc cuirim gach ceisd ort mur ghráin muna bfóire tú ar Conán Tairrngeas gér crodha an céim an cloidheamh as a cheann féin fagbais a chionn 'na dhíaigh slán toimsios a dhías ré Conán Do eiridh Conán slán de on leagadh ar a raibhe nírbh í sin an eirge ghar do nocht Conán a cloidhiom Tug Conán agaidh ann ar Manannán na morlann do thóg Fionn a sgíath go mblaidh os cionn Manannáin mheanmnaigh Gach duine dhíobh don Fhéin ag dul a leith a arm féin gach fear dhiobh le cleasaibh gail teacht ar fhíoch Is ar fhalaidh Cuiris gruagach In fhuilt fhinn a cloidheam féin 'na timchill nír fidir neach d'úair nó tráth gur gabh úatha ar lár In láLÁ Lá do bhí sealg Shléibhe Guilleann da hinnioll ré mac Cumhaill go fhacamar oglaoch gábhaidh cugainn os na firmáintibh Brot cíordhubh fa dorcha dath is comartha ardfhlath fa dorcha dealb In fir mhóir do bhí chugainn ar anbhóin Enshuil ar mire gan ghean a cceann an fir fa maith dénam mar dorn gach curaidh sa fFéin 'na sróin churata aigmhéil Da craoisigh catha 'na láimh is cloidheamh leathan go morghráin is lorg don iarrann nár thim ag an ogláoch re a ghúalainn Mur connairc maithe na fFían cuca In t-arracht nar maith sgíamh glacaidh gach fear a dhá sleidh a sgíath 's a cholg 'na aghaidh Togbais Fionn In colg nimhe ga mbíodh buaidh gach iorgaile is teachaid an Fhían ann sin tiomcill mic Cumaill armghloin Adubhairt Fionn re neart a sloigh is re mathoibh clann Trénmóir is re cloinn Morna go ngoil dhul a n-aghoidh In treinfhir Adupairt Conán mac Mórna fear mallachtach miolábhra as romhór h'eaglusa 'Fhinn roime an ogláochso chugainn Níor gabh eagla misi ríamh a Chonáin mhaoíl nach maith sgíamh do bheanfainn do cheann diot anois muna bfechainn dot ainbfios Commaith mo chinnsi a fhir nir marbadh re do mhuinnteir 's nir chosain tu gnaoí duit fein timcioll Aile no aoinsgéil Mur do-chúalaidh flaith na fFían Conán da fhreagra go dían nochtais a chloidheam nar thim a n-am catha no comhlainn Nochtais Conán a lann a cceartaghoidh mhic mhic Cumaill tug sitheadh diochra dána a ccoinne an righ dingmhála Adubairt Conán go ngruaim lé mac Múirne na moshlúagh do-bherainn comhairle duit a fhir gan anmhuin ré mo dheabaidh Mur do-chúalaidh Fionn ágha Conán da sircháineadh glacais a dhá shleidh go ngail is gabhais íad 'na fhochair Adubairt Conán go tréith ag iompódh irsigh a sgéith gapuim red choimridhe a Fhinn is do-bheirim an urruim Do thug Fionn nar ér neach an comairce dhó ar eineach adubairt re Conán ann sin imtheacht ameasg a mhuinntir Sgela an oglaoígh ó chíanuibh inneosad dhuit a chleirigh tainic sé chugainn ann sin d'iarraidh catha ar ar muinntir Do fiafraigh misi sgéla dhe do fhiafraigh Caoílte Is Mac Reithe ga críocha cinél duit a fhir nó ca tír a ffuil t'athoir Dubh mac Díorfaidh as ainm damh is Mac Suirnn mo sloinneadh as í mo thoisg om thigh gabháil gheillidh gach náonmhuir Baogal a Dhuibh mic Diorfaidh dhuit an eachtrasin d'innsin go ttiucfa at áonar ann 'gabháil geillidh ffear nEireann Da mbeith sloigh dhomhain uile ar mh'ineac 's ar mh'impidhe ni thiúbhrainn liom dhíbh tar sál do shluagh acht mé um aonarán Do freagradh súd go lúath le hOsgar do-bheireadh gach búadh ga líon fhognus duit a fhir 'dhul do comrac at aghoidh Ge do fhíafroidh tu sin diom as romor h'eagla Is th'imsníomh as e líon toghaim as gach tír do thocht a n-aghoidh mo móirgnimh Deich ccéd curaidh go ngail dha shleidh a ndorn gach aoín fhir deich ccéd cloidhiom Is fearr fáob ur deich cced sgíeth da n-imdhidan Do fhíafraigh Conán do guth mhór go hiomard ameasg na slógh cía hagoibh don Fhein fhearrda theid ar son a thigearna Do labhair Osgar Eamhna macámh na fFían ffíorchalma rachad fein ar son m'athar ar mo son fein 's mo seanathor Cóír do théid tusa ann sin do ráidh Caoílte fa maith rith an t-athair ata agad a fhir nocho cathach é a n-iorghail Do eisdiodar Fíana Finn ar a' tulaigh ós ar cciond do shaoílsead nach roibhe sa fFéin aoínneach ó a ffuighinn toibheim Cred do-rinne Oisín rit a fhir labhrus go haimghlic créd do-bheir tu da cháineadh da aithis no da imdeargadh Ni dhuitsi do-bherainn sgéla a Osgair aird In fheadhma ni mó Is d'Oisín na nglonn bhías 'na seanóir a cCroimlinn Robhorb an ní do labhra a mhic cholamhnaigh Theamhra tuitfe tú liomsa a fhir a n-eruic do dhul fam athair Do-beirim do shlansa fuim a Osgair gé maith do clu & slan choinne th'athor a mhic Oisín ardfhlatha Iarruim ar Osgar na ngniom ngle leigion eadrom Is Caoílti ionnus go ndioghlainn an sár do fuarus ó mac Ronán Leigiom eadrad & sé do ráidh Osgar fa maith gné & tapair fé do ghleó ar mac Ronáin iomorro Fiafraighimsi go hard ard do mac Cronnchair go fíorgharg créd tug é dom cháineadh dom aithis dom imdeargadh As í freagra fúair misi ó Chaoílti aigeantach chlisde go mbeinnsi ar deireadh cháich ag iarraidh na ndeachamhán Adubairt fear millte na fFían Conán máol coinntinneach cían na tugadh sé urraim dhuit 's nár mó bhías sé agad Maith do dhlighfea sin a fhir do chongnam beith am aghoidh do bris me an corn ar do chionn a mBruighin Chéise Corainn Maith do dioghlomairne sin a maidin catha Cnocha do marbhamar Cumhall go mbúaidh is da ttrían a tromshlúaigh Ni chuimhneochum fala anois dhuit a Conáin cheannsholais fearr linn do beith os cionn chláir ag búaladh dorn Is famér Maith aithnidhimsi In t-adhbar do-bheir ort gan teacht fam ghábadh ar cheasta fhaophar mo loinn is ar eagla mo comlainn Leigiom diom tagra Conáin ní raipe spéis liom 'na teagmáil mar nar chuireas brígh 'na láimh 'na atais no 'na mhorrdhail Do-rinneas rioth tre lár an tsluaigh dar chuireas Chaoílti ar anbhúain do-chúaidh uaim ar luas a chos go rainic sé go Durlus Tiompoim ó Dhurlus tar ais do aimdheóin Caoilti coimdheas ger maith rioth mic Ronáin teinn go huaim mhoir Sleibhi Guilleand Ni dhearnus comnaidhe coidhche no go rugas ar Chaoílte go ttuccus creapailti rem loinn Caoilte ameasg Fhían Eireann Adubairt mac Cumhaill mheadhraigh ar ffaicsin Caoilti chedaigh liomsa dhul fana bhreith fein 's go ndenadh mo dheaghréir Adubhrusa nach denainn síth le Fionn fa maith fos Is brigh 's nach ttiubhrainnsi mo lamh na laimh no go millinn mac Ronáin As í síth do ceangail Fionn do ceangail Osgar Is Cairioll da céd cúach ó Chaoílti damh da céd corn da céd cloidhiom Gach a ndubairt Fionn ágha & a oiread eile gan cairde fuarus a n-aoinfeacht um laim suil do sgaoílius do mac Ronáin Do tug nisi briatar dhó do tug Osgar nar chan gó nach ttiubhramaois achmusán go mbroid do Chaoílti ar son a ndubairt Do-rinniomar síth sulchair nisi Is Caoílti mac Cronnchair tugamar frais póg ann sin ar slios srón & aighthe A dubairt an Dubh mac Diorfaidh goth Is aibhseach re n-innsin tigidh do troimdeabaidh riom a ardmaithe Fhían Eirionn Tugaidh comrac talchar trén damhsa go mbuailinn béim nó tugaidh bráighde go ngoil ó gach taoiseach naoí náonmhair Adubhairt Osgar fa maith gniom re Cairioll mac In airdriogh teachmaoídne do comrac ris & millmíd a ainbfios Prap adubairt flaith na fFían le mo mac maith Is liom féin ar mhaitheas an domain dil nach rachmaois ris do dheabaidh Adubairt Osgar nár thim glór nár bfosaidh ré mac Cumhaill do mhill do comairle an Fían a mhic Cumhaill na mórclíar Adubairt Osgar glór eile nár chóir re Fionn Almhuine as urusa braighde gill do gabháil ar Fhíenaibh Eirinn Ann sin adupairt Fáolan cain ag eirghe ar son a athar roborb a Osgair Eamhna labhras tú re tigearna Adubhairt Fionn go feargach le hOsgar grinn mearmeanmnach muna ndearna dioghaltus ort a fhir ní bhíad fem um beathaid Mun beith an Dubh mac Diorfaidh ag iarraidh catha ar mo muinntir do digheoluinn ort a fhir a nden tu d'imreasain am aghaidh Amlaidh sin do-nimsi riot a mic Cumhaill na n-arm nglic do sheacht ccatha Is tú féin do bheith uile dom míréir Ge teann do labhrus tú a fhir liom féin Is lé mó mhuinntir bíaidh t'athair ag iomchor chlog & leabhur na sagart Fearr liom m'athair Is me féin do beith ar deireadh na fFían nó bheith ag ithe smaoíse mo lamh mar bhios tusa go hamhnár Le fios do gabhus tú neart & re feabhus t'inntleacht & re cognam do mhér ag iarraidh fheasa gach aoínsgél Do sguir Fionn da tagra do sgar rena troimeagla do gheall go ttiubhradh ór glan dhó & airgead fionngheal Fiche dabhach d'ór bhuidhe is oiread eile d'fiondruine ceithre fichid cuilén con do tug mac Cunaill d'Osgar Do-rinne misi Is Osgar síth le Fionn fa maith fos Is brigh tugamar ar lamh 'na laimh fa cur leis ann gach áondháil Do labhair In t-arracht 's a' fúath do chuir eagla ar gach morsluagh gur mhithe leis comhrac teann d'faghail ó Fhianaibh Eirionn. Do bhrosdaigh mac Cumaill ann soin ar Osgar dhul san iomghuin do brosdaigh ar Cairill chédach 's ar Gholl chalma chaithréimeach Do freagradh sin go lúath le hOsgar do bheireadh gach búadh do glac meirge sróil na mban ffionn boí ré hagaidh ghleó na ngerlann Do glac a cloidhiom liomtha 's a dha mhanaoís iorghala do glac a sgéith druimneach breac dob fearr seóladh Is inntleacht Do cheangail In tréinfear da chorp earradh catha tré crúaidhneart mar sin do-chúaidh Osgar áigh do chosg an athaigh go mórgráin Gidh be chífeadh mo mac 's a dhá mhanaís 'na ghealglaic mairg neach do theigeomadh ris d'iarraidh teacht faoí nó thairis A ttainic roimhe Is 'na dhíaigh a n-Eirinn thoir & tíar do muirfead Osgar re a loinn da ffagadh comtrom comloinn D'ionnsoidhe comraic In fhir do-cuaidh Cairioll Is Osgor is Mac Lughach fa maith dreach & Fiachra mac Eathach Do-chúaidh Áodh beag mac Finn & Faolán na ngerlann & Diarmaid donn dána da ced curadh comdhala Do-chúaidh Goll nar lag lámh do-chúaidh Caoilti & Conán do-chúaidh Garaidh mor na nglonn & Osgor mac Croimchinn Do-chúaidh Líath Lúacra fa borb treas fear lonn longportach coimdheas & Fionn bán mac Breasail lamh nár tréith a n-imreasain Do-chúaidh dha mac Osgair go mbladh nár teip cosgar na congnamh trí Finn tri hÁodháin on leirg tri Faolain Leitreach Loinndeirg Do-chúaidh clann In Líath Lúacra com an óglaoigh ger uathmhar is clann Chaoílte fa borb sdair is Gal Gaoithe a mbráthair An mhéid do-cuadarsan uile do denamh na hiorghaile fa mó a n-eagla roim an fhear nó a eagla as é 'na enar Do sheóladar aghoidh a n-arm ar an arracht nár maith dealbh do chaithsead a sleadha go nimh leis an aitheach trén láidir Tug seision bualadh teand d'Osgar & do Cairill do trasgair a n-aoínfeacht re a laim Caoílte Is Garaidh Is Conán Tug se sitheadh dían dána d'aimdeoin na fFían ffíorcalma do marp sé ger maith a lámh Gal Gaoíthe mac mic Ronáin Do mharp sé Crimtann mac Guill 's da céd trenfear da fhoirinn do mharbh sé deich ccéd ann sin ag a mbiodh fían Is muinntir Fiche taoiseach fa maith neart do marbh sé d'Fíanaibh Connacht do tuc ár budh mó ina soin ar Fhéin Alban Is Bhreatain Do marbh sé Roighne mac Finn sgél Is doilge da n-innsim & mac oile dhamhsa nir ffearr láoch a chomháosa A n-fegmais mo mhicsi Is mic Finn Gal Gaoithe Is Criomtainn meic Guill Baoithín mic Croimcinn nar lag is chloinne Caoílte mo charad Dob é ar n-easbad ón fhear mhór tainic chugainn ón Easróimh fiche céd sgíeth nár lag tuit leis In Duph sa ccomhrac Mur do-connairc mo macsa fein urlaidhe an oglaoigh aigmhéil do-chúaidh 'na aghaidh reim teann da iarraidh cuige a ccomlann Do dhruid In t-ogláoch nár ob troid 'na choinne d'iarraidh comhraic nír fechadh a ngaisgeadh no 'ngail láoch darbh anta rena iorghail Cioth fola cioth cailce crúaidh baoí da ccorpaibh a n-enúair & cioth teineadh go nim do bhí d'armoibh na mhíleadh Do bhí fós cuideachta oile os a cceann san iorghaile cioth brainén timcioll a n-arm ag In cuideachta uathmair aghghairbh Ni tiúbhartar 's ní tugadh ríamh comrac mar sin thoir no thíar baoí idir Osgar na nglonn & a' Dubh sa comlann Tug Osccor lúathbheim borb don arracht réna mórcholg dar sgoilt sé a sgíeth go lár & smior smeannta a mhuinéil Tug In t-ogláoch buille oile d'Osgar na n-arm ttinntidhe dar sgoilt a mheirge 's a sgíeth tainic ó criochuibh na hAisía Tug Osgar buille nár thláith don arracht réna dheaslaimh da ndearna da leith dhá chneas dhi nír fedadh a leighius Marbhtar an fear treasborb teann le hOsgar nar ob comlann an fearsin gér mhór a gráin do mharp Osgar ré a dheaghláimh Leigthear tri garrtha catha a tteaglach an ardfhlatha ar son thuitim an fhir mhóir do chuir Fíena Finn ar anbhúain Tógtar In t-oglaoch linn go huanm mhór Shléibhe Guillinn tugamar urchar asteach isin nbrogh mhór don aitheach On c[h[éd lá do-ríghneadh sealg linn a n-Eirinn go hiomard as é In fear mórsin dna — 162 is mó do chuir dar morcáthaibh Sgela Osgair 'na deaghaidh dhuit do brigh chosgair In chomhruic bádar leagha Eireann faris ré feadh bliadhna da leighius Fa hiomdha sgíeth 'na dha cuid ar Sliabh Guilleann on mórtroid & corp míleadh gan brigh ó mac Díorfaidh na móirgnimh Do rachadh ar fflaithius uile risin aitheach n-aingidhe ar mbraighde & ar n-ór glan do-bheradh uainn mun beith Osgar Baoí Osgar ba cuimhneach linn ón lásin Shleibhe Guilleann tri ráithe 'na luidhe abhus ó nimh a chrecht da leighius Ní hiongnad tuirrsi do beith orm a chleirigh na leabhor ngorm ní mhair Osgor na Fionn ná Fían Osruidhe um timchioll Gé ataim a ndeireadh mo neirt a Patraic Is mé a n-aimhriocht dhamh do berrthi ceannus chloinne Finn an úair do suidhmís a cCruimlinn Damh do-berthí164 tosach suidhe a ndeaghaidh Fhinn Almhuine Goll Is Osgar da éis sin fa gáir cosgair dár fFíenaibh Caoilti Is Diarmaid ó Duibhne dream nár sgaoílteach ó bhuídhnibh is Osgar mac Garaidh nár thláith choisgead gach cosgar ionráith Garaidh Is Mac Lughach lonn Faolán Is Cairill ceithirbheann do andaoís ar m'fhocal uile fa hiad sgáth gach iorghuile Deich mic fhichead comluinn céd do bhi Is ní himarbhreg ag m'athairsi a chleirigh cháidh an úair do suidhmís d'énlaimh Ní biodh mac againn gan ceól an úair theighmís d'athól 's gan da céd curadh ag gach mac is tri cháoga do bhanntracht Deich cced fichead teaghlach Fhinn d'airdfhéin criocha Lochlann a n-fegmais gach mic dhíobh sin boí ag mac Cumaill do muinntir Deich fichit & deich cced do thaoíseachuibh Is ní breg a n-fegmais mic ríogh go ngoil do biodh againn fán sgainnir Gan taoíseach da n-aireum féin nach biodh náonmar do gnáithfhéin gan mnaoí Is giolla Is da choin innilt Is cupla gadar Gacha seachtmadh bliadhuin binn do ceiltí fíadhach mic Cumaill nach ffagmais uiread In mhíl ré bliadhuin uile d'éntaoíbh Do chongmadh mac Ronáin co rath mac Cumhaill guna ardcath proinn céd ó Chaoílte go ngail gach n-oídhche a laimh gach einfhir Fa búan ar freasdol do mhiodh fa mor ar meisge ó chornaibh fa maith ar n-oirfideadh bhinn a n-onóir Fhinn mic Cumhaill Fa maith ar ndúanta molta 's ar leapthacha donncorcra maith ríar gach fileadh 's gach dámh re blíadhain ó mac Ronán Ni roibhe enrí sa fFéin no taoíseach calma coimhthrein nach bíodh file fana laimh ar gheall Chaoílte mhic Ronain Blíadhain dhuinne mar sin fare Caoilte 'na bruighin gan tacha cuirme no ceóil gan dith muirne nó comhóil As í bruighean a mbeithmís féin faré Caoilte fa maith sgéimh a cCarraic Chinn Choire mic Cais ris a raitior Carrúic Fearguis Créd fa ttugadh Cinn Choire os diot Is cóir a fiosraighe ar dhúnadh Fhearguis mic Róich sloinntear leat duinn a seanóir As In fFraingc cían ó shoin Cinn Choire Is é Is cumhain as uaithe tainic anall do gabháil gheillidh ffear nEireann Cuiris teachta úadha ann soin go mac Cumaill a hAlmhuin d'iarraidh ghéille ar Finn & sgur do sheilg Éirinn Do-bheirim bríathor anois do ráidh Conán máol an ainfhis muna beitheá167 a ffíadhnuise Fhinn go mbeith do cheann gan cholainn Do-bheirimsi briatar oile do ráidh óglaoch Chinn Choire da léigthi eadrom Is tú a fhir go rachainn riot do dheabaidh Ni ffuighe comrac ann sunn a oglaoigh ar mac Cumhaill na bíodh ceastan ort a fhir as tú ameasg mo mhuinntire Beir leat uaim go Cinn Choire go ffuighe sé iorghuile 's nach bfaghtar sealg Eireann uainn mura marbhtar sinn a n-énuair Gluaisis an t-ogláoch nár dheas uainn co Cinn Choire mic Cais innsios don fhear tainic tar tuinn an freagra fúair ó mac Cumaill Luidhim fom armoibh curadh do ráidh Cinn Choire go humhal go bfuighinn urraim ffear Fáil da mbeittis uile d'enláimh Togbhais Cinn Choire air ann soin naoí fichit céd do chéduibh gluaismíd chuige go teann ceithre catha cum comhluinn Teagmaoíd da chéile sinn féin 's a' t-ogláoch úathmar aigmhéil ag sáorcarruic na long mbreac mar a ttógthaoí sdair na longport Tugamar tuireann grangca sinne Is óglaoigh na Fraingce =vdar tuit an Fían bonn re bonn re Cinn Choire sa ccomlann Ge do marbadh ar slúaigh ionn re Cinn Choire na mbeimionn nír ffearr do mhuinntir In fir do thuitsiod linn sa deabaidh Tug a aghaidh ar Osgar amhra mor In t-adhbar doimheanma Cinn Choire mic Cais mic Cinn mairg lér chaith a comhlann Marbhtar Cinn Choire mic Cais sgél Is mó tainic thairis ré mo macsa tuit gan fheall fear do gabh neart nic Cumaill Da mbeith sgribhionn & peann agam dhuit a mhic legheinn ní áireomhainn leat no trían ar marbh Osgar a ccath ríamh Trúagh a Mhuire mar taimse féin a n-Ard Soileach na moirsgél gan gaisgeadh curadh gan creach ameasg choradh chleireach Ar grádh h'einigh a Oisín fhéil innis duinn ní dot caithréim ó ataí170 a ndeireadh do neirt innis duinn treas dot imteacht Lá da rabhamar ag ól Fían Eirionn líon ar ttionól go ttarla imreasain ann eadrom féin Is mac Cumaill Cred tarla eadroip ann soin a Oisín In crotha glain no créd fa ndearnuis troid let athoir a Oisín oirrdeirc As é adbar far eiridh m'fearg le mac Cumaill na ccuach ndearg d'iarroidh leat thaoíseach na fFíen a sgíeth 's a craoíseach ar aonríen As í freagra fúarus ó Fhionn an úair chanus In t-uraigioll nach ffuighionn ceannus óna chloinn da mbeith sé féin gan marrthainn Adubhairt liomsa glór eile Fionn mac Cumhaill Almhuine nach ffuighinn féin nó mo mac acht cuid d'Fíenaibh Connacht Do tug meisi briatar dhó do tug Osgar nar chan gó nach beinnsi reidh & Fionn go ffaghainn gach ní do shirfinn Rominic iarrus tú a fhir geill Is troid ar mo mhuinntir 's go ffuil da fear dég dom chloinn do-dhenadh fa leith riot comlann Ni fada go fechfadsa féin do ráidh Osgar fa mor caithréim cía Is treise m'athair nó sibh mas é atáthaoise dh'íarraidh Do eiridh Osgar Eamhna le tarcuisne a thighearna a ffúair 'na seasamh sa dún do trasgair íad a n-énchúil Gach neach da ffúair 'na suidhe a mbruighin Fhinn Almhuine do chuir 'na sheasamh go teann gion gur cead le mac Cumhaill Do eirigh Cairioll gan on d'iarraidh urrama ar Osccor do gheall a ffiadhnuis cháicch misi Is Osgar do diongmháil Tugsat aghaidh gidh réim theann ar a chéile com comhlainn sa torainn fa borb a ttreas Osgar Is Cairill coimhdheas Adubairt mac Muirne go mbúaidh re mac Morna go moruaill dealaidhe re chéile go lúath Cairill Is Osgar armrúadh Ar a ffuil do mhaithius ad dhún a mic Cumaill fa maith rún nocha rachainn leó dom ghoin nó go sguirid da ndeabaidh Eirgeann ó Baoísgne borb is mac Morna na mórcholg 'chosg na troda ar a raibh nimh tarla ag Cairill 's ag Osgor Dob í easbaidh Finn ann sin suil do coisgeadh a mhuinntir da céd fear flaithis gan on ó laimh aithisaigh Osgair Sul do coisgeadh fearg Osgair nó Chairill ón crúadhchosgar dob iomdha ann laoích ghonta & crechta crúadhchorcra Gé rinneadh súd uile linn le hOsgar Is re Cairill lúaithe d'furail Fionn na ffleadh sith orainn nó d'iarramar Do tairgeadh gach dara sealg gach dara lann faobardearg gach dara cú da chonaibh da cholgaibh da craoíseachuibh Gach dara leath da gach cath gach dara sleadh ón righflaith gach dara comrac ó Fhionn gach dara dúain a cCroimlionn Gach dara cuid d'ól fleadh gach dara ceól d'oirfideadh gach dara corn ar a lár gach dara cúach Is copán Tugadh tanuisdeacht damh féin an uairsin ó fhlaith na fFían tanuisteacht a n-óir 's a ccon sul rainic In t-ór Osgar Ionarbh i sin do chuidsi don Fhéin a Oisin go righe réidh an 't aghoidh do bhádar no leat na ceithre morchatha a n-aoínfheacht Do-bheirim do lamsa inois a Patraic ó taoí 'teacht thairis nach rabhasa nó mó mac féin gan ceithre catha do gnaithFéin Iarrsa ar Airdrigh na ndúl a Oisín airmgeir úir a ttug tú 'chathaibh ann soin iarr a mhaitheamh dot anmuin Maithsi & Rí nimhe damsa a ndearnus d'iorghaile tabhair neamh mas rogha libh damsa ar son do Thigearna Dena ineach gan dith dhuit féin berus furtacht dar ngnaithFhéin iarr neamh d'Osgar & d'Fionn ar Mac ingine Anna Is Iaichim Iarr neamh do mac Morna mhear iarr do Chaoílti iarr do Gharadh iarr neamh do Mac Lughach lonn & d'Osgor mac Croimchinn A Oisín ní shirfe mé neamh do mac Cumaill ná da Féin 's gur binne leo gotha con nó bheith ag guidhe In Duilimh Da mbeith iúl agad ar In fFéin a chleirigh nach ffuil dom réir budh binne leat no denomh trath bheith 'na ccaomtach ré henláLÁ Aithreos caithréim In fir móir tainic anoir fo dheaghbhúaidh treinfear do bhí lán da ghail an Dearg dana mac Droichil Briatar tug In láoch lán suil tamic cugainn tar sál nach gébhadh gan geilleadh ar ais ó gach treinfear dhá fheabhus Fa thasg na fFían dob fearr gail trialluis In Dearg mac Droichil anoir ó Crich na fFear fFionn go tír oirirmhín Eirionn Ar ttiacht a ttir don láoch lonn ar ar himreadh egcomlond gabhais an Dearg deidgeal cúan a mBeinn Edair na mórsluagh Do bhi días nar cumang dáil ag coiméd In chúain chobhairbháin Raíghne na ród mac Finn 's a' Cáol crodha mac Criomthuinn Nior choimhéid síadsan an cúan do thuitsiod 'na ttoircim súain tainic bárc In fhir mhóir ar In tracht fa a cceartcomair Leimis an Dearg fa maith dreach i ttír le crannuib a craoíseach tug a bhárc arna snoidhe ar In tracht gheal ghainmhidhe Folt fionnbhuidhe mar ór cheard os cionn amhalchach ngruadhndearg dhá dheirc ghorma go ngloine os gealghnúis an mhílidhe Lann nimhe le leadradh corp ag In láoch d'eagla chomhraic mionn cumdaigh clochorrdha corr mun mbiodbaidh sochma súlghorm Da shleidh crannríghne chatha a laimh mhic an ardfhlatha sgíath órdhuidhe re gualainn chlí ag mac uasal an airdri Geall gaisgidh In domain thoir do chosain In Dearg mac Droichil ar mhéd ar neart ar dheilbh ghloin ar conlann cheart ar chédoibh Eirigheas Raíghne na róda 's a' Cáol cédgoineac cródha gabhaid a n-airm ina láimh & reathaid 'na comdháil Innis sgéla dhuinn a fhir mhoir oruinn tainic coiméd In chúain dha mac righ go sárbhúaidh sinn d'Fíanuibh lánuaisle Eirinn Asan ccrich o ttanac anois nirb iomdha neach um ainbfius misi In Dearg mac rígh na fFionn ag iarraidh airdrioghdacht Eirionn Do chan Raíghne an aignidh mhir go dian risin Dearg mac Droichil ní ghébha tusa a laoích láin urruim no geilleadh ffear fFáil Acht ge borb sibhsi a dhías láoch canus formad & fioch cía do bhacfadh diom a gabháil a glacadh no a hiongabháil Da n-áirmhinn duitsi gach fear a Dheirg móir mhic an ardflath iomdha láoch aderadh ann go ngébhadh ré do chomhlann Cait a ffuil einneach dhiobh sin do ráidh an Dearg mac Droichil gó179 ffechmaois ré chéile ar ffíoch Is ar n-aimhréidhe Do briathra ge borb linn bar Cáol crodha mac Criomhthuinn ag sud misi dot chlaoí anois a laoíchúd tainic thairis Go Cáol crodha fa dearg dreach freagrais In Dearg dásachtach go ffearg mhoir Is go ffíoch mairg ar ar bhúail In trenláoch Do-rinne an Dearg comlann crúaidh 's a' Caol crodha go moruaill dobh i sin In torann chleas teann ag sgoilteadh sgíeth Is chathbharr Dob í iomthus na deisi san irgail nár thairise ceangluis an Dearg rodglan rod an Caol crodha sa comrac Glúaisis Raíghne na ród nár thim d'éis In Chaoíl crodha creapall mac righ na Féine gan tár cum In tréinfhir 'na comdhál Dob iomdha cleasa gala san imreasain eattorra gur ceangail ger cródha an céim Raíghne na ród go lúathbheim Ge maith an gniomh 's na gala duit sinn ar áon do cheangol sgaoíl ar ccreapall a laoích luinn is beir leat sinne id timcioll Sgaoílius an Dearg na ccleas bfráoch cuibhreach na deisi deaghláoch naiscis a bríathor ar gach fear nach ttiupraidis airm 'na aghoidh Tig cugainn go Teamroigh go Cormac an mhóirtheaghlaich mac Droichil na ngéirreann nbúadh go tríath Teamhra na ccáomslúagh Eirghid láochraidh Teamhra fir mora dhíochra dhealbha dob iomda fear dronnbrait sróil timcheall Cormaic a ccédóir Do ráidh triath Teamra gan on suidhidh a chlíar calma churadh ní húamhan daoíbh meirghe In fhir na togbaidh airm 'na aghaidh Suidhis trenfheara Fáil d'eis a chéile 'na comdháil tigidh chuctha go dána an fear forasda fíormhálla Ar tteacht ar In ffaichthe dhó do mac Droichil ná morghleó don óg inneallta chuimsi leigtear In ród ríghshoillsi Beannaighis an Dearg do glór bhinn do tríath Teamra go haoíbhinn freagrais an flaith gon dogra caithmilidh na trénfhóghla Ar suidhe do mac rígh na fFionn fiafraighis dhe airdrigh Eireann beacht do thurais go Teamhraigh innis a laoích moirmheanmnaigh Beacht mo thuraisi duit a mic Airt curata 'Cormaic geilleadh Eirionn dob áil liom no frais bheimionn 'na timcioll Geilleadh Eirionn tar muir ge minic do sirdís tréinfhir ní fríth Is fuighthear go brách a tabhach ré háonóglách O nach bfaghuimsi a Chormaic flaitheas úaidsi gan comhrac togh conhrac céd curadh úaid a mhic airdgrinn chubhaidh Cuiris Cormac céd calma do chlaoí an oigfhir allmurrdha do thógsan ré feirg nár lag meirge 'na ccoinne a ccomrac Dob é iomthus mhic righ na fFionn thuit an cédsin 'na comlann is da chéd oile fa gniom dhó do chlaoí an Deirg a n-enló Mur do-chonnraic airdri Teamhra an Dearg ag denam airligh seólais teachta úadh go lúath co mac Cuhmaill na morsluagh Tig chugainn arna mhárach mac Cumaill go mordhálach trí mhile gaisgeadhach glan nar thim easbhadhach sgainnear Failm oir fa chionn gach fir do mhuinntir Finn a hAlmuin sgíeth fite go n-amladh n-óir go n-earradh síthe sáorsróil Ar tteacht ann isin ffaichthe don tsluagh churadh chóirighthe togbhais an Dearg fa maith tlacht pupall órdha ioldhathach Ar ndul do mac rígh na fFionn uainn asteach 'na pupall tógbhais tri mhíle cleas lúith fa maith In t-ádhbhar iomthnúith Fearais Cormac gan time fáilte re Fionn Almhuine fúair slúagh mic Muirne na ccreach póg Is cuirm a tigh Theamhrach Do-chuaidh mac Cumhaill fhéil cum In pupaill don cédreim & beannaighis don Dearg don láoch anaithnidh iomard Mur do bheannuidh In flait gan tár freagrais an Dearg dreachnár iarrais conmha go lúath lonn ar mac Cumhaill nó comlann Ge maith do neartsa a fhir do ráidh flaithfheindidh Almhan ní thairbheórsa braighde dhuit a Dheirg ar eagla comhruic Mas chugainn do triallaigh sibh a laochradh leidmeach Laighean ar chomhlann céd umhal sinn uaid a mhic Cumhaill airmgrinn Do chuir mo rí céd ann sin dochum In Deirg dá mhuinntir um Dhorn um Dhonn mac In Sgáil & um Cnonn mac Conam Do thuit Conán mac In Léith leis & In Dorn nár threith do chlaoí réna laim gan locht trí céd feargach faobarnocht Mur do-connairc mo rí ann sin ar chlaoí In Dearg da mhuinntir do brosdaigh a chip catha do chosg mic an ardfhlatha Eirghis Fáolan go ffeirg mhóir gabhais a mheirg sáorsnáth sróil do-chúaidh do chosg In laoích láin mairg do brosdaidh 'na chomhdháil Ann sin teasgaid a lanna ar a ccneasuibh cruithgheala 's do redhbattar a n-airm áigh ar a chéile sa teagmháil Glacaid compair a chéile d'eis na hurlaidhe aigmhéile nó gur ceangladh leisin Dearg Faolán crodha na ccrúadhcheard A mhic Morna nach meata a mhír crodha na crodhachta coisg dhinn conhrac an fir mhóir a cheann gaisgidh na morshlógh Leat féin do thus dála trían comhadh trían edála deich cced uinge d'ór fá tri uaimsi dhuit ar In t-airdrí Ge do fogradh rét fine clanna Morna mongbhuidhe do-bhéur féin mo chongnam leat a rí na Féine dot fhurtacht Do-chúaidh Goll nár fulaing tár 'na chulaidh eididh iomlán do thóg re dasacht nár thim na hairm shénta cum comhlainn Tucc In Dearg do chlaoídhe Guill na hairm nimhe do bhí a ccoigill is tig go diomsach dána go fíochmar a n-am theagmhala Ann sin cuimhnighid a bfearga na fir bhorba soidhealbhdha ag snoighe chlogad Is cheann do bhí mac Droichil Is Iollann Fechaid digheann a ccleas ar a chéile sa mortreas tochtaid fir Eirionn uile ré clos bheimionn na hiorghaile Ona ccomrac re tri lá fa tuirrsioch mic & mná nó gur torchradh In Dearg ann ré mac Morna na mbeimionn Da leigthí súan nó codhladh do láoch na ndearg ngruadhchorcra treisi Eirionn do-gebhthaoí leis bhíadh a mbraighde 'na loingeas Othar blíadhna luidhe Guill ó chomhrac In laoích luinn i ttigh rígh Teamhra go bfios baoí mac Morna dha leighios Do fúair Goll ar gealladh dhó ó mhac Cumhaill Is ní gó ba buidheach an flaith go mbuaidh ó comrac Iollainn armrúaidh Do-rinne an Dearg dithchioll borb fa dhíth inne óna mórcholg thuit trí chéd uainne 'na troid is sé chéd do mhuinntir Cormaic As me Fcargus file Finn do gnaithfeindibh mhic Cumhaill ó thoisg na ffearsin ar ttós trían a ngaisgidh ní aithreósA Leacht Guill do chráidh mo croidhe treinfear Eirionn ióbhruidhe ionmhuin táobh fon leacht atá tearc láoch re roiph iomarbaidh Trenfhear do chloinn Morna mhear do ghabh geilleadh In domhain ó fhearaibh Eirionn aille go crich oirrdeirc Easpainne Ger mhaith Trénmor Is Fionn ger mhaith Baoísgne Is Cumall do ghabh Iollann a ngeill uile idir triath Is ródhuine Naoí náonmair do-cuadhmar amach do mhaithibh na fFían ffuilteach fa Fhionn Is fa Gharadh ghlan fa Bhaoísgne Is fa Osgar Do gabhamar d'airde na mbeann Fionn flaithfheindidh gan Iollann 'gabhail geillidh na mara ar na tonnoibh táobhghlana Don taobh thúaith do Thír na tTracht do-conncomar iomarcadh bárc íad ag seóladh sa chúan gleannach fiche céd long Lochlannach Fiche céd do thainic ann Maghnus mór mac rígh Lochlann do bhí céd ar gach sgairbh sa chabhlach is nír mheirbh In tréntheaghlach Tainic Maghnus mór a ttír go huaman Is go hainmín doloisc ó fhráoch go tuinn an taobh fa a ttarla dh'Eirinn Comhrac fhichead céd ar a' traigh iarraidh Maghnus da dheasláimh & geallais da laimh chlí go ttroidfeadh leisan airdrí Cuiris fios go Fionn Fáil Magnus mor do theacht 'na dháil 's nach gébadh gan comrac teann d'fagail ó fhearuibh Eireann As é comairle tug a shlúagh d'Fionn mac Cumaill armrúadh an tír d'fhagbháil don fhior sul do muirfeadh a mhuinntior Do gabhadar ag imteacht ann sin 's do gabh úamhan na fir iad ag dáil a mbárc ar tuinn an tráthsin tainc Iollann Fiafraighis Iollann tré fheirg a Fhinn mic Cumaill airmdheirg créd do rug ort a fhir far fhágbhais damsa Éire Oglach mór ag teacht anall cugainn as íartar Lochlann do gabh geilleadh Eirionn uile lé neart a chloidhim chróbhuidhe Ga ffuil maithe na Féine nac dendaoís ris coinheirghe nach ttiúbraidis comlann teann do Maghnus mac rígh Lochlann Ga ffuil Fionn mac Cumaill fhéil ga ffuil Osgar na Oisín ga ffuil Caoílte claoidhis cath Gal Gaoíthe nó mac Lughach Ga ffuil Fear Logha na n-eac ga ffuil Díarmaid deaghbhreatach ga ffuil Dáire mac Smóil no Cairill ó Conbhróin Ga ffuil Chaoilti coisgfeadh an rí Faolán nó Áodh mac Finn nó clann a' Chearda na séd do choisgfeadh mor cced a nglinn Ca ffuil Fear Logha nach ffúair guth no Lugha mac Cairill aird nó Fionn mac Dubháin na ccúach ó Theamhraigh Lúachra na sealg Ca ffuil do ghairbhteaglachsa 'Fhinn Fían Locha Léin nó do chlann da mac rí Lochlann na seól nach ttiubhradaoís dhó gleó arm Dar do laimh a Ghuill gréadhnaigh ar n-áiriom dhuit mo theaglaigh dob fearr leó dhul fan talam ghlas nó dhul do troid lé Maghnus Dar do laim a Ghuill grúama ní tig duine beó úadha suil do claoídhfitear úaidh don fhior cuiridh sé sluagh a ttalmain Dar do laim a Ghuill go ngráin ní lamhann duine dhul 'na dháil treisi a luinne méd a bhuille truime treme a brathbhuille Gur thoilidh Maghnus mear ó taoí 'na mac ardfhlatha ó nach búailidh duine eile buille air a n-iorghaile Airde a sgéithe os clár ochta guirme geire a loinn corcra gan coinmeas ris fon gréin grinn acht tusa féin a Illinn Tabhair do gheallad 's do gheilleadh a Fhinn moir & déna gan gheilleadh Ghuill nó Gharaidh 'chur a luing re mac allmurraigh Damadh tusa a Iollainn fheil do-bheradh comrac as ar fFéin chuirfinn mo braighde id theach amach a cCruachain Connacht O nach bfaghaim isin fFéin fear da fhreasdal acht mé féin rachad do troid ar bhar ccionn le Maghnus mac rígh Lochlann Tairgeas Fionn do Maghnus mor comtrom Iollainn don deargór 's a' comrac do shíneadh amach go maidin arna mhárach Ann adubairt Goll gréadhnach ionmhuin croidhe mear meadhrach gomadh fearr leis comrac an fir ina maithius na talman Comhraicis Iollann ar a' traigh & Maghnus lamh ar laimh teid uatha isna nellaibh nimhe morshlaim theineadh thinntighe Ar sathadh na sleadh síbhneach a ccneasuibh na ccuradh ccaithnimhneach tig do sheamannaibh na sleadh lasair úaine & folradh Cuirdis ceatha fola rúaidhe osna lannoibh sleasúaine an uair budh dearg In talamh ghlas tig fearg Iollainn re Maghnus Tug Iollann In beim deas os bile sgeithe Maghnuis trasgaidh an lamh gniomach ghlan ann sin de gó thalmain Tógbais In lamh anairde ionmuin croidhe go ngairge beanuis a cheann da bhraghuid bháin is glacais é 'na dheaslaimh Gach comhrac tigeadh go fíor go Teamhraigh rathmhair na ríogh Iollann fear da ccosg uile 's do chosnamh na hAlmhuine Do thuit lé laimh échtaigh Ghuill triar ingean Chonaráin chuirr Íartrach Is Camog chas & Guillionn ogharghlas Do thuit Íartrach re laimh Ghuill is Guillionn ogharglas aoíbhinn mo-núar do thuit rena loinn is Iolarán mac righ Lochlann Measa liom Osgar Eamhna chuireadh mór ccosgor ccalma na slúaigh In bheatha go beacht & bid uile fo énleachtLEAcht La da raibh Fionn ag ol a n-Almhain ar bheagán slóigh seisior ban & seisior fear giolla & innilt uchtghlan Fionn ann & Diarmaid gan on mac Reithe Oisin Is Osgar Conán máol nar lag ar muir ann & mna na sé láochsin An uair do gabh meisge na mná do-chuadar dha iomrádh nach raibh ar talmain tric seisior ban bú comionnraic Do ráidh Fionn fath gan on colach ceirdeach é an domhan cidh maith sibhsi Is iomdha bean nar fheis riam acht re haoínfear Ni fada do badar mar soin an úair tainic bean da ffechain áonbrat uimpe go n-aille & í 'na háontshnáithe Fiafraighis mac Cumhaill áin d'ingin In bhruit órtshnáith a bhean In bruit go n-aille gad bheir tú gan áontshnáite Búaidh an bhruit go n-aille bean ann gan aontshnaithe nach bfaghann a diol don bhrot acht bean aoínfhir gan rólocht Tabhair an brat do mo mhnaoí féin do ráidh Conán máol gan cheill go bfechmaois don bhreithir mhir glór na nban ó chíanuibh Glacais bean Conáin In brat & gabhuis uimpe go prap fa geis ar a méin go beacht mar do leig ris a n-aoínfheacht Mar do-connairc Conán máol an brat ag filleadh fana táobh tógbhais a chraoíseac gan on & marpais an ingin Glacais bean Diarmada shaoír an brat ó mhnaoí Conáin mhaoíl gerbh isi In tsaoí gan locht nír folaigh sé a gealocht Glacais bean Osgair a ccein an brat comfada coimréidh ger ffada In brot sgothach fionn níor fholaigh sé a himlionn Glacais bean Oisín amhra an brat fa cúis labhra an t-edach nar foghain di fa nár dhi a chur uimpe Glacais Maighean bean Fhinn an brat fa cúis mhíghrinn do chrap Is do crúaidh mar soin an brat súas fana clúasaibh Tabhair In brat do ráidh mac Reithe dom mhnaoi 's ní cúis cleithe go ffechmaois an ionann dáil dhi Is dona cédmhnáibh Nochtais bean mhic Reith In taobh & gabhais uimpe an brat lancáomh do-chúaidh In brat sleamhuin slán dhi go ladhair a láodagán An pog tugus gan fhios do mac í Duibhne do Dhíarmaid do rachadh In brat dam go lár muna bheith sin 'na haonarán Racha misi uaibh amach is fuicfe mé bar tteac a mhná sgel ní ffuil agaibh oram dgél agam oruibh atá Beir do mhallacht imthigh uainn do ráidh mac Cumaill armrúaidh d'fagbhais sinn fa mhéla bhróin na tarr dar ffechain enlóLA DA In cumhain leat a Oisin fhéil ar tturus go Teamhraigh thréin dá ochtor fa bronntóir brot lucht comhóil corn um Chormac Do-bheirim bríathor go mbáidh a nhic Cronnchair meic Ronáin gur me Is fearr sna fremhoibh fis annsna sgelaibhsin d'fíarfaighis In meisce tuc ar Cormac ar Fionn gur fhógair conhrac dar chuir anuadal In dáil 's dár fogair a n-iomarbáidh Adupairt Cormac rém athair mac Airt mic Cuinn cédcathaigh go ccuirfeadh tre falaidh dhe Fionn fo gabhail choire Gach a ttarla eadrainn Is é adubairt Fionn flaith na Féine ge teann gach crúaidh re ccuire budh leam búaidh gach éncluithe Da ccomraiciom riot arís a Cormaic da mbeanum cís ni budh maithfeac mé sa dáil is budh aithreac an iomarbáidh As nár dhaoíbh tri deich ccatha a n-agaidh Cumhaill an ardfhlatha gér maith fir Mhidhe 'na dháil nír diongaibh sibh a áonlaimh Acht muna a bheithís fir Mumhan is Connach aigh na ccuradh ni thiúbhradh seim sleidhe d'fhior do chloinn oile Fheidhlimeadh Adubairt mac Morna mór Garadh na ccath nachar chlódh as granna na damannta a Fhmn beirthisi ar clannaib caomhChuin Nocha deachaidh ret athair re Cumhall os na cathaib a comeirge a ccoinne Chuinn an fear fa roiréidh eadroinn Fiafraghais Fionn do Gharadh ar suidhe dhó 'na fharradh os tusa do bhí ann cionnus do marbadh Cumhall Fiche céd do bhí 'na aghaidh ata leamsa do mheabhair ó mhaidin go trathnóna marbhadh Cumhaill chródha is ó trathnóna amach go trath eirghe arna mhárach Céd ar 'aghaidh céd ar a a 205chúl ced ar aghaidh a dhá shúl céd ar gach áidhe da chorp cain céd ar gach laim da lámhaiph Ceithre céd um an Líath Lúachra tainic o íarthor Crúachna do marbh Criomtann Cas gan ceilg re cloidhiom glas mar glaisleirg Naoí bfichit do macaibh ríogh do thuit le Bódhmainn go fior fuarus imsniomh an uilc mhóir ó inghin daithghil Trénmhóir Da chéd deg curaidh catha do bhi um Chonn chedchatha do tuit sa Cnúcha chrúaidh le laim Cumhaill cioidhiomchrúaidh Conn & Goll da laim dheis & a' Líath a Lúachras fir Eirionn a ccro catha i ttimcioll an ardflatha Do bhiomuirne sé fir dheg do chlandaibh Morna Is ni breg do sháithiomar sleadh gach fir a ccorp Cumhaill caithmhílidh Cionnus do freagair se sin 's na beir beim ar In mílidh beannacht duit 's na can acht cóir gémadh fúath leat clanna Trenmóir Da bheim fan bheim ón fhior ó208 Chumhall ón chaithmhílidh do budh commaoín a chara i ccommaoín gach áonghona Da leigmís codladh ttrí ttráth do Cumall gér mór ré a rádh ni rachadh neach slán da thoigh ó áonlaim Cumhaill chréchtaigh As olc linne do mhucha do cuireapair cath Cnúcha go mbeithmís féin ar an magh ag cur áir bar ccolamhnach As maith dhuitsi do mucha do tucamar cath Cnúcha do beanfaidhe dhiot do ceann mar do beanadh do Chumhall Do díoghail tusa a hathair a Fhinn mhóir os na cathoiph as beacht do catha crúaidhe orainn fan Banba bratúaine Do marbhais In Líath Lúachra fear comhluinn céd ger úathmar sgel mór a nEirinn uile 's a thuitim le henduine Da marbainnsi Goll glan & clannmaicne a athor nír éruic liom é am athair 's a' Liath ó Charn fFionnachair Digheóladsa 'nois mh'athair ní ceileabhsa ortsa é a Gharaidh ní sgarfaightear m'fíochsa ribh go soithe sibh go dith éinfhir Adupairt Cormac ag an ól aitheascc nár bhinn re a shlógh do-ghébhairsi comhrac sleadh a Fhinn & treig Garaidh Ann sin adubairt Osgar aitheasg fa borb a bhrosgar ata fear do comraic astoigh fead do bheith Fionn a fFrangcoibh Rangas In guthsin Cairbre mac rígh na hEirionn airde ta fear do comhraicsi dha chloinn gion go mbeith Cormac i n-Eirinn Mur do-chúalus Osgar áigh & Cairbre ag iomarbháidh dháibh níor díochra ga nighe cor nach ffiorfa an fháisdini Ráidhimsi re Ciothrúaidh cain mac In Cháogaid mar do dhligh gabh an dúain cheirdide dháibh ní huair feirge nó iomarbáidh Do eirigh Ciothrúaidh cáomh cas gabhais a dhuain shaoírsheanchuis lér chomhchoisg uile na slúaigh úaisle na Banba a n-énuair Do eisdiodar na slúaigh uile 's do eisd Cormac cúlbhuidhe nó gur gabh Ciothruaidh a dhúain ar slios an toighe tháobhrúaidh Mo-ghenar do ghabh an dúain ler comhchoisg uile na slúaigh is gan bheith d'faill ar In dáil acht a n-airm uile do ghabáil Bronntar ar Ciothrúaidh chédach uainn d'airgead & d'édach ba hedáil dhó fein 's da chloinn a ffuair sé d'edáil eadroinn Gan codhladh duinn Is dáiph idir fear Is mac Is mhna cách uile i cceann a chéile ar eagla na coimeirghe Arna marach dhuinn Is dháibh do roinnsiomar iomarbháidh do seamsamar ar ngaigne 's do ceanglamor comhairle Se fir dhég dhuinn ar foghail do clannoib Baoisgne bláthbhonaigh tre iomarbháidh Fhinn eangbaidh is Cormaic ó chlaoínTeamhraigh Do an againn clann Mhórna do an clann Guill gan dogra do an clann Ronáin go nim 's do imgeadar ar ccomhaghaidh Breatnuighis Faolán go nimh crcach do dhénum an lásin nír leig misi an creach go spreidis sluaigh na Teamhrach Glúaismíd romhainn ó Theamhair meirge sénta ar ar sleadhaibh 's nír fforlann linn 'nar n-aghaidh ar ccoimlíon do Gaoídhealaibh Téigmidne go hAongus Óg mac In Dághdha na nglanród do ceanglamar as Áongus síth 's do threigiomar eissíth Do-chúadhmar ar cúairt áigh ar creich go Teamhraigh fodbháin na sé fir dhegsa go beacht is Aongus dár ngiollacht Ba híad so na sé fir dheg a Chaoílte 's ni hiomarbreg eólach misi 's ni fath fann na n-áiriomh Is na n-anmann A haon misi féin budhdhéin a dhó Osgar go mícheill a trí Fear Logha go mbúaidh a ceathair Cairioll ó Corrbhrúain An cuigeadh Áodh beag rátha an seisiodh mac Lughach an seachtmadh Díarmaid go ffios & In t-ochtmadh Dáolghas A naoí m'athairsi fein Fionn a deich Fearrdhamhain na rionn a háondég Colla cáomh cas a do dheg Raíghne roscghlas A trí deg Feargus fionn fíal giolla na ccreach 's na ccáomhsgíath a ceathair deg Faolán mac Finn 's a' cuigeadh dég Iollann A sé deg Goll mac Mórna giolla d'féinibh Cronnmhóna feindidh geal In ghaisgidh grinn taistiollach aoínfear n-Eirinn Suidhmidne asttoigh a tTeamhair a longport na n-ollaman ag ól 's ag imbeirt ar linn i ttigh mhóir airdrigh Eirionn Adupairt airdrigh Teamhra breithiomh a n-aois ealadhna ata tusa a láimh a Fhinn a áonbharr áigh na hEirionn Muna léige tú dhiot a fhir sealg Teamra & Tailltion Uisneach Mhidhe Is mín cúan Ealma Laigean na morslúagh sealg Eirionn ó sin amach go ttí sé In bráth breathach Adupairt Osgar éuchtach an macámh mear móircrechtach ní gébhtar Is misi slán na sé fir deg go hiomlán Do tairrngeamor se sgeana dég firinne so Is ni breg do marbamar fear gach fir do muinntir In rígh i tTeamhair Rangamar doirsi In dúin gasraidh óglach narbh anúr do-chúadhmar ar In ffaiche amach an dream aigeantach úaibhreach Do glacamar deg cced bó i tTeamraigh ger mhór In ró suil rangamar Tailltean na mbrot rug orainn Cairbre Is Cormac Tionóilit anoir 's an íar Cairbre Is Cormac ar áonrian ní faca ríamh oireacht tríath budh tinne tóraidheacht Gearr do bhádhmar mar soin go ffacamar sa ffaiche ffergloin fleasgach óg deidgheal donn éuchtach urrúnta édtrom Sded úaipreach folúaimhneach faoí ag an ogláoch go n-iomad ngnaoí clúasa beaga tar a ceann meadhón seang aradh ettrom 'S é tainic cugainn ann soin Áongus Og an brogha bhionnghloin síodhguidhe do Tuathaibh Dé giolla ar nár luidh iomarbhé Feidm do gabh Áongus uainn an lásin re hucht In tslúaigh an creach d'iomáin gan fheall nó diongmáil fear nEireann Gach mart do cuirthí don creich do cuireadh Áonghus fa druim a eich gach fear da marpthaoí don tóir d'fadbadh Aongus a ccedóir Do cuirsiom sé súaitheantais dheg anairde 's ní hiomarbhrég ar mbreith don tóir ar Fhéin Fhinn ar ndul duinn a ccro comlainn Se bannlamha deg do sról nar ghile an chailc a ccedoir os cinnbheirt Fhinn na fleadhól giolla do shíol Eiriomhón Caorthann fana lán duille cum a nheas go mórtruime do bhí os cinnbeirt Osgair fear churtha na ccrúadhchosgair Gég don iubhar bharrchas bhláith suaiteantus Díarmada dreachnáir ó Duibhne do dhíoladh gach drong fear suirghe fionnbhan Eirionn A ccrannóig chinnbheirte Guill mic Morna maith do fhulaing do bhí an piobaire 's a piob cain da seinm aige san iorgail A ccinnbeirt Fhaoláin mic Finn bratach sróil go ccrann ndíoghainn a ccinnbeirt Iollainn go ngail naoí sleadha úaine on iorghail A ccinnbeirt Fhir Lugha a hOil da ghadhor coimbhinne cheoil mac Lughach faolán do ghail fíadh 'na chinnbeirt chuirr chumhdaigh A ccinnbeirt Chairill mic Finn crann dearg go nduille ndíoghainn crann loinge 's a sheól a ccrois um cinnbeirt fem do-chonncos A ccinnbeirt Áodh bhig mhic Finn barr teineadh uirrthe do shaoílim do cuir eagla ar thóir na ccreach borb a rúaig don tsluagh dhaoíneach Ceithre bannlamha fichit fíre as eadh baoí don tsrol dob aoíbhni súaitheantus Raíghne mhic Finn don tsluagh orrdairc aoíbhinn Da bhannláimh deg do srol dearg a ccinnbeirt Chaoílte na moirchealg a ccinnbeirt Colla caoim chóir da chuirr go níamh an deargóir Fleasg fhileadh don ór cheard go cceithre ccrannóga d'ór dhearg os cinnbeirt Fhearguis mic Finn airdfile Fhían Eiriond Eire gach áonlaoích acht é féin do chasnaoí ghléghil shoilléir a ccinnbeirt Fearrdhamhain na rosg nglan fear fa hesgaidh a ndeabaidh Tugamairne rúaig chalma leanomar filelorg earrdha do gabhamar Cormac na ffleadh do gonamar Coirbre cnisgheal Nocha dearnamar síth le Cormac fa mor ar mbrigh no go raibh fan inbhior thall a ffíadhnuise fhear nEirionn Mur do-connairc Fionn na ffleadh Cormac thall fan innbhear do-chúaidh féin fan chionn oile caithmilidh ard Almaine Mar do-connairc Faolán fíal an t-ionnbhior ar flaith na fFían tug In buille meardha mear gearrais ar dho In t-innbhior Gearrais an iris ccaoim ccuirr gearrais In coire cáomhchruind do cuir In cloidhiom cain ar fead sheacht ttroighthe a ttalmain Do leig amach rí Eirionn giolla bréaghdha baismhéirsheang is tugadh a bhreath féin d'Fionn mo sgéla dhuit a Tháilghinn Do thógsam ann sin anáirde ar dhithceann sinn 's ar marbadh 's do cuiriomar ar shleaghaip ced do ceannaibh cródearga Ag sin duit ar sgéla gidh be bheith aga séna as cráobh don aoínbilesin inn a mhic ingine CumhaillIN CUMain La da raibh Padraic a nDún psailm ar 'úigh 's gan é ag ól tainic go tigh Oisín mic Finn os leis féin bu binn a ghlór Día do bheatha a sheanóir shúairc cugad ar cuairt tainic sinn a láoch míleata fa dearg dreach fíor nar ér neach fa ní Sgeala Is maith leam d'faghail uait 'úa Cumhaill fa crúaidh colg in teann Is mó a raibh an Fhían ó ataoír riam ar a lorg Aithresa duit a dearbh a chléirigh úir na psalm mbinn in teann Is mó a raibh na fir ó do geinead Fíana Fiana Finn Dearmad fleidhe do-rinne Fionn a n-Almain re linn na áoch ar chuid don Fhéin ó Druim Dearg gur eirigh a ffearg 's a ffíoch Arna ndearmad fan ól in días láoch fa dóigh linn tug mac Cronnchair Is Aillc úr freiteach blíadhna re múr Finn Do-níd gan ogal a ttriall in láochraidh far bfedmar sinn gluaisis In da fheindidh gheal go rígh Lochlann na sreath slim Muinntearus blíadhna ris In rígh don dís láoch fa dearg dreach do mac Cronnchair na sleadh ger 's do Aille féin nár ér neach Ba hé rí Lochlann 's a slúaigh fear re mberthaoi búaidh gach áigh Airrgeann mac Ancuir na long láoch fa maith dorn Is lámh Tuc bean ri Lochlann na sgíath grádh go dían nach raibh co deas d'Áille greadhnach an airm gheir leó sa cheilg go ndearnad feis Triallaid do leabaidh In ríogh ag sin In gniom rer doirteadh fuil go hAlmuin Laigean na fFían tugadar a ttriall ó mhuir Tionóilis ri Lochlann a sluagh an cabhlach crúaidh do bhí go deas ocht righte deg san úair as é tainic dhá shlúagh leis Glacaid an áibheis go hard co híath Eirionu na n-arm n-áigh go hAlmuin Laighean na fFían tugsat a ttriall ó traigh Sgaoilid a bpuible go lúath rí Lochlann 's a slúagh nár thim ar na tulchaiph do bhí amuigh a ngar don brugh a raibhe Fionn Furáilis Fionn cumha mhór don tsloghsin tainic a ccéin 's do rígh Lochlann na ccolg sean ré chéile 's a bean féin Do ráidh In Lochlannach borb ré a dhóigh 's a chor a gcéin nach gébhadh comha fan gréin is Fionn féin do beith da éis Deich ccinnbeirt ficheat don Fhéin is Aille féin ar tús do thuit re laim Airrginn mhóir sul tainic na slóigh a ndlús Fiafraighis Fionn flaith na ccúach do maithibh uaisle innsi Fáil cía do ghébhadh Airrgheann na ttreas sul do rachmaoís leis ar sál Nir heisdeadh sin ré Goll sunn catha nár cuiread ar gcúl misi Is Airrgheann na ttreas leigthear eadrainn cleas lúth Mac Lughach Is Osgar lonn Fear Reamor crom Is mac Leg dot dhidion ar bhuille In rí beir gacha ttaoíbh dot sgéith Eirghid do chosnamh a ttríath Airrgionn féin nár cáomh ciall seacht ccatha dheas Is túaith don tslúagh búdh fearr tainic ríamh Mur ndeachaidh fear dhíobh faoí chré nó sa sbéire re lúth éin do slúagh rígh Lochlann na ccríoch nir pill arís 'na thír féin Da ttugthaoí comtrom arm do mac Ancair budh hard céim a n-Eirinn na ngaisgeadach ffial ní mairfeadhdís Fían da éis Cosmaile chomhraic na ffear ní faicfe mé go ttí In bráth ceann rígh Lochlann na sgíeth ndonn do mhaoídh Goll san ochtmadh lá Do-beirim fo anmuin mo rígh gurb e ar ndíth ar tteacht as fear Is ceirtleith na fFían do fagadh san tslíabh ar In táobh dheas Do bhí misi fein san ruaig a Padraic bheirius búaidh ar cách is gé go ttainic mé as ní dearnadh mo leas san láLÁ Iomlánachadh In líne do leisce a bheith folamh Misi Áodh do sgriobh. Dubhach sin a Bheann Ghúalann a bheand na núabharr ccruthach a n-aimsir In Tailghinn dob álainn bheith ar do mhullach Dob iomdha bean & giolla ar do lios a Bheann Ghúalann ortsa Is láoch laidir a beann bláthmhor duire bhúabhall Gotha gadhar id gleanntoibh ar mhucaibh alta da ffíadhach gach feindidh da ttigeadh a lathair 's a ccoin aille ar iallach Dob iomdha do chruite ceóilbhinn os leirgfinn oirlíath ghlaise ór da bhronnadh an uair sin gabháil dhúan go n-iomad maisi Is e do-gheibheadh ó gach feindidh da raibh sa fFéin an úairsin tallonn oir gacha míosa dob e cíosa Daíghre dhúanaigh An úairsin a Bheann Ghúalann nír ffúath linn fad tháobhaibh anocht Is tearc mo charaid och ní mhairit mo gháolta Ag eisdeacht ret ealtuin & beathach na n-or n-allta beann ar ar bheannaidh In Táilghionn dob álainn do banntracht Totháin do choillteach díamhra dob iomdha íara ar do crannaibh do bhruic ger sháimh a sealga niorbh annamh do laoídh eallaidh Duinne gerb ádhbhar meanma ag eisdeacht re labhra h'iolar ba binn gotha do dhobhrán & comradh do sionnach Fa binn duallán do chonart is h'uallghort nírbh annamh orgán do dhamh dílionn do ceól faoílionn & ealadh Do mhónógasa caomh corcra biorar fochla & gleórán re triar inghean Cais Cuailgne fa binn leósan a n-abhrán Nuallán do chorr san oidhche cearca fraoíche do shleibhe re chéile Is ceol do choinchionn dob aoíbhmn bheith da n-eisdeacht Siansán binne do smáolach as mór In t-adbar cumhadh is maith togbadh bron dot bhannáil is fearáin do crann cluthmar Ag eisdeacht ret fíadhach fa binn re tríath na hAlmhan do budh cluthmar bheith id dhíamhroibh dob iomdha mialta id ghleanntaibh Dob iomdha cnuasach ód choilltibh re mnáibh fionna na Féine do cháora fa cnúas cumhra do shugha Is do sméra Subha cráobh & talman cneamh & airnead feithlionn fa minic do ghairbhmeas a n-aimsir Fhéine Eirionn Ba haoibhinn h'inbhear íasgach os leirg fherghloin glaoíthbinn anocht atam co harsaidh do chaitheas m'aimsir aoíbhinn Is cumhuin leam a thulach mac Lughach ort Is Conán iad ag imirt an tráthsin 's as tainic ar n-orcradh Ni raibh feindidh a lathair 's as tainic ar ndrochdhal nach gcualaidh an úairsin an dorn buaileadh ar Conán Eirgis Conán 'na sheasamh is beiris alpadh ar 'armoibh fa hadhúathmar an úairsin Conán fa crúaidh a tteannta Do ráidh Áodh mac Garaidh ger leanam níor láoch lonnda dar do laimhsi a mhic Lughach bu pudhar dhuit In dornsa Ni briathar tug mac Lughach 's maith Is cumhain a Padraic beag mo spéis id leitheid nír theithius a n-am gábhaidh Eirgis ann sin fearg Áodh is mairg láoch d'fan réna thoruinn an briatar tug mac Lughach dar mo cubhais do chomhaill Tainic mac Dobair dhámhaigh ann sin do chabhair mic Lughach is fearg Áodh da ffreasdol dob i an iorgail churadh Tainic Goll & Garaidh Seinen & Fear Fáophair deich ccéd do clannaibh Dubháin ann sin do choiméd Áodha Tainic clabna Neamhnaid lucht leanamna clanna Baoísgne da sleidh & sgíeth úaine ar gualainn gacha taoisigh Tainic aicme Da Bhoirionn dob íad an foirionn cródha gerbh iomdha cleas lúthmar ag congnam re clandaibh Morno Tainic fa mór In tamhail do cabhair clanna Baoísgne fir nar thréith a n-am teannta dob iad clanna Duibh Dhíorma Clanna Coinbroin re hIollann dream nar cumang ré cliaraibh fiche céd do sgíathaibh geala d'fearuibh nár seachain cliamháin Tainic Corr choslúath chédghoineach ar colbha chloinne Mórna buidhion fa niamdha maisi fiche céd do sgiethaibh gorma Do-chúaidh misi féin Caoílte faris o mBaoísgne mbréagha dhuinne gerbh ard meanma fiche céd do sgíethaibh dearga Tigid cugainn do láthair 'na mbróintibh n-ágha n-órdha a Dhía Is mairg chom a ttainic an trathsin clanna Morna A Padraic a chleirigh Fhodla do thuit re chéile sa ffionnghleó deich ccéd taoíseach feindeadh ar n-egnach ó an áonló Ag sin duit a Padraic sgél ámhaidh ar an imirt dorn do búaileadh an lásin 's as tainic In milleadh Aitheac mor co ccruit n-íarnaigh san aird aníar gac ndíreach tainic chugainn tar gach region nírbh é sin In fear sítheach Ar tteacht ameasg ar ttionóil don aitheach romhór adhbhal re fuaim a cruite gairbhe do tuit ar n-airm as ar lámaibh Ni raibhe neach beó 'na sheasamh ris In cheólsin nar mhaith síansa dath an ghúail ar an aitheach is dath In tsneachta ar 'fhíaclaibh Cuiris é fa gheasoibh Conán nár maith cialla fear na cruite millte mura n-innsead249sé sgéla Ge d o chuiris mé fo gheasoibh as mé ameasg na Féine a Chonáin mhaoíl na mallacht bu haithreac duit mo sgéla Ni gheillim dom chineadh do hoileadh me sa fFuarrdhacht gébha dhaoíbh an aoíre nach sinnfeadh Daíghre dúanach Gabhais dúain do Conán níor fforáil gan bheith séitreach gach a raibh dhíobh 'na ccáomhthach do-chúadar a lathair éga Togbhais leis airm na Féine ger lór a' mhéidsin d'eire nír fag ga nó lann fáobhrach ag laoch ann nó ag giolla Sdirén mac In Ghairbh Ghluinigh níor ffeas dhuinne san domhan feadh miosa dhuinn gan lathar fagbais a lán go boghar Teid teachtaire go mac Morna ó Fhionn na gcáomhchorn ccumdaigh a triall as Eirinn íathghloin d'iarraidh mic In Gairbh Ghluinigh Tigid a cceann na míosa clanna Baoísgne go trénmhear naoí ffichit céd ar In ccnocsa cia tá anocht gan énfhear Do-rinne Goll Is mac Cumhaill síth do comall an úairsin is tugadar a lamha ann a laim Daíghre dhúanaigh Glúaismíd ann a n-éinfeacht in dream nár threith a congnamh as sin go Tráigh na tTréinfhear fa buidhean léidmeach lúthmar As sin duinn don Fhuarrdacht as mairg do-chúaidh 'nar turus dhuinn fa hadbar egnaigh mar raibhe Edbhar Is Ludar Tigid chugainn dar ffechain buidhean nach eisdfead dúana Troitheasdal Is Crom na Cairrge is Troiglén ón Ghleann Úathmar Tri mic Crom na Cairrge fir nach ttiúpradh cairde chatha dob adhbar díthe dar ndaoínibh beit fa lamaibh In triar athach As íad anmanna In tríairsin na taoísigh nár ghlan gnëe ger chuimseach íad a ccathaibh Sithire Sitre & Séitre Tainic cugainn buidhean dhordha a ccomrac ba mór báoghal tri fichit fear co luirgnibh tainic fuirne mic Fáobhair Tainic Aitheach In Corráin níor fforáil ar mbeith daoíneach buidhean ar dath na ndeamhan deich cced aitheach nar ffáodhbha Ar tteacht don Garbh ghlúineach cugainn 's a lúireach croicinn énsuil a cclár 'edain is deich da dhénam 'na aice Dob fearr leinne a Padraic 's a ttainic linn dar Feinnibh an mhéidsin do slúagh fuinidh go mbeithmis uile a n-Eirinn Do-chúadhmar do chur In catha na haithigh Is Fían Eirionn sa maidin arna mhárach dob docair airiom a gcéimionn Teid do cosg Crom na Cairrge fa meanma curadh ar a sgath fa díon dhuinne a lamh ar ccúla nir cuireadh Do ráidh Osgar mac Oisín coisgfe misi mac Fáobhair annsa maidin arna mhárach ré neart mo laime am áonar Do raidh Diarmaid ó Duibhne fear fa cuimhneach a n-am catha Traoillén on Gleann Úathmar coisgfeadsa a n-am tachair Do ráidh triur mac In Cearda nir glor nar calma In trathsin tri mic Crom na Cairrge coisgfe sinne a n-uair ghábhaidh Do ráidh Sinén mac Morna 's an fear dordha Conán días mac In Ghairbh Ghluinigh a ccosg dhuinne ní furáil Do ráidh Áodh mac Garaidh nírbh é In t-áthus nar chúimhneach an t-óigfhear fa hard meanma coisgfeadsa In Garbh Glúineach Gabhais re comhrac Luduir mac Lughach na n-arm ffáobhrach do comhrac risin ffearsin is mairg rachadh 'na áonor Troitheasdol ger láoch londa gan a luirgfhearsaid chatha gabhais Art og mac Morna rena comhrac a n-am tachair Coisgfeam ar clann Neamhnaid & gearrfam a saoghal tri fichit fear co luirgnibh do mhuinntir foirne mic Fáobair Coisccfiom Aitheach In Chorráin do ráidh Barrán mac Morno & coisgfiom a mhuinntir buidhean go ndeilb ndórdha A Padraic a chara anma fearg na láoch óir do éirigh dob iomdha sgíeth da sgoltadh ann & osnadh feindidh Dob e dal Crom na Cairrge is Guill meanmnaigh mic Morno nach dearnaidh días san domhan a commaith sin do comhrac Tuitis Crom na Cairrge ré neart laime Ghuill fháobhraigh faoí sgéith Iollainn sa tachar dob iomdha fear dár láochraidh Do thuit ré255 hOsgar ámhra ger chalma In fear mac Faobuir minic do fhóir sinn ó bháoghal an lamhsin nár claoídheadh Traoíthlén ón Ghleann Úathmar 's an fear ó Lúachair Dheaghaidh darb ainm Mac Í Dhuibhne días rer doilghe deabhaidh Tainic ann sin a shaoghal Traoillén ger láoch londa re cleasaibh goile Í Dhuibhne leannán suirge na Fodhla Ba maith comhrac In Ghairbh Ghluinigh is Áodh lúthmair na ngerlann is fa tearc a samhail san chathsin Fhéine Éirionn Ba maith Goll Is Garaidh Seinén Is Fear Fóghla Osgar Is Diarmaid deidgheal is Áodh échtach mac Morna Ni raibhe neach dhíobh a ngúasacht ina feindidh úasal armach nach deachaidh Goll da chabhair 's maith Is cumain a Padraic Tigeadh 'cabhair chloinne Morna mar luas aidh orrdairc allaidh 's do cabhair chloinne Baoísgne mar sitheadh gaoithe Earraigh A Padraig a chleirigh Fodhla an ttainig ríamh iongnadh nó In Garbh do chlaoídh re hAodha & laghad a aoise Ar ttuitim don cuigear calma don tslúagh gharbhsin na n-aiteach A Padraic dob iomdha feindid h] a n-eigean san tachar Tainic cugainn áongruagach an trath ba cruaidhe dar mflathaibh 's a cruit carthanach cheóilbhinn leis ar teóruinn na faithche Go n-asaibh airgid fhinnghil fa colpaip séimhe soillsi co lór do chlochaibh búadha bróga cuanna don ór pronnta Léine don tsleamhuin síoda go ndeilbh gríobhdha & naithreach do bhí fo chneas In gruagaigh ionar súaithnidh sodhathach Fleasg óir arna heagar fana fholt fada fionnchas cloidheamh órdhuirn co ndealtaibh is brat corcra fana caomhchneas As dar gcabhair tainic chugainn an fearsin go cculaidh roigrinn an ceol do shinn In gruagach ní cualamar a coimhbinn Teid uainn ameasg na n-aitheach an fear gradhach gruamdha is curis iad 'na ccolladh na troithe ó thir na Fuarrdhacht Fearais doghairceó eadroinn 's na fir nar chuimseach cialla cuiris iad ar seachmall as na ffacadar na Fíana Truagh misi ag denam crábaidh 's me ag caoíneadh cloinne Baoísgne 's da mbiainn a ttús mo shláinte go ttreigfinn crabhaidh choidhchi Na habair sin a Chaoílte da ffaicthea aoíbhneas nimhe ní thiúbhratha h'aire d'Fíenaibh ina d'íarsma do chloinne Da ffaictha tríath na hAlmha ina óig Eamna go n-aille 'na luidhe a leapthaib sealga id meanmain ní bhíadh crábadh Olc In ciall a seanóir rachaid roshlógh na cruinne ní ffuil neach diobh na d'iarsma nach bíaidh fa breith Rígh na n-uile A Padraic easbail Eirionn is trúagh lucht na gcéimionn ccalma do breith uaimse don tsáoghal 's me am aonar ag crábhadh Aithris sgéla In gruagaigh 's ar mair d'úaisleibh na Féine is dena caoíneas a Chaoilte is binn liom ní dot sgélaibh Tangamar gan ar lúathbhárc tar éis úathbháis In catha fa gairid linn In sáile co criocaibh aille Breatan Ba maith In líaigh In gruagach a Padraic uasail a érlaimh tug duinne go deimhin luibhe leighis ar ccrechta Gluaismid ó criochaibh Breatan co bruachaibh Saxan saoíre a Patraic do-ní na fearta is ann fa tear ca ar ndaoíne Ar tteacht go crich Saxan ní fhacamar In gruagach do fhóir sinn ó ghaphadh so In treas adhbhar úathmar Teid uainn d'iarraidh feasa fear freasdail gacha deaghshlúaigh fúaramar ó gach teaghlach sgéla an uairsin fa deaghbuaidh Aongus Óg ar Fionn feindidh car mar é riamh ni fhaca 's e dofhoir sinn o ghúasacht as tír uathmair na n-aitheac Tá a ttaisgidh a mBrugh Boinne bar cculaigh comhluinn & chatha ta thall san mBrugh dheidgheil bar n-airm ghéra Is bar sleadha Gabhmaid cúan a mBeinn Edair ag dul d'fechain ar n-arma tar eis Saxana271272d'imteacht fa buidhean chliste chalma Tangamar go Brugh Boinne gusan ccuraidh óg úasal Aongus Og mac In Dághda fúaramar fáilti an uairsin Trí hoidhche a mBrugh goinne fa maith ar sógh gan easbaidh fúaramar uile ar n-arma tainic meanma dar fflathaibh Da céd bó ó Gholl gháibhtheach do mac In Dághdha dreachúir urad oile ó mac Cumaill días nar cumhang fo creachaib Go ffoirfeadh sinne as gach amhgar dob é gealladh Áonguis In Brogha ar gcabhair as gach eigion a Dhía Is mo-genar ag a raibhe Gluaismíd ar enshlighe lucht churtha ghleó gáibhtheach anois Is adbar osnadh na fir do cosnadh láithreach Tug me seal co séitreach do ffada mo leim a tTeamhraigh do imidh níamh mo crotha anocht ataim go harsaidh As mé Caoílte am aonar ní hiongnad mo bheit co cumthach Fionn Is Osgar Is Díarmaid 's 'na ndeaghaid ataim go dubachDUBach Da ffagainn ní budh mó ina a ffuarus do sgribhebhuinn iad A n-Oisdin. in. 6. Augustus 1627. Cumain liom an imirt do bhí ag flaith na fFían re cheile 's a mac fá an iubharsa thíar Suidhid um an n-iubhar idir olc Is maith ag fraisimirt na fichille Oisin 's a' flaith Suidhim fein and agus mo dhías mac ar gualuinn dheis Find nocar linn narbh ait Is diom gorthaidhi Caoilti mac Cronncuir mic Ronáin i ttigh Floinn do baisdeadh me le mac Muirne na mórdháimh Do cuireadh In cedchluithi ar Oisin le Fionn o ataim da innisin is maith Is cumhain liom Ar In dara cluithe tainic In t-olc bráith as ann do leig Diarmaid an cháor as a láimh Mar do-connairc Oisín an cháor ar In cclár togbus í go prap as cuirios fear 'na háit Do haithnniom In cháor an uairsin le Fionn adubhairt se go fáobhrach ata neoch os ar ccionn Adubairt Fionn fíalghasta láoch curata cnismhín teagusc direach Díarmada is imbirt athlamh Oisín Ni imeóra In fichiollsa feasda eideir na Fianuibh go bfaghar don duladhso a' neóch ataoim d'iarraidh Adubairt Osgar deaghthapaidh mac Oisin fhéil úir cia dona fearuibhsi neoch ina ffuil do dhúil Adubhairt rífheinidh Almhan fear diolta na ndámh na cuir misi ar mearachadh acht ge mait do lamh Adubairt Osgar deaghthapaidh da freagra gan daoírsi damsa na tabhair tathaoír trem bheith do chlandaibh Baoisgne Is ann sin adubairt Faolán mac do bhí ag Fionn as robhorb linn a Osgair do labhrus tú linn Ge romor thusa is ge borb do ráite ni thiúbhrainn énní ar eagla do laimhe Ge mór sibsi as t'athair is bar ccatha gan time bérad liom Ó Duibhne ó chlannuinbh Baoidge uile As mór In briatar énlaoígh do ráidh Goll na mbeimionn go mbéradh láoch da n-aimdheoin ó thionól bfear nEirionn Tusa liom nír brostaighius a Goill na ccosgar lánmhór na énneach dom freagra acht clann bagarrtach Trenmhóir Os mar sin adubhrais a fhir na ccomlann ndeacrach dena do dhíol urlaidhe fan ccuimrighe do glacuis An coimirce a ndeachusa a ffiadhnuise ffear nEirionn ní heaguil damh duine a buain diom ar eigin Tarra anuas a Diarmaid is gabhuim thu do laim do cosnumh ar Fhaolán is air Fianaibh Fáil Ann sin tainic Díarmuid cugainn Is níorbh é ar leas dob iomdha laoch againne do dícheannadh san treas Tiaguid mo clannsa agus Faolán mac Find do dhenam na hurlaidhi ro budh lánolc linn Ni fhaca Is ní chúala urlaidhe budh tréine na clann Fhinn Is Osgair ag gearradh corp a chéile Ann sin adubairt Conán do chuimhniughadh na fala leig do chlannaibh Baoisgne cuirp a ceile do gearrad Ag so In t-uirsgél fire dhuit a chleirigh cháigh in trath fa raibhe imreasain ideir Fíanaibh Fail A ttimcioll na himirta do bhí ag iobar drol is di tainic ar ttuitimne Fíana Finn gan onCUMHain

https://celt.ucc.ie//published/G402562.html

G402563

The bardic poems of Tadhg Dall Ó Huiginn (1550-1591)

Tadhg dall ó huiginn

Emer Purcell proof corrections by Hilary Lavelle, University of Ulster at Coleraine

c.1570–1590

Classical Modern Irish

EN, GA

Verse

—

—

DO MHAC Í DHOMHNUILL Tógaibh eadrad Is Éire, fada atá ar tí aoinchéile; ar gclódh aoibhneachta fear bhFáil, gan fear n-aoinleabtha d'fagháil. Fada nár féad Inis Bhreagh tógbháil idir í Is éinfear; olc an bhaintreabhthach bean Floinn, treabh na n-aitreabhchloch n-áloinn. Éigin dí dul as a cruth, nós na mban bhíos gan chumhdach; tír na sruth mbraotana mbinn — cruth na haontamha ar Éirinn. Leannán na ríogh, Ráth Uisnigh, uidh 'sna crothuibhsin, learga finnmhíolla gruadh ngeal gur tuar imsníomha d'feitheamh. Do trochlaigheadh ceann i gceann ardphuirt aireachuis Éireann; earradh clúimh tiomchal gach tuir, fionnchladh gach dúin 'na dhíoghuidh. Do maoladh a cnuic corra, do treabhadh a tóranna; Múr Té na gclaichfinnteagh gcuir nách aithintear é ag eólchuibh. Ní mhair dhíbh trá acht a dtaise, tugsad maise ar mhíomhaise; múir bhratsoilse Banbha Néill — damhna attoirse iaidséin. Gidh eadh Is usaide linn an ceó tuirse atá ar Éirinn, Múr Té do hainmnigheadh d'Art — gur tairngireadh é d'furtacht. Atá i ndán dó go dtiocfa fear fuaslaicthe a airmearta, budh éigin trá a thocht asteagh lá éigin ar Ghort nGaoidheal. Ribhse, a Choinnmheic an Chalbhaigh, iomdha fáidh rod-fíortharngair — sibh ar tí a chéile Is cubhaidh — do bhí Éire eg anamhain. Mairg nách tugann, a thaobh slim, tallann éigin dá hinntinn don ráith chuirr ghéigiobhraigh gloin, céidiomdhaidh Chuinn Is Chobhthoigh. Sill go meinic a gruadh gheal, claon do dhearc uirre os íseal; tug th'aghaidh ar a slios slim, labhair gan fios re hÉirinn. Dlúthaigh ria, luigh 'na leaba, a chneas áluinn oighreada; téigh re cneas chéile Logha, suil bheas Éire i n-aontomha. Druid an béal mar bhlath suibhe, 'san déad solus sneachtuidhe, le póig go báintealaigh mBreagh, go bhfáilteadhaibh chóig gcóigeadh. Do-rad Niall mór mhac Eachach, ór fás tú, a ghruadh gheilleathach, phóig uaidh a hionnamhla sin dár fuaigh fionnadhbha nÉibhir. Tug phóig a haithghin oile dá dtárraidh Brian Bóroimhe, gan imriosain, a ghlac geal, an finnliossoin Mhac Míleadh. Mar mhná na n-ilgheas oile, fuasgladh Bhanbha braonuighe atá ar phóig d'foghbháil aguibh, a bhonnbháin óig abhraduibh. Nós na mban bhíos fa gheasaibh, biaidh Éire an fóid bhailbheasaigh — clár móireithreach na sriobh seang — ag fior fóireithneach Éireann. Fada roimpe ó do bhí bean mar tá an chríochsa Mhac Míleadh, san tseanAfraig gainmhigh gil tealachbhuig aibhnigh éignigh. Do-rinne an céidfear ro char baincheann na n-oiléan n-iongnadh don óigh bharrlagúir bhosghloin bhandragúin mhóir mhíochosmhoil. Inghean Iopragáid mheic Núil do chaith treimhse i ndeilbh dhragúin, 'sa lán d'ilgheasaibh re a hucht budh dál imreasain d'furtacht. Do-beirthi, gi bé hadhbhar ar tí a horchra dh'athadhnadh, lá gach bliadhna buaidh ndealbha dá gruaidh niamhdha naoidheanda. Mac ceannaighe a crích fuinidh téid feacht n-aon dá hionnsoighidh, dá bhfuair 'na hinghin umhail an sduaigh mbinnghil mbanamhail. Tug toil a mheanman don mhnaoi, guidhis an bhféata bhfoltnaoi mar bhainchéile dá ghnúis ghloin, gear chúis aithmhéile a hiarroidh. Do ráidh ríoghan an ruisg cuirr: do bheinn a gad dá bhféaduinn, a óigleanaibh sídh sochruidh dhóidleabhair mhín mhalachdhuibh. Do dheóin nó ar éigin agam biaidh tú, ar an t-óg abhradonn, do-chuaidh mé óm fhéagain d'fior, ní féadair é, ar an inghean. Bím, ar sí, gach uair eile i ndeilbh dhragúin teintidhe, mo ghnúis bhláth dhonnmhálla dhil gur fáth orghránna dh'faicsin. An bhfuil cabhair dhuit i ndán, ó so amach? ar an macámh, a ghnúis naoidhe go ngruaidh ghlan, gá huair saoile do saoradh? Atá ridire i ndán dúin, do theacht Is mé i ndeilbh dhragúin, le póig dá saorfaidhir sinn, do laochraidhibh Fóid Féilim. Budh fear dhamhsa an t-óg iochtmhar, dó atá i ndán go ndingiontar rí ar na hoiléanuibh don fior, ní Is doidhéanuimh do dhéiniomh. Do bhí a tabhairt dhúinn i ndán, d'Éirinn mise, ar an macámh, an phóg mhúchfas do mheanma, a chúlchas óg oireaghdha. Cionnus do bheith i ndán duit, do ráidh an inghean ordhruic, an ní adeire, a chnú chridhe, 'sgan tú reimhe id ridire? Mac an cheannaighe ód-chluin sin gabhthar leis grádha gaisgidh; téid don bharrúrthais deirg dhuinn, re ceird n-andúthchais d'foghluim. Re béal maidne arís reimhe, táinig d'fios na hingheine; fáth iongantais mar fuair sin, an sduaigh bhfionnfolttais bhfaoilidh. Fríoth leis ar maidin mochthráith a gnúis mhíolla mhalachbhláith, 'sa ciabh lagúr thairseach thiogh, 'na dragún taidhbhseach theiniodh. Gluaisis roimhe i raon madhma ód-chí an n-oilphéisd n-allmhardha, a bhás don turussa ar dtocht, cás nárbh urusa d'furtacht. Téid tar ais dá hiomdhaidh féin inghean Iopragáid ainnséin; 'sdo bhí an inghean bhonnbhán bhinn lomnán d'imneadh 'na hinntinn. Tug móid ón lósoin i le nách éireóchadh d'fior eile, go dtí an tairngeartaidh dar dhán sí as a hairmeartainh d'iompádh. Atá fós — fada an fulang — a rosg uaine abhramhall, a taobh geal, a gruaidh chorcra, nách fuair fear a furtochta. Éire an bheansoin, a bharr slim, tusa an fear fóirfeas Éirinn: slóigh goimheamhla dhanar ndúr aghadh dhoidhealbha an dragún. Druid 'na coinne, a chiabh lúbtha, ná fill ón deilbh dhragúnta atá ar Bhóinn bhréagsrothaigh bhinn, fóir a héagrothaibh Éirinn. I láimh eachtrann re hathaidh, a Chuinn í Chuinn Chéadchathaigh, mór sochuidhe dá rádh ruibh nách mothuighe Clár Cobhthuigh. Atá an chóir aca, a ghruadh geal, ní robhuidheach Meic Mhíleadh díbh, a Choinnmheic an Chalbhaigh, bhán dtír n-oirdhreic n-abhallghloin. Ar son nách beitheá, a bharr tiogh, i gceannas chríche Gaoidheal, críoch Bhanbha do bhuing a glas tarla, a Chuinn, ar do chumas. Urusa dhuit déanaimh cean, tnúthach gcogaidh Meic Mhíleadh; beag na faghla, a fir Eithne, do-bhir Banbha buaidheirthe. Adhnaidh teach don toigh re a thaoibh; géabhaidh cách dod chéibh bharrchlaoin, do rún cagaidh dá gcluintear, tnúdh Is abaidh adhuintear. Do nós leathnuighthe an luisne, biaidh feadh an Chláir Chobhthuighse a foghlaidh féin ar gach fonn, ót foghlaibh ar féin n-eachtronn. Budh é a chríoch, a chruth sídhe, lingfidh lucht gach éntíre, led ghruaidh mónanda ón mall sriobh, tóranna Gall Is Gaoidhiol. Eirg ina gceannas, a Chuinn, tar rompa fós go Fréamhuinn; a chaithleómhain bhasghloin Bhreagh, aithbheóghaidh gasraidh Ghaoidheal. Ná léig dhíot ar Dhún na nGall, ná ar chuan Easa Dá Éagann, ná ar seanLoch bhfíonúr bhFeabhail, ríomhúr Teamhrach toireamhain. Mairg fuair go seachónadh sibh ar choicéadaibh chuain Sligigh, nó ar Chruachain ngeiltrealmhaigh ngloin, seinTeamhraigh Thuathail Teachtmhair. Briathra fádh Is fuighle naomh dá huaimse dot folt bharrchlaon; nách leó do tiorchanadh thall an t-eó a fionnchaladh Fréamhann? Fáidh do reachta, a rí Bearnais, séan gcnuais ar chraoibh dhuilleaghlais, fearg bhuinne ag breith a thoraidh, cleith tuinne 'na torchoraibh. Iomad asa ag uathadh cruidh, iomad cruach ar chionn samhraidh — lucht fáisdine ón fearr t'aithne — fáistighe ceall cumhdaighthe. Tú ar toil cháigh Is cách dod thoil, tú ós cách Is cách uasoibh; tú ar breith gach aoinfir 'sgidh eadh, Gaoidhil fad bhreith do-beirthear. Faoilidh ród, a rún faoilidh, don toisgse atáid fionnGhaoidhil; do nós mhná re a céile cuil atá Éire ret óguibh. TÓGAIBH Ó DOMHNUILL Dia do bheatha, a mheic Mhaghnais, ó Thír Chonaill chaladhghlais; bí ag deifreaghadh, a ghruadh ghlan, go sluagh gcleithleabhar gCruachan. Deifrigh chugainn, má taoi ag teacht, ní beag tadhall san tuaisgeart; a rí an fonnmhuighe Ultaigh, bí it chomhnuidhe i gConnochtaibh. A ghnúis dílligh, deifrigh ort d'féachain Chóigidh Ól nÉagmhocht; ná bí troighleasg, tar anall, ná gabh toirmeasg 'na thiomchall. Dia do bheatha, bí ag toidheacht, tiomsaigh trá do saoroireacht; déana lánsluaigheadh, tar thort, tre mhagh gclárnuaigheal gConnocht. Tiomsaigh leat laochraidh Uladh, fada atáid gan tiomsughadh, do sgur chommórthais chlann gCuinn red bharr ndonnórthais ndíoghunn. Fiarfaigh féin do síol Suibhne, an truagh leó, a flaith Mhodhuirne, mar táid Connachtaigh ag cur re trommacraidh fáid Uludh. Abair re clannaibh Néill náir déanad connailbhe Is combáidh; foillsigh dhóibh a rabháigh rinn, a bhranáin óir ós fidhchill. Tabhair chugainn druim ar dhruim síol Eóghain, ceinéal gConaill, fad dhreich n-úir ngríosmhálla ngil, do súir chíoschána an chúigidh. Do chomhnámhaid, do chleamhnaoi, cruinnigh fad chéibh n-imealnaoi; fine mhór chneasbhláith Cholla, slógh ó leasráith Liathdroma. Aithnidh dúin, gé dearmaoid soin, ná rigthi a leas lá an tsluaghaidh acht clann fionnDálaigh fóid Bhreagh, ioldánaigh na gcóig gcóigeadh. Na ceithre dronga atá thall don tsíol do chin ó Chonall — cur feadhma dhóibh risan druing slóigh Teamhra ní budh tualuing. Clann Dálaigh na ndúinteadh slim, Dochartaigh, sluagh síl mBaoighill; síol órbh ansuaimhneach Ulaidh — síol glanuaibhreach Gallchubhair. Ag sin na ceithre catha atá d'éis an ardflatha, lucht buaidhirthe Banbha Cuinn, sluaighsirthe calma ó gConuill. Dá meathaid fir Éireann ort, géabhaid duit ceannas Connocht laoich fromhtha na gceithre gcath, beithre Tolcha na Teamhrach. Síol gConaill na gceithre slógh tabhair leat líon a dtionól, fonn sámh na ngortfoithneadh nglan — go socroighthear clár Cruachan. Go ndíoghla tú ar imthigh ort, ná déana síoth ná socrocht fa chrích mbuig seinsleachta Sreing, do chuid eighreachta d'Éirinn. Ná bí réidh go rabhthaoi i bhus,> eadamar, a ucht solus, ní budh thall réidheóchaid ruinn ó éireóchaid clann Chonuill. Ní cás duit dol ar a n-iocht; go leagthar iad i n-aoiniocht, ní soileagtha thú tairsibh, oireachta an chrú Chonaillsin. Níor chóir dhuit déanamh tairsibh, oircheas don chrú Chonaillsin, dot chneas síthseang, dot ghlaic gil, a ndícheall dait do dhéinimh. Ní mór dhíobh, a dhearc mhálla, nách oide dil diongmhála, nó rodhalta dot ghruaidh ghil, nó comhalta uair éigin. An lucht Is sine ná sibh, atáid agaibh 'na n-oidibh, clann cháigh 'na ndaghdhaltaibh dhuit, a tharngartaidh Cláir Chorbmuic. Briathra a maca samhla so adubhairt Conall Cruachno ar Moigh Léana uair eile, a réalla sluaigh Sligighe. Lá dár fógradh cath ar Chonn ar Moigh Léana a los eachtronn — barr cleathmhongach na gclodh lag — le Mogh neamhchorrach Nuadhad. Teagaid fa Mhogh Nuadhad náir forgla fear nÉireann d'éanbháigh — sluaigh flathamhla ar nár ligh smacht — acht fir chathardha Chonnacht. Ní raibhe le Conn san chath acht fir Chonnacht dá chumhdach — laoich na ngreagh soidhéinmhe seang — re coimhéirghe fear nÉireann. Beag dhúinn Connachtaigh, ar Conn, do mhuin chomhráidh re Conoll, is sluagh Éireann 'nar n-aghaidh, a ghruadh séimhseang síodhamhail. Fir Éireann ó thuinn go tuinn, dob iad comhráite Conuill, níor chuirthe dháibh uamhain ort, eidir sluaghaibh chláir Chonnacht. Oide dhuitse nó dalta, ar Conall, nó comhalta, a chiabh ghnéabhuidhe, a ghrádh ban, gach éanduine i gclár Chruachan. Sinsir Chonnacht láimh do láimh, do ráidh Conall i gcéadáir, atáid 'na n-oidibh agaibh, a bhoiggil áig abhraduibh. Comhalta dhuitse, a dhearc mhall, do lucht comhaoise, ar Conall, ód chomhaltrom, a ghruadh gheal, re sluagh dtolachcorr dTailtean. Gá dám dhó? ar Conall Cruachna, atáid ar n-óig anuallcha dhuit, a mharcaigh Mhuighe an Sgáil, 'na ndaltaibh uile d'éanláimh. Créad as budh beag leat do líon mar sin, ar oide an airdríogh; sluagh carad ar aontoil ann aontroigh tharad ní thiobhram. Bristear le Conn na gciabh lag cath na maidne ar Mhogh Nuadhad; gealladh maith Conaill do Chonn is maith do chomhaill Conoll. Mar sin duitse, a Í Dhomhnaill, ní tháirfe taom éagomhlainn eidir fréimh chogthaigh Conoill, a séimh fortail abhramhoill. A leómhain Éirne, ní fuil acht éanchúigeadh it aghaidh, 'sdo bhí Éire ag cor ar Chonn do thol a chéile acht Conoll. Is iomdha comhmaith Conuill d'aos ghráidh fad ghruaidh abhradhuinn, mar do bhí an Conaillsin Cuinn 'sa rí i gcomhaimsir Chonuill. Dóigh mar do cuireadh le Conn i sluagh Cruachna 's i gConoll, do dhóigh it chomhaltaibh cuir, 's i romhacraidh mhóir Mhurbhaigh. Fearr iad so ná' seacht n-urdail do sluagh thacair thiomargaidh, fa mhílidh Mhoighe na bhFionn a tíribh oile Éirionn. An gcéin bheid ina mbeathaidh an sluagh fraochdha fuireachair beag d'anbhuain bhus eagail libh, a dhreagain armruaidh Oiligh. Créad an turbhaidh atá ort gan teacht d'féachain fear gConnocht — laoich na ngreagh síodhamhail seang — ag síorfaghail fear nÉireann? Tuigim fós fáth do mhoille, a chodhnach cláir fionnFoinne, mar nách foil anacal ort ag moigh cladhsocar Chonnacht. Goillidh ar th'inntinnsi, a Aodh, críoch Mheadhbha na múr bhfionnchaomh ar son nách fuiltear réidh ruibh, a muintear féin dá foghuil. Dol dí i n-aoineacht ód ghruaidh ghloin fearr leatsa iná' lot eadroibh; saoilim gur lat an leanabh, a slat bhraoislim bhaisleabhar. An gcualabhair cúis na mban, nó an bhreath ríoghdha rug Solamh, a ghéag neamhchranda ón Mhuaidh mhir, i n-uair leathranna an leinibh? Táinig lá i láthair Solaimh cúpla inghean éagsomhail, dias data ghnéanaoidhe ghlan, éannaoidhe aca ar iomchar. Do bhí gach bean dona mnáibh ar dteacht 'na cheann i gcéadáir dá dhearbhadh gur lé an leanabh, go ndearnadh é d'áiteaghadh. Ó nách fuil fiadhnuise libh don chursa um cheann an leinibh, a roinn eadraibh dob áil liom, ar eagnaidh cáigh go coitchionn. Maith an bhreath, arsa bean díbh, rug Solamh mór mhac Dáibhídh dúinn fán gcloinn ndóidleabhair nduinn, roinn an óigleanaibh eadruinn. Fearr liomsa mo leanabh féin, ar an bhean oile ainnséin, gan bheith i mbaoghal don mhac 'sa bheith it aonar agat. Tusa féin máthair an mheic, ar breitheamh na mbreath n-oirdhreic, deimhin gur it bhroinn do bhí, roinn an leinibh ní léigthí. Mar sin, a Aodh mheic Maghnais, do dhruim uilc nó iomarbhois — gá dtám 'ga innise ort? — nár mhillisse clár Connocht. Níorbh áil leat, mar Is leat féin sealbh Chonnacht, a chneas mínréidh, bheith dá milleadh, a ghlac glan; do-rinneadh lat an leanabh. Do chaomhain sibh Cruachain Chuinn, do chosain tú ar chloinn gConuill port seinSligigh na sreabh nglan tar deinmnidibh fear nUladh. Dá ndearntá comhairle cháigh, do bhiadh Tailte 'na teannáil, 'sdo bhiadh Cruacha ar char eile; ná gabh uatha a n-impidhe. Ní héidir ón Inghin Duibh, dá mbeitheá féin dá bhfoghuil, a dhéar díleanda ó Bhóinn Bhreagh, díbhearga dhóibh do dhéineamh. I gcúigeadh 'na mbia an bheansa ní lamhthar luadh imreasna; srian re Conallchaibh gur chuir, do chomharthaigh Fiadh Fionntuin. Go breith oirn d'inghin Séamais síoth do chách ní choingéamais — fiadh Breagh go dtarla ar a tol — ar feadh an abhra d'iadhodh. Ón tráth fá dtánaig tar muir ní chuimhnighid clan Dáluigh, tre sduaigh Cabha an chláir iodhain fala cháigh 'na gcroidhiodhaibh. DIA DO Ó DOMHNUILL Molfaid Conallaigh clann Táil, guais gur comhartha conáigh do síol daghRosa ón Mháigh mhoill na faghlasa Chláir Chonoill. Atáid re hathaigh d'aimsir — síol mBriain 'san chlann Chonaillsin — thart thall i gcomhar dá gcur, moladh ann agus aorudh. Do-nímis — éigse an taoibh thuaidh, molta síl gConaill chrannruaidh 'na n-imdheargadh do chloinn Chais, croinn finnleargan an Forghais. Do bhearnsam, gi bé fachain — éigse síl gCuinn Chéadchathaigh, clú seinsleachta móir Mogha, róimh eighreachta an eangnomha. Ní dhéanmais duain móir molta, nó fiú an éanroinn ábhochta, gan leith diomolta ag cloinn Chuirc, croinn dob iongonta d'fóbuirt. D'eagla gomadh éigean dún ar n-aighthe orra d'iompúdh, ar síol mbúidh gcaithréimeach gCais aithmhéileach dhúin a ndéanmais. Ní ar son gcruidh ná gcupadh n-óir, séad mbuadha nó brat ndonnsróil, fríoth linn adhbhair na haoire ar dhamhraidh bhfinn bhFormaoile. Acht file maith ón taoibh thuaidh, gearr ó soin — dia do dhiombuaidh — thort thhiarain i magh Mumhan do ghabh d'iarraidh ealadhan. Smacht Gall i Mumhain Mheic Con, tarla dhó — dia do phudhor — do bhreith ar ollamh nUladh, ar mbeith ollamh n-ealadhan. File Í Dhomhnaill Dúin na nGall le smacht adhuathmhar eachtrann, gá dtám? — acht torchuir bu dheas, gur chomhchuir ár na n-éigeas. Ansmacht Gall dóibh fo deara siad d'fulang a oidheadha; ní ar chloinn Sadhbha Is cóir a chion gé tharla dhóibh a dhéiniomh. Gidh eadh, do himreadh linne, tre anuabhar m'inntinne, rinn ar bhfírfeirge ar fuil gCais, do mhuin díbheirge Is díomais. Do-nínnse féin, mar gach fear, ní nách dlighfinn do dhéineamh ar cloinn réidh dtoirbheartaigh dTáil, céim do oirdhearcaigh m'éagáir. Tarla dhúin 'na dheaghaidh soin cogadh d'éirghe eidir Ultaibh — fachain raghoirthe gruadh nglan — is sluagh cladhfoirbhthe Chruachan. Do fógradh ag fuil Dálaigh gan charaid gan chompánaigh — clár tirmlíggeal na dtonn mbinn — d'imdhídean fa fonn Oilill. Mo chomhghaol, mo charaid féin, cuirid orm d'fiachaibh ainnséin dol do súr chomairce Is cuir ar thromaicne ndúr nDáluigh. D'éis ar chaitheadar riamh ruin, iomthúsa chinéal gConuill, cor lem anacal níor ál, ansocar cor na gcompán. Ní abraim nách ionann damh is síol gConuill dom chreachadh, curaidh tréana Bheann mBoirche dom éara um cheann gcomoirche. Mar do-chuala ar chansad ruinn as t'uchtsa a Aodh Í Dhomhnuill, red ghnúis ndeirg líodhuinn leithghil líonuim d'feirg Is d'aindeithbhir. Fógra dhaoibh ós aird oruinn, a rí sleachta saorChonuill, a luagh d'eineaclonn ní fuil ag sluagh mheidhealtrom Murbhuigh. Beadhgfaid croidheadha clann ríogh dá ndeachar uaibh fa eissíodh, lasfaid saoraighthe gruadh nglan do sluagh faobhairthe Almhan. Gé atámaid fa cheann ar gcruidh ag cogadh re cloinn Dáluigh, ní théarnó uan i nUltaibh luagh éanbhó dom iomurcaidh. Gidh eadh, suidheóchaidh sinne ar chathaibh chuhin Duibhlinne, gur chreachsad a mbí im baile, a rí cneasbhog Calraighe. Adéar go ndearna tusa díoth damh, a mheic Maghnusa; íoc san ní nách dearnais damh, a rí Bearnais, do-bhéarthar. Ar an gcorsa, a chiabh sgothach, fuair seisean, Maol Miolsgothach, róm ó chlannaibh Néill náraigh, an réir n-annaimh n-éadálaigh. Fear do saorchlannaibh síl Néill, tosach an adhbhair eiséin, ó Mhac Coise fuair oidhidh; a loise uaidh ardoighidh. Bagraid, ar bhfás a bhfaladh, dol d'argain an ollomhan — ógbhaidh séadarsaidh síol Néill — mon ngníomh n-éagosmhail n-aigmhéil. Mac Coise ó do-chualaidh sin téid i gceann airdríogh Oiligh, sduaigh croidheathais far ciúin muir, fa sdiúir oireachais d'Ultaibh. Siris Domhnall mhac mheic Néill sgéal ar an ollamh ainnséin; fear sgeóil d'innisin dob fearr, innisidh eóil na hÉireann. Fóchtais Mac Coise an gcuala sgaoith d'uirsgéalaibh ionnuara; tig tairsibh d'éis aroile, do ghéis bhaisghil Bhóroimhe. Ó do ghabh Ceasair clár Breagh — sgéala diamhra Ghuirt Ghaoidheal, do ghloin mheabhra fuair uile ag sduaigh mheardha Mhaonmhuighe. Ar thoghail a thoighe féin cumais an t-ollamh ainnséin, sgéal fábhaill nách fuair reimhe, dá ghruaidh álainn ainglidhe. Do ráidh Iorard, Is é a suim, cuid do dheirbhfine Domhnuill gur thoghailsead a theagh féin, treabh na solaisleag soiléir. Rí Oiligh an fuilt chleachtaigh — tug Domhnall mhac Muircheartaigh luagh na díthe nách dearna dá ghruadh síthe soidhealbhdha. Leithead a aighthe d'ór ghlan tug d'eineaclann don ollamh; beag sin dá éarcuibh ile ó thréantuir ghil Gháirighe. San mbréig do chum ar chloinn Néill dáilid don ollamh ainnséin maicne ghéag mbastana mBreagh asgadha nár féad d'áireamh. Roighne a bhfáinne, a gcuach gclochach, Mac Coise, Maol Miolsgothach — maith do-chuaidh críoch a bhagair — fuair san díoth nách dearnadair. Cóir Meic Coise ar chlannaibh Néill, go bhfios damh, a dhreach soiléir, ní beag í d'aoncháir oraibh, a rí caomhChláir Chonchobhair. Na seóid uaisle, an asgaidh chruidh, fuair Mac Coise ó chloinn Eóghuin — créad as nách dáilfidhe dhamh, a ghéag cláirThighe Chruachan? Níor bhean riomsa, a rí Line, ar ghrádh nó ar fuath n-oirbhire, bheith maithmheach fán gcúis gcéadna, a ghnúis aithneach fíréanda. Gá dtám ris, a rún creidmheach — ? acht meise féin foidhidneach; cor duinndeise fad ghruaidh ghil a dtuillise uaim d'fuighlibh. Do iarrais orm, a folt lag, mo chrodh d'iomghabháil orad — ní bhí acht ar n-ionnarbadh ann, a rí fionnardghlan Fréamhann. Ar ghrádh th'einigh innis damh, an suidhfeá innte im ionadh, a chodhnach síl gcúlchais gCuinn, óm thír dhúthchais dá ndeachuinn? Cia ar bioth dá dtiobhra tusa gealladh cuir nó cádhusa, a sgiath coimhdhe chuain Uladh, oirne an uair do fógrubhar? Deacair go bhfuighinn feasda go bráth d'éis bhar n-aitheasga, a ghéag thaobhthana ó Bhóinn Bhreagh, aonchara Is cóir do chaidreabh. Ós agaibh féin, a thaobh thais, do hoileadh mé, a mheic Maghnais, sé dhún ar doimheanma ag dol, glún mh'oileamhna dom athchor. Eatorra do hoileadh mé gur chaitheas urmhór mh'aoise; mór comhaltas gach ríogh ruinn, do síol gclodhfoltchas gConuill. An uair fa dtigthí ar Íbh Táil dom láthairse, a flaith Iomgháin, nó ar chloinn séimhseing naoidhe Néill, ní dhéininn daoine dhíbhséin. Bréigneócha meise mé féin, má bhím éantamall aimhréidh red ghruaidh saoir gcorcra gceólchair; do mholta ót aoir éileóchthair. Do-ghéan gréas ionnuar aoire dhuitse i ndeaghaidh mh'éagaoine, bhias 'na adhmholadh d'fuil Táil, a thuir abhradhubh Iomgháin. Síol mBriain — Is blagh dá sonus go n-éireócha mh'foltonus — pór deighsíl a Caithir Chuinn — re maithibh cheiníl gConuill. Dá mbeith aithreachus oraibh san díoth dúinn nách dearnobhair, do-ghéabhainn, a ghruaidh bhreacdhonn, 'sdo-bhéarainn uaim eineaclonn. Móide Is ciontach clann Dálaigh fa chor i gceann chompánaigh — nár ghnáth dhóibh déineamh faghla róinn ar éinfear n-ealadhna. Ní fuil do thaobh Chuirc nó Chuinn umad, a Aodh Í Dhomhnuill, fuil ríogh lér dhligheabhair dol nách bíodh d'fileadhaibh umhol. MOLFAID CATH DROMA LIGHEAN Maighean díoghla Druim Lighean, mór d'ulc agus d'aindligheadh do-righneadh fa cheann an chnuic, i ngleann na n-inbhear n-ordhruic. Meinic tugadh taoibh a learg 'na rothnuall chorcra chróidhearg, 'sgach fán dá ghortaibh gairthe lán do chorpaibh ciorrbhaighthe. Meinic riamh do-righneadh fuil don loch do bhí ar a bhéaluibh, 'sa thonna ó chrú 'na gcorcair, ar brú an droma díoghaltaigh. Druim Lighean na learg n-éachtmhar — ní dearnadh, ní dingéantar. uilc an mhoighe féarghloin finn i n-éanmhoigh oile d'Éirinn. Ó Chloinn Neimhidh gus aniodh, tulach corr Chruacháin Lighean — atá a haghaidh ghléigheal ghlan d'falaibh féinneadh dá folcadh. Conuing mhac Faobhair mheic Flath is é ro chuir an céadchath, re hucht n-iomchosnaimh fuinn Bhreagh fa Dhruim lionnchobhsaidh Lighean. Naoi gcéad do chlannaibh Neimhidh, dá bhflaithibh, dá bhféinnidhibh, tarsna an achaidh dromchlaidh duinn torchair le cathaibh Conuing. Cúig meic Deala mhóir mheic Lóigh — tugsad fan gcnocsa i gcéadóir gleó re raghasraidh bhfinn bhFáil fa rinn gcladharsaidh gCruacháin. San áit chéadna, i gcionn athadh, tug Breas mór mhac Ealathan fa saorthulaigh na gclach gcorr cath re laochradhaibh Lochlann. Torchair d'féin Bhanbha re Breas triar ar chéad dar chóir flaitheas, láimh re hamhsaibh fuinn Bhanbha fan ndruim n-arsaidh n-allmhardha. Deich gcéad fichead d'Fearaibh Bolg, 'sní théarnó ar ais ón iomorg — lór do mhíochuid méad na gcean — don tríochuid céad acht cúigear. Ar dteacht arís go fiadh bhFáil do Chloinn mhóir Mhíleadh Easbáin, ní hinneistir fearg na bhfear fa finneisgir learg Lighean. Marbhthar leó i laithibh troda trí meic cródha Chearmada, triar calma ór chraobhthairtheach cuill, gabhla caomhChaithreach Cröoinn. Tugsadar trá teóra cath um Lighin na learg mbaoghlach; gabhaid féin barántas Breagh, céim do ghabháltas Ghaoidheal. Meic Mhíleadh fós — gidh iad ann — forgla Thuaithe Dé Danann, do bhí ar dtuitim d'aithle an áir ar faithche chnuicfinn Chruacháin. Níor básuigheadh riamh roimhe fa éanchnoc d'Iath Úghoine leath ar thuit d'aidhleannaibh áigh fa ghlainbheannaibh chnuic Cruacháin. Go ríomhthar reanna nimhe, nó an ghaineamh mór mhuiridhe, tulach géiggeal na ngort sean — ní héidear a holc d'áireamh. Sé ríoghcatha roimhe so tugadh timchiol an droma, Druim finnFeabhail fan dann sreabh, 'sgan mindeabhaidh ann d'áireamh. Gá dú? — acht Is sé an seachtmhadh cath cath mór na maidne amárach chuirfeas réadla fuinn Uladh fan ndruim gcéadna ad-chualabhar. Is é fós chuirfeas an cath — Aodh mhac Maghnuis mhúir Theamhrach, gruaidh soinionnta ar snuadh na subh 'gar roimhionca buadh bhiodhbhadh. Is é an cath mórsa amárach an teidhm dhoiligh dhíoghbhálach tug an cheathardhúil ar crioth ar fud leathanMhúir Luighdheach. Is é tug tolcha an bheatha 'na gcróbhuailtibh crithreacha 'sna tonna i bhfoltaibh na bhfeadh 'na morcaibh troma teineadh. Do thógbhadar, fa tuar gleóidh, teinte eisriata an aieóir ceann fan réaltoin móir mongaigh, 'na mbróin éachtaigh anghlonnaigh: Beid na taise 'sna tombaibh ag easaonta, ag easargain, mosglaid cuirp fonnmhaighe Fáil ag fornaidhe an uilc anbháil. Labhraid ceathra cláir Bhanbha do chomhráitibh ciallamhla, fa ghort bhfonnfaoilidh na bhFionn, ag comhmaoidhimh olc nÉirionn. Geintear piasda i ndeilbh dhuine, 'sna daoine i ndeilbh bhiasduidhe, mór na tarathair tug soin ar fud chladhachaidh Chobhthoigh. Atá an bhadhbh chíocrach catha ag aslach an ardflatha, go dtrillsibh corcra ma a ceann ag tochta ós insibh Éireann. Beid mná siabhartha síodha, beid faolchoin Is fiaidhmhiola, ag tuar an chatha do chor do sluagh Mhacha go madan. Budh iomdha san oidhche anocht fuath Is amuid Is arrocht timchiol chreachthóir chlach mBanbha seachnóin na gcath gceachtardha. Budh iomdha i longphort laoich Bhreagh sgiath ó aréir ar righ mhíleadh, meóir leabhra lúbtha um foghaibh. dearna dúnta um dhornchladhaibh. Budh iomdha ar madoin go moch proinn dá caitheamh go corrach; laoich ag ionnráithne a n-arm ngéar, iolgháirthe badhbh Is brainéan. Budh lór d'adhfuath mun n-amsa seasdán na sleagh gcodarsna, siansa a reann gceannbhraonach gcorr, searbhghlaodhach a mbeann mbuabhall. Budh cúis truaighe an tráth céadna búithreadh na mbiasd n-uaithbhéalda; gotha faolchon mbeann mBanbha, gaothradh na n-eang n-allmhardha. A much na maidne amáireach budh é an cnocán congháireach, í féige orchradhach gach áir, gormtholach céide Chruacháin. Muidhfidh, mar mhuidheas do ghnáth, cath na maidnese a mochthráth ré sluagh dhearccorr Thighe Truim, 'sré bhfine cheanntrom Chonuill. An dtabhair Aodh dá aire gearán na ndúl ndaonnaidhe, nuall na sreabh, néalla nimhe, sgéala na bhfear bhfáisdine? Nó an ngoilleann ar a ghruaidh nduinn iomchosaoid Chineóil Chonuill tre bheith do sluagh flatha Fáil re luadh gcatha dá gcongbháil? Fada an treimhse atáid re a chois gan tocht dá dtíribh dúthchois; atá slat bhoisleabhar Bhreagh ag toirseaghadh Mhac Míleadh. Fada leis an bhfear ón Mhuaidh, 'só Srúibh Broin an bhruaich ionnfuair, 'só Choirrsliabh gan tocht dá thoigh, 'só ghort Oirghiall i nUltoibh. Madh é a aimhleas, madh é a leas, madh ré nAodh, madh air mhuidhfeas, ó atá sé d'oirichil air is roimhithigh é d'féaghain. Urusa dhó dul i gcath. ré sluagh mhór mhíleadh Teamhrach, tearc ann acht ceinnbhile os choill do dheirbhfine chlann gConuill. Atáid iadhta fa a folt lag laoich na dTuath, onchom Fánad, slóigh mhillse ón míonaclaidh muir — ríomhacraidh Inse hEóghain. Tiocfaid leis don leith oile guaisseabhuic Bheann mBoghoine, 's garbhsluaigh ó ghleanntaibh Bearnais d'ealtain chrannruaidh chloidheamhghlais. Atáid leis bhós druim ar dhruim a bhráithre féin, fuil Chonuill, nách é a rún éantroigh ar ais, na réaltoin ó Dhún Durlais. Fearr iad so iná a seacht n-urdail do sluagh thacair thiomargaidh fa mhílidh Mhoighe na bhFionn, ó thíribh oile Éirionn. CAISLÉAN LEITHBHIR Ionmhuin baile brugh Leithbhir, lios an longphuirt saidhbhirthigh; ceardcha oinigh fear nUladh, treabh ren doiligh dealughadh. Ionmhuin dias 'ga dtá an teachsoin gan iomad gan uireasbhoidh; bárda an tuir thonnmhálla thigh tuir congbhála an chóigidh. Gearr lá dá fad 'na foghair — ríghmhíle Chláir Chonchobhair; laoi leabhra Is aithghearr uaidhe — baincheann Teamhra taobhnuaidhe. Inghean Seaáin Uí Néill náir, Mac Uí Dhomhnaill Dúin Iomgháin — siad san phurt soidhealbha sean 'na lucht oileamhna aoigheadh. Ionmhuin bruidhean 'na mbíd sin, ionmhuin lucht bhíos san bhruidhin; slógh an toighe Is teach an tslóigh — mo chean neach foighe a n-onóir. Ionmhuin teaghdhais aoibhinn aird, a buird, a cuilte, a cupaird; a múir sídhe chuanna chuir, a sduagha míne marmuir. Ionmhuin brugh 'na mbíodh sinne seal ag imirt fidhchille, seal re hingheanraidh fear mBreagh, seal re finnleabhraibh fileadh. Dúnadh Leithbhir na learg nglan — ní féadann duine ar dhomhan triall uaidh ó urmaisdear air; Durlaistreabh thuaidh an teachsoin. Nó Eamhain do chlaochládh cruth, nó Cruachain chloinne Mághach, san ráith bhiligh greaghaigh gloin, nó Teamhair chinidh Chobhthaigh. Nó Is é Nás, longphort Laighean, san chéidriocht 'nar cumhdaigheadh; adhbha thaissean chuaine Chuirc — nó Caiseal uaine ordhuirc. Nó Is é múr finnLeithbhir féin — beag más fearr dúnadh díbhséin — do-chuaidh 'sna reachtaibh roimhe dá gcleachtair uaibh ionmhuine. IONMHUIN LIOS GRÉINE Lios Gréine Is Eamhain d'Ultaibh, treabh nách budh tréigthe ar Thailtein; each nách fuil barr ar bhronntaibh, bronntair creach Gall san ghlaintreibh. Síothbhrugh Ealcmhair í ar áille, treabh do bhí ag ríoghaibh róinne; lór do chur cháich fá chéile. ráith gréine mar Bhrugh Bóinne. Re Durlas Ghuaire Is gaolmhar, 'sa cumhdach d'ua na n-iarladh; treabh na slógh bhfleadhach bhfíonmhar, ríoghbhrugh mór sleaghach srianmhar. Lios Gréine, an cróchbhrugh ceólbhras — fóirfidh a féachain fiabhras; a lán ann do gach aoibhnios, caoimhlios ar lár call gciabhghlas. Brugh slaitgheal nách fiar foirgneamh, aitreabh na gcliar do chealgadh; dún geal don mhúr Is margadh — meadh don ardbhrugh Dún Dealgan. Dún creachach cliarach coirneach a teachso cian bhus cuimhneach; mór do sgrios an dún dealbhach, múr meadhrach mar Lios Luighdheach. Dún mar Dhún oirdheirc Uisnigh, do thoirbhir Cú an chleasraidh; ná beir mnaoi asteagh don torsoin, meadh chosmhail don Traoi an teaghsoin. Faithche réidh ghlas fan ngrianbhrugh mar ar ó léimibh lúidhghreagh; níor threabh neach an fód fíorghlan acht gníomhradh each n-óg n-uaibhreach. Eich ar faithche fan bhfionnbhrugh, sleagha gairthe dá ngormadh; crú Chuinn re gníomh a nglainghreagh, ag sníomh tairngeadh gcruinn gcorghlan. Ón damhna Is triath don teaghsom ar Bhanbha ní bhia easbhaidh; fear 'sa chlú ar chló na consoin, meadh chosmhail dó Cú an chleasraidh. Seaán róinn go Ráith Éanna, cóir leannán 'na lán súla; bean Chuinn ghrádha — brágha ghaisgidh Fuinn Úna. Fuair leannán Teamhra troimchion, Seaán i ndeabhthaibh dearbhthar; gur theilg tóir ó áth timcheal, dlighthear sgáth re feirg bhfearchon. Seabhac eich fút go faobhrach, um chreich námhad go néalmhach; a chrobh ar gach leith go luaimneach do sgor uaibhreach do bheith béalbhach. Go bhfuighe a tol ó Theamhraigh, a mheic Cuinn nár ob iomghuin — ní bríogh meirbh Is dú ar deaghbhlaidh — dearbhaidh tú t'feidhm i n-iorghuil. Lugh Lámhfada, triath Teamhra, nár fág biodhbha gan umhla — iomdha fádh lat dá labhra — do mhac samhla ós chlár Chunnla. Sín ó Dhún glégheal Geanuinn, gan chrích Néill fút ná fulaing; cáir cnú dá cor ós chrobhaing, toghaim tú ar cháil Con Culainn. Lór mire do chrann gceannchaol, cuirfiod slógh Gall tar gealchuan; do reic ní béim ar Bhearchán — seanchlár Néill deit dá dheaghthuar. Ní mór do chradh cháich chaomhnus sróll glan nách gnáth i ngiaillbhrios; tar éis cean ó thír mar théarnas mín géarbhras greagh fan ngriainlios. LIOS TOIRIDHEALBHACH LUINEACH Iomdha sochar ag síol Néill, fada ó do hoirdneadh iaidséin, síol an cheinnbhile ó Bhóinn Bhreagh, tar deirbhfine móir Mhíleadh. An lá nách leó Fiadh na bhFionn ní dhligheann airdrí Éirionn — croinn lubhghorta chlann gCobhthaigh — barr umhlochta d'Eóghanchaibh. An uair bhíos éinrí oile i gceannas Chláir Úghoine, ní faghuir géill ar ghiallaibh ó dhaghfuil Néill Naoighiallaigh. An tan ríoghthar neach d'uíbh Néill, ní cuid amharais ainnséin, do chloinn ghéirreannaigh Néill náir géill gach Éireannaigh d'fagháil. Tug said, mar Is iad Is fearr, tuarasdal d'fearaibh Éireann — sgotha slóigh bhuanasdraigh Bhreagh — tuarasdail dóibh ní dlighthear. Dlighidh Ó Néill íoc 'na fuil — gi bé dá mhuintir mharbhthuir, 'sní théid eineaclann uadh d'fior do sluagh geimhealtrom Ghaoidhiol. Ní an fós, Is feasach linn, a gcóir i n-éanaird d'Éirinn, 's atá cóir Éireann aca, slóigh na gcéimeann gcurata. Clanna Néill na Naoi nGeimheal, níor geineadh, ní geinfidhear — tamhain a Tealaigh na bhFionn — a samhail d'fearaibh Éirionn. Ríoghradh Éireann uatha amach, is clann Néill mhóir mheic Eathach — níor lia rígh don fréimh oile 'ná dhíbh san réim ríoghroidhe. Díobh ríoghradh Bhanbha na mbeann, díobh forgla ardnaomh nÉireann, do síol ríNéill bhragha Bhreagh, fíréin ghlana na nGaoidheal. Do mheas Mac Coise clann Néill, ní fríoth leis ionta i n-éinchéim barr tar ainglibh phuirt phardhais d'airdhibh uilc nó iomarbhais. Gi bé Is measa, ar Mac Coise, d'fuil Néill, Is í mh'fiadhnoise, is é Is fearr uathaibh amach, an dream ó Thuathaibh Teamhrach. An chuid Is fearr d'aicme Néill — ní daoine adubhairt riúiséin, na croinn phailme ó phurt Doire, acht aingle i gcurp cholloidhe. Atá breath Mheic Coise ó Chluain ar síol Néill Oiligh armruaidh 'na chlú mhór síordhuidhe ó soin tar slógh bhfíonmhuighe Fionntoin. Atáid cáis iomdha eile ag síol Eóghain d'áiridhe do bharr uaisle ar naomhchloinn Néill, na saorchroinn uaisle a héinfréimh. Tárraidh Eóghan mhac Néill náir beannacht Phádraig an phríomhfáidh, géag ós choill mhoighe Macha, tar cloinn oile an ardflatha. Fágbhais Pádraig Phuirt na bhFionn eineach Is eangnamh Éirionn tar síol Néill d'fágbhálaibh air, 's ar fréimh ágnáraigh Eóghain. Do ghabhdaois neart chlann gCriomhthain 'sníor ghabh éinfear d'Éirionnchaibh cumhachta ar a síol ó soin do bhríogh udhachta an éarloimh. Fuidheall seinbheannacht síol Néill, toradh urnuighthe an fíréin — an ghéag abhla d'fiodh Teamhrach — aniogh tarla ag Toirdhealbhach. Mac Néill mheic Airt Óig mheic Cuinn, iarsna na ríogh ó Fréamhuinn; rí Is córa dá bhfacaidh fear do mhacaibh móra Míleadh. A mbí idir ór Is umha, a mbí idir ré Is réaltuna, ag rígh mhoighe bhuig Bheannchuir ón chuid oile d'Éireannchuibh. Rí nár léig éinní a hUltaibh le sluagh nÉireann d'iomarcaidh, rí ré a fionnachtain Is fearr 'ga mbí iomarcaidh Éireann. Rí ó a bhfuilid fir Uladh gan chogadh, gan chathughadh, gan tnúidh, gan folaidh, gan feirg, gan toghail ndúin gan díbheirg. Rí nár bhris a bhréithir ríogh, rí ara lugha lucht míghníomh, rí nách geallfa ní fa nimh acht ní Is dearbhtha do dhéinimh. Gé bheith sí ar an slighidh móir, do fuileóngthaoi fail deargóir, le cruas riaghla fear nUladh, feadh bliadhna gan bhaoghlughadh. Do rachdaois mná moighe Fáil ar feadh nUladh 'na n-éanmhnáibh, fa sduaigh ndeircmhir móir Macha i mbeirtibh óir ioldatha. Dá dteagmhadh long fá lán séad i n-imlibh cuain gan choimhéad, Toirdhealbhach do-ní do niort nách oirbhearnach í ag imtheacht. Móide Is iongantach don fior an riocht 'nar chuir an Cúigiodh, bheith don Bhanbha ghéagthruim ghloin 'na héantuinn faghla acht Ultoigh. Atá an chéiddíle arna cor lér dhíoláithrigh Dia an domhon, nó a mac samhla ar bhraoinlios Bhreagh, aoibhnios Banbha do báitheadh. Atá Naoi oirdheirc oile san chríchse chlann Rudhroighe, gnúis mhaordha dá moltar geall, dá caomhna ar dhortadh ndíleann. An cúigeadh eang d'fiadh Teamhrach don chursa atá ag Toirdhealbhach tírim do Bhanbha na mbeann ar dhílinn faghla Éireann. Naoi mhac Láimhiach eacht oile mar sin rug Rí an ríoghthoighe, géag thromthoraidh nár mhoidh mionn, tar moir ndromchladhaigh ndílionn. Do bhí an domhan fa dhall chiach ré linn Naoi mhóir mheic Láimhiach — sé 'na seanadhbhar ó sin — tre neamhadhradh nDé dhúiligh. Acht trí meic Naoi agus Naoi féin do bhí síol Ádhaimh ainnséin, lucht an domhnán mar dirthir, lomnán d'ulc Is d'aindlighthibh. Tig aingeal Dé anuas do nimh go mac Láimhiach lá éigin — cioth báisdighe Is mó do mhill — d'fáisdine dhó ré ndílinn. Teachtaire Dé ris do ráidh: báithfidh cách uile d'éanláimh — lucht aidhmillte ortha Is fearr — gairbhlinnte dorcha díleann. Déantar uaibhse, ar an t-aingeal, eathor téigleach taobhdhaingean, suil tí an sál doighirthe dubh tar clár dtoinighthe an talmhan. Mac Láimhiach — lór do mhisnigh, ar impidhe an aingilsin, do-ní an áirc slaitleabhair slim 'na báirc thaitneamhaigh thirim. Rí na ndúileadh, Dia Athar, d'éis na háirce d'ullmhachadh, tug sé an díle ar an domhan 'sdo-ríne é d'folmhoghadh. Gur bháith Dia i ndíol a bhfoltadh an bioth uile acht aonochtar, níor sguir dá dhíbheirge dhíobh, do mhuin fírfeirge an Airdríogh. Ní hí an áirc soidhealbha seang do saor iad ar feirg ndíleann an feadh do bhaoi an tuile ag tocht, acht guidhe Naoi 'sa naomhthocht. Is í an díle na danair, is í an áirc Clár Conchabhair, slat charmarsaidh chraoi Theamhrach — Naoi an talmhansoin Toirdhealbhach. Naoi ar tús mar do toghadh lais, do thogh Dia do dhruim eólais, gnúis neamhdhuidhe Í Néill aniogh tar féin ngealmhuighe Gaoidhiol. Ameasg Gaoidheal ghuirt Teamhrach Dia féin do thogh Toirdhealbhach, an toghusa Dhé na ndúl ní horusa é d'iompúdh. Ní maoidhte dhá mhac samhla do rígh neartmhar nathardha, 'sa liacht rí Éireann dá fuil, ní dá ndéineann do dhéanaimh. Sé rígh fichead d'áireamh flath anuas ó Niall mhac Eathach go Toirdhealbhach dá bhfiar fiodh ar fiadh ghoirmiobhrach Gaoidheal. Sé rígh dhéag d'aicme Eóghain roimhe' ní rádh aineólaigh, deichneabhar ríogh' druim ar dhruim, do síol chleithleabhar Chonuill. Trí fichid rí Is dá rígh dhéag suas ó Niall, folt na bhfinnghéag, fa chlár ndíllidh bhfuairfliuch bhFáil go Mílidh n-uaibhreach nEasbáin. Ocht rígh 's ceithre fichid fear do bhí roimhe ar ghort Ghaoidheal, fearr an glún deireanach dhíobh, geinealach úr an airdríogh. Dá mbeith cách fós mar nách fuil, i gcoimhmeas re cloinn nEóghain, do bhiadh oirrim Bhanbha Breagh ag coinnill Annla ar éigean. Bheith ag cor re neart Í Néill — ní tráth d'Éireannchaibh eiséin, gan t'féaghan anú Is neamhghuth 'snár féaghadh tú id Thoirdhealbhuch. A Thoirdhealbhaigh mheic mheic Airt, ní mór nách mairg do-chonnairc urraim Ghaoidhil uim ghort bhFloinn do mhaoidhimh ort marurraim. IOMDHA TOIRDHEALBHACH LUINEACH Nodlaig do-chuanair don Chraoibh ollamhain Fódla d'éantaoibh ar slios réidh an bhrogha bhuig i robha Ó Néill um Nodluig. Baile do bhailtibh Í Néill an Chraobh síodhamhail soiléir — níor dealbhadh aoinlios budh fearr — lér ceangladh aoibhnios Éireann. An uairsin Is é tarla fan gcuing ríogh gan freasabhra géag saor ó Tholaigh Theamhrach, an chraobh thoraidh Toirdhealbhach. I gcionn deich mbliadhan do bhí ó do hoirdneadh an t-airdrí, san Chraoibh ar dtógbháil toighe do chraoibh ógnáir Almhoine. Gluaismidne i gceann na Craoibhe d'fios an déidghil dreachnaoidhe. lucht comhmolaidh Fáid na bhFionn, mar táid ollomhain Éirionn. Tarfás dúinn ag dol inte gur thuit froigh na firminte, le tairm ngreagh srianbhuidhe seang fa fear rianmhuighe Raoileann. Tarfás dúinn 'na dheaghaidh sin, ó dhealradh airm Is éididh, go raibhe idir bharr Is bhun an baile ann ar n-adhnadh. Samhlamaoid re fuaim a bhfleadh — cúirt í Néill na Naoi nGeimheal — muir anfaidh ag tochta i dtráigh, re dabhchaibh corcra ag comhdháil. Feadh amhairc ón mhúr amach, re faoidhibh ceóil na cathrach, gé bheith hé ar uillinn gach fir ní chluininn é mun aimsin. Suil tairnig dhúin dul 'na gar dar liom fa lór do sásadh niamh a corn n-ochtsolus n-óir, boltonus a corm gcomhóil. Suidhmidne ar slios na faithche, na sluaigh theagair thiomsaighthe; ar bhrú an tighe féaraird finn file as gach éanaird d'Éirinn. Tig chugainn i gcionn athaigh aos grádha í Chuinn Chéadchathaigh, gur fáiltigh gach duine dhínn le fáiltibh uile ón airdrígh. Amharc ar airdrígh Uisnigh ní fríoth uainn an adhuighsin, ó sduaigh sing bhogfoltaigh Bhreagh sinn dár gcodaltaigh cuirthear. Do ghabhsad dúinn ag dáil fleadh ó sin amach go maidean. dáilimh fionnuallcha Í Néill náir, gan chéim n-ionnfuartha d'fagháil. Cuiris fear dá féachain ruinn an raibhe i n-éandán aguinn sgeóil a threasa ar feadh nÉireann, feasa a chean nó a chaithréimeann. Ní fuil, ar éigse Banbha, 's atá, ar an t-aos ealadhna, bunadh craobh gcaibhneasa ó gCuinn, gan taom n-ainbhfeasa aguinn. Atáid linn 'Sochair Síl Néill', ar filidh Éireann ainnséin; 's ar ghabh dá gcineadh Bóinn Bhreagh, 's ar dligheadh dóibh do dhéineamh. Atá linn gur dó dleaghair Múr Cruachna an chláir mhínsreabhaigh, is Múr Té an bhraonoirir bhinn, 's gurb é Is aonoighir d'Éirinn. Téid an teachtaire céadna d'fios an ghruaidhghil ghnúisdéadla; na forfuighle i gcéill do chuir d'Ó Néill Mhodhuirne ar maduin. Más é Is fáth molta, ar mac Néill, dóibh, a ndubhradar ainnséin, mó Is neamhmoladh é orthaibh, greannoghadh é ar Eóghanchaibh. Aoir mhór do mhacraidh Teamhrach, Clár Teamheach, ar Toirdhealbhach, do bhuain do síol iochtmhar Airt, 'snách tiocfadh díobh a dhíoghailt. Do ráidh Ó Néill Teamhrach Truim nách éisdfeadh éandán aguinn, 'sgo dtiobhradh díol ar gach dán, gníomh dob iongnadh re a iomrádh Tigid chugainn re a chois soin ó Néill Caille Is clann Eóghain, 'san coillbhile ós chlár Uladh lán d'oirbhire ar n-ealudhan. Níor thógaibh mac Néill Í Néill an aghaidh mhiochair mhínréidh, nó an súil gcuirr mongabhraigh mir, re hollamhnaibh fuinn Éibhir. Do-rinne rothnuall corcra dá ghnúis áluinn éadrochta, ó thracht bhuinn mhaoithréidh mheanmnaigh go saoirchéibh dtruim dToirdhealbhaigh. Do líonsam uile d'omhain ré n-airdrígh chlann gConchobhair, ar mbeith fa éinfeirg uile do chleith bhéildeirg Bhóruimhe. Gabhmaoid do bhriathraibh binne ag iompódh a intinne, ar tí a feirge ar gcúl do chor, 'sníorbh feirrde dhún a dhéanomh. Ar mbreith féin do léigeadh lionn leis ó Néill na Naoi nGéibhionn, 'sníor éisd saorbharr sluaigh Mhonaidh aonrann uainn dár n-ealodhain. Atá sé ó sin i le fa aontuinn fíochmhair feirge, do rígh clann bhfionn-nuadhadh bhFáil gan ionnfuaradh ann d'fagháil. Fiarfaighim d'airdrígh Oiligh, más mithigh é d'fiarfoighidh: briocht díbhfeirge 'na ghnúis ghil gá cúis fírfeirgc ór éirigh? Créad an fearg mhórso ar mhac Néill tar éis cháich dó do dhaighréir ? créad lér hadhnadh a ghruaidh ghlan, nó an bhfuair adhbhar dá hadhnadh ? Dá bhféadthaoi a rádha ris féin, fan bhfeirg móirse ar mhac saoirNéill, ní fuil ní d'adhbhar aige, sí d'adhnadh Is usaide. Comhmór ceannaighthear a chlann ag bruach Inbhir Dá Éagann 's ag Finn bháin thiormsrothaigh the, 's ag Tráigh bhionnghothaigh Bhaile. Comhmór atáthar dá thol ag Drobhaois, ag Aird Uladh, 's ag Srúibh mhóir bhraonnuaidhe Bhreagh 's ag Bóinn taobhuaine Tailtean. Ní faghaim adhbhar feirge ag rígh foltchas finnDeirge, acht tír do thoidheacht dá thoil ó rígh go hoireacht d'Ultoibh. Acht so amháin, Is maith aithnim, fearg an mhéirghil mhalaichslim — mar nách rabha neach d'Ú Néill ag cara a chreach i gcaithréim. Go ló an bhráith do bhiadh 'na gcionn, dá gcumthaoi ag éigsibh Éirionn creacha foda an mhóir mheanmnaigh, slóigh Is troda Toirdhealbhaigh. Gidh eadh bhós ní baoghlach dáibh dá mbeith sluagh Éireann d'éanláimh 'na n-aghaidh Is é ar a son, ní lamhair é 'sgach ionodh. NODLAIG nga sin atá ar mo son mar saoilim r taobgheal ó Bhóinn Bhreagh aoinbhean darab cóir creideamh clann Néill maith í um aghaidh d'aoinmhéin dáil ucht re hucht budh dóig Anna dom furtacht Síl cColla na ccolg sen gairm uainn 'na (? ma ?) héigen d'Artúr dá céibh faltúr órduide. MÁG UIDHIR Daoine saora síol gColla, onchoin leasa Liathdroma; doimh na ríghealbha ó ráth Chuinn, bláth na fíneamhna a Fréamhuinn. Manannáin iarthair Eórpa, síol glan i gcriaidh chineólta; laoich mhéarchorra ó mhallBhóinn Bhreagh, féathlonna glanslóigh Gaoidheal. Foireann chalaidh Chláir na bhFionn, clann Israhél na hÉirionn; beag dtarbha righe re a rath — gabhla Thighe na Teamhrach. Crithre bruithne a beól cheardcha, tonna doimhne díleanta; roibheithre catha do chor, clacha toinighthe an talmhon. Geine sochair sluaigh Bhanbha, dreagain lonna lasamhna; tearc ann ionntamhail na bhfear d'iompadhaibh Ghall nó Ghaoidheal. Ní chualamar reampa riamh, clann Cholla a críochaibh Oirghiall, clann 'na n-aghaidh budh ionchuir, nó a samhail ann d'Éirionnchuibh. Ní fríoth, ní fuighthear go bráth — gá dás bheith orra ag iomráth? na daghUlaidh ó Bhóinn Bhreagh baramhail dóibh fa dheireadh. Ní fuil d'éinsgéal orra soin, síol gColla, cinéal Eachoidh, acht sealbh Éireann díobh do dhol, do bhríogh céimeann na gcuradh. Do léigsead díobh dá ndeóin féin síol uaibhreach Eachaidh Doimléin ríoghacht mhoighe fochnaigh Fáil ar sochraibh oile d'fagháil. Atá riamh ó ré na sean sochair nách éidir d'áireamh ag trí hOirghiallaibh fóid Bhreagh tar cóig goirmfiadhaibh Gaoidheal. Le rígh Oirghiall, 'sní hé amháin, guala ríogh Éireann d'faghbháil, measa leam é dá hiarraidh — an té dob fearr d'Oirghiallaibh. Feadh a chuilg 'sa chruibh leabhair uaidh síos gusna saoirfearaibh, ag rígh dhaoineach clann gColla, 'sgan aoinneach ann eatorra. Trian eineaclainn, trian tabhaigh, trian cána Chláir Fearadhaigh, re a roinn eatorra don fior, do chloinn deaghColla dlighthior. Dlighthear dhóibhséin — dia do mhodh — ó thá samhain go samhrodh ar chlár Theathbha ó thoigh go teagh a n-eachra a gcoin do choinnmheadh. Rí Teamhrach an treas bliadhain ní fuil aige ar Oirghiallaibh — 'sdá luaidheadh é ní fuigheadh — acht sluaigheadh sé seachtmhuineadh. Giodh sin féin d'fiachaibh orra — síol ríoghamhail réadhCholla — ní chuir fear ceangail a gcuir ar feadh earraigh nó foghmhuir. An crodh théid ó dhuine dhíobh ó thig sé ar sluagh an airdríogh, bídh d'eacht ar flaithbhile Fáil. a seacht n-aithghine d'fagháil. Bó ar fichid do gach aoinfear ó rígh fosaidh fionnGhaoidheal ón tsluaighsin ag triall dá dtoigh riar do uaisligh ó hEachoidh. Tríocha colg — ní comha bheag — tríocha brat, deich n-eich fichead, tríocha géirreann sídh iar soin, ó rígh Éireann d'óEachaidh. Tar crois airdríogh Inse Fáil dlighidh ciontaigh do chongbháil ríoghraidh chiallaidh Chláir Eithne bliadhain tar cáir gcoimeirche. Dá gcuirthi coirthe 'na gceann is eadh bhíos d'airdrígh Éireann luighe an chiontaigh In gach coir do chiontaibh fuile hEachoidh. Adeirid eólaigh fóid Bhreagh nách fuil ag rígh Guirt Ghaoidheal d'anáir acht géill ar ghiallaibh d'fagháil ón féin Oirghiallaigh. Síol gColla na gcolg slisgheal — dlighthear bhós dá mbráighdibhsean bheith ag crúdh chomhairle cáigh rún a n-orfuighle d'fagháil. Gan bhais dtana, gan tracht mbuinn i slabhradh nó i n-idh iaruinn; gan chneas bhfir i gcarcair chlach don mhacraidh ó thigh Teamhrach. Ní dleaghar iarnach orra, bráighde sleachta saorCholla, acht bheith fa réir do chead cháigh, ní beag a ngéill do ghabháil. Earradh flatha leis gach bhfear ó rígh Theamhrach ag tilleadh le hOirghiallaibh na bhfleadh bhfionn tar troimghiallaibh fear nÉirionn. Ór dhóibh ar dhornchlaibh a lann, ór ar chiomhsaibh a gcathbharr; bráighde an tslóigh ó bhraonráith Bhreagh — do chaolsnáith óir a n-eirreadh. Oirghialla Is uime adearair riú do ghnáth tar Gaoidhealaibh ór corcra Is glais dá ngiallaibh ag tochta ar ais d'Oirghiallaibh Ní bhí leó a urdail acht d'ór, ó rígh Éireann ag iompódh, cinn a bhfagha, suaine a sleagh, nó truaille tana a dtroigheadh. Le síol gColla na gcorn sliom coimhéirghe ó fearaibh Éireann — laoich ren soidhéinmhe síodh ban — coimhéirghe dhíobh ní dleaghar. Gan chor láimhe i labhar óir — ó rígh Éireann uair d'onóir — ní niamhthar bhós bas ná bonn. ar tós as nó go n-ionnlonn. Ní dual thrá i dTeamhraigh na ngiall ionnladh ré n-airdrígh Oirghiall, nó cor fir oile i n-adhbhaidh roimh a dtigh an tionnabhraidh. Ní dhlighfeadh airdrí fuinn Bhreagh suidhe go suidheadh seisean, ná éirghe ó findigh don fior mílidh Éirne go n-éirghiodh. Trian Uladh, oilltrian Connacht, do réir mar tá an tórannacht, do chuid ronna ó ríoghaibh Fáil ag fíonfuil Cholla i gcéadáir. Éirne Is Fionn' Bóinn Is Banna, 'sgach tír dá dtá eatorra — fuinn chnódhonna i ngealann grian — tóranna d'fearann Oirghiall. Tairnig sochair síol gColla; ní chuimhnigh cath Liathdroma ní dá bhfuil uathaibh re headh amuigh ar Thuathaibh Tailtean. Dá madh ionnus é d'iarraidh, ní iarraid na hOirghiallaigh na fiacha do dligheadh dáibh ó chineadh Fiacha d'faghbháil. Ní díoth cumhacht ná cuimhne atá ar macraidh Mhodhuirne, sochair géag mbarrghlan mBanbha, — créad adhbhar a n-anamhna? Iomdha a gcliaithbhearna catha, iomdha a n-adhbhair ardflatha, sluagh mór míonmhuighe Maighean — lór líonmhuire a laochraidheadh. Gan iad féin le a chéile ag cor — adéarthaoi gurb é Is adhbhor do thrí sluaghaibh Cláir Chodhail a gcáir uadhaibh d'anomhain. Maith an fáth do theacht re a dtreóir, síol Eachach déadla Doimleóin — síol gColla 'na dtrí treanaibh rí orra ar gach éinfeadhain. Rí ar síol Mathghamhna ó Mhuigh Rath rí ar síol Maine mheic Eachach rí ar Mhanchchaibh na bhfeadh bhfiar do ghlanchatghibg fear nOirghiall. Éagóir atáid na trí rígh ar síol gColla, Is cúis dimbrígh; bheith ar sgáth n-aonduine Is fearr d'aoghuire ag cách go coitcheann. Maith do-ghéabhdaois clann Cholla, 'na dtrí cathaibh cudroma — fian tolha braonuighe Breagh — aonduine ortha d'oirdneadh. Dúthaigh dhíleas chlann gColla — tugaid na trí ríodhronga ríghe an chláir ghoirmghrianaigh gil ar láimh Oirghiallaigh éigin. Créad nách creidid clann Eachach do rígh cródha cheirtbhreathach, nách biadh céim d'iomarcaidh air ag fréimh iongantaigh Fiachaidh. Trí saorchatha síol gColla toghaid éinrígh eatorra, do réir ghaoise agus ghliocais, do réir aoise Is oirdhriocais. Gá dás dóibh gan dol 'na ucht — Cú Chonnacht mhac Con Chonnacht? géag saoracla Thighe an Trír bile caomhanta a chiníl. Aonmhaor tabhaigh na dtrí gcath rí fíréanta Fear Manach; troigh mhálla acht ag rochtain reann, námha d'olcaibh na hÉireann. Cú Chonnacht Óg Mhág Uidhir sgiath fosgaidh dá foghluidhibh, sinsear síol gColla Dá Chríoch orra a síodh, orra a n-eisíoth. Éinlíog lóghmhar Leithe Cuinn, eighre Duinn mhóir mheic Domhnuill; fear nár mheall duille an domhain, buime Is fearr don ealodhain. Comhairleach cogaidh chláir Bhreagh, ceann síothchána sluaigh Gaoidheal; rí Is féithle ag finnfearaibh Fáil, cinneamhain bréithre Bearcháin. Bhar dtrí catha, ucht re hucht, teagaid i ndáil Chon Chonnacht; slóigh mhóra mhaicne hEachach, aicme cródha ceirtbhreathach. Is í Is meanma ag mac Siobhán, ar dteacht na dtrí ríthionál, dol do choimhféaghain Chláir Néill, foighéanaidh dáibh Is doiséin. Mac Con Chonnacht mheic mheic Briain aitheónaidh fear a finnChliaigh 'na cheinnbhile os cionn bhur gcath, a dheirbhfine fionn Eachach. Ó thús go deireadh domhain ní fuighthi, ní fuarabhair rí Is flathamhla iná an rí riamh, a thrí hathardha Oirghiall. Mac Siobhán Is Con Chonnacht — cia an rí Is cóir 'na chonchlannacht ? rún rér dheiligh a dhocra, glún deiridh na daonnachda. DA MÁG UIDHIR Teallach féile Fir Mhanach, fir Is féile iná an t-oineach; tír í do dháil gach deighioth, d'einioch cáigh Is sí Is soidheach. Siad ar mhéad anma Is einigh — don Bhanbha ní séad samhail; rug an clú tar Fiadh Fuinidh crú Uidhir riamh do raghain. Fiú ceann an mhoighe Mhanchaigh gach geall oinigh dá n-oghthair; geall cháigh 'na ucht dob ionchuir do lucht tiomchuil Chláir Chobhthaigh. Gairid ré a chéile chomhloinn, sé fan éile 'na éiglinn rug a mbí ag muir ó mhinlinn ó a mbí inghill d'fuil Feidhlim. Fás a dteasda ar chách ceilidh an lá Is measa Mág Uidhir, a meadh d'aoinfear 'na n-aghaidh — raghain Ghaoidheal bhfear bhfuinidh. Cosg sluaigh Bhanbha 'na bhréithir i n-uair a gcabhra i gcliathaibh; do-ní síodh do chóig críochaibh do mhíothoil ríogh Fóid Fiachaidh. Éire díolmhuin ní dleaghair ó ríoghaibh fréimhe hUidhir; tig do síol gCuinn a gcabhair nó faghail ríogh Fuinn Fuinidh. Rí tré iathuibh dá fuagra do bhí as a bhriathruibh déadla; ní fuair díon ar feadh Fódla fear ar fógra ó síol Séadna. Ni lamhthair le lucht foghla na Manchaigh ó Ghurt Ghabhra; diongbhaidh sin a mbí i mbearna rí Eamhna astigh má tharla. Laoich le snadhmthair Teach Tuathail. nách faghthair fear a bhféachaidh; tuillidh siad clú 'sna cliathaibh crú Fiachaidh 'sgan iad d'féachain. Tilid Éirinn gan ainimh a héineing d'Inis Fuinidh; do neart ní fuil 'na n-aghaidh teacht ar faghail d'fuil Uidhir. Cú Chonnacht tar Chloinn Mhílidh do thoill a thogha ó thréidhibh; rí do síol Duinn dá dhéanaimh ar béalaibh ríogh Fuinn Éibhir. Rí Éirne 'na cheann cuirfidh — gach geall féile dá bhfoghthair; beag an geall do ghnaoi an Mhanchaigh dá bhfaghthair geall Chraoi Chobhthaigh. Do-géabhtha 'gan fíon uaidhe díol farbh éartha gach aoighe; an clú nár iomchuir Éire iomchruidh féile chrú Chraoidhe. Féach an dtáinig nó an dtiocfa séan nách báidhid a mbearta; do lucht clú Is móir na molta lochta an tslóigh ó bhrú Bearta. Leó féin orláimh an oinigh lé a congbháil ó féin fuinidh; madh fearr a bhfuil 'na n-aghaidh raghaidh a ngeall d'fuil Uidhir. Sé i ndeaghaidh suain gan séana — gi bé adearair uair óla; ní rug dá chionn breith mbágha gé bheith námha i gcionn chóra. Cuach lomnán do bhróin bhleidheadh, níor dhóigh gan chomhdháil gcuradh; rug dorn tréinfir go talamh corn falamh féinnidh Uladh. Mór tarla ar an ngeis ngnáthaigh bheith don Bhanbha gan bhuachail; rug a geis do ghoin Fiachaidh. tiachair leis do Thoigh Thuathail. Críoch Ghaoidheal fád go froighidh, ní maoidheamh do Mhág Uidhir; sibh ar fuil gCuinn i gcoraibh do sguir foghail Fuinn Fuinidh. Gan fear faghla ná faire ar feadh Banbha do-bheire; cách ribh ag breith a bhuidhe — gan duine ar breith fir eile. Éintionól díobh ar ndéanaimh — síol Éiriomhóin Is Éibhir; téid i gcéim nách cuid mhaoidhimh Gaoidhil féin duid dá dhéinimh. Ní bhí acht fian Éirne it aghaidh ag éirghe fa Iath bhFuinidh; cur ruibh ní hé gurbh omhan, dá bhfoghar hé Is d'fuil Uidhir. Mar thige i dtreas it éanor ní rige a leas do laoidheadh; tarla i mbeirn ort it aonar feidhm lér saoradh Gort Gaoidheal. Lór h' obair ar brú bearna, a Chú Chonnacht, dá gcomhdha; tiad tríthe as t'ucht gan arma lucht faghla Críche Connla. Iúl na gcríoch le cléir ndoiligh fríoth id mhúr, a Mhéig Uidhir; gan triall dot uille d'filidh siridh uile Fiadh Fuinidh. Sibh a horloinn fóid Ghaoidheal ag comhroinn na gcóig dtíreadh; beag an ní lat do luaidheadh do-ní sluaigheadh Mac Míleadh. Bíd ríoghraidh Bhreagh id bhaile 'na ndíormaibh re feadh bhfleidhe; folchoidh sibh fa dhíon duille suidhe ríogh gach fir eile. Sníomh do dhornchla i ngurt ghábhaidh do lucht comtha do chaomhain; tógbhaidh cuid d'feidhm gach éinfir déinimh duid i mbeirn bhaoghail. In tráth nách aghaid filidh anaid cách ar do chomhair; cinn sluaigh Is iad ar h'aghaidh ní faghaidh siad uain oraibh. Geall Banbha id dháil ag déanamh, labhra na bhfádh do fíoradh; 'na thnúidh ní fuil ar aoinfear súil Gaoidheal ruibh fad ríoghadh. Fiodhbhaidh fillte ina n-ionadh — linnte do thiormaigh turadh; lér chuir i dtráigh do thoradh folamh muir Chláir na gCuradh. Sreabh fiar tré choille gcnódhuinn, níor mhoille giall i ngéibhinn; na croinn ísle, an tonn thírim, sgríbhinn dhísle ar Fonn Féilim. Béim budh guth don réim ríodha níor léir do lucht an tnúdha; síol nDuinn, adir a námha, do dhligh cána Fuinn Úna. Na dreagain ó iath Oiligh níorbh eagail lé Fiadh bhFuinidh; cóig rígh do chuir fa chomhaidh, gan tír d'foghail d'fuil Uidhir. Gearr gur cabhradh iath uatha, siad ar n-adhnadh gach iatha; tug 'na suidhe cóig críocha móid síotha fuile Fiacha. Ní bhí a dhíon i gcrích Chonnla gur dhíol an díth nách dearna — ní gabhthoir lé fear faghla, feadh Banbha ó athchoin Eamhna. Tarla gan fíoch gan folaidh Banbha do dhíon gér dhuiligh; ní chuir aoinfear 'na n-aghaidh faghail Gaoidheal d'fuil Uidhir. Ag síol gConnla dá gcaomhna ní bhíd a mbronnta mórdha; tugsad dó asteagh a dtéarma i ló dhéanmha eadh n-órdha. Fa chath Oiligh níor fuaraigh ar mbrath oinigh gach éinfir; sé ar fine Duinn ag déanaimh — file ar bhféaghain Fuinn Éibhir. Móid Chon Chonnacht dá gcomhdha 'na gCollaibh ar gcor bhfeadhma; léigthear géill a bhfear bhfaghla ar feadh Banbha ó féin Eamhna. Géll Fódla a haithle an ágha dá bhfógra ar faithche a dhúna; i dtigh na ngiall do-ghéabha sgéala gach fir d'Fiadh Úna. Gan ghuais foghla um chígh gcalaidh, comhla ní bhí le bruidhin; maor í Chuinn Is teann tobhaigh i mbonaibh beann Fuinn Fuinidh. Caor cheardcha i mbeól a bruithne — teó gach dearna iná drithle; ar triall ón chath budh coirthe troighthe fian Rath 'sa righthe. TEALLACH INIS CEITHLEANN Mairg féagas ar Inis Ceithleann na gcuan n-éadrocht' na n-eas mbinn; guais dúinn, 'snách féadair a fágbháil, féagain an mhúir fádbháin finn. I bhfad riamh suil ráinig mise múr taoibhgheal na dtulach ngorm, dá roicheadh leam triall don teaghsoin — dar leam ní bhiadh easbhaidh orm. Do-chuala mé — mairg do-chualaidh — do chlú ar síothbhrugh na séad mbuadh, mo bhréagadh mar do bhí i gcinneadh, ní as nár féadadh m'flleadh uadh. Teaghdhais lonnrach leóghain Éirne — dob é riomsa rádh gach fir — nocha bhfaca fear san Bhanbha teagh a maca samhla sin. Adeirdis bhós gi bé ad-chífeadh an choill lúbtha nó an learg thais, an trácht réidh nó an t-achadh uaine nách rachadh céim uaidhe ar ais. Fios a theasda an tráth fa n-uaras, tar éis gcodail go ceann trill ní faca ní oile d'aisling acht lí an toighe fairsing finn. Gluaisim romham, ránag ainnséin Inis Ceithleann fa gclaon dair; tre chlár bhfionn na bhfeirfleasg dtaraidh fa neimhleasg liom aghaidh air. Suil tánag re taobh an bhaile do bhiodhg mé le a méad do gháir; nuall a gcon meardha 'sa míolchon, ag cor ealbha a díothrobh dháibh. Do bhí an trácht re taobh na cúirte, fa chuan síthe na sruth mbalbh — gur foiligh a trágh 'sa tonna — lán do dhoiribh corra carbh. Do-chím láimh risin lios gcéadna clár aoibhinn dob órtha lí, faithche bharrthais an dúin daithghil, úir Pharthais nó a haithghin í. Amhlaidh fuaras aithche an dúnaidh — druim ar ais ó ingnibh greagh; ní fás luibh a húir fan orluinn ó lúidh sguir ag comhruinn chean. Eich an dúin ag dol i gcoimhling, do-chiú arís a rioth fa seach, gur ceileadh leó tolcha an talaimh — gan cheó ortha acht aghaidh each. Do-ním romham san raon díreach ar dhún gcúplach craoibhe Liag; a rabha rem ucht san fionnbhragh mar lucht mbragha Is iongnadh iad. Fuaras maithe mhaicne Cholla san chúirt daoinigh ag dáil séad, lucht foilgheasa sgéal do sgaoileadh fréamh gcoibhneasa Ghaoidheal nGréag. Fuaras fós ar feadh an longphuirt a lán d'éigsibh Is d'aos fuinn, ón tslios gheal fonnbhán go 'roile — mo chean orlár toighe i dtuill. Fuaras a lán san leith oile d'ainnribh béaltana brat sróil, i múr chonchair na gcon bhfionnbhláith ag cor chorthair iongnáith óir. A lán féinneadh feadh an tighe, tríd siar ar na sleasaibh taoibh, airm chorra ag na hamhsaibh uaisdibh — gasraidh Droma cnuaisdigh Caoin. Buidhean mhór do mhacraidh síthe, ó Síth Bhuidhbh nó ó Bhruidhin Lir; nár lámh súil le a n-áille d'féagain, ar tháille an mhúir ghéagaigh gil. Buidhean cheard ag ceangal bhleidheadh, buidhean ghaibhneadh ag gléas arm; buidhean saor nách d'éanfonn uirre — néamhonn chaomh na mbuinne mbalbh. Bruit dá gcorcradh, cuilg dá ngormadh, gaoi dá n-ionnsma, eich dá ngníomh; bráighde i ngioll, comha dá gcuma, sgola os cionn an rulla ríogh. Géill dá ngabháil, géill dá léigean; laoich dá leigheas, laoich dá nguin; seóid dá síorchur inn Is uadha — an síothbhrugh slim cuanna cuir. Do-bheireadh siad seal don lósoin ar luadh n-éacht, ar iomrádh ngleóidh; do-beirthe seal ag slógh Uisnigh ar ól bhfleadh ar chluinsin gceóil. Rugsam as go haimsir gcaithmhe, car an chaomhlaoi do chaith sinn. san mhúr gheal féaruaine fásaigh, feadh éanuaire an lásoin linn. Gabhaid cách 'ga gcur 'na suidhe ar sleasaibh míne an mhúir ghil; tearc i mbruidhin a séad samhla — méad an mhuirir tarla astigh. Cú Chonnacht Óg mhac Con Chonnacht, cneas leabhar dá leanann dé — ar suidhe dá mbíodh 'na bhruidhin 'na suidhe ríogh suidhidh sé. Suidhimse ar deis dreagain Teamhrach, go dtairnig dhúin dáil na gcorn: gé tharla a díol uirre d'uaislibh uille an ríogh níor uaisligh orm. I gcionn aimsire an uair táinig> tráth luighe do lucht an dúin, roighne an tslóigh mhóirfeithmhigh mhúinte — cóirighthir dhóibh cúilte clúimh. Suil rug an lá ar lucht na bruidhne buidhean aca ag ionnsma sleagh; craoithe astigh dá gcur re camháir, fir ag dul do ghabháil ghreagh. Aimsir aithghearr tar éis gcodail do-chiú um seabhac Síthe Truim forgla cáich 'na dtrealmhuibh tachair, san ráith neamhdhuibh chlachaigh cuir. Gluaisid uainn ré n-éirghe mhaidne macraidh chródha chúirte an ríogh; 'na mbróin mhóir leabhairthigh laighnigh; neamhaithnidh dóibh snaidhmidh síodh. Gearr arís go rugsad oruinn aicme Cholla na gcuach n-óir; ar gcur gach tíre ar feadh fúthaibh; mo chean ríghe Is dúthaigh dhóibh. Dob iomdha an láso um Loch nÉirne aoighe mná nách mair a fear; 's dob iomdha aighthe giall ngonta d'aithle ghliadh ag tochta asteagh. Seóid bhuadha do bhí san toighsin i dtús an laoi nár leó féin; 's do bhí cradh do chóir an bhaile i ngar dóibh nách raibhe aréir. Éigse an dúin do díoladh ainnséin le hua nEachach nár ob gleó, beag an díoth daoire na n-éigseadh, fríoth maoine nár léigsean leó. Ar Mhág Uidhir d'iarraidh ceada do-chuaidh mise ameasg na sgol; ó ráith aird an eagair núidhe mairg do cheadaigh dhúinne dol. Ag deadhail riom do ráidh seision, ag snighe déar re a dhreich nduinn, dá mbeith nár ghar mé don mhílidh, nár sgar sé dá ríribh ruinn. Cumhain leam an lá do chuireas cúl re teaghlach thighe an ríogh, gur luigh do cheas ortha uile nárbh feas orchra dhuine dhíobh. Ní fearr dhamhsa i ndiaidh an teaghlaigh truagh nár chaitheas ceann mo ré suil bhus saoghlach inn dá aithle: baoghlach linn go mairfe mé. Ní chuala comhmaith an teaghlaigh. atá san dún — dia do bhail — fa neach dár chin ó na Collaibh, ag sin breath gach ollaimh air. Baile Lithbhir na learg núidhe — neach uaidhe ní fill dá thail; fear gach aird don bhaile ó bhréagas, baile 'gar mairg féagas air. MAIRG FÉAGAS AOIDH MHÁG UIDHIR Léigfead Aodh d'fearaibh Éireann, lór don bhaisgheal bhairrséimhseang; leision Éire acht meise amháin, a seise, a céile compáin. Ní fuighinn ionadh ag Aodh, atáid uime ar gach éantaobh — ní-m-léigse i gceann ó gCriomhthain — na héigse Is fearr d'Éirionnchuibh. Ní meisde, ní meisde sin, féachfa mé re Mág Uidhir, mo rí Gabhra an ngéabhadh lam ó tharla um éanar agam. Éigean dúinne déanamh air, madh olc, airdrí an fuinn Mhanchaigh, bas ghéigleabhar, taobh mar thuinn — do céidgheabhadh Aodh oruinn. Sgéal beag uaigneach uime sin inneósad d'Aodh Mhág Uidhir — gruaidh fionndaithgheal dá dtráigh tonn — nách cáir iomaithbhear orom. Seacht bhfir dhéag d'éigsibh Uladh do-chuaidh d'iarraidh ealadhan, dál an chuaine finn Ultaigh go Cill Chluaine i gConnachtaibh. Do cheannchodar muc Is mart, gabhsad na dronga adubhart, fíoch troda ar gach droing don dáimh, ag roinn a gcoda i gcéadáir. Fiarfaighis fear an tighe. fan mart cia do uirfidhe, nó fan leabharmhuic dtruim dtigh, don druing neamhordhruic náirigh. Tiad fan muic d aitheasg éinfir, ní fríoth don druing dhíchéillidh acht éinfear amháin fan mart, a dhéineamh géar dháil deanacht. Nár thí mo bheó choidhche ar gcúl, do ráidh fear aca ag iompúdh, ón druing caradsa ro-m-chuir, raghadsa fan gcuirr gcnámhuigh. Na seacht bhfir dhéag — díochra an cion — ní dheachaidh díobh fa dheiriodh fan mart bhforthaisgheal acht fear, smacht orthaibhsean níor éidear. Smuainidh, a bhruinne bhántais, mar thug iomad omhántais an t-aonduine amháin ón mhuic, a aoghuire Chláir Chorbmuic. Tusa aniú, a mheic Mhég Uidhir, ní guth orm gan t'ionnsuighidh; do chomhmoladh Is leasg leam ameasg ollamhan Éireann. Ní tásg cruais, ní cogadh ruibh, ní fuath, ní héadóigh asuibh, atá, a mhíonghruaidh sídhe seang, dot síorbhuain dínne, acht doicheall. Giodh maith tú, ní thréigfinn ort mo dhume féin Cú Chonnacht, mo threise, mo ghrádh, mo ghean, meise fa lár ní léigfeadh. LÉIGFEAD BRIAN MHÁG UIDHIR Pardhas Fódla Fir Mhanach, clár téiglidhe torcharach; tír na ngort dtirmghléigheal dtais, ar imdhéineamh port bParthais. Ceól neamhdhuidhe nuall a tonn, bláth forórdha ar a fearann; taidhbhse mheala millse a sreabh, trillse a feadha gá bhfilleadh. Gleannta míne ós moighibh cuir, srotha gorma ós na gleanntuibh; fiodh cnóbhuidhe ar cúl na sgoth, clúmh órdhuidhe gá folach. Lór do bhuain fiabhrusa dh'fior duinne a géag, guirme a huisgiodh, deirge a clúimh, neamhdhuibhe a néall; neamhdhuidhe a húir 'sa haiëacute;ar1. Cosmhail re ceólaibh Pardhais mon gcrích dtaidhiúir dtobarghlais fuaim a sruth ngainmhidhe nglan, tre ghuth ainglidhe a healtan. Ní féad teanga — gá dtám ris — leath a haoibhniosa dh'aithris, críoch mhaothbharrchas na sreabh seang — ceadh acht aonpharthas Éireann ? Ní bhean neach re neach oile san pharthas te thalmhoidhe; ni fuil fear éadála ann, ná fear éagára d'fulang. Do-geibhthear fós le gach fear tibhre seirce 'na silleadh, nách bí ar tí díoghbhála dhí fíornámha dá dtí thríthi. Ní bhí sliocht foghlaidhe i bhféar, ná lorg arracht i n-aiéar, 2 ná raon tarathar i dtuinn, mon gcladhachadh saor séaghuinn. Ní bhíd fuatha ina feadhaibh, ná ilphiast 'na hinbhearaibh; ní bhí torbhaidh ar tí a cruidh ní bhí foghlaidh gá foghail. Ní lamhaid tadhall tríthe, tar a cladhaibh coigcríche: beag suim an ghormoirir ghil i bhfoghloidhibh Fuinn Éibhir. Fuair an chríochsa um ghort nGabhra d'anchumhachtaibh éagsamhla — tar nách éidir í d'faghal — ní éigin dá hanaghal. Ní buadha cloch, ní fégh fiagh chaomhnus cuanta a críoch n-imchian; ní learga foirbhthe, ní fiodh, ní cearda doilbhthe draoitheadh. Atá aca éinní Is fearr do dhíon na gcríoch go coitcheann; díol cáigh d'aoghuire san fior — aonduine dháibh Is dídion. Brian Mhág Uidhir na n-arm nocht, mac Donnchaidh mheic Con Chonnacht; sgiath caomhanta Críche Duinn, aondalta Síthe Sioghmhuill. Dromchla aigéin re hUltaibh, múr cloiche re Connachtaibh; céile bhan mboigbhíthe mBreagh, cladh coigcríche an dá chúigeadh. Luibh íocsláinte d'fuil Eachaidh, doras báis do Bhréifneachaibh; an chaor neimhe don Niallfuil, 's don taobh eile d'Oirghiallaibh. Pardhas Ádhaimh Inse Fáil Fir Mhanach na múr gconáigh: ua na ndeighfear ó Dhún Bhreagh mar mhúr teineadh 'na timcheal. Dá mbeantaoi éinchreach d'fuil Chuinn ó Éirne go hÁth gConuill — 'na n-airgnibh do-geabhtha geall a ceathra hairdibh Éireann. Ní fúigfeadh teach gan toghail um Bóinn an bhruaigh thorchoraigh, nó mon Muaidh dtírimghil dtais, nó um fírimlibh bruaigh Bhearnais. Comhmór do hairgfidhe uaidh na tolcha corra um Chraobhruaidh, 'san eang síthe ó Chruachain Chuinn go bruachaibh chríche Coruinn. Tabhairt aighthe ar adhbhaidh mbeach, nó Is cor láimhe i niod naithreach — tír a sean d'faghail ón fior, nó Is aghaidh ar theagh dteineadh. Atá le fada ag feithimh le Brian féin dá fóirithin, 'sgach fádh ag tairngire a thocht don chlár ainglidhe éadrocht. Fuilngid Gréagaigh eacht eile beith mar so seal d'áiridhe, fa chiaigh mhóir dhocrachta dháibh, i ndóigh fortachta d'fagháil. Gluaisid forgla bhfear ndomhain fan nGréig n-échtaigh n-iorghalaigh, gur bhean siad a draoidheacht dí do-niad i n-aoinfeacht uirri. Ó nách fuairsiod cead catha na gasraidhe Gréagacha, rí an tsluaigh rachalma do ráidh a n-athardha ar n-uair d'fágbháil. Ná fágbhaidh, ar fáidhe Gréag, fearr dhaoibh bhur gcríoch do choimhéad; lucht bhur n-oirbhearta Is ní náir ar tí a n-oighreachta d'fágbháil. Draoi dhíbhséin arís do ráidh: córaide an chríoch do chongbháil, atá aonduine i ndán dí bhus aoghuire ar clár chruinni. Atá 'na naoidhin aniogh fear ar saoraidhne, ar seision; dá bhfoilngeam a bhfoigheam dh'ulc roighearr go bhfoighbheam fortacht. Sloinn dúinn ní Is soillse iná sin, do ráidh cách d'aithiosg aoinfir, cia hé, nó an mbéarthaoi go a bhun, an té adéarthaoi dá dhéanamh ? Do ráidh an draoi — dia do rath — Earcoil mór, mílidh Gréagach, is é adubhart do dhíon cháigh, do bhríogh cumhacht Is chonáigh. Beid, ar sé, slóigh an domhain mon ndraig n-uathmhair n-éagsamhail, gnúis roithneach dán hainm Earcoil, an phailm thoirtheach thairngeartaidh. Ní bhia i n-ilphiasdaibh oile, ní bhia i ndúilibh daonnaidhe, neart ó bhfuighbheadh righe ris, tuillmheadh a fine dh'aithris. Cinnis an draoi adubhairt sin, mar chomhairle dá chairdibh, go dtí a dhreach chaomhsoilléir chorr, breath gach aonoiléin d'fulong. Dá ndearntaoi a ráidhimse ruibh, ar an fáidh, go fás Earcoil, 'nar thaibhgheadar na trí roinn ní bhí acht airleagadh orainn. Cead linn a n-uighbheam d'olcaibh, do ghábhthaibh, do ghuasachtaibh, is dáil gcabhartha 'nár gcionn — labhartha cáigh go coitchionn. Fuilngis gach breath dá mbíoth air, iomthús an airdríogh Gréagaigh — gruaidh doinnghealtais nár chleacht coir — go teacht oirbheartais Earcoil. Téid naonbhar ban dá bhranar, d'aindeithbhir lé apghaghadh, do mhnáibh ríogh gasraidhe Gréag, líon dar chasmhaile a choimhéad. Ní théigheadh, bhós, tre bhioth síor do ghlún nó d'ucht an airdríogh, lé mbíoth d'forcoimhéad uaidh air, ní drochcoimhéad fuair Earcail. Gairid d'Earcoil dá éis soin gur chuir faoi forgla an domhain; gá dás luadh imdheachta an fir — ? tinghealta an druadh do dheimhnigh. Lingthear leis lucht an bheatha, díoghlais orra a n-ainbhreatha; seóid Ghréag ón domhan 'na dhál 'na dtoradh chéad ag claochládh. Maith do-chuaidh dá chairdibh gaoil anmhain ris i méad macaoimh; gá dú — acht ní hinleanta air — clú na himdheachta ar Earcoil. Mar sin do bhádar fa Bhrian síol gColla na gcreach n-imchian, go haipgheaghadh dá ghruaidh ghil, 'na mhaicleanabh uair éigin. Gur chaithsiod fós Fir Mhanach, go himsníomhach urchradhach, seal ag sírfeithimh mar sin le ríbheithir fear nOiligh. Gur leasoigheadh — lór do rath ar ghlún airdríogh Fear Manach, 'sle mnáibh breachtsoilse glac ngeal, an tEarcoilse Mac Míleadh. Gur líon fós do mhéad meanma ar feabhas a oileamhna — gnúis chorcra ón soidhearaidh síodh — 's d'oileamhain ochta an airdríogh. Go rug orra dá éis sin mac Donnchaidh mheic Mhéig Uidhir, re béal a dtabhartha i dtír, ar séan gcabhartha a chiníl. Síol gColla, cinéal Eóghain, do thabhaigh Is taibheóghaigh a bhfuil orra re hathaigh ag fuil Cholla i gcartachaibh. Ag síol gColla Chláir Dá Thí do bhí gach breath dá mbeirthi 'na cuid rúin ag ríoghaibh Breagh súil re a díoghail fa dheireadh. Fa cead leó a n-aghaibhdís d'ulc ó Ultaibh, ó chrích Connacht, ó tharla cobhair 'na gcionn fa chomhair faghla Éirionn. Fóchtaid feasda dá bhfoltaibh d'Ultaibh, don chrích Connachtaigh; ó tá an Brian tarngaire ar dteacht faghlaidhe ag triall ón tuaisgeart. I dtús cháigh tiocfa ar tosaigh mac inghine an Aodhasoin; bas neartmhar le niamhthair ga, Earcal iarthair na hEórpa. PARDHAS CATHAL Ó CONCHOBHAIR Déanam cunntus, a Chathail, d'ionnmhus agus d'ealathain; cúis a dhéanta Is crádh croidhe, a réalta ó chlár Chalroighe. Briathar ghnáth, a ghnúis fáilidh, deireadh cumainn comháirimh; ní hé an glór nách doiligh dhamh, a rómh oinigh na n-ughdar. Mithigh dhúinn déanamh cunntais, gidh eadh, a rosg réaltunntais, a ghruadh frirhir, a rún ban, níor mhithigh dhún a dhéanamh. Moch dúinn do dheónaigh tusa dhol i gceann an chunntusa; críoch m'annsa Is adhbhar cumhadh, amhghar dhamhsa an deónughadh. Cunnradh duas agus dána do-nínn red dhreich ndonnmhálla, mar budh dual duidse agus damh; truagh mo chuidse don chunnradh. Ní dheachaidh dár gceirdne i gcruth nár chumas dod chúl ghéagach, ón duain go haonrann d'fighe, a saorbharr sluaigh Sligighe. Ní raibhe ó seinm na gcraobh gciúil go sgaoileadh na sgéal dtaidhiúir, 's uaidh sin go huaisle t'fola, nár libh uaimse an ealodha. Déanam cunntus go nua anois; fionnam uait mar do íocuis gach cáil 'na ndeachamair dhuit, a chreachurraidh Chláir Chormuic. Créad an tost atá oraibh, a Chathail Í Chonchobhair, gi bé do dáileadh damhsa gan é d'áireamh oramsa? Créad nách maoidhise, a mheic Taidhg, a bhfuaras ód ghnúis ghealaird, do luagh mo rachunntais ruibh, a sduagh bhachalltais Bheannchuir? Gach breath dúinn dár dháil tusa dá gcurthaoi san gcunntussa, a dhamh ré an bhroghasa Breagh, níorbh orasa é d'áireamh. Do-geibhthi uaid iall an sbuir, do-geibhthi an crios, a Chathuil; do-geabhtha an brat 'san bleidhe, 'san eachra, a slat Sligighe. Ochán! och! do-geibhthi an ghroigh, 'san chaor bhuadha ód bhais leabhair; 'san bheann órdhaidhe 'san fail, a cheann mórmhaighe Murbhaigh. Do-geibhthi an crodh ód chúl fann, do-geibhthi fós an fearann, a sgiath chosnaimh chuain Duibhe, 'san crodhsoin uaibh d'ionghuire. A chéad urdail dá n-aghbhoinn uaid, a bhéildeirg bhriatharmhoill, a bhfuair mé d'iolmhaoinibh ann, ní hé Is ionmhaoidhimh oram. Córa do mhuirn do mhaoidhimh, 'sdo rún fáthach forbhfaoilidh; a bhrágha fionnmhoighe Fáil, cára h'ionmhoine Is t'anáir. Do-gheibhinnse, a ghéag Luighne, do chogar, do chomhuirle, t'uille agus leath do leabtha, breath nár thruime toirbhearta. Cóir a bhuidhe do bhreith ruibh — fuaras ó chách, a Chathail, na haisgeadha fa lór linn, do lógh m'faigseana ar h'uillinn. Ní féadfamaois, a ghruadh gheal, leath a n-uaramar d'áireamh, idir sluagh finntighe Fáil, do luagh impidhe it anáir. Fuaras tríod don taoibhse aniar mo cheannach ó Chloinn Uilliam, 'só chath Bhréifne uair eile, a féithle sluaigh Sligighe. Fuair mise, Is ní mé do thuill, mo chuid d'ionnmhus chlann gConuill, 's d';éadálaibh ó Néill anoir, ód chéibh ghéagánaigh gabhlaigh. Do saorthaoi ar son mo cheannaigh clann Ghoisdealbhaigh, Gaileangaigh, do Chloinn Chubháin, do Cheara, níorbh fuláir ar n-aisgeadha. Im' thuilleamh buidhe do bhíodh gach rí, gach adhbhar airdríogh, ó chuan Éirne go hEachtgha; ní tuar éirghe aigeanta. Ní fuair file romham riamh maca samhla dár soimhiadh, um Thealaigh bhféirmhín na bhFionn, ó éinrígh d'fearaibh Éirionn. Ní raibhe ag Cunn na gcéad dtreas d'onóir ar Eochaidh Éigeas, a slat bhagair Bhanbha Cuinn, a dtarla agaibh oruinn. Giodh é Fítheal, fáidh Cormaic, fríoth liomsa as do leabharghlaic, a rí sluaigh bhastana Bhreagh, asgadha nách fuair Fítheal. Níor chleacht Torna — gá dtám ribh — re linn Néill ná Cuirc Caisil — oide suadhollamh bhfear bhFáil — meadh a n-uaromar d'fagháil. Muirn Mheic Coise, cian ó soin, re linn Taidhg Mhóir mheic Cathail, dom chionsa ní séad samhail, ionsa h'éag ót ollamhain. Muirn Mheic Liag i Leith Mogha, i n-aimsir Bhriain Bhóromha, gér mhaith rí fionntolcha Fáil, níorbh ionchomtha í Is m'anáir. D'ollamhnaibh Banbha na mbeann ní thug airdríoghraidh Éireann leith ar bhfaghála ód dhreich dhil, ná leith m'anára i n-aointigh. Ó nách féadaim teacht thoraibh, a Chathail Í Chonchobhair, bheith 'god luadh Is doiligh dhamh; truagh gan m'oidhidh it farradh. Níor saoil neach ar dhruim dhomhain mé tar h'éise d'anamhain; nár dhamhsa gan dol red chois ar son t'annsa agus t'ionnmhois. Deacair d'uaislibh Inse Fáil ó mhair mise Is tú ar dteasdáil, a sgath Ghaoidheal Chláir Chonnla, dáigh a haoinfior ealodhna. Minic do sirthea ar Dhia dhamh ré budh sia 'ná do saoghal; a lámh thilte bhraonchláir Bhreagh, do chlaochláidh h'itche m'aigneadh. Tánuig h'itche, fa ríor ruinn; fuarais ó Dhia, a dhreach séaghuinn, bheith saoghlach dúinn id dheaghaidh, a aonbhrath Múir Mhuireadhaigh. Níorbh iongnadh h'itche d'faghbháil duit, a bhaisghil bhriatharnáir; níor éimdheabhair neach fa nimh, a dhreach séimhleabhair suilbhir. H'itche féin, fearg an Choimdheadh, ro-m-chráidh, a chruth séaghoinngheal; i n-aghaidh mo dhísle dhuid m'faghail Is tríbhse tánuig. TÁNUIG MÓR INGHEAN BHRIAIN BHALLAIGH A Mhór, cuimhnigh an comann, gá dtám dhó, a dhearc fochondonn ? ní budh cás réidhiughadh roinn ór fás d'éiliughadh eadroinn. Ós dá chasaoid red chéibh mbuig, tarla dhamh — dia do neamhchuid — bíodh nách foilcheas an fissin, gníomh nách oircheas d'innisin. Fa ríor, do-rinne mise rem thighearna tairise, a shubh chraobh ó chathraigh Bhreagh, taom asar athraigh aigneadh. Do-roinneas damhna diomdha ar tosach rem thighearna, 's rem lucht oileamhna, a ghruadh gheal, fa tuar doimheanma a dhéineamh. Do dhearbhsad dó — gá dám ris — ? drong líonmhar do lucht aimhlis ar sduaigh n-úir mbionnfoclaigh mBreagh iomarcaidh dúinn do dhéineamh. Atáid daoine dá rádh ruinn gur chum mé i ndán d'Ó Dhomhnuill leattrom, más fíor, 'na n-aghaidh ar síol gceanntrom gConchobhair. Mór do-rinne rí Sligigh riom fan amsoin d'foidhidin, rí an tsluaigh ón chlaidhliossoin Chuinn, 'sa bhfuair d'aimhliosoibh oruinn. Atá sinn ó sin i le dá seachna ón chrích go 'chéile, tre feirg bhfrithir chloinne Cuinn, 's do bhithin doirre Domhnuill. Ar son nár fógradh mé, a Mhór, do dhruim a feirge d'fadódh, mar tám do hionnarbadh inn tre Chlár bhfionnardghlan bhFéilim. Ré bliadhna agus beagán lais dúinn gan teacht dár dtír dhúthchais — céad bliadhain ní buaine liom — uaidhe idir fiadhaibh Éirionn. Atá ar gcion bhós re bliadhain idir chloinn Néill Naoighiallaigh, idir síol gConuill ag clódh, an tsíon oruinn ag iompódh. Drong ó bhfuighinn riamh reimhe sgoth mhuirne ar feadh m'aimsire — caithid saorflaithe fear bhFáil ar feadh n-aonlaithe mh'anáir. Ní bhí oruinn 'nar n-áit féin, an treimhse atámaoid aimhréidh le rígh mhuighe saoir Suca, acht aoibh dhuine dheórata. Muna thí do Dhia agus díod mo dhíonsa, a chiabh na gcaimdhíog, neart m'anacail ní fuil ann lér luigh d'anacair oram. Dá saora tú, a thaobh gealtais, meise i n-aimsir m'éigeantais — breath sin do dhearbh gach duine — libh ar sealbh go síorruidhe. Cóir dhúinn bheith do bhreith dlighidh, dá dtí dhíot inn d'fóiridhin, a bhas sliom bhanamhail bhog, do chionn mh'anaghail agod. An gcuala tú na trí heóin d'éanlaith iongantaigh aineóil, a ghéag abhla ó finnTigh Fáil, tarla d'impir san Eadáil. Do bhídís tre bhiotha síor gach laoi ar aghaidh an airdríogh, ós a chionn ag teachta asteagh, 's ós cionn na leabtha i luigheadh. Seacht mbliadhna do bhádar soin do ló Is d'oidhche 'na fochoir, gan teacht na héanlaithe ar ais feacht éanlaithe 'na éagmais. Mar sin dóibh — dia do phudhar — gan chodladh gan chomhsanadh; ní lór ceólchuire a gcomhráidh, sódh eólchuire a n-iomarbháigh. Tairgthear uaidh a oighreacht féin, tairgthear a inghean ainnséin, d'fior aitheanta na healta, dárbh aitheanta a n-imtheachta. Labhrais macaomh ameasg cáigh, geallais do chách i gcéadáir, tar a mbí dá dhocracht dó an rí d'fortacht ón iarghnó. Adubhairt 'na dheaghaidh soin: toisg na dtrí n-éansa it fochoir, gi bé ara bhfoil ainbhfios ann ní foil 'na failgheas oram. Atá cúis réna cóir sgáth, a impir, ar an t-óglách, leis na trí héanaibh dot fios, déanaidh í mar Is oirchios. Cúis chóra re cian d'aimsir atá ag na trí héanaibhsin, ó tá an chóir d'oirichil ort roimhithigh dhóibh a dúsocht. Bainéan díobh agus dias fear na trí heóinsi atá id thimcheal; sgéal bhus cúis iomráith orra. 'na chúis iongnáith eatorra. Innis dúinn mar Is dearbh libh, a ógláich, ar an t-impir, sgéala gach eóin don ealta, fréamha a n-eóil 'sa n-imtheachta. Ná ceil oram, innsidh damh, an treimhse atáid im farradh, ciodh dob fáth dona héanaibh, aniogh tráth a theisbéanaidh. Táinig, a rí, roimhe so, gorta, ar sé, re seal mbliadhna, don bhioth uile do gheabh greim, ar feadh na cruinne i gcoitchinn. Do bhí sí ar an ealtain eán, do bhí ar éignibh an aigéan; do bhí ar thréadaibh an talaimh, sí ar féagain dob éagsamhail. An dara héan don dá éan — aige ar tús do bhí an bainéan, sí ar feadh na gorta níor gheabh, an seal fa docra a dídean. Fuair sí ón firéan oile, feadh na bliadhna baoghloighe, gach ní dhá n-uair 'na heasbhaidh, mar fuair í san éigeansain. An céidéan, dá dtarla ar tús, dol 'na seilbh dob é a iomthús, do cheart dob áil a hiarraidh, ar dteacht dáibh ón doibhliadhain. An firéan oile Is é adir: sealbh na mná gur dhó dhlighthir, ós é tug í as an aimsin go rug sí ar an soaimsir. Ráite an chéideóin ó chianaibh, do dhiúlt dí san doibhliadhain: gi bé céidfear 'ga mbí bean nách éidear dhí é d'éimdheadh. Sibhse féin do bhreith bhreithe dhóibh tar gach n-aon d'áirithe, críoch a n-adhbhair Is í soin, a rí, d'anmhain it fochoir. Rug an rí do bhreith bhunaidh sealbh an eóinsin d'anamhain, ar dteacht ón ré dhocruidh dhi, don té do fortuigh uirthi. Atá sí fo séala ó sin, an bhreathsoin bheóil an impir; breath í ararbh éigin anadh, ní héidir í d'athraghadh. A inghean Bhriain, a bharr lag. mar sin bhias m'orláimh agad, ar gclódh mo dhocrachta dhíom, do lógh m'fortachta óm imsníomh. Ní féadaim dol ód dhreich mhoill, ní rachuinn fós dá bhféaduinn, tre bhioth síor, a ghruaidh ghealtais, 's mo dhíon i n-uair mh'éigeantais. Déana dhíom duine dhuit féin, a ríoghan Rátha saoirNéill; ní foláir dhamhsa agus duit m'annsa d'fogháil 'na éaruic. Cuir rem dhíon, a dhreach séanta, dá mbeith go mbeith doidhéanta, red chéibh ndlúithslim, red ghlaic ngil, do mhúinfinn dait a dhéinimh. Ná tógaibh ris an rosg mall go beith réidh dúinn 's do Dhomhnall; ná caith, ná cagail a chrodh, ná habair maith do mhóradh. Ná tuill clú, ná cosain guth d'Ú Chonchobhair chláir Theamhrach; bí duilbhir ar feadh bhfleidhe, ná cuimhnigh fear d'áiridhe. Ná heirg i slánaibh síotha, ná ceannsaigh na coigcríocha, a rún céillidh, a ghnúis gheal, ná réidhigh cúis ná caingean. Ná hionnail bais ná bruinne, ná an déad ar dath néamhuinne; ná tarr i gceann slóigh Sligigh fa cheann óil ná oirfididh. Ná daingnigh riaghail ná reacht, ná bac easaonta h'oireacht, síoth dot filidh go n-oghair. ar fíoch cinidh Chonchobhair. Iomdha ní do-ní tusa — má taoi ag cur rem chaomhnasa — a bheithir chorcra Chnuic Bhreagh, is docra dhuit do dhéineamh. Rodhocra dhuit na dairghe do chlaonadh red chomhairle, fill mar an bhfiodhbhaidh dtoraidh diomdhaidh chinn ó gConchobhair. Ciúnaigh feirg airdríogh Duibhe, fearg an chuain mar chiúnaighe; mínigh fraoch anfaidh an fir, mar bhalbhthair an ghaoth gheimhridh. Na srotha binne balbha mar bhíd uaid gan urlabhra, usa rí Cairbre do chosg, mun ní fá dtairge a theagosg. Foghla cháigh mar choisgeas sibh, cuirthear aradha éigin red ghnúis ndeirg míonfoclaigh moill ar feirg ndíogholtaigh Dhomhnoill. Mar seargus sibh na sreabha nách iomchruid na héigneadha, dob orusa a searg mar soin fearg na folasa Fiachoidh. Mar thrághas tú tonna an chuain, 'san sín n-ainbhtheanaigh n-adhfuair, tráigh a bhfoil d'fíoch ret ollamh, ag soin críoch ar chanamor. Dá raibh tú re Meidhbh, a Mhór, feadh ar gcogaidh do chlaochlódh, cur im aghaidh ní fuil ann, tar a bhfuil d'falaidh oram. A MHÓR BRIAN NA MURRTHA D'fior chogaidh comhailtear síothcháin, seanfocal nách sároighthear; ní faghann síoth acht fear faghla feadh Banbha na mbánfoithreadh. D'ógbhaidh Bhreagh gi bé lén feirde fir Saxan do síodhoghadh, ní beag so dá dhíon, mar dearar, bíodh sealadh dá síorfoghal. Ní fuighid siad síodh ó Ghallaibh Gaoidhil na ngníomh gcathardha, ní fiú a gcogadh snadhmadh síodha, damhradh ríodha rachalma. Ní díol síothchána síol gConaill, ná clann Eóghain onchonaigh, ná clann Chathaoir, ná síol Sadhbha, ná síol gcalma gConchobhair. Beag nách deachsad go díoth n-éinfir uaisle fola fionnGhaoidhil, fiú a feabhas do dhóigh na dronga tóir orra nách ionmhaoidhimh. Siad dá gcur i gciomhsaibh Banbha, buidhne Ghall 'na glémheadhón, airc leithimil díobh ar ndéinimh, síol Éibhir Is Éireamhón. Cóir nách comhaillid cath Saxan síoth don foirinn fadhálta; do-chíthear dhóibh — truagh mar tharla — sluagh Banbha gan bharánta. Ar a loige do lucht cogaidh ar cionn na gcath n-eachtronnach nách faghaid síoth tar fonn nEórpa an drong leónta leathtromach. Díoth a dteaguisg tug na daoine fan droing fíochmhair foirneartmhair, truagh nách faghaid lucht a laoidhidh a hucht aoinfir oirbheartaigh. Mór an neamhchuid do neach éigin d'éigsibh an fuinn ghealtolchaigh gan a rádh re fearaibh Fódla deabhaidh d'fógra ar eachtronnchaibh. Ós é ar gcuidne do chloinn Mhíleadh mac Briain bhronnus airgheadha, an ghéag do sluagh lúthghrod Luimnigh múnfad d'fuighlibh ailgheana. Do-bhéaruinn comhairle charad do cheann fréimhe ríghFearghna, drithle bheag do chur san chagail, an tsubh abaigh fíneamhna. Do-bhéar bhós le beagán comhráidh — créad acht fadódh fírfeirge — do rígh Mhoighe srothaigh Sléachta fochain déanta díbheirge. Urusa dhó déanamh cogaidh tre chombáigh cóig saorphobal, leis ón tuinn chalaidh go' chéile raghaidh Éire ar aonchogadh. Lasfaid cách do chombáigh rision, idir rígh Is ríoghdhamhna, mar loisgthear teagh re teagh oile, ar feadh moighe míonBhanbha. Fir Éireann an uair fá gcluinfid cogadh airdríogh Aolmhoighe, ní bhia tír gan fear a faghla ar feadh Banbha braonghloine. Éireóchaid leis líon a dtionóil, tnúthach n-uilc na hÉireannaigh, tairgfid Gaoidhil cor ré chéile, go robh Éire ag éinearraidh. Ní thig dhó gan díchiol cogaidh fa cheann ar gcláir Únaine — dhó bhias a dtarbha nó a dtoibhéim — faghla oiléin Úghaine. Bíod múir chloch 'na gcuiltibh fiaidhmhíol, folchadh d'feór gach aonchonair, go bhfágbha clár tonnbhán Teamhra lomn án d'ealbha Is d'faolchonaibh. Fágbhaid d'ocras um iath mBóinne, 'sum Biorra an bhruaich géigleabhair, go dtoimhle an bhean i mín Midhe mír do chridhe a céidleanaibh. Ná bíodh ar son a séad mbuadha, ná a mbrugh n-aolta d'áiridhe, acht rádh go rabhsad uair éigin, ó sduaigh géiggil Gháirighe. Gearrthar leis a lubhghort toraidh, teasgthar uaidh a n-arbhanna le lucht dídin chóigidh Chruachna, óigfir uallcha armdhonna. Déantar leision láimh re Tailltin tuir mhóra do mhionchuma; sgriostar leis go bruinne mbrátha a muille a n-átha a n-iothlunna. Déantar sléibhte seachnóin Uisnigh. d'imlibh réidhe romhoigheadh, nách fagha an fear re taobh dTeathbha raon na gceathra gconoireadh. Taisgthear le neach mar ní iongnadh re haghaidh fir éanuaire géim éanbhó fa Cholt do chluinsin, nó um port Uisnigh féaruaine. Bíod fir neartmhara ó Nás Laighean leó ag tabhairt a dteannoireadh do bhróintibh cuach n-arsaidh n-órtha 's d'asnaibh cófra a gceannoigheadh. Déantar saidhbhir sealadh oile d'fearaibh daora dochraide; tugthar fós 'na ndaoinibh daidhbhre saoirfir saidhbhre sochraide. D'éis na ngníomh do-ghéanaid siadsan, síol Ruairc na rún bhfíochmhálla, na Goill ó chrích iathbhuig Almhan iarrfuid snadhmadh síothchána. Tiocfaid teachta do thúr osuidh uatha ar ógbhaidh iathBhanbha, géabhaid don droing suilbhir singse d'fuighlibh millse miadhchardha. A mbeirte sróil, a seóid bhuadha béaraid go sluagh seinSligigh, géabhthar d'failghibh óir dá n-uaislibh ón bhróin duaibhsigh dheinmnidigh. Iarrfaid leó do láthair cúirte ceann síodha guirt ghlanUisnigh, 'sní sirfid fós díol 'na ndearna. síol bhFearghna ar an bhfaghuilsin. Ná meallaid le millsi briathar Brian mhac Briain ó Bhréifneachaibh; mairg do-bhéaradh aghaidh orra, danair loma léirchreachaigh. An feasach dhó dála an leómhain, lá dár fóbair aindligheadh ? níor geineadh neach ré mbí a bhuidhe, rí na n-uile ainmhidheadh. Goiris 'na cheann ceathra an talmhan, tiad chuige don chéidiarraidh; dob iomdha fan gcuireadh gcuanach buidhean uallach éigiallaidh. Ní tháinig fa thús an chuiridh ceann an chineóil sionnchamhail, anais amuigh uaidh fan aimsin go bhfuair aimsir iomchubhaidh. Tiad na sionnaigh san séad chéadna chuige arís ar éinslighidh — righe riú níor chóir 'na gceardaibh — 'na mbróin chealgaigh chéimrighin. Ar ndul d'amharc uamha an leómhain don lucht nár líon coinghleaca, líonaid siad d'uamhan a n-anmann, sluaghadh anbhfann oirmheata. An céidsionnach do-chuaidh aca gusan uaimh mbric mbéalaolta, do ráidh riú i n-imeal na huamha filleadh uadha d'éanaonta. Do-chím eang an uile cheathra chuige so go solusda, 'sní uil, ar sé eang gá fágbháil, a dhream ágnáir forusda. Dá ndeachmaoisne san dún chéadna, ar ceann na slógh sithchealgach, ní foighthe ar lorg ar gcúl choidhche ón mhúr foirbhthe ilcheardach. Iomthús na sionnach seal oile, iompóid ón uaimh formadaigh, gá dú — acht do ghéis uichtghil Finne tuigthir linne ar lobhradair. Is sí an chúirtse ag cathaibh eachtronn uaimh an leómham léimeannaigh, 's Is siad na ceathra fuair oidhidh sluaigh an oirir Éireannaigh. Tuigeadh Brian mhac Briain mheic Eóghain gan éinneach d'féin ghlanBhanbha do theacht slán gan mheing gan mheabhail ón dreim d'fearaibh allmhardha. Do chuir d'eagla ar fearaibh Saxan snáth uama an fóid Loghasa — dá dtugdaois cách é 'na n-orláimh sé d'foghbháil nárbh orasa. Dídean Teamhra atá ar a chumas — codhnach chloinne ríghFearghna; ní thig do chách gan a choimhéad — bláth na bhfoighéag bhfíneamhna. Ní fóirfidís uaisle Banbha Brian mhac Briain an mhóireinigh, 'sníor chás le sduaigh ndaoinigh nDuibhe Gaoidhil uile d'fóiridhin. Méad a fuatha ag ógbhaidh danar dhó féin bhíos do bharamhail; cách dhó dá fógra re fada — Fódla aga ar aradhain. Urasa dhó a dídean ortha, iomdha dhá aos comhanta, 'sní uil ré a dhíon aga acht Éire, fada ó chéile a chomhachta. Beid na fréamha ó bhfuil a mháthair fa mhac Briain 'na mbodhangaibh, gach fine dhíobh mar dhéir n-aille, síol Néill Chaille Is Conallaigh. Na trí Luighne fa flaith Bréifne, bró sgiaithleathan sgoramhail; beid leis i gcliathchaibh gan chairde Fiachraigh, Cairbre, Corannaigh. Na trí Meic Suibhne ó bhruach Bhearnais beid fós ime ar aoinfeadhain — ná sgaraid ris d'uain nó d'anbhuain — cruaidh an ghlansluaigh Gaoidhealaigh. Beid Í Mhaine fa mhac Gráinne, go ngaoibh corcra ceannghlasa — fúigfid bandála Gall gruaidhfliuch — is Clann uaibhriuch Fearghasa. Ó Eithne leis go Loch Éirne, idir urra Is anurraidh, 'só Bhúill go Loch n-anfaidh nUachtair, Manchaigh, Ruarcaigh, Raghallaigh. Rachaid trí cinnbhile Connacht ré a chois 'na gcaoir onchonaigh, na trí buidhne malla móra. clanna cródha Conchobhair. Clann Domhnaill leis líon a dtionóil, mar tiad dairghe ós doireadhaibh, d'fianaibh Fódla, d'amhsain Íle gasraidh sídhe soineamhail. Ríoghraidh Ghaoidheal gluaisfid ainnséin go hÁth Cliath don chéidiarraidh; budh iomdha múir chlach 'na gcosair ón chath fossaidh éigiallaidh. Biaidh críoch Bhóinne 'na bróin saighnéan ó síol Ruairc an réadhoinigh; fini Gall ó Chliaigh go Cruachain ... .. ... Budh iomdha corn breac Is báisín 'gon bhróin laochdha loinneardha, budh iomdha uird bhloghtha balla, dobhcha, canna coinnealldha. Budh iomdha leó bir Is briogúin is birt troma i dtéadánaibh, budh iomdha leó clár Is coire 'sa lán oile d'éadálaibh. Foileóchthar leó learga Midhe ré méid na gcreach gcathardha, budh iomdha slighe um Bóinn mbreacgloin 'gon bhróin neartmhair nathardha. Budh iomdha arís i n-am chodail ag cloinn ríogh do róisdínibh, tar éis Moighe Ceóil do chreachadh, feóil leathamh 'na lóisdínibh. Adéaraid Goill um Ghort nUisnigh ainnséin re fóir bhfionnBhaoille — nách léigfid siad re crú gCairbre a mbú a n-airgne a n-iolmhaoine. Ní bu miadh re maithibh Gaoidheal glór na bhféinneadh bhfionnardghlan. budh machtnadh mór le cloinn gCobhthaigh Goill orthaibh ag iomardadh. Iar sin rachaid a ré catha cath Saxan, sluagh ríTheamhra, budh iomdha dhíobh orra éachta, dronga séanta sítheamhla. Géabhaid siad ag sloidhe aroile ainnséin go ham gcoineasgair; budh iomdha marbh Goill Is Gaoidhil ón droing dhaoinigh dhoifreasdail. Budh iomdha ón chleith tre chneas saoirfir soighead áithghéar ailtbhearach; budh iomdha colg fuar Is fagha, is tuagh thana thaitneamhach. Líonfaidhear do linntibh corcra clár Midhe ón dá mhearghasraidh, go n-éirghe fuil ós na formnaibh san mhuigh thonnghloin Teamhrachsain. Muidhfidh ainnséin ar fóir Saxan ré síol Ghaoidhil ghéirreannaigh, nách bia do síor ón ágh d'fógra ós chlár Fódla acht Éireannaigh. An adhaigh tar éis an chatha san chnoc ós Bhóinn bhréagsrothaigh budh iomdha ó sduaigh mhaothghuirt Mháighe saorchuirp áille i n-éagrothaibh. Budh iomdha badhbha ag buain chasnaidh do chneas féinneadh airmreamhair; budh iomdha fós fiaich Is faolchoin fa Chliaich maothghloin maighreadhaigh. Budh iomdha ar chnocaibh chláir Mhidhe mairbh fa ríoghnaibh roisgfliucha; budh iomdha ó sluagh Éirne orra éighmhe loma loisgniucha. MAC UILLIAM BÚRC Fearann cloidhimh críoch Bhanbha, bíoth slán cháich fá chomhardha go bhfuil d'oighreacht ar Fiadh bhFáil acht foirneart gliadh dá gabháil. Ní fuil cóir uirre ag aoinfear — críoch suaitheanta seanGhaoidheal, bheith fa neart an té Is treise — is é ceart na críchese. Ní fágaibh athair ag mac Inis Fódla na bhfionnslat; sí le héigean go n-aghar ní héidear í d'átaghadh. Ní fuil do cheart ar chrích bhFáil ag Macaibh Míleadh Easbáin, 's ni bhí ag gach gabháil dár gheabh, acht sí d'fagháil ar éigean. Ar éigean bhós do beanadh. Magh Fáil na bhfeadh ngéigleabhar — síol Is cathardha dár chin — do síol nathardha Neimhidh. Ar éigean do beanadh bhós d'Fearaibh Bolg, Is é a n-iomthós — sás ionnarbtha orchra Is fearr — tolcha ionganta Éireann. Ar éigean fós fríoth an fonn ó ríoghraidh Tuath Dé Danonn, díobh ar mboing bhraonmhoighe Breagh do Chloinn mhaordhoidhe Mhíleadh. Ar éigean rugadh Fiadh Fáil ó Mhacaibh Míleadh Easbáin; béas do Tholaigh na dTrí bhFear nách foghair í acht ar éigean. Má tá gur ghabhsad Gaoidhil an gcrích bhfairsing bhforbhfaoilidh, do hathghabhadh í orthaibh, sí ar n-athraghadh d'eachtronnchaibh. Teaguid tar tuinn teóra cath, óig na Fraingce, fian Ghréagach, lucht amhsaine an tíre thoir — gasraidhe sídhe a Saxaibh. Ronnaid Éire i dtrí treanaibh Gréagaigh na ngreagh sítheamhail, fir Saxan, ríoghradh Frangcach, gasradh fíorghlan iongantach. Cuid an mheicsin Mhogha Néid gabhaid na fir a finnGhréig, 'sna Goill ó gharbhSaxain ghil ar chloinn armarsaidh Éibhir. Ó Luimneach go Leith Cathail — cuid ronna Chuinn Chéadchathaigh — gabhaid gasraidh síl Séarlais don tír arsaidh oiléanghlais. Sliocht Séarlais — Is siad do ghabh ó Chaisiol go hAird Uladh, ó thá seanTorach taobh thall go Caol ealtanach Árann. Ó Bhóinn go Luimneach na long — cia an aoincheathramha d'fearonn nách bí innte le a n-aghaidh ní cinnte ar an gceathramhain ? Léigeam seachoinn seal eile, ar eagla na hoirbhire, gan bheith re cuma a gcána, go reich urra a n-eadrána. Gi bé adéaradh gur deóraidh Búrcaigh na mbeart n-inleóghain — faghar d'fuil Ghaoidhil nó Ghoill nách fuil 'na aoighidh agoinn. Gi bé adeir nách dleaghar dháibh a gcuid féin d'Éirinn d'fagháil — cia san ghurt bhraonnuaidhe bhinn nách lucht aonuaire d'Éirinn ? Gé adeirdís sliocht Ghaoidhil Ghlais coimhighthe le cloinn Séarlais — clocha toinighthe bheann mBreagh — coimhighthe an dream adeireadh. Dul uatha ag Éirinn ní fuil, deich mbliadhna ar cheithre chéadaibh atá an tír thiormarsaidh thais fa fionnghasraidh síl Séarlais. Is siad fém Is uaisle d'fuil; iad Is fearr fuair an dúthaigh; díobh Is doibheanta Bóinn Bhreagh, oireachta dab cóir creideamh. Ní thiocfa 's ní tháinig riamh — an chlann do chin ó Uilliam — fine ar chumhachtaibh 'na gcruth, cumhachtaigh Thighe Teamhrach. Ní dheachaidh gort gan ghabháil díobh soir go Sruth Orthanáin; neart dá n-uighthe ar fionnMhagh Floinn níor chuirthe i n-iongnadh agoinn. Díobh táinig an té do ghabh Lonndain tar lámhaibh Saxan, ar mbeith dóibh d'oirichil air 'na mbróin roifrithir reachtmhair. Díobh táinig an té do gheabh Iarusaléim ar éigean — ní le radh uirre Is iomdha — lár na cruinne ceithiordha. Tugsad fós, Is feasach linn, cath ar fichid fa Éirinn, do síol Éireamhóin fuinn Bhreagh ag buing glémheadhóin Ghaoidheal. Is ré Riocard Mór do mhuidh cath an Luaithridh, cath Calguigh; deabhaidh oirdhreic Átha Truim, coinghleic na rátha ós Fréamhuinn. Tugadh le Risdeard arís trí catha oile i n-éinmhís, d'fuil chaomhChonuill, do chloinn Néill croinn a haonchrobhuing iaidséin. Is é an fear céadna do chuir cath Locha Cuain, cath Beannchuir, fada Is rath tarbha an tachair — cath Annla for Ultachaibh. Tug cath arís um Ros nGuill, dár dhíothláthraigh clann Chonuill, d'Ó Mhaol Doraidh — fa dáil neirt — láimh re Toraigh an tuaisgeirt. Is é an Risdeardsoin do ronn Leath Cuinn 'na cladhuibh tórann, 'na corracraibh thall gá thoigh; Connachtaiglh ann Is Ultoigh. Ní fríoth dún ná dumha sealg fan ngein sochair Sior Risdeard bán do Leith chomhraighnigh Cuinn fá a dhreich ndonnmhailghigh ndíoghuinn. Leis ó thrácht Bhaile mheic Buain go trácht Siúire an fuinn fionnfuair; lais ón tSúir ghrianchladhaigh glais go Srúibh iartharaigh Iorrais. Fa rí é ar Sionainn 'sar Siúir, 'sar Chunga na gcuan dtaidhiúir, ar Mhuaidh 'sar bhailbhsreibh Banna, 'sar fuair d'aibhnibh eatorra. Do-beirthi an t-éigne ó Eas Ruaidh, is eó Banna an bhruaich ionnfuair, 'sa maighre ó chaoilsriobh Chaisil ar aoinbhior don iarlaisin. Do-beirthi ar éinmhéis d'ór dhearg cna Seaghsa go Sior Risdeard, subha cumhra chuain Doire, is ubhla bhruaigh Bhóroimhe. Ní fríoth samhail roimhe riamh dá bhráthair sin Sior Uilliam; do lean d'aithcheanaibh an fir, fear dob aithreamhail n-aignidh. Do-bearar áireamh ocht gcath d'Uilliam Óg, airdrí Búrcach, ar Laighneachaibh, ar Leith Chuinn, le cleith n-ainbhreathaigh nUmhuill. Cath Life, cath Mhoighe Máil, ar Laighnibh — lór do mhíobháidh — cath Lacha hEachaidh d'Ultaibh, 's ceathair chatha ar Chonnachtaibh. Cath suaithnidh Sléibhe Muire, cath Eithne san Eanghuile; cath oirdheirc i nÁth na Ríogh, ar sgáth oirbheirt an airdríogh. Níor lámh cách cur 'na aghaidh, iomthús Éamuinn Albanaigh; ní fuair do freasabhra ris buain le heasumhla d'aithris. Ar a nós sin, Is sé a suim, tarla Tomás mhac Éamuinn, sduagh goirmdhearcach na nglac gcorr — 'sa mhac oirbheartach Éamonn. Riocard mhac Éamuinn eile — níor dhóigh an draig theinntighe — níor ghabh umhlocht ó chrú Chuinn, cnú don lubhghort ó Lunnuinn. Leaba laoigh allaidh nár airg ní tharla i reimheas Riocaird, i ndroibhéal ná i nguaillibh gleann, gur bhuaidhir oiléan Éireann. Tug Riocard — fa ró cumais — broid Mhidhe, cíos Ceanannais, fear léar toirneadh Teamhair Chuinn — i dtoillmheadh d'fearaibh Umhuill. Comhla thighe Teamhrach Breagh go Loch Measc ar Magh Tuireadh tug réadla Chláir na gCuradh, 'sna láibh céadna ad-chualabhar. Coire ríogh Mhanann tar muir, cruit bheannchorr Bheinne hÉadair le drithlinn Teamhra dá thoigh, go bhfidhchill Eamhna i nUltoibh. Seal fada ag leanmham a luirg do Seaán Mhór mhac Riocaird, fa Theagh bhfonnfuairgheal na bhFionn ag combuaidhreadh fear nÉirionn. Eighreacht Seaáin ar fiadh bhFáil fuair Oiluéarus mhac Seaáin; níor chinn mac éanathar air dár ghlac féarachadh Fionntain. Seaán Búrc mhac Oiluéarus, fear chaithfeas Is choiséanus moighe cnódhonna chrú gCais, is tóranna bhrú Bhearnais. Geall a dtáinig roimhe riamh, ó Oiluéarus go hUilliam, fuair bláth na habhla a hEamhain; tarla ar chách a gcinneamhain. Grinneal aigéin gan forus, croidhe ar nách cóir amharus; sdéad mearghroighe ó mhúr Eamhna, rún neamhdhoidhe naitheardha. Tiobraid lán i láibh teasa, méadaightheóir gach maitheasa; rún nách daingne clacha cuir, airdhe flatha re foghail. Fuidheall beannacht a bhiodhbhadh, teagaisgtheóir na dtighearnadh; brath nuachair do mhoigh Mhidhe, buachail croidh a choillidhe. Ursa chogaidh chríche Breagh, doras báis mhaicne Míleadh, bas mhéirsliom Is cruaidhe i gcath, éinmhionn buaidhe na mBúrcach. Mac Uilliam Búrc, biodhbha an uilc, sás na ndoibhéas do dhíobuirt; dá míbhéasaibh maith a lámh, flaith mar ríghSéasair Rómhán. Ní fuil mac Gaoidhil ná Goill, ó Aird Uladh go hEacoill, acht lán dá éanghrádh uile um Chlár féarbhán Úghuine. Ní fuil foghlaidh ná fear gráidh ag Seaán mhac mheic Seaáin 'gá bhfuil fáth amharais air um ráth gcladhsolais gCobhthaigh. Ó aois naoidhean gus anois, bíodh slán gach éinfir eólois go ndearna craobh chaithreach Breagh taom budh aithreach dá aigneadh. Ní dár íribh nó ar ábhacht, d'urradhas nó dh'éadánacht, níor smuain réalta sluaigh Sligigh budh déanta iar n-uair d'faoisidin. Ní dubhairt, ní dubhradh ris, d'fiadhnaise fir an aimhlis — gruaidh leithgheal ar lí na subh — ní do cheilfeadh i gcogar. Ní budh ionfolaigh air féin ní dubhradh re a dhreich soiléir, 's níor chogail ar chách eile fáth cogair a choillidhe. Dá dteagmhadh go dtiocfadh d'fior bás a dtáinig 'na thimchiol, ón ló fá dteagar 'na thoigh ní budh eagal dó a dhíoghoil. Níor barradh faoi ar iarnaibh each, níor droladh lann ná lúireach — dearc righeanghlas fan mall muir — tighearnas ón tann tárraidh. Gan drud ar longphort re a linn, gan ghluasacht airm dá aidhlinn; gan omhan ar neach fa nimh, gan robhadh creach do chluinsin. Gan sgéala d'fiarfaighidh d'fior, gan dul ar séad ná ar sluaigheadh; gan chreich, gan toghail, gan troid, gan foghail neith um námhoid. Gan adhbhar le a mbiodhgfadh bean, gan leattrom Ghoill ag Gaoidheal; gan éadáil Ghaoidhil ag Gall, gan éagáir aoinfir d'fulang. Bídh ceól sírreachta sídhe le socracht na sáimhríghe i bhfuighlibh cáigh re chéile, fa fuilngidh chláir Choirrsléibhe. FEARONN Conn Ó Domhnaill, Dia dhá dhíon, géag bhuadhach d'fuil na n-airdríogh; fear gan mhaothchroidhe um cheann gcean, ceann na laochroidhe ó Lithfear. FEARONN Ceithre fichid & cúig céad, míle ó ghin Críost re coimhéad — do bhí an cás duitheanta i ndán — go bás suitheanta Seaán. ÉAMONN BÚRC Créad anois fuirgheas Éamonn? eadamar ní fuiléangam, mar gach brághaid ar breith nGall, bheith mar támaid re tamall. Do bhí cách 'ga chor i suim, fad an fuirighsin Éamuinn, suil do hadhnadh uaill an fir, suil fuair adhbhar far éirigh. Ní feadar créad do chongaibh mac ríogh an fóid Umhallaigh, mar ghiall i ngeimhleachaibh Ghall, riamh fa feilbhreathaibh eachtrann. Ní sgíos gliadh, ní guais triode, ní díoth sluaigh ná sochroide do bhí ag gabháil riamh roimhe re triall bhranáin Bhóroimhe. Ní laithe corra Is ciontach ris an éasgaidh n-aigiontach — lámh re gcail1tear Cró na bhFionn — ní mó Is dailtion nó doinionn. Ní choisgfidis a chneas seang d'argain nó d'foghail Éireann, i dtráth imdheachta don fior, tinghealta fáth nó filiodh. Aithnidh damhsa agus do féin anos re haimsir n-imchéin — ceann muirir chraobhAchaidh Chuinn aonachain fuirigh Éamuinn. Méad a mhaoineadh 'sa mhaithis, ríoghamhlacht a roflaithis — Clár tirmlíggeal na dTrí bhFionn — do bhí ag imdhídean Éirionn. Nior airigh fém ní fa nimh — is í Is ciall dó go deimhm san fuireachsoin dá dhreich dhuinn — do bheith d'uireasbhaidh Éamuinn. An fad do fuileóngthaoi dhó bheith gan imneadh gan annró, do bhiadh Éire 'na linn láin ón bhinn go 'chéile i gcéadáir. Ón tráth do cuireadh 'na cheann beid Goill Is Gaoidhil Éireann lomlán do cheilg fa 'chéile, lomlán d'feirg Is d'aimhréidhe. Ní nár fuilngeadh roimhe riamh ná fuilngeadh mac Meic Uilliam, cúis na teagmhála ó tá ann ní lá eadrána d'Éamann. Ó tá an easaonta ag adhaint, á i gcontabhairt go madh éadóigh d'onchoin Bhreagh a n-éagóir orthoibh d'filleadh. Air do cuireadh an cogadh gan chead don óg abhradubh, d'ursoin mhórthroide Chláir Chuirc dóthchoide an dáil do dhíoghuilt. Atá riamh ó ré na sean re fear .eadrána air, fear na teagmhála tosaigh. Cia an t-éanchogadh riamh roimhe nách air féin do fillfidhe — gi bé do thogaibh i dtús — na cogaidh Is é a n-iomthús. Ga beag dúin d'fiadhnaise air tionól Poimp, sluaigheadh Séasair ? d'ua na flatha ó chlár Chnodhbha dál an Chatha Chathardha. Poimp, más fíor, Is é do chuir tús cogaidh i gceann Séasoir, gér chaithréimeach so re seal, aithmhéileach dho fa dheireadh. Do sgrios Séasair, Is sé a chríoch, Poimp ar tús tug an t-eisíoth, 'sna sluaigh éachtmhara ón tír thoir, do bhrígh céadchara an chogaidh. Atáid riamh 'ga gcor ar gcúl lucht na himreasna d'fadúdh do luagh a gcogaidh do chor, obair nách dual gan díoghal. Olc do-chuaidh do chath na Traoi tógbháil cogaidh an chéadlaoi, dream nár féag adhbhar cogaidh — damhradh Ghréag do ghríosadair. Níor mheas lucht na Traoi ar tosaigh fan gcogadh ndúr ndíochrasoin — gearr go bhfuair folaidh a n-uilc — sluaigh an domhain dá ndíobuirt. le féin móir ngníomhmolta síorsompla Is cóir do choimhéad. An lucht do chuir an cogadh Gréagaigh dóibh níor dhamhadar, ná duine dá síol ó soin, do suidhe dhíobh 'na dhúthoigh. Cogadh a mhac samhla sin ar Éireamhón mhac Mílidh, fa chrích ródghlais bhféinneadh bhFáil, fógrais Éibhear go héagáir. Torchuir Éibhear dá aithle, dob í críoch a gcathaighthe, le hÉireamhón 'na mhóid mhir, fa ghlémheadhón Fóid Fuinidh. Mugh Nuadhad mór Is Mugh Néid, maith do híocadh leó a leithéid, síodh do chéadobadh ar Chonn, gníomh nár féadodar d'fulong. Do dhícheann Conn leath ar leath Mugh Néid, Mugh Nuadhad neimhneach, táinig re síol bhflatha Fáil gan fíor gcatha do chongbháil. Díoth amhlaidh, ós air bristear, go madh d'Éamann innistear, .cáil 'nar deimhnighthe a ndol neimhdhlighthe cáigh i gcogadh. Do rinn an éagóir air air do tógbhadh tús cogaidh moid rodhaingean lot ar lár síothchána — amharc súl glainfréimhe Gall — nách túr aimhréidhe d'Éamann. Mín Connacht an gcéin do bhiadh fúthaibh ó mhac Meic Uilliam, dá lot níor ainnleanta air gairbhghleannta cnoc Is criathraigh. Budh ceann i gcuithe leómhain don druing uaibhrigh aimhdheónaigh tír a sean d'faghail ón fior, nó Is aghaidh ar teagh dteineadh. Nó Is lámh nocht i nead gríbhe ar tí coillte a céidlíne buain dá dhreich ghlórmhálla ghlain, nó Is beich óghlána d'argain. Nó Is cor catha tar comhaidh, nó Is buain séad do síothbhroghaibh — mairg dan dán dol dá féaghain — nó Is crádh con fa a coiléanaibh. Nó Is bas fa faobhraibh arm nocht, nó Is beithir dearg do dhúsacht don féin tirmleasaigh tar t béin fa imreasain Éamuinn. Nó an saoileann duine ar domhan tar éis Éamuinn d'folmhoghadh — clár dathchaoin na ndúinteadh . — go bhfúigfeadh athmhaoin ... ? Dá saoildis níor saoilte dháibh, olc nách urusa d'eadráin — fichidh díbheirge dá druim — crithir fírfeirge Éamuinn. Lam ar airite d'fior. ÉAMONN BÚRC Gur mheala an t-armsa, a Éamuinn, a rosg nua ar ghné ghoirmnéamhuinn; dod ghnúis aolghairthe gruadh nglan rob tuar baoghlaighthe biodhbhadh. Rob séan caomhanta carad, rob séan airgthe easgarad — a mheic lén hannsa ar n-aithghin — an t-armsa dheit dearlaicthir. Rob séan arduighthe th'fine, rob séan uaire Is aimsire — a lámh thréan dínsimhthe drong — rob séan íslighthe eachdronn. Ní hionann m'armsa Is airm cháigh, gidh maith le neach é d'fagháil, eagail a choinghill re a chois, a dhreagain bhoinnslim Bhearnois. Dá ngabhtha, níor ghabhtha dheit, ar chomhthaibh óir Is airgeit, arm go leanbhaidhe as mo láimh, a bhadhbh ghealmhaighe Ghabhráin. Ní ghéabhaidh ód ghruaidh leathain gan bheith feithmheach fuireachair, gan déacsain dod dhreich náraigh fa bheith éasgaidh eassádhail. Codladh mar a gcaithid proinn ní háil leis dá lucht cumoinn; ní fuilngthear leis locadh áigh, docar a gheis do ghabháil. Ar uathadh nó ar iomad sluaigh ní háil leis, d'uain nó d'anbhuain — colg faobhairthe nách reich rinn — a bheith aonaidhche ar aidhlinn. Geis dó anmhuin ó faghail, geis don armsoin fuarabhair a bheithir ó aolToigh Airt, aontroigh teichidh do thabhairt. Creach leis sin an seachtmhadh lá níor mhisde dhuit dá ndearntá; mí d'aimsir gan chreich gan chion bheith don airmsin ní héidior. Dá mbeinnse im' impidheach ort, do-ghéantasa, a ghnúis éadrocht, fa cheann séad chladhAchaidh Chuinn céad anachain nách abruim. Ní choideólta ar chlúimh nó ar chuilt, 'sní lamhtha fleadh do thomhuilt, dá mbeith roidhéagain uaim ort, gan coimhéadaidh uaibh d'amharc. Do bheitheá lá láimh re Duibh, láimh re hEachtgha an fuinn ghrianaigh, lá oile um Chruachain na gcath, lá um bruachaibh Thoighe Teamhrach. Do-ghéanta loiscthe um Loch Riach do bheitheá lá ag lot th'óirsgiath láimh re Breaghmhach, a ghné ghlan, nó um seanLoch Cé arna chreachadh. Dá rabh Bháitéar, a bhas seang, ag ól nó ag imbirt fidhcheall, bíse it armaibh re hucht gcean, a lucht adhbhair go n-airgthear. Feidhm na gcogthach re cois long, feidhm teanchaire i dtigh gabhonn, a ghéag thoraidh Adhbha Ír, tarla oraibh 'god airdrígh. Muna dhearna a ndubhart ribh — ní bhiadh agaibh ón airmsin — fa cheann séad Is creach ó gCuinn acht meath nó éag, a Éamuinn. A mbruit chorcra, a gcoin seanga, a mná, a bhfailghe, a bhfidhchealla, a gcuirn óir i n-aisgidh duit, a n-aisgidh óir Is arguit. Madh áil leat, a laoich Codhail, bheith go saoghlach séanomhail, geis an airmse bíodh ar bun, do síor tairse ná teagur. GUR MHEALA MAC UILLIAM BÚRC Mór iongabháil anma ríogh, idir dhásacht Is dimbríogh, sé d'anacal níorbh fuláir, rodhocar é d'iongabháil. Caithfidh bheith creachach cogthach, dá raibh duine dásachtach, tuillfidh dréim fan ríghe ris, go léim a thíre thairis. Gidh eadh, trá, ná toghadh neach bheith dó go humhal áiseach; curthar i ndimbríogh é as, ni hinríogh an té thoghas. Idir mhéid meanma Is mhíne bhíos aicill na hairdríghe; is é an rí Is measardha modh do-ní an easumhla d'iomchor. Ní hiomdha dhínn dár dholta dá réir so i seilbh ríoghochta; buain dí ní horusa d'fior, 'sna modhasa dhí dhlighthior. Acht so amháin, nár mhaoidhte anois do Risdeard mhac Oilbhéarois — bas bhairrsleamhain mar bhláth subh — cách dá airdheanaibh d'adhradh ? Ní sir ní ar neach eile, 'sní léig aon fa oirbhire; tar an méid chaitheas dá chrodh; 'na mhaitheas ní théid trághadh. Lór dhó bheith mar do bhí riamh 'na Risdeard mhac Mheic Uilliam, ar gcor gach tíre ar a thoil, ar son ríghe do rochtoin. Do bhreith eólach Inse Fáil ar Risdeard mhac mheic Seaáin, is é Is fearr ós é Is sine, dá mbé a gheall re a ghuaillidhe. Deacair dhóibh dul tar a thoil, mac na ríoghna ó Ráith Mhurbhaigh; is é Is fearr ceart dá chineadh, do neart 'na cheann cuirfidhear. Is é Is measardha meanma, é Is fearr tréidhe tighearna; rí Muaidhe, ceann gach conáigh, uaidhe Is fearr a hiongabháil. Ní fríoth riamh ó rígh Cunga lá umhla ná urruma — gé tá a lán d'foisdine ann — lámh nách coisgfidhe i gcomhlann. Ní mó Is guais d'féinnidh Eacla, giodh lór airde a aigeanta, sé d'foghail dá mhéad meanma, an ghéag thoraidh thighearna. Fuair mílidh a mhac samhla luach a mhéine measardha, oighre ríogh gasraidhe Gréag, gníomh Is casmhaile ar coimhéad. Don mhac soin Is eadh dob ainm Déadsolus mór mhac Sádairn; éinmhílidh na nGréag ar ghoil an ghéag mhéirdhíllidh mhiochoir. Inghean impir na cruinne meallais — gár mhó ionmhuine — ar athadh ó mhoir go moir, gan toil a hathar d'iarraidh. Re a chois féin feadh a thurais dias dearbhráthar Déadsolais rug an foighéag abhla ós fiodh, do choimhéad anma an féinniodh. Seóltar é i n-oiléan diamhair, d'éis na gcríoch do choimhiarraidh, nách raibhe duine ar domhan don uile dá átughadh. Ar mbeith seal ann dá n-aimsir don chuideachtain cheathrairsin, téid an inghean uaidhe féin go hinbhear uaine an oiléin. I gcionn tréimhse tig 'na ceann óglách dob iongnadh inneall, seal dá féaghadh do bhí an bhean, 'sí 'na héanar 'gun inbhear. Níor cruthaigheadh riamh roimhe dona dúilibh daonnaidhe — gnúis mar ré, bráighe mar bhláth — cré budh áille 'ná an t-óglách. Beannaighis don mhnaoi mhálla an t-óglách óg iondána, nách tug sí freagra ar an bhfear, do bhí d'eagla 'na haigneadh. Fiarfaighis 'na dheaghaidh dí Cia hé an fearannso i bhfuiltí, nó cia Is dual d'aitreabhadh air, a sduagh glaicleabhar gheanmnaidh? Clann ríogh Gréag nár ghrádhaigh crodh, Déadsolus 'sa dhias bhráthar, Aca, ar sí, tarla an talamh, na trí habhla a haontamhan. Béaradsa tusa ón triúr laoch, a inghean, ar an t-óglaoch; glór truagh do bhriathra, ar an bhean, budh tuar cliachdha dá gcluintear. Dá ndearnta sin, ar sise, riom tar ceann mo chéilise, budh snaidhm don domhan do dhíon, ar omhan airm an airdríogh. Béaradsa liom long na bhfear, beid san chríchse i gceas naoidhean na trí deighfir atá astoigh, go lá deiridh an domhain. Beiris an bhean san loing leis, fágbhais iaramh an inis, ar Dhéadsolus mar fuair faill an sduaigh dheadsolus díoghainn. Guiltear léisi ag triall ón tráigh, lingidsean chuice i gcéadáir, dá fios créad budh damhna dhí, nó créad ma dtarla a tuirsi. Do-chí laoidheang fa lán seóil, feadh radhairc ón iath aineóil, ag téarnamh san mhuir amach; do-chluin éanghul san arthrach. Seacht lá, mar aithrisdear air, do Dhéadsolus 'na dheaghaidh, 'san bhuidheansoin do bhí astoigh, gan mhnaoi, i n-uireasbhaidh arthraigh. A bhráithre, Is droichmheisneach dhún, do ráidh Déadsolus dreachúr, gan dul slán re heitibh éan, tar sál d'eitil ón oiléan. Sgiathán eóin d'uillinn gach fir greamaighid le gliú ndaingin; tógbhaid ortha ó bhonaibh beann tar dromchla ndomhain ndíleann. Éirghis le hairde meanma sósar na laoch loinneardha; téid ón fairrge i ngar don ghréin, gur ghabh i n-airde an aiéir. Leaghais an ghrian an ghliú mbáin, do sgaoileadar na sgiatháin; torchuir gan choimhdhe ar a chionn fa tholchuibh doimhne dílionn. Láimh re muinchibh na mórsrith gabhais an mac meadhónach, go buain a dheighceangail de d'eiteallaigh fuair an uisge. Ar sgothadh na sgiathán dtrom d'imlibh garbha na nglastonn, tig bás an féinnidh oile; cás fár éirigh eólchoire. Sinsear na mac bhfaoilidh bhfionn, idir bheith ard Is ísioll, do-chuaidh gan orchra d'faghbháil tar dromchla an chuain chubharbháin. An uair fá dtáinig i dtír gabhthar ainnséin don airdrígh colg Is bánomhna 'na bhais, lorg na lánamhna leanais. Iarrais an uile dhomhan ag leanmhain na lánamhan; mar rug orra as a haithle tug a gcolla ciorrbhaighthe. Gonais an mnaoi ndéidghil nduinn, marbhais fós a fear cumuinn; tug a luagh d'aithmhéile air — a bhainchéile uadh d'iarraidh. Slat na ríghe an inghean óg, duitse ar tús tarla an bheanód; ná bí id chadal, a ghruaidh gheal, do gadadh uaibh an inghean. Is í an long bhós, a bharr tais, puirt aireachais síl Séarlais, do beanadh díot, mar deirthir, dleaghar íoc sna haindlighthibh. Is é an t-oiléan 'nar an sibh, ar n-imtheacht uaibh don inghin, a lámh gan locadh n-ágha, clár socar na síothchána. Is iad eiteadha na n-éan, noch léar fágbhais an t-oiléan, lucht tuillmhe Banbha na mbeann 'sna buidhne tarla id thimcheall. Is í an ghliú chéadna cheanglas riotsa an ógbhaidh éideadhghlas, a cheann slóigh bhuanasdraigh Bhreagh, na tuarasdail dóibh dáiltear. Is é an bráthair óg eile, do bháidh méad a mheisnighe, na daoine Is lucht righe ribh, 'san fine as t'ucht do éirigh. Is é fós an dara fear, do bháidh an t-aigneadh íseal, an chuid díobh adéaradh ruibh síodh do dhéanamh fad dhúthaigh. Tú táinig, a thuir Chonga, san inmheadhón eatorra, tú an sinsear do-ghéabha geall, a réalla inseadh nÉireann. Do bhean ghrádha, a ghnúis chrithreach, rugadh uait go haindlightheach, dá mbeith sí 'ga hathchor ort ná gabhthar í le humhlacht. Gluais romhad, a rí Ceara, daingnigh ort na heiteadha do bhuain na hinghine ar ais, a finnbhile bhruaigh Bhearnais. Atá an mgheanso ó aois leinb ag suirghe ribh, a Risdeird, an chríoch mhín treabharsaidh tais, an fearannsoin síl Séarlais. Tú féin díol Is fearr uirthe, mór n-adhbhar fárbh aontuighthe, a sduagh cathardha chnuic Bhreagh, t'athardha dhuit do dhligheadh. Tú Is líonmhaire lucht toighe, tú Is lia airsidh iorghoile; deacair d'aoinfear cora id cheann, a thogha aoigheadh nÉireann. Líontar um chomhól ndeoch ndearg do suidhe ríogh, a Risdeard, líon caomhanta bhruaigh Bhanbha, sluaigh saoghalta síodhamhla. Líontar an slios tuaidh don toigh fa Síle inghean Eóghain do thréad finngheanmnaidh ghlac ngeal, nách d'ingheanraidh Mhac Míleadh. Roighne ban Ghaoidheal Is Ghall líonaid an teagh 'na tiomchall; bró ghruaidhgheal nách cogail crodh, buaidhreadh codail na gcuradh. Budh iomdha fán ól re a hais — inghean ríogh rátha Durlais — sduagh bhéaltana go ngruaidh ghil, mar réaltana i n-uair oighridh. Sgaoith dháileamhan gcuach gcorcra, go dtéid tar tráth codolta, ag dáil fíneamhna as a hucht ar ríghealbha chláir Chonnacht. A hoirfidigh, a haos fuinn, teagaid chuice i gcionn tamaill; fiodhbhaidh chrann dtéidbhinn dtuirseach, fa a barr ngéigslim ngruadhluisneach. Teaghlach ríoghna chláir Chonga, — gairid aimsior eatorra; drong nár dár neimhiongnadh tol, lán do cheiliobhradh chiallmhor. MÓR MAOILIR BÚRC Ísligh do mheanma, a Mhaoilir, léig díot, a dhreach forbhfaoilidh, bheith ag síorfaghail chlann gCuinn, a bharr síodhamhail séaghuinn. Atáid imriosna Ultach, atáid cogtha Connachtach, fa seach 'gá n-iomaithbhear ort, a dhreach fionndaithgheal éadrocht. An mhéid loittior i Laighnibh, nó i gcrích Mhumhan míonaibhnigh, ort liamhnaighthior leath ar leath, a folt fiarbhairrthiogh fáinneach. Meinic bhíos, Is tú id thoirrchim, ód ghruaidh leathain leabhairthim, teichmhe ót airgnibh ceann i gceann, i gceithre hairdibh Éireann. Le cleachtadh bhur bhfoghla féin ort maoittear, a mheic Uáitéir — fonn saor na mbailbhlinnteadh mbinn — 'sgach taobh aidhmilltear d'Éirinn. Líodh cean ní hiongnadh ortha — an bhuidhean óg allmhortha bhíos iomod i n-am feadhma, a bharr sliombog soidhealbha. Fir lén clúmh cuilte sneachta, gasradh suirgheach soileaptha, drong naoidhe séadarsaidh seang, daoine Is éagasmhail inneall. Áit Is sia i mbíd do bhunadh, an damhradh óg easumhal, cnuic roidhiamhra bheann mBanbha, dream dhoiriaghla dhanardha. Mairg Is rí orra ar féagsain, an drong aisdreach uiréasgaidh, féar a gcuilt, fuaruisge a bhfleadh, na sluaghaidhse Ghuirt Ghaoidheal. Beag nách rochosmhail ribh féin do mhuintear, a mheic Uáitéir; fir bhuaidhirthe Is baoth meanma, sluaighsirthe laoch loinneardha. Ní chodlaid, ní chaithid proinn gan luadh gcatha nó comhloinn; geal a ngríosghruaidheadh do dhubh síorsmuameadh cean Is cogthadh. Biaidh aimsir bhus aithreach libh béas do mhuintire, a Mhaoilir; laoich na reann gcréachtdhoiligh gcorr, dream nách bhféadfaidhir d'fulong. Ríghe Connacht na gcuan ngeal beanfa tú, mar tá i gcinneadh, ar thairngire más cáir cion, a láimh ainbhfine ar éigion. Leanfuid do lorg a gcleachtaidh, ar chogthaibh, ar choirrbheartaibh, ar anachain, a ghruadh ghlan, tar sluagh gcladhachaidh Chruachan. Ní féadfa tusa Is tú id rígh fulang ainbhreath nó eissídh; ann bhus aithreach réd dhreich ndil do bheith maithmheach dod mhumtir. Tú sguirfeas cách dá gcogthaibh, tú choisgfeas do Chonnachtaibh neart faghluidheadh, a chiabh cham, is anmhuirear fian n-eachtrann. Do bhádar fáidhe Fódla dot athair dá furfógra — clár toinnmhilis Teamhra Breagh — sealbha ar ghoirminis Ghaoidheal. Tú choimhlíonfas ar chansad na draoidhe, a dhreach solasbhog; tú fóirfeas ar fiadh mBanbha ó mhóircheas fian n-allmhardha. Daoibh tiorchantar, a thaobh seang, an ní do fáisdin Aoibheall — trí caomhchroinn a criaidh Logha — do saorchloinn Bhriain Bhóromha. Triúr mac do bhádar ag Brian, trí leomhain Mhumhan Maicniadh, trí ríodhamhna ó Thigh Theamhra, fir síodhamhla soidhealbha. Murchadh mhac Briain an bhairr ghloin, Tadhg mhac Briain, bráthair Murchaidh — toghthar aonphlanda tar fiodh — Donnchadh saorchlannda a sinsior. Murchadh mhac Briain Is Brian féin tuitid i n-aomeacht ainnséin, fa Chliaigh maothghlain na gclach gcorr i gcath re laochraidh Lochlonn. Do chleachtdaois an chlannsoin Bhriain, bláth na fíneamhna a finnChliaigh, lucht leasa don bhanfáidh bhinn, feasa d'fagháil ó Aoibhill. I gcionn treimhse téid roimhe Donnchadh mhac Briain Bhóroimhe re hAoibhill i gcóir chomhráith fan mBóinn n-aoibhmn n-iobharbhláith. A bhean, ar Donnchadh, reac riom, tar éis Briain, ardflaith Éirionn, cia bhus rí ar fionnMhagh Fuinidh, ní nách iongnadh d'fiarfuighidh ? Tadhg mhac Briain, do bhráthair féin, adubhairt Aoibheall ainnséin, dó do gealladh Teagh Teamhrach treabh na n-earradh n-ildealbhach. Líonais tnúth re Tadhg mBanbha Donnchadh d'éis na hagallmha, deacair srian re baothghlór mban, do claochlódh ciall an churadh. Marbhais Donnchadh dá dhruim soin adhbhar ríogh Fódla i bhfionghoil; fa ua dTáil Is Éibhir Finn do ráidh gur éiligh Aoibhill. Tig Aoibheall d'iomardadh air, leis féin ar bhfágáil Donnchaidh, fán múr fionn ghormaibhneach ghlan, i gCionn chomhraidhneach Coradh. Éagóir dhuid a rádha riom nárbh fíor mh'fáisdine, ar Aoibhioll, fa cheann deighfir bhruidhne Breagh, deimhin m'fuighle, ar an inghean. Ionann fáisdine, más fíor, do mhac Is d'adhbhar airdríogh, fán gclár sídh mboigiobhrach mbláth bídh croidiomhnach dom chomhráth. Ar gheall mé do Thadhg Theamhrach géabhaidh mac Taidhg, Toirdhealbhach; damh ríghealbha chaomhchlann gCais, aonchrann fíneamhna Forghais. Gabhais Toirdhealbhach mhac Taidhg neart Éireann do gach éanaird, inis fionnbhláith na sruth seang, san chruth ar iomráith Aoibheall. Mar sin imdhéabhas oraibh fán gcríchse, a chruth síodhamhail; géabha orláimh Fóid Mheadhbha, a bhonnbháin óig oireaghdha. Do gheall Aoibheall Iath Logha do Thadhg mhac Briain Bhóromha — orsa chomhdha Craoi Theamhrach — 's do bhaoi a thorbha ag Toirdhealbhach. Draoithe Banbha do bhí riamh do Uáitéar mhac Meic Uilliam — fonn sáimh na gcaillbhile gcuir — ag tairngire Chláir Chobhthuigh. Fuair Bháitéar, a bhéal corcra, bás re béal a ríoghochta; a lámh chabhra chnuic Mhidhe, dhuit bhus tarbha an tairngire. Do bhí an cúigeadh, a chruth séimh, lán d'easaonta d'éis Uáitéir, lán do chogthaibh 'sdo chathaibh, lán d'olcaibh Is d'anachain. Níor lámh cách cuimhne a bhfaladh airm laoich ón ló fuarabhar, luadh cagaidh ná cur bhfeadhma, a subh abaigh fíneamhna. Bás th'athar Is é do cheil tairthe fiodh, iasg an inbhir; an ré 'san ghrian i ngeimheal is é Is ciall fár cuimhrigheadh. Tig libh, mar tháinig tusa, bláth na gcoillteadh gcéadnasa; ioth an túir, tairthe na sreabh, gach dúil ag aithne th'airdheadh. Ag so an t-ioth ar n-éirghe anos, ag so an ré na ré solus; créad fa mbiadh amharus ort fa fiadh gcladhsolus gConnacht? Idir éasga Is ghaoith Is ghréin, reanna nimhe, neóill aiéir, ag diall ruibh a rí Garmna, muir ar tí do thogharma. IOMCHASAOID A theachtaire théid ar sliabh — labhair thiar le hUilliam Búrc, innis dó mo bheith mar tám, gan dáil chabhra i ndán dúnn. Innis dó fa rún arís — nách díon damh ar tír nó ar muir, nách raibh ar éinneach romham riamh leath mo chlampair nó trian m'uilc. Ag díol mo choda do síor ré dá bhliadhuin nó trí tám, beantar dhíom 'na dheag-haidh soin an mhéid fiach do ar chách. Mar do-chonnarc fiacha cháigh dá mbuain as mo láimh go léir, d'fios an bhfuighinn ceart nó cóir go tigh cúirte do-chóidh mé. Ag dol don chúirt caithim féin — dom dhonus é — 'sní hé amháin, ag cur an dochairsin díom — gi bé beagán do bhí im' láimh. Tuguim liom barántus maith, tillim tar m'ais lá do ghlóir, sílios féin gur dhaingion dúinn tar éis ar gcuarta san chúirt mhóir. Taisbéanuim mo phaiteinsi féin do lucht séirbhisi Is é' chríoch — tar éis léaghta mo litreach dhóibh is romhóide ronnadh dóigh dhíom Mo chaiptín gach fear don dís chum a déinsi arís ag gul — do-bheir seision lámhuinn Chríosd nách aige féin bhíos a gcusg. Sirriam do bhí ós ar gcionn, 'sé adeir mo ghrádh riom arís: bísi i leith lucht na bhfiach ní hé an saighdiúir bhias gan ní. Éngheall abháin do bhuain díom níor lór le duine dhíobh sin beantar dhíom i bhfiachoibh cáigh dá gheall nó trí a láimh gach fir. Aimsir fada i ndiaidh an ghill caitear liom ó thír go tír maille rém gheall do bhuain díom fuasgluim é dhá uair nó' trí. Tar éis fuasgailte an ghill do-nínn ón chéidfear 'ga mbíonn a sealbh do-bheir an fear a ndéntar tó dhó as don fear Is goire dhó an geall. Leanuimsi i gcéadóir an geall, ma fada gearr beirthear é, gur chaithios sé luach an ghill don bhaile riamh níor phill mé. Dála an Uachtaráin ann sin, chum a déinsi ag reic mo sgéal, misi Is mo dheór ar mo ghruaidh, do-nínn casaoide chruaidh ghéar. Adeir seision, lán do ghruaim, nách béarthaoi geall uaim dá dheóin, gidh eadh fós, Is éidir dhamh díol do thabhairt as fa dheóidh. Ní hí ar maoin budh measa linn, acht mar cuireadh sinn dár sódh, níor an duine fam thóin féin mar fríoth falamh mé fa dheóidh. Giolla an eich, buachoill na mbó, caile na brón, bean na gcíor — téid uile i n-aoineacht uaim lé cois tsaighdiúir, truagh an gníomh. Sé adeir buachoill mo bhó féin, tar gach duine dá dtéid uaim, ag cur na teineadh ann m'ucht — créad do-bheir ort gan drud suas ? Atámaoid — ní fuil fáth 'ga cheilt — le trí bliadhnoibh fan mbreith truim, súil ré teacht Uilliam Búrc níor chuiriomar súd i suim. Mallacht Dé do lucht na mbréag, nách gcuirionn a sgéal go bun; adeirid cách liom tré rún go bhfuil Uilliam Búrc i bhus. A theachtaire théid 'na cheann, ná bíoth th'aire ar ghreann nó ar spóirt; labhair rém chompánach féin, 's féacha a dtáinig sé fós. Cuiléan leóghain Locha Con, maighre Sionna na sruth ngeal, éanchú inbhir Easa Ruaidh — is mór atá uaim ar a theacht. A THEACHT RIOCARD ÓG BÚRC T'aire riot, a Riocaird Óig, ná tabhair cúl red chéadmhóid; má tá ar bhreith a rádha ruibh, cára bheith mar do bhábhair. San riocht i rabhabhair riamh bí id Riocard mhac Mheic Uilliam; mairg do ghlac aoinchéim oile, a slat mhaoithréidh Mhucroimhe. Olc do-ghéabhtha, a ghnúis iodhan, an céadainm úd d'aithrioghadh, d'éis ar bhuadhaigh dod bhais ghil, lais do-chuabhair i gcéimibh. An brat as a bhfaghann fear sláinte ghnáth, a ghnúis áilghean, a dhámh ré bhánoirir Bhreagh, grádhoighidh é mar eirreadh. An t-ionadh i n-éir le neach a mhaoin do bheith ar biseach, a phosd cothaighthe Is sé sin, dochuirthe é dá imlibh. An mac cuirthear dá chrích féin ón tír i n-oiltear eiséin, d'éis a oileamhna, a ghlac geal, doidheaghla an mac 'sa mhuintear. Mar sin nár dhealoighthe dhoit ret ainm ngnáth, red ghníomh n-ordhruic, ris gach mbuaidh dá mbíoth oraibh, ós uaidh fríoth a bhfuarabhair. A mheic Riocaird, a rún tais, an t-ainm iasachta uarais, níor thárraidh tú dá tharbha nár sáraigh clú an chéadanma. Dá bhfaghthá ceannus Chláir Floinn, níorbh fiú dhuit, a dhreach séaghoinn, ainm allmhardha dá rádh ruibh fa chlár ndaghBhanbha id dhúthaigh. Gidh mise féin — níorbh fiú dhuid, ar ainm nguasachtach ngaruid, a ghríobh thadhaill bhruaigh Bhanbha, nach faghaim uain th'agallmha. Nách mó lámhaim a rádh ruibh, gémadh éiric im' aghaidh, a ghéag oirnidhe ós fuil Chuinn, go bhfuil oirbhire eadruinn? Mairg fuair an t-aoighidh anma, nó an reacht uathmhar allmhardha, fá bhfuil sionn éadána ort, a mhionn céaddhála Connocht. Gi bé tír i dtuitfeadh sionn fa rígh do ríoghaibh Éirionn, bíodh nách sirfinn íoc im' fuil, do dhlighfinn díot mo dhíoghuil. Do leith féin dá ndeachadh dhíom, biaidh ort, a ua na n-airdríogh, leith na ríoghna ó ghurt Ghaillmhe re lucht díoghla ar ndiomdhaidhne. Dob annamh leinne Is libh féin, fuil Bhúrcach na mbreath soilléir, laoich dá reich Éire d'faire, bheith ré chéile ag corruighe. A ndéandaois ar ndaoine riamh do chiontaibh ar Chloinn Uilliam, dúin do bhíodh eineaclann ann, a ghríobh meidhealtrom Manann. Ní cosmhail, dá leantaoi libh lorg a bhfileadh re a bhflaithibh, a mhionn séanta a Síodh Chnodhbha, gan díol éarca mh'ionnsamhla. Mar do-nídís romhaibh riamh sgotha cumhra Clann Uilliam déana, a choillbhile bheann mBreagh, um cheann oirbhire t'fileadh. Crosmaoidne h'iomlaoid anma ort a hucht na healadhna; cóir car an athanma ar ais suil rabh h'athardha it éagmais. Faghaim arís id riocht féin sibh, a chumghidh Chláir ríNéill, caite dheid roidhithneas roinn, leig dod choimhightheas chugoinn. Tú dob féathluinn d'iath Bhanbha go bhfuair tú an t-ainm allmhardha; níorbh fiú sirriamhdhacht síl Chuinn finnfiadhGhort Ír gan féathluinn. Do-rinnis malairt mheallta d'iomlaoid ar nách inleanta, a sduagh caithréimeach cnuic Bhreagh, aithmhéileach duit a dhéineamh. Meisde thú nách tarla ruibh mac an ridire Frangcaigh, lá an athanma dhaoibh do dháil, do thaoibh h'athardha d'fagháil. Súr an domham eacht eile measais mac an ridire, ar bhhfionnachtam lúidh 'na láimh, súil re hiongantaibh d'fagháil. Triallais tar toil a athar an mac, gar mhó mearachadh ? gnúis mhear fa rodhaingne rún, níor gheabh comhairle um chlaochlúdh. Líog lóghmhar dár lán a ghlac tug an t-athair don ógmhac; fa lór a huaisle dh'obar a hór fuairse a fothragadh. Sir an bioth ó mhuir go muir rem líg n-órtha, ar an t-athair; tabhair í, a ghéigmhíolla ghil, don tí Is éigríonna n-aignidh. Ceileabhrais dá chairdibh gaoil, dob é iomthús an mhacaoimh, rún cathardha gan chéim dtais, a athardha féin fágbhais. Tarla an macaomh, gar mhó neart ? i ndiaidh an domhain d'imtheacht dá ghnúis bhionnfoclaigh mhín mhir, i dtír iongantaigh éigin. Do-chí uadha iolar slóigh, do-chí an ríoghcathroigh romhóir, lán d'iolgháirthibh cháich do-chluin fán ráith slionnbhláithghil sochruidh. Do-chluin ortha as a haithle — fán gcathraigh gcaoimh gcumhdaighthe — na tolcha láimh ris an lios, gach re ngáir d'orchra Is d'aoibhnios. Fiarfaighis i bhfad amach, ré ndul i gceann na cathrach, don fior dá dtarla ar tosoigh, ciodh damhna na dálasoin. An fear céadna ris do ráidh; 'siad an lucht ad-chí id chomhdháil, 'na n-aicmeadhaibh druim ar dhruim, lucht aitreabhaidh an fearuinn. Béas coimhidheach ren cóir sgáth atá Is tírse, ar an t-óglách, bíodh nách bloghfa rí a riaghail, ní bhí ortha acht aoinbhliadhain. I gceann bhliadhna amuigh ar muir fágbhaid é i n-oiléan diamhair, mairg rígh dan hathardha í — an tír chathardha ad-chíthí. Feadh a saoghail ó so amach biaidh gan charaid gan chumthach, féach an truaighe ní fa nimh, gach rí uaine dár imthigh. Ag déanamh ríogh nuaidhe aniogh atá an tionólsa id thimchiol, d'éis díochuirthe an ríogh roimhe, gníomh síodhaighthe sochaidhe. Rí nuaidhe dá dhéanamh dhóibh, is é fós fáth a dtionóil, na sluaighse red thaoibh tarla, do thaoibh uaisle Is athardha. Na gáirthe do-chluine ag cách, a n-iomthús, ar an t-óglách, rí dá mhaoidhimh ag druing dhíobh ar druim chaoinidh an chéidríogh. Gluaisis an t-ógmhac ann soin i gceann cháigh le a chloich n-uasoil; an sduagh suilbhir ghairthe ghlan do chuimhnigh aithne an athar. An lásoin i láimh an ríogh tug an mac, gar mhó dimbríogh ? fás imreasain tríd do thuill, an líg n-ilgheasaigh n-áluinn. Créad an fáth fá dtug tusa im' láimh an líg mbuadhasa, nó an é a reic Is damhna dhí, a mheic amhraar an t-airdrí. M'athair, ar sé, riom do ráidh, — tabhair ar thúr an domhnáin, a mheic, don óinmhid Is fearr an óirlig deit do dháilseam. Do-roinneadh leat go nua anois — an chloich Is uime fuarois — beart Is neimhghlioca fa nimh, a dhearc oighreata faoilidh. Do ré fada Is th'oighreacht fém do-rad tú, dia do dhíchéill, a ghnúis saoirniamhdha ós chionn cháigh, do chionn aoinbhliadhna d'fagháil. Do-bheir an t-airdrí dá aoidh comhráite millse an mhacaoimh, an t-iúl fíre mar fuair soin, an ríghe uaidh do fógair. Do-bhéarainn í dod ghnúis ghil dámadh liom cloch an chéidfir, a bhláth abhla Chinn Choradh' re linn th'anma d'athrughadh. Do dháilis, a chruth corcra, ainm síor ar ainm n-iasachta; a námha chnuic bhaillbhric Bhreagh, dob aimhghlic dhuit a dhéineamh. Dob fiú a dtárrais ó thosaigh don mhionn oirdhreic anmasoin a chlaochládh nár dhéanta dhuit, a réalta ó chaomhChlár Chormuic. Tugais ris id Riocard Óg, i n-aois naoidheanta i n-allód, seal Is tarbhaighe tug fear ar fud ghlanmhaighe Ghaoidheal. Do caithtí leat eacht oile lá ag argoin bhruaich Bhóroimhe, lá fán mBúill dtirmsreabhaigh dtais, lá ag inbhearaibh bhrúigh Bhearnais. Lá i mBuanaid na mbuinneadh mbalbh, lá eile i nIorrus Domhnann; lá le taobh Theamhrach Midhe, 'sfa seanLoch saor Seimhdidhe. Comhmór do cuartaigheadh libh bruaich Forbhair, imle Sligigh; uatha soin go Cruachain Chuinn, 'só Chruachain soir go Sionuinn. Do leanfaidhe lorg bhur n-each ó rinn Eacla go hUisneach gan duine do dhul dá sliocht ó Bhun Duibhe go Deirgiort. Adéardaois cách, a chruth fial, nách fuightheá id mhac Mheic Uilliam, bíoth gan ainm n-anaithnidh ort, sbairn fa n-aghaibhthir t'umhlocht. An t-ainm roimhe, a rí Cunga, maith fuarais é d'athchuma má fríoth cúis imdheargaidh uaidh dod ghnúis finnleargaigh fionnuair. Slán th'eólach ó aois leanaibh ní ar thalmhain gur thaidhleabhair do ní budh ionghotha d'fior, a rí fionnLocha Oirbsion. A mheic Siobhán a Síoth Truim, dá mbeith aimhréiteach eadruinn, gearr bhus inleanta uain air, finnleargtha an ghruaidh suil ghríostair. TAIRE ROT UILLIAM BÚRC Cóir Dé eadram Is Uilliam! olc fuair an saor séaghuinnfial — síoth gémadh ionsnadhma ann — díoth ar n-ionnamhla d'fulang. Níorbh fiú dhó duine ar domhan dá bhfuair sé ar seilbh n-ealadhan, 'sa dhíol faghladh 'ga ghnúis ghloin, gan chúis gan adhbhar d'argoin. Dá mbeith go mbiadh a bhas seang ag síorlot éigeas Éireann — bláth na dtamhansa ó Bhóinn Bhreagh — mh'faghalsa Is dóigh nách dlighfeadh. Ní dubhradh páirt romham riamh nách raibh eadram Is Uilliam; gé gur cinneadh dá ghruaidh ghil mo mhilleadh uaidh ar-íribh. Do bhí mé im' ollamh aige, buain rem chuid níor chóraide — fear leanamhna dá rádh ruin, 's bágh na healadhna eadruinn. Do bhádhus fós fad ó riamh im' dhalta im' oide ag Uilliam, do-nínn dá ghruaidh dílis duinn, 'sdo-nímis uaidh an foghluim. An rolla foghlama ar fad, an adhbhann chiúil, an comhad — do bhínn dá n-aiteacht don fior gach aiceacht díbh dá ndéiniodh. An leabhar nách léighinn féin, do-níodh damhsa a dhreach soilléir, gurbh é ar ndaghoide a ghlac gheal, brat Is tanoide a thilleadh. Tárraidh díom d'foghluim Is d'fios gurbh é mo dhalta dílios; breath bhroide é dom foghail — dob é m'oide ar adhbhoraibh. Mé a mhaighistir, mé a dhalta, mé a chompán 'sa chomhalta; olc fuair i gcéadóir mo chradh, éagóir do-chuaidh dom chreachadh. Olc nár smuain re hucht m'faghla mé aige im' fior leanamhna, 's bheith ar éinleabhar riom riamh don mhéirleabhar fionn, d'Uilliam. Im' dhalta dá mbeth nách beinn, aige fós mar go bhfuilim — níor ghníomh cóir dá chéibh ... béin a hóir don ealadhain. Dá mbeth nách binn um' oide a gríbh échtaigh Fánaide .gruaid airig focal tair airg do cosnaideas mo cr gcosmhaileas bo bo biom Do bhí mise — mairg do bhí, san uile chruth ad-chluintí, gríobh Éirne aniodh gidh námha — d'fior dhéinmhe mo dhíoghbhála. Dul fúinne níorbh feirrde a chiall — go raibhe a fios ag Uilliam nách díghéalainn m'fíoch nó m'olc ar ríréalainn chríoch Chonnacht. Do bhí a fios aigesion féin nách gríosfainn a ghruaidh soilléir — mairg do-chí ar bhfoghal don fior — fa ní ar domhan dá ndingniodh. Ní aorfuinn, níorbh aortha dhamh, déar aille d'fuil na n-iarladh, planda do phór chéibhfionn Chuinn ar ór nÉirionn ní aorfuinn. Ní aorfainn, níor aortha dhamh, gríobh do chloinn Chonaill Ghulban, ní aorfainn, níor eagal lais, dreagan do saorchlainn Séarlais. Ní aorfainnse an neimh naithreach d'fuil Bhriain na mbreath neamhmaithmheach, ná an ghnúis ríleóghain ngéir ngloin d'fírfeólfuil Í Néill nároigh. Ní cháinfinn um cheann ealluigh an bheithir mbuirb mbéimeannaigh d'iarsma síl chrannghailte Chuirc, 'sdo chlannmhaicne Ír ordhuirc. Tuigim nách anfadh aguinn aoradh an óig abhraduinn — a foghail giodh fairbríogh liom — ó folaibh airdríogh Éirionn. Dá mbeth gan duine ar domhan oramsa dá anaghal — barr truimfiar na ngéigfeadh nglan — níorbh éidear Uilliam d'aoradh. CÓIR DÉ SOMHAIRLE MHAC DOMHNUILL Fada cóir Fódla ar Albain, anois am a hiomardaidh, a cóir féine acht go bhfagha ní dóigh Éire i n-aontamha. Atá re hathaigh d'aimsir cóir ag an chrích Albainsin ó Ráth chneasaolta Chobhthaigh, fáth easaonta d'Albanchaibh. Tugtha d'Albain na sreabh seang a cóir féin d'inis Éireann, críoch aimhréidh na n-eas mbanna, suil bheas aimhréidh eatarra. Créad an chóir nuaidhese aniodh atá ag críoch cloinne Míliodh, má tá aguibh innis damh, fa n-aguir inis Alban? An cháin trom do bhí ag Balor ar Éirinn dá hátaghadh — dúsgadh faghla dí a dhéanamh — Banbha an í do aigéaradh ? Nó an iad na hoiléinse thoir atá idir Fódla Is Alboin, 'sgach eang bha fionnmhagh Íle, nó Ceann sriobhghlan seinTíre ? Ní héinní dá saoileann sibh atá ar cuimhne ag crích Éibhir, acht ní Is truime re a thabhach, sí uime dob easbhadhach. Na trí Colla, críoch a sgéal, clann Eochaidh díomsoigh Dhoimléan, déanamh dóibh ar fiadh nAlban, triar ris nár chóir comhardadh. Dias don triúr do theacht i lle go crích Bhreagh na mbeann sídhe; rogha an tsluaigh i Moigh Mhonaidh ó soin uainn ar n-anamhain. Iongna do fuilngeadar féin, fir mhaordha na n-arm n-aighmhéil, Colla 'sa seinsliocht ó soin, a n-eighriocht orra d'easbhoidh. Créad fa dtiobhradh clann Cholla, ar son ar fás eatorra, tar magh mbarrúrchas mBanbha tal d'andúthchas allmhardha? Cia an rí ar a bhfuil Banbha ag brath d'fuil Cholla na gcolg bhfaobhrach? má rug rogha d'fóir Alban, cóir a cora ó chomhardadh. Rogha leannáin Leasa Cuinn, Somhairle mhac Meic Domhnuill; brath céile do Mhoigh Mhonaidh 's re bhfoil Éire ag anamhain. Géag thoraidh Teamhrach na bhFionn, grian gheal i ndeaghaidh dílionn; craobh séanta d'abhlaibh Íle, réalta samhraidh soisíne. Éinghein sochair síl gColla, lámh ionnarbas eachtronna; toradh abhallphóir fóid Bhreagh, cabharthóir na gcóig gcóigeadh. cúis doilghe, gur aguir sí Samhairle, críoch Bhanbha fa bhróin Danar tarla a gcóir gan chríochnaghadh. Deileóchaidh Éire Is é a suim roighne curadh chlann nDomhnuill re síothmhagh n-arsaidh nAlban gasraidh fíochmhar fionnardghlan. Sgéal bheanas le crú Cholla do léigh sinn i seanrolla, budh naoidhe um' dheóidh fa dheireadh an t-aoighe sgeóil sgaoilfidhear. Urra an sgeóil sgaoilfidhear duit — Sésar an t-airdrí ordhruic, re líon gliadh d'ágaibh áille do fágaibh fiadh Eadáille. Gluaisid reompa ón Róimh anoir go hEasbáin an fóid iobhraigh; líon eachtra dob fearr obar, ní ar cheann teachta tángadar. Grádhaighis iarthar Eórpa Séasar na sluagh ndíleónta; ón Róimh do aontaigh anadh, 'sníor aontoil dóibh dealaghadh. I gcionn aimsire ar n-anmhain, lá éigin d'éis tionnabhraidh — dáil chabhra an rí dhá rochtain — do-chí amhra n-iongontaigh. Dar leis féin fuair 'na fochair, 'na mnaoi áluinn iolchrothaigh, an Róimh ag ríomh a dochar, gníomh budh cóir do chronochadh. Frais do dhéaraibh re a dreich ngil, fuilt sgaoilte go sgéimh thuirsigh 'gun Róimh ag éagcaoine a huilc, cóir éagcaoine fá n-éabhuirt. Níor chubhaidh riot, ar an Róimh mo bheith mar bhím i gcéadóir; id dheaghaidh gan dál gcabhra fám lán d'fearaibh allmhardha. Caomhna longphuirt nách libh féin, iongna dhuit, a óig airmghéir, 'sdo thír féin arna faghuil, dá béim dhíbh ag danaruibh. Dob iad orfuighle Séasair; a Róimh an mhúir mhínghréasaigh, fár mbreith soir nó ar mbeith i bhus, bheith ar do thoil do thriallus. Adéaruinn riot, ar an Róimh, tabhair leat líon do thionóil, tiomsuighidh bhur n-óig áille, d'ionnsuighidh fóid Eadáille. Ná bí ní as faide ag anmhain, nár dhuit do theagh tionnabhraidh — giodh eagail aighthe orthuibh — d'aithle a eagair d'allmhorchuibh. Laochradh Ghréag, gasradh Eórpa rug leis, fa tráth taisbeónta, do dhíon na síothRómha soir, gníomh dob fíorchóra ar féachoin. Do saor Séasar, Is sé a suim, d'éis na n-ainbhreath do fuluing, ó neart saobhchath slóigh dhanar Róimh na n-aolchloch n-éagsamhal. Do-bhéara Banbha, bean Chuinn, do bhreith na Rómha romhuinn, a fear féin ó Mhoigh Mhonaidh, ag soin céill a gcualabhair. Ar aghaidh mheic Mheic Domhnuill, feadh éagcaoine a hanforluinn, do-chí an Bhanbha bhfairsing bhfinn d'aisling suil tarla i dtoirchim. Mac Alastoir d'furtacht cháigh tiocfa, mar tháinig Séasáir, don dulasa fa Bhóinn Bhreagh, slóigh nách urusa d'áireamh. Sluagh Séasair mar rug fan Róimh — tre Ghort Luirc, líon a dtionóil, tiocfa Séasair clann Cholla, barr do dhéasaibh díoghloma. Fásfaidh coill a ciomhsaibh trácht do chrannaibh seólta síothbhárc, ó Mhuaidh séadoirdhreic bhinn bhaoith go Binn Éadoirmheic Éadghaoith. Díolfaid a gcóir re crích Bhreagh, géabhthar leis lorg a sinsear thort soir go seanráith dTeamhrach don mhoigh eangbhláith ildionnach. Don Cholla Uais ór fás sibh má tá nár chreid Críoch Éibhir, do bhí sí ag seinsliocht Cholla, eighriocht í nách ionronna. Cia an t-éinrí áirimhthear lionn nár ghabh airdcheannas Éirionn, ó Cholla go Gaoidheal nGlas, más laoidheadh orra an t-eólas ? Na trí Cholla, gan chead dúin, tugsad Éirinn tre iomthnúidh — curaidh glanchuain bhréidghil Bhaoi — ar chathbhuaidh éignigh éanlaoi. Cuirfidh Samhoirle 'sé a am, ní choimheóla um chrích bhFréamhann, crois orra go horlamh uaidh, connradh na gColla an chéaduair. Fa Chaisiol, fa Chruachain Aoi, fa Almhain an fuinn ghéagnaoi; 'sfa ráith n-eachradhghlan nOiligh seanchonnradh cháich crosfoidhir. Críoch Bhanbha i mbun na suirghe don chrois chuirfeas Samhoirle, fuair anois tóir dá tabhach, Bóinn don chrois budh céadfadhach. FADA MAOL MÓRDHA MHAC SUIBHNE Tánag adhaigh go hEas gCaoille bhus cumhain liom go ló an bhráith; méaraidh choidhche ar ndol don dúnsa cor na hoidhche Is cúrsa cáich. Samhail na bhfear fuaras romham san ráith foirfe dob úr niamh, ar sleasaibh data an dúin chorcra, ní faca súil rompa riamh. Beag mhaireas don mhuintir ionmhuin uaras romham san ráith ghloin; teacht ón chás níor bhreathnaigh Banbha — bás an cheathrair tarla astoigh. Fuaras Maol Mórdha Mhac Suibhne ar slios meadhóin an mhúir chuirr, fear na modh saoghalta síthe, aondalta sgol Chríche Cuinn. Mh'anam an fear fuaras romham i ráith chúplaigh na gcolg ndéad; fríoth a dhá luagh ansóidh eisde — mh'anóir uadh gur meisde a méad. Dalta Is oide d'éigsibh Banbha branán Finne ar feadh a ré; ar bhfáth tnúidh, ar n-aisgidh ollamh, taisgidh rúin na n-ollamh é. Ar luibh íce, ar n-órtha chodail, ar gcraobh thoraidh, ar dteach séad; mír cruadha nár éimdhidh aoinfear éinghein bhuadha Gaoidheal nGréag. Fuaras timchiol mheic Mhaoil Mhuire mórán d'éigsibh dob fíu a riar, re sgaith gach ceirde san chruinne, fa flaith nDeirge ag suidhe siar. Ní rug lá go laithe éaga ar éigsibh slóigh Thighe Truim gan bheith lucht catha nó coinne re hucht flatha cloinne Cuinn. Do bhí an uairsin seach gach aimsir ar uillinn laoich Locha Cé — maith sgiamh a n-ollamhnaidh ortha — triar d'ollamhnaibh Tholcha Té. Do bhí ollamh Iarla Búrcach, do bhí bhós re a bhruinne séimh file dob orradh re a áirimh, ollamh fine náirigh Néill. Do bhí ollamh airdríogh Muaidhe, Meic Uilliam Búrc na mbreath bhfíor — dia do neamhghlóir car na cruinne, seanmóir nách mar duine dhíobh. Brian Ó Domhnalláin, dreach faoilidh, ollamh leómhain Locha Raoibh; sé ag sgolaibh 'na ré ós réalluinn, soraidh dá ghné séaghuinn saoir. Brian Mhac Con Midhe, mac Aonghuis, ollamh í Néill na Naoi nGlas; fear a aoise dob fearr n-iomchuir, geall gaoise dob ionchuir as. Conchobhar mhac Mheic Í Uiginn, ollamh airdríogh Inse Cé, beag nár gheall re flaith an file, ceann ar mhaith dá fine é. An triúr fileadh fuaras romham, fa réaltainn chorcra an chnis ghil — faghar aca fa fiadh mBanbha triar a maca samhla sin. Éirghid romham do rún aoinfir d'uillinn an ríogh fa rí dhún; minic bhím dá gcuimhne im' chridhe — fuighle an trír ag snighe ar súl. Foghar taidhiúir na dtéad meannchrot, milse meala, meisge chorm — truagh nách mar an tí dá dtáireas — do bhí dhamh 'na n-áineas orm. Gabhaid oram ag ól chorma go ceann treimse ar dteacht 'na gceann — fa lucht freasdail dóibh na deighfir — d'easgraibh óir, do bhleidhibh beann. Mar thairnig dhúinn dul do thoirchim ré dtocht laoi dár leabthaibh suain, ní chreidfeadh sé nár bhreath bhroide, gi bé neach dob foide uaim. Do luigheas ar lár an cheathrair, ceithre taoibh fa tocha leam, trí comthaigh do chráidh mo chroidhe, láimh re honchoin Mhoighe Meann. Innisim sgéal do sgoith Teamhra 'sdá thriúr chomthach do chionn luaigh; mana teasda dhóibh a dhaoire, fleasga óir an taoibhe thuaidh. Ceithre seóid 'na séadaibh buadha beanaim dhíobh i ndíol mo sgeóil; gan mhac samhla na séad bhflatha créad acht damhna datha ar dheóir! Beanaim ainnséin an t-each ballach, san bhreith ar dtús tugadh damh — torchoir an féile arna oidhidh — d'onchoin Sléibhe groighigh Gamh. An t-each ballach do bhean mise do Mhaol Mhórdha — mairg do bhean — tearc i mbeathaidh a séad samhla, sdéad ós eachaibh Banbha Breagh. Do bheanas do Bhrian mhac Aonghuis aonrogha chon Chláir Dá Thí; dob fiú a maith a cor ós conaibh do sgaith chon an domhain dí. Seóid Éireann dob usa leision do léigion uaidh diaidh i ndiaidh créad nách maolfadh ar méad meanma — 'ná séad saorchon breaghdha Briain. Ó Bhrian mhac Eóghain uair mise mionn leabhair do luach mo sgeóil, ré gcodal don donnbhán díllidh, tobar lomnán d'fírsreibh eóil. Tána, tochmhairc, toghla an bheatha do bhí san aisgidh uair mé; míneaghadh a gcath 'sa gcéimeann, sgath ríleabhar Éireann é. Tug Conchobhar an gcruit sídhe, séad buadha nách bronnfadh rí; fada Is oighreacht bróin an bronnadh, níor thoirbheart chóir d'ollamh í. Cruit ollamhan fola Búrcach tre bhioth síor budh séad fa chion; teasda an tí ga bhfaghair uaidhe, 'smaraidh sí go nuaidhe aniogh. Mairg dar leannáin lucht na dtoirbheart, ó tharla i ndán deaghail rú; fir nárbh fallsa i dtigh na togha, fir rérbh annsa cora a gclú. Ní mo chean dar gceathrar leannán, mo lucht aoinleabtha, mh'aos rúin; ceithre tamhain do choill chnuasaigh, croinn taraidh fa dhuasaibh dhúin. Luaimneach mo chiall, corrach mh'intinn, d'éis na buidhne nách buan rug; mairg tarla 'na ndiaidh ar dhomhan, Banbha Briain gan toradh tug. Briseadh croidhe ceann na buidhne do bhí astoigh do theasdáil uainn; níor theasda ó ollamh riamh roimhe. bronnadh fial a chroidhe chruaidh. Go n-íoca Dia le Maol Mórdha an mhéid dá ionnmhus uair mé; fear tiodhlaicthe ar dháil gach duine, tiodhlaicthe cháigh uile é. Fuighle miles, meanma ghruamdha, gníomh foirniata, focal tláith; feitheamh gach éinfir dá fine, breitheamh, féinnidh, file, fáith. Séad commórthais Chloinne Breóghain, a mbreith chluiche, a gcosnamh gill; sásadh meanman na ndámh ndoiligh, grádh na seangbhan mboilidh mbinn. Teagar inill, aigneadh caithmheach, comhall bréithre, briseadh síodh; gruaidh úr rér dhoidheaghla dearca, glún oileamhna an reachta ríogh. Fuasgladh na gceasd, cur na n-aithcheasd, inneoin foruis Inse Fáil; fuath síorchára, tol do throdaibh, cor síothchána Is cogaidh cáigh. Mac Gormluidhe, géag ós fiodhbhaidh, aigneadh frithir, freaga mhall; caidhe a chonchlann um dhuais ndoiligh? — comhthrom cruais Is oinigh ann. Ón ló torchair gé 'tú i mbochtacht, do bheinn ós chionn chríche Fáil — cneas mar aol, aghadh m ar ómra — dá maradh Maol Mórdha amháin. Cuimhne a n-uaras óm fior chumainn i gcionn treimse budh tuar sgís; budh eagail damh méid mo mhoirne do char 'na bhréig oirne arís. Fa ríor, ní mór mhaireas agam dom aos chomtha 'na gcruth féin; do chuir an saoghal mé amogha, sé m'aonar dom chora i gcéin. Mairg ó dteasda mo thriúr cumthach, clann Ghormluidhe ór ghairid lá, re béal a cabhra don chloinnse, Banbha fa néall toirse atá. TÁNAG EÓGHAN ÓG MHAC SUIBHNE Iad féin chinneas ar chloinn Néill, ríoghraidh Fódla an fuinn fóidréidh; re tnúth slóigh bheannórtha Breagh do neamhmórtha glóir Ghaoidheal. Inis Fódla an fuinn ghrianaigh, ochtar mac Néill Naoighiallaigh roinnid í ar n-éag a n-athar, tréad do bhí arna mbaoghlachadh. Cuid Mhaine Is Laoghaire loinn, Fiachaidh Is Chonaill Criomhthoinn, mín Moighe bleidheadhuinn Bhreagh, seinfearuinn Thoighe Taillteann. Do Chonall mhór fa mór bladh, do Chairbre d'Éanna Is d'Eóghan, tugadh rílearga an taoibh thuaidh ón chaoir dhíleanda dhaghsluaigh. Do bhí dias do dhearsgnaigh dhíobh do chloinn uaibhrigh an airdríogh, nár samhail do saorchloinn Néill gér thamhain aonchroinn iaidséin. Eóghan mhac Néill na Naoi nGlas, Conall Gulban, gríobh amhnas, na meic oile gidh iad ann — siad re aroile níorbh ionann. Dá mhac Néill mhóir mheic Eachach, Eóghan 's Conall ceirtbhreathach, meic ríogh na réaltoinnchneas réidh, éantoirrcheas, más fíor, iaidséin. An dá leanbh i ló a mbeartha — do-rala rún buaidheartha fan saorchloinn go méid meanma, dá ghéig aonchroinn fíneamhna. Amlaidh fríoth gach duine dhíobh d'éis a dtuismidh — tuar eisíodh — ceann a leathghuailleadh 'na láimh, an dream dhreachnuaigheal díogháir. Dála chloinne Néill neartmhair, Conaill 's Eóghain oirbheartaigh — gan rún ngliadh, gan ghoimh gcogaidh, ó soin riamh ní rabhadair. Do bhí a síol ó sin i le ag leanmhain luirg na deise; lán d'formad riamh ré 'roile fa Fiadh gcollbhog gConoire. Creach san chreich Is goin san ghoin síol gConaill, cinéal Eóghain — mór ndíoth do fionnmaoid orra — do bhíoth d'iomlaoid eatorra. Seal fada i gcomhthrom cogaidh fa chlár Theamhrach tarladair; síol dá churadh Chláir Ealga — pudhar dháibh a ndíbhearga. Gach ré seal d'éis aroile i gceannas Chláir Úghoine do bhí cnuas na gcraobh dtoraidh, anuas go hAodh Athlamhain. Sgaoilid síol Eóghain ag Aodh, tarla dhóibh — dia do mhíoghaol — cuirid féine a gceart ar gcúl, neart a chéile do chlaochlúdh. Clann Suibhne ór sín a rabhaidh ag Aodh oirdheirc Athlamhain, do-chódarsan ó chloinn Néill, óggasradh nár thoill toibhéim. Do cheangladar síol Suibhne dá éis so ar séan gcomhairle, báigh re saormhacraidh síl gCuinn i dTír chraobhlachtmhair Chonuill. A mbreath féin ó thuinn go tuinn tug ríoghraidh chineóil Chonuill don chrích réidh thaoibhleathain te. do fréimh saoirbhreathaigh Suibhne. Síol Suibhne ón lósoin i le níor léig siad sealbh na ríghe — olc báigh do éirigh orthaibh — ar láimh éinfir d'Eóghanchaibh. Do thaibhghidis síol Suibhne ó soin dar gcloinn Chonuillne ar feadh an chláir féaraird finn cáir as gach éanaird d'Éirinn. Nó gur chuirsead síol Suibhne fúthaibh dar bhfuil Chonuillne — slata réidhe Chraoi Cobhthaigh — do bhaoi Éire ag Eóghanchaibh. Ón lósoin gusan lá aniogh atá ós ghasraidh Ghaoidhiol buaidh gach aonchoinne um Iath bhFloinn ag triath chaomhchloinne Conuill. Do síol Suibhne go nua anois, d'aicme Chonaill chláir Bhearnois, táinig lámh chongbhála a gceirt fa chlár dtonnmhálla an tuaisgeirt. Eóghan Óg mhac Mheic Suibhne, sgiath choimhghe chuain Mhodhuirne, sás fighthe chogaidh ó gCuinn, drithle i gcogail ó gConuill. Maighre séanta a sruth Finne, lá gréine i ndiaidh dílinne; gnúis mhórdha Is céimleasg i gcath, éinfleasg órdha na nUltach. Ursa chatha chlann nDálaigh, fear uaislighthe a n-annálaidh; séad buaidhe caomhfuile Cuinn, aoghuire cuaine Conuill. Ag síol gConuill na gcolg dte, an gcéin mhairfeas Mac Suibhne, luadh gliadh budh éadtarbhach d'fior fa fiadh ngéagabhlach nGaoidhiol. Ní rabhadar riamh roimhe — síol gConuill Chláir Úghoine, uair budh neartmhoire iná anois ó sduaigh bhreacmhoighe Bearnois. Re linn Eóghain an airm chuirr ní fuighe rí chlann gConuill triath le gcuirfidhear 'na cheann i n-iath fuithnigheal Éirionn. Claontar fiodh re fás a ghéag, do-bearar le mac Mairgréag géill gach Eóghonaigh re a ais go féin mbeóghonaigh mBearnais. Muna tigthi dá dtaoibh féin re ríoghraidh sleachta saoirNéill — sgotha slóigh mhéirsing Mhonaidh — níor dhóigh d'Éirinn Eóghonaigh. Mar sin do toghladh an Traoi, cathair bhuadha an bhruaigh géagnaoi, learga múr n-aolta dob fearr, gaolta do thnúdh 'na timcheall. Gluaistear leis líon a thionóil, an rí oirdhreic Áighmhionóin, go sluaghaibh Gréag dá gabháil, tréad dob uamhain d'iongabháil. Ár nuaidhe timcheal na Traoi do cuirthi i gcionn gach éanlaoi, d'amhsaibh ceachtardha an dá chath, gasraidh neartchalma nárach. Deich mbliadhna, gi bé re a chois, do bhi an Traoi, truagh an forbhais — buain dí dob anobair d'fior — nár ghabhodair í ar éigion. Dá mbeith siad ó sin anall líon a dtionóil 'na tiomchall, ní dáich go ngéabhdais Gréagaigh an ráith ngéagglais ngairéadaigh. Daoine astigh dá tabhairt dáibh tarla dhí — dia do dhiombáidh — i dtráth fillte don foghail, 'sgan cách impe ag anomhain. Muna lingthi dá lár féin, múr cuanna na gcladg soiléir, níor ghar dhóibh toghail na Traoi, slóigh an domhain adéarthaoi. Timcheal cheannais Chláir Lughaidh tarla don féin Eóghanaigh cúis a maca samhla soin, na slata abhla a hEamhoin. Cuid díbh féin gur fill orthaibh críoch Bhreagh do bhí ag Eóghanchaibh; gan rún troda, gan triall n-áigh, gan oba gliadh ná a gabháil. Fir Éireann ó mhuir go muir, dá gcuirdis ar chloinn Eóghain — clann Suibhne féin ga a bhfoghail, duilghe don féin Eóghonaigh. Olc an gaol do síol Suibhne tabhach Fódla féarghuirme a láimh aicme Néill náraigh do mhaicne réidh ríoghDhálaigh. Síol Suibhne, síol nárach Néill dá choill fíneamhna a héinfréimh; cna aonmhogail óir ós fiodh, do chaomhnodair glóir Ghaoidhiol. Ionann fuil dáibh adearair, ionann géaga geinealaigh, ionann flathamhlacht a bhfear, ionann athardhacht aithreadh. Dá bhféachdaois, níorbh fearr a gceart ar Thoraigh thall san tuaisgeart — ógbhadh mheanmnach síl Suibhne — nó ar seansruth mín Modhuirne. Nó ar Chraobhruaidh Chloinne Rosa, nó ar Charraig bhfinn bhFearghosa — cnuic úra na ngealfonn nglan — nó ar fearonn Dúna Dealgan. Ní foigse Conn na gcéad gcath, ní neasa Niall mhac Eachach, ní mó Is goire Gaoidheal glan d'aoinfear oile 'ná d'Eóghan. Créad do bhacfadh d'Eóghan Óg, ar lorg síl Néill anallód, buain ghiall do bhraointealchaibh Breagh, aointeanchair ghliadh na nGaoidheal? Tighe falmha um Chruachain gCuinn do ghuais airdríogh clann gConuill; ar Mhac Suibhne Is cóir a chion — 'sna bruidhne um Bóin dá mbrisiodh. Inghean Chuinnmheic an Chalbhaigh, a dtéid uaithe d'ollamhnaibh — tuar teisde síordháil na séad — díoghbháil nách meisde Mairgréag. An treas glún ó Chonn mhac Cuinn, 'só Mhaghnus, rí clann gConuill — fa iolmhaoinibh gidh í Is fearr ní hionmhaoidhimh dhí a ndéineann. Rugadar na fréamha ó bhfuil, fíonfuil Chonaill, clann Eóghain, geall Chríche Néill gus aniogh, a méin tríthe dá dtísseadh. IAD MAC SUIBHNE FÁNAD Leithéid Almhan i nUltaibh, ar bhuaidh chatha, ar chumhachtaibh; ar dhíon Bhanbha na mbrugh bhfionn, ar sgur faghla na hÉirionn. Ar chur gcliathcha, ar chorcradh reann, ar cheól, ar chluichibh fidhcheall; ar súr éachta, ar súr seilge, ar rún déanta díbheirge. San chéidriocht i raibhe riamh atá Almha Ghuirt Ghailian 'na mionn toighe claichthigh cuir, nó a haithghin oile i nUltaibh. Seachnóin Éireann, Inis Bhreagh, amuigh ó laochraidh Laighean, go dtarla d'Fánuid Uladh, tánuig Almha ar athrughadh. An múr do bhí ag Fianuibh Fáil — tarla arís i Ráith Maoláin, nó ráith Is casmhuil cuma don ráith arsuidh Almhunda. Samhuil d'Almhuin an feóir bhuig 'na reachtuibh féin i bhFánuid; samhuil d'féin Almhan inte — an tséimh armghlan innillte. Dá dteagmhadh nách í Almha an múr éadrocht allmhardha, cur gill san aitreabh oile re glainteagh Finn Almhuine. Gér dheacuir barr do bhuain di — céadAlmha Cloinne Baoisgne, ráth na mbeann gcathardha gcuir — fearr an athAlmha ar féachuin. Mó a líon do láthaibh guile, mó a macraidh, mó a banchuire; lia d'ollamhnaibh téid don toigh, fa ghéig mongabhraigh Murbhaigh. Lia d'aithearrach aosa ciúil, do lucht sgaoilte sgéal dtaidhiúir, do mhnáibh ríosluaigh mhóir mheanmnaigh, ag síoruaim óir ildealbhaigh. Do dháileamhnaibh ag dáil fleadh, do chloinn ríogh ag roinn gheimheal, do séadaibh cáich dá gcomhroinn, san ráith tréadaigh thobarmhoill. Saoire teaghlach an toighe ná muintear Finn Almhoine; geall ón Fionn roimhe rachaidh don Fionn oile d'Ultachaibh. Tusa, a Dhomhnaill, a dhreach bhog, it Fionn chéadna a crích Fánod — clár srothmhaordha na sreabh nglan — ag comhchaomhna fear nUladh. Ní bheanfaidh duaigh ná dochair re Tír Conuill chiúnsrothaigh nách díbh dleaghair a diongbháil don tír ealaigh imiolbháin. Go Magh Luirg don leith eile, go Finn, díot do dlighfidhe, go bruach Toruighe, a ghruadh ghlan, foruire a cuan 'sa caladh. Faire leabtha ar luighe ríogh, réiteach caingean, cosg eissíodh; dul dó i gcliathaibh tar a gceann, mó dot fiachaibh nách áirmheam. Deireadh i gclódh tús ag tocht — síol gConuill na gcolg n-éadrocht — i gcrích námhad do-ní sibh, a rí Fánad, dá bhflaithibh. Le síol gConuill, dá chionn sin, sochair nách éidir d'áireamh, ar Crích mbuig bhfionnslaitghil bhFloinn, tiodhlaicthir dhuid, a Dhomhnaill. Id láimh dlighthear, a dhealbh sídh, sealbh na ríghe ar n-éag d'airdrígh, rí oile nó go n-aghar, ó bhfoighe sí a sealbhaghadh. Do dlighfidhe dod dheirc mhoill leathuille dheas Í Dhomhnoill; sibh, a rí, uirre dh'ionadh do-ní an uille dh'uaislioghadh. Mac Suibhne an tráth fa dtugthair ort, a ghnúsnáir ghuasachtaigh, téid beirt Í Dhomhnoill Doire dod dheirc mhongmhoill mhaordhuidhe. Atá id dhlighiodh, a dhreach náir, fear comairce do chongbháil, gan chóir 'na ghníomh d'iarraidh air, bliadhain dá dhíon id dhúthaigh. Bó as gach seilbh, torc as gach tréad, luach an chúigidh do choimhéad; géag abuigh do lár lubhghoirt, lán aguibh gach abhullghoirt. Malairt innmhe ar h'aghaidh nduinn dá sireadh rí clann gConuill, is é do ionnmaoid oraibh sé d'iomlaoid nár fóbrobhair. Dá dtugdais clann Dálaigh duid dá urdail nó a trí a dtuguid, mó dh'anáir do thoill tusa. d'fagháil ón chloinn chéadnasa. Tú gein sochair síol nDálaigh, tú a n-éanoireas annálaidh, tú dá dtuathaibh Is teagh séad, tú a mbuachail cean do choimhéad. Tú radharc súl sluaigh Bhearnais, tú taibhgheóir a dtighearnais, tú an aonchn ú do-chóidh ós choill do fóir ar chaomhchrú Chonaill. Tú a sgiath díona i ngurt ghábhaidh, tú thaibhgheas an dtromchánaidh do bhí ar Éirinn 'ga n-aithribh, sí i ngach éineing átaighthir. Tú codhnach cloinne Suibhne, tú Fionn ar gCláir Chonuillne; tú do-ní aithris ar Fionn, a rí do aithris Aoibhioll. Mór na tiorchanta atá lionn, ó naomhaibh uaisle Éirionn, fad chúl slim barrbhuidhe bog, ar tharn guire an Finn Fánad. Colum ar tús do thairngir don chrích Ultaigh abhaillghil, fa chlár bhfionn na bhfiodhbhadh lag a ndiongnadh an Fionn Fánad. Do gheall go gcuirfeadh i gcruth críoch Laighean, Tuatha Teamhrach, go rachadh cluain, d'easbhaidh fear, gan bhuain fan Teaghsoin Tailtean. Tar gach sgéal dár sgaoil Séadna, 'na naoidhin óig fíréanda, tig maicleanabh na mionn ngrod tar Fionn bhfailtleabhar bhFánad. Diombáidh liomsa, arsin leanabh, a gcuirfe Fionn failtleabhar — tug lán do mhaothchroidhe mé — d'ár bhur laochroidhe, a Laighne. I gcrích Laighean — lór do bhroid — ní fáigfe an Fionn a Fánoid acht mná, ar Séadna, ag ar gach fuinn; an chéadna do chan Coluim. Tusa an Fionnsoin a Fánaid, tú saoilid do seannámhaid do chur na tairrngire asteach, 'sdo chur ainbhfine a hUisneach. Cuirfidhir ár Laighneach libh, do-bhéaruirse, a bhas dílligh, lí an smóil ar geiltighibh Gall, dom dhóigh creidfidhir Colam. Gearr go maoidhfe, a Mheic Suibhne, ar thriath ar gcrú Conuillne, faghail Fódla ó bheinn go beinn, is danair d'fógra a hÉirinn. A mheic Toirdhealbhaigh, tug sibh comhardha dan cóir creidimh anú ós Fánuid ealtaigh go dtánuig tú id thairngeartaidh. Almha Laighean na learg mbog — do thógbhuis, a Finn Fánod, leithéid a crannghal 'sa cluidh, leithéid Almhan i nUltuibh. LEITHÉID Rogha do ríoghmhnáibh Uladh ruguis, a rosg abhradhubh; mo chean fear tug ar tosaigh, mo chean rug an roghasain. Rosg neamhluath ar néimh ghloine, inghean ríogh Beann mBaghoine; béal ren samhalta snuadh subh, gruadh adhanta nár hadhnadh. Ní thiocfadh bean d'iath Uladh d'fior Ghráinne do ghnáthughadh, ní thiocfadh dí acht fear féile, mo chean dan í-is aoinchéile. LE INIS EÓGHAIN Innis ród, a Ráith Oiligh, mór ní Is éigin d'fiarfoighidh díot, a threabh fódarsaidh fionn, fa óggasraidh fear nÉirionn. Fionnam uait, innis dúinne, a ráith arsaidh fódnúidhe, lucht gabhála Bhanbha Breagh, faghla Is gabhála Gaoidheal. Do-ghéabhthair uaim, éistior rum, gach ní Is a fios foil agam, dá nochtadh ca ham Is fearr? anall ó dhortadh díleann. Atáid leamsa, ceann i gceann, sé gabhála i ndiaidh díleann, fan gclár bhfuairfliuch dtonnbhán dtais, do ghobhlán uaingiuch eólais. Tocht Phárthalóin ó ghurt Ghréag — agam Is fearr a gcoimhéad — is Meic Neimhidh go Fiadh bhFáil is trian deiridh an domhnáin. Cionnus do bhí tú ar tosaigh, a ráith aoibhmn anbhfosaidh, ar dteacht Phárthaláin Phuirt Bhreagh, do ghnáthghabháil Ghuirt Ghaoidheal ? Do bhí mé ag iomchur m'ansóidh san tírse ar dteacht Phárthalóin, gan lios mbán, gan chloidhe gclach, acht lán do dhoire dharach. Créad é an riocht i raibhe sibh i gcomhflaitheas Clann Neimhidh ? sloinn dúinn, ar gclaochládh dot chruth, a mhúir na n-aolchlár n-amlach. Do bhádhus im' mhín mhuighe. gan foithre, gan fiodhbhuidhe, slios mo bhánfuinn ghreaghaigh gloin 'na thealaigh áluinn aonuigh. Níor fágbhadh fréamh i dtalmhain dom fiodhbhaidh chlaoin chorrabhlaigh — beag teacht mo saorchoille ó sin — le neart naomhChloinne Neimhidh. Ca fad do bhí sibh mar soin, i ndíoth tighe nó teaghlaigh, id leirg bhláith ghnéanuaidhe ghil, a Ráith féaruaine Oiligh ? Go Crích bhFódla na bhfeadh gcorr go dtáinig Tuath Dé Danonn, do bhádhus, mar nár bhean rom, gan teagh, gan árus ionnam. Cia an chéiddream, an cumham libh, o Thuaith Dé na ndealbh bhfaoilidh, a thuir na mbláthtamhan mbog, do chuir átaghadh ionnad ? Clann Chearmada móir Mhirbhéal, onchoin na n-arm bhfrithirghéar, gasraidh éadrocht ó Bhóinn Bhreagh, céadlucht do-chóidh im' chaidreabh. Dom tholchaibh bláithe boga do thréigsead clann Chearmoda — athardha cathair don chloinn — Cathair chathardha Chröoinn. I gcionn treimhse ar dtocht im' dháil, beanaid Meic Míleadh Easbáin, gan roinn do tharbha troda, Banbha do chloinn Chearmoda. Ón lósoin gusan ló aniogh atáid ríoghraidh Mhac Míliodh, sluagh bosghlan na mbéimeann dtro, ag cosmamh Éireann ionnam. Ní raibh sinn ó sin i le gan airdrígh d'éis a chéile, nó cóigeadhach do ghabh geall tar magh n-óigealach nÉireann. Do ghabh asum Teagh Dá Thí cuigear ar fichid airdrí, do Chloinn ghuaisbheithrigh réidh Róigh, céim le n-uaislighthir m'onóir. Ríoghthar uaim dá aithle sin sé rígh fichead d'éis creidimh. d'fuil chaomhChonaill, do chrú Néill, cnú as gach aonchrobhaing iaidséin. Eidir saorchlannaibh síol Néill do bhínn ar uairibh ainnséin, im' mhagh .. .slaitleabhair sliom, im' aithTeamhair fear nÉirionn. Ós uait fríoth gach iúl eile, ó thús go hearr aimsire, a ráith na mbeann dtaobhdhonn dtais, ca haondrong Is fearr fuarais ? Macraidh sídhe an fuinn Ultaigh, síol bhFiamhain, fuil Dochartaigh, is í an dream naoidhe anallain, daoine Is fearr dá n-uaramair. Ríoghradh sleachta Fiamham féin, a thuir chuirr na gclár mínréidh, cia haca le mbearthar barr, na slata ó .. .Fréamhann ? Dá meas go bráth dá mbiadh sinn, is sé Seaán mhac Féilim, ruisg thirmréidhe ón tana muir, ragha finnfréimhe Fiamhain. Ó Dochartaigh Dhúin Oiligh — créad dob áil dá fiarfoighidh — gnúis taoibhneambán go ngné ghil, m'aoinleannán é ina aimsir. Fuil Fiamhain giodh iad Is fearr d'folaibh uaisle na hÉireann, mar bhíd réaltana um ré lán, a n-éantogha Is sé Seaán. Aige Is mó atá do thoicibh, é Is mó tug do thiodhlaicibh; 'na thoirbheartaibh ní théid tráigh ó ghéig oirbheartaigh Iomgháin. Ní dóigh buain re breith a ghill — teisd oinigh oighre Féilim; mar bhíos magh thíos fa thulaigh híos gach bladh 'na bharamhail. Ar mhéid turchortha a thíre, ar feabhas a airdríghe, ní beitte d'fior iongnadh ann, ciodh nách diongnadh a ndéanann. Parthas Éireann Is ainm dhi, an eang thíre atá aige; níor sill súil oirear budh fearr — úir a moigheadh 'sa maoileann. Ó Fánaid fa n-iadhann muir go Loch bhfionnsrothach bhFeabhail, ó Mhálainn go mín Bearta, tír álainn Is oirdhearca. Tír ina teirce tonna, tír Is airde iothlanna, tír ainglidhe na sreabh seang, tír thairngire fear nÉireann. Maith atá sí ina suidhe, idir fairrge Is fiodhbhuidhe; tráicht mhíne ós mhoighibh leabhra, oirir sídhe soineamhla. Sléibhte míne ameasg a feadh, cnuic corra ar cúl na sléibhteadh; fiodh collbhuidhe fan gclár bhfionn, fál tonnmhuire 'na thimchioll. Maith atá an tírsi na .. ., fearr an té 'ga dtá a horláimh, mairg do-chí ar éineing d'Ultaibh rí ar Éirinn nárbh iomarcaidh. Dá madh leis ceannas Chláir Bhreagh, do choiseónadh 'sdo chaithfeadh; rath do bhrígh caithmhe más cáir, do rígh Faithne ní foláir. Dá mbreathnoighthe a mbí 'na thoigh, dá measda méad a theaghlaigh, ní barr budh ionmhaoidhimh air, barr d'iolmhaoinibh ní haghair. A fir mhaoidheas méad a bhfuil ag airdrígh fola Fiamhuin, ná maoidh é ar flaithbhile Fáil, caithmhighe é 'ná a faghbháil. Teach Oiligh, más fíor dá lán, muna theagmhadh sé ag Seaán, níor theach d'aoinneach i nUltaibh teach daoineach Í Dhochartaigh. Lucht cuartaighthe chlár mBanbha fa seach Is é a n-urlabhra, i gcraoibhlios na gceathra mbeann do-geabhtha aoibhnios Éireann. Múr Teamhrach re fearaibh Fáil ón ló do ghabh geis Ruadháin — atáid ríoghradh Chríche Cuinn san mhíonbhrugh síthe séaghuinn. INNIS CORMAC AGUS BRIAN, CLANN CHÉIN Í EAGHRA Fiodhbhadh dá chéile clú deise, dáil a gcruidh ní choigill siad; dá chraoibh tharaidh do choill chumhra, tamhain do thoill umhla iad. Dá ré lána Leithe Mogha, dá mhac Céin nár cheannaigh síodh, dá ghéig phailme don fréimh ríoghdha, raighne nách léir díoghna dhíobh. Duasa an chéidfir gér chuid mhaoidhimh, mó na toirbheirt tig 'na ndiaidh; maoine Chormuic go n-uair ollamh — dob ordhruic uaidh bronnadh Briain. Fada Is cumhuin le Crích Luighdheach nách lucht síothchána síol gCéin; ní beag do thír é ar a haire gi bé dhíbh nách raibhe réidh. Gi bé bruidhean 'na mbí Cormac ní creidtear í i n-uathadh sluaigh, do-gheibh neach san teagh i dtiaghair dá mbeath fear ar iarraidh uaidh. Dá mbeadh file ag fágbháil Chormaic i gceann Bhriain do bhiadh ag tocht; cliar aréir nár imthigh uaidhe fillfidh 'na cléir nuaidhe anocht. Má tá go seachnoid síol Éibhir — d'ógbhaidh toghtha ní thug béim, ní bhéaraidh ar mhnáibh dá moille táir ar bhféaghain chloinne Céin. Ar dteacht Chormaic le cloinn Luighdheach locodh Briain Is beag do chroid; ar an ó treas do síol Sadhbha ní feas don líon tarla i dtroid. Do ghuais Chormaic fa choim oidhche, d'eagla Bhriain do bheith 'na dheóidh — folchar araon le bais mbiodhbhadh — do chlaon tar ais fiodhradh feóir. Do smuain Cormac um chreich mbiodhbhadh a mbí 'na láimh nách leis féin, ní chuir acht go faigsin filiodh taisgidh cruidh ar chiniodh Chéin. Bronnta Chormaic ar cionn deóradh fa dheóidh air Is iad do bhris; réidh an t-aoighe i ndiaidh a dhoilghe, maoine Bhriain do-roighne ris. Meinic riamh um ríoghdhacht Luighne a lár a suain do sir ghó, do-níodh doirse dearc do dhúnadh soilse ar dteacht 'na dhúnadh dó. Ealta mhíleadh le mac Úna, d'éanaibh seabhcoidhe síl mBloid, fuilngidh Brian iomarcaidh ortha, d'fionnochtain fian Tolcha i dtroid. Ní ghabh Cormac acht cóir d'fagháil, ní heól do Bhrian bheith le cóir; téid i leith na bhfiach nách bhfoghthor, ar mbreith ar sgiath onchon n-óir. Ní mór a chion ar cheart sinsir sibh a Chormaic gur char sí; fuilngidh cliar fa ól ar h'uillinn, mór le Brian mar uirrim í. Maoidhtear fós na filidh céadna um cheann uama na n-eang sróill — deacair searg duilghe na dáimhe — fuighle re ceard fáinne n-óir. Tú, a Chormaic, dá chur ar dearmad, dáil a seirce Is sé do bhac; ní thiobhradh Brian ar fear oile an bhean do iarr loighe lat. Lór le fear má fuair do bhriathar, beag 'na dheaghaidh do dhíol port; leac eighridh do bhí 'na bloghaibh — do dheimhnigh sí an foghail ort. Lucht adhbhair tar éis a ndiomdha — diongna an taobh dá dteagoid ruibh, ag sin a mbí ar féin an omhuin — a rí féin do thoghuil tuir. Sibh, a Chormaic, ós cionn tíre tug ar Bhriain gan bheith dá léim, do mhaoirse ag dol tar a ndlighiodh ag cor saoirse i gciniodh Chéin. Ciontach d'ógaibh Inse Banbha. béasa h'arm nárbh aithnidh dáibh; sleagh do bhí dot foghaibh orra do oghain sí cronna cáigh. Fásaidh coill do chrannghail t'omhna tre feart curadh i gcionn trill, do ghuin gurbh usa dot faghlaidh, do chuir tusa d'armaibh inn. Tug a hannsa d'éis a chéile do chloinn Chéin na gcraoiseach dte. sibh 'na dhiaidh do amhairc inghean, malairt Bhriain go ndingneadh dhe. Ar chornaibh móra mhúir eile níorbh fuláir leó a lán do roinn, beiridh geall bleidhe do bhrogha ceann do sleighe ar gcora a croinn. Tarla, a Chormaic, ar chionn éigeas oirchill doid Is damhna clú; súil ré fear éanuaire d'faigsin sreabh féaruaine taisgidh tú. Ní feirrde leision léim troda tosach feadhma fuair sibh; le Brian dámadh foide d'orchar grian troide ní ronnfadh ribh. Gan bheith dearg, gan dol i gceardcha — cleas roimhe nách raibhe ag neach — sínfidh tú, nó biaidh 'na bloghaibh, crú ré ngliaidh nár foghain d'each. Air féin ar túis téid i bhfiachaibh, fearr an béal do bheith i dtocht — séanaidh rí nó iarraidh éarca do bhí ag liamhain h'éachta ort. Tú, a Chormaic, dod chor i n-iongnadh ó aos timchill na dtrí rann; ní chleacht sí do dhol i ndiamhair, ní bhí an sgol dot iarraidh ann. Fuaighidh teasbach faoilligh fiodhradh bile re bun bhfeóir; fágbhaidh cnuas d'ísle san fiodhbhaidh nár dhísle thuas d'iomdhaidh eóin. Feadha lúbtha, linnte tiorma, tobair mhillse ós mhoighibh túir; mil fan gcongal re headh n-uaire, ag donnadh sreabh n-uaine a húir. Tearc a leithéid re linn gCormaic, acht clár Parthais na bport sídh; ar ibh do sreabhaibh learg Luighne beanaidh do leanb cuimhne an chígh. An cíos trom do thabhaigh Cormac críoch faghlaidh níor ainic sé; beag le Brian a chuid don chomhaidh, o thuig re triall d'foghail é. Ní buan ór ag ógbhaidh Chaisil idir chrithribh na gcorm dte; táinig d'anáil chuaigh fa Chormac gabháil smuail i ndonnbhrat de. Coiléan leómhain Leithe Mogha, maighre séanta sleachta Céin — ní beag anocht é dá faire gi bé port i raibhe aréir. D'ógbhaidh toghtha ar dteacht 'na dheaghaidh dol dá féaghain níorbh é a leas — ní fál gan bharrslait síol Sadhbha, ar síodh Charmaic tharla a dtreas. Ruisg uaine 'na n-aoibhlibh corcra, ceilt na toile nách tig lé; bean dá thaobh i dteirce cadail, craobh Dheirce do adaimh é. Ní guais do dhún dreagain Luighne lucht brogha do bhreith a ghill; léar gCarmaicne ó ól do éirigh clannmhaicne mhór Éibhir Finn. Fiodhbhaidh chraoiseach cloinne hÉibhir, annamh toradh ná tug said; ní féadthor boing dhóibh i ndeabhaidh, croinn do-chóidh ós feadhaibh iad. FIODHBHAIDH CORMAC Ó HEAGHRA Ag so an chomairce, a Chormaic, gabh an láimhse id leabharghlaic, fuaigh an cridhe red chroidhe, a bhile bhruaigh Bhóroimhe. Gabh an corpso ar do chorp féin, a chodhnaigh cloinne ríChéin, ar smacht ríogh glaininse Gall bíodh an t-ainimse ar h'anam. Gabh meise ar h'iocht 'sar h'oineach, ar charaid 'sar chomhoidheach — a lámh tromaighthe ar chrú gCuinn — mo chomairche Is tú Is tualuing. Ná léig eadrainn Is aomneach, a ghnúis ríoghdha rodhaoineach, ós tú ar n-aonchara, a ghruadh gheal, do sluagh thaobhthana Tailltean. Bheith aguinn a hucht chóra — gá dtú, a mheic meic Onóra — ní budh éadáil ód dhreich dhuinn an bheith san éagáir aguinn. Atú i mbeól ghuaise do ghnáth, re a ndeachaidh oruinn d'iomráth, gan neach do-ní dísle dhamh muna thí dhíbhse a dhéanamh. Atáid dlighthe nuaidhe aniogh dá gcur ar Mhacaibh Míliodh ag slógh nár ghlacnuaidhe Ghall fa chlár bhfaltuaine bhFréamhann. Goirid na críocha 'na gceann, iarraid ar chách go coitcheann — go dtig a sgrios uile as — fios gach duine 'sa dhúthchas. D'éis na dtíreadh do thionól, sgríobhaid Goill Ghuirt Éiriomhón anmonna a slógh, druim ar dhruim, i nglanrolla mhór mheamruim. D'éis a gcruinnighthe 'na gceann is éigean d'fearaibh Éireann, a ghríobh firfeardha ó Thigh Thál, tighearna gach fir d'admháil. Ní ghabhaid ó neach fa nimh gan bheith dó ag urraidh éigin — truagh an cás do cumadh dáibh — nó bás go hullamh d'fagháil. Gá dtú ris, a rí Luighne — ort chuirim mo chomuirghe; feadh mo ré, mar dhleaghar dhamh, budh é ar leabhar do leabhar. Ní ar mo bháigh do bheith ruibh, ní ar bheith im' ollamh aguibh, a chnú do chrobhuing Eaghra, thoghuim thú mar thighearna. Do aomhsad Gaoidhil Is Goill — bheith agad Is as toghoim — rí fíréanda do rádh ribh, a ríréadla ó chlár Chaisil. Bheith lán d'iocht agus d'eineach, bheith fíréanda foisdineach — iomdha fáth daghthola dhuit — fáth do charthona, a Chormuic. Sgríobhthar leat id leabhraibh féin, a airdrí sleachta saoirChéin, fán snaidhm nár réidhigheadh ruinn, ainm gach éinfileadh aguinn. Bíodh ainm gach fir dom fine, bíodh mh'ainmse go háiridhe, a mhionn séanda a seanMhoigh Tháil, 'sna leabhraibh céadna ar congbháil. Bíodh a dheimhm 'gud dheirc mhoill, ó tá h'ionmhuine aguinn, a slat chuirmtheann chuain Duibhe, go dtuillfeam uaibh h'ionmhuine. Tógbhaim thú féin d'fiadhain air, má bhím ré bliadhna im' beathaidh nách ba fearr dhamhsa ná dhuit h'annsa fam cheann, a Chormuic. Do-ghéan an Iaoidh ngréasaigh ngloin, do-ghéan duit an duain saothoir, 's do-ghéan aonrann uair oile, a saorbharr bhruaigh Bhóroimhe. Do-bhéaram dhuit, mar dhleaghair, eólas do ghéag ngeinealaigh; cíos do sean ar fiadh nÉireann. rian a gcean 'sa gcaithréimeann. Do-bhéaram dhuit, a dhreach seang, fios t'uaisle ós fearaibh Éireann, 's dá gach urraim budh dual duit — luagh ar gcumainn, a Chormuic. Do-bhéara mé, a mheic Úna, ar chách do chur iomthnúdha, an ceann bhus fearr dhuid dom dhán, 'san chuid bhus fearr dom iomrádh. Ní fuláir dhuit 'na dhíol sin go dtiobhra tú, a thuir Chaisil, h'anam 's do chorp tar mo cheann, dá bhfagham tocht 'nar dtimcheall. Giodh cúis bháis do bheith ar neach i dtigh cúirte Is é ar h'eineach — níor chorruighthe dho ioná dhuit, ag so an chomuirche, a Chormuic. AG SO Gaibh ar h'oineach mé, a Mháire, a hucht flatha fionnGháille, a slat chnuais do chloinn Suibhne, nách guais coill a comuirghe. A Mháire inghean Mhaoil Mhuire, gur chuireas ort m'ionghuire, beag nár cailleadh, a chiabh lag, gach daingean riamh dá ránag. AG CORMAC Ó HEAGHRA Maith an ceannaighe Cormac, mac Céin dá gclaon iobharslat, glac thabhartach um cheann gcruidh, malartach Is fearr aguibh. Ré linn Chormuic ní cluintir fear a mheallta i malairtibh, bheith soimheallta Is sé do-bheir dá ghné soineannta soilbheir. Mac Céin na gcéimeann ndocrach — móide Is maith an malortach — sduagh dhaoineach ó bheannaibh Breagh meallaidh gach aoinneach eisean. Féach an fearr iomlaoid oile ná an mhoirn suthain síorroidhe téid don flaith ionfuair faoilidh, ar mhaith ndiombuain ndíomhaoinigh. Gearr do mhairfeadh na maoine bhronntar le flaith Formaoile, 's budh buain na molta ar marthain dá ghruaidh chorcra chomharthaigh. Ní mhairfeadh bleidhe ná brat dá bhfaghoid cách ó Chormac, ná arm áigh craoibhlíne cuir, aommhíle abhám do bhliadhnuibh. Ní mhairfeadh éideadh ná each, ná feilm loinneardha líneach, ná beirt mhaothghorm sróill sreabhraigh, ná saorchorn óir ildealbhaigh. Dá measdaoi maith an domhain is é críoch a gcualabhair — ní bhí acht an moladh amháin ní don domhan acht díoláimh. Maith an ceannaighe an té tug bláth diombuan dúisgeas formud — fada ón bhláth tochta a thoraidh — ar sgáth mholta mharthonaigh. Maith an ceannaighe an fear fuair air bhréig ndiomolaidh ndiombuain díoghrais molta bhuain bhaluidh, i n-uair obtha dh'ealadhuin. Maith an ceannaighe cheannghus an uair Is mó an maitheamhnus an maitheas ara mbí a bhrath, nó an ní chaitheas do cheannach. Do bhí dh'eacht ar Ó nEaghra do thaobh a ghlún ngeineamhna — fir neamhdhochta nár náir cruth — deaghmholta cháigh do cheannuch. Ní fuigheadh Cormac mhac Céin — córaide an éigse dh'óighréir — tráth Is neamhdhaoire 'ná anos na deaghlaoidhe ó chách cheannchos. Is é a bhfuil ar feadh Bhanbha oirne ag iarraidh ealadhna d'uaislibh chláir bhraoincheannsa Bhreagh — aoinphearsa amháin an mhíleadh. Céad urdail a n-uighthí aniogh ar ghréas bhfromhtha na bhfiliodh rachaidh orthoibh uair oile ó onchoin bhruaigh Bhóroimhe. Is é an uair Is saoire soin, 's Is teirce atá dhá iarraidh — sgath an dána ghnéabhuam ghloin — éanuair Is cára a charthoin. Ó tá an dán neamhdhaor aniogh biaidh lón nách éidir d'áiriomh — madh beó tarngortaidh Chláir Chrot — d'adhmholtaibh cháigh ag Cormac. Biaidh oirchill re haghaidh cháigh, an uair Is usa a bhfagháil, d'éis taisdealaigh tholcha Bhreagh, d'aisgeadhaibh fromhtha fileadh. Maith fear do-rinne reimhe, thallód i dtús aimseire, oireichil a samhla sin, roibheithir chalma Chaisil. Do-rinne Mugh Néid nárach, a sinsear mear mórdhálach, rí Mhoighe choirmthinn Chodhail, oirchill oile a hionnsamhail. Do-chonnairc fís fada ó sin ríoghan Mogha Néid neimhnigh. 'na hinnisin do bhí brígh — innisidh í don airdrígh. Tarfás don mhnaoisin Mhogha seacht mba binne bláthmhora; do-chí an fionnchrodh soiléir seang i dtiomchol oiléin Éireann. Tarfás fós dí 'na dheaghaidh, ón bhuar suaithnidh sítheamhail, gach magh fionn collbhán corcra lomlán do lionn leamhnochta. Tarfás dí i ndiaidh na tána seacht mba eile urghránna, adhbhar teadhma teacht ortha, na seacht seanbha siabhortha. Go bhfuighlibh goirte garbha, go n-adharcaibh iarnamhla, fraoch orra mar ealtuin sgean, go ndearcuibh tolla teineadh. Níor fágbhadh leadhb ar láthair don tánaigh óig iongnáthaigh ón tána cheinnmhir chalma, ghránna neimhnigh nathardha. Breath na haislingthe, Is é a fíor, rug Dearg Damhsa, draoi an airdríogh; an bhreath chathardha do chreid, a ratharbha isteach táinig. Adubhairt an draoi: ar dtosaigh, is siad na seacht gcéadbhasain seacht mbliadhna lomlán lachta, comhlán riaghla Is ríoghachta. Is iad bhós na ba oile seacht ndaoirbhliadhna dochroidhe — tír na gcuan mbailbhlinnte mbinn — budh tuar aidhmhillte dh'Éirinn. Íosaidh bean a mac dhá muin, séanfaidh an t-oighre an t-athair, fa chlár séimhseang na sreabh nglas, ar feadh Éireann re hocras. Déantar uaibh, ar Dearg Damhsa, oirchill uim an adhbharsa, na céidbhliadhna suil tí asteagh, a rí géigniamhdha Gaoidheal. Ná gabh id chíos ná id chánaigh, ó Leath Mogha mórdhálaigh, fán gcrích móir mbraoinchinnfinn mbuig, aoinphinginn óir ná arguid. Ná gabh ó chách id chíos ríogh, do ráidh ollamh an airdríogh, a ghríobh fial mhuighe Mumhan, acht biadh uile d'aonmhonadh. Gach ní dhá ndubhairt an draoi re rígh Áine an fuinn ghéagnaoi — do aontoigh é go humhal, sé d'aontoil an ollumhan. Tiad Muimhnigh dá bhfógra féin do mhac an airdríogh d'éinmhéin, 'na mbróin chóirighthe um Chuan Dor, do luagh fóirithne a n-easbadh. Tugsad umhla dh'Eóghan Mhór, d'éis na dtíreadh do thionól, don tslógh fa robhuidhe a riar — Conuire Mór Is Maicniadh. Do bhí an Mhumha fa Mhugh Néid mar bhíos ardchrann ós foighéig dá cheannoigheacht bhídh tre bhioth don tseangoireacht mhín Mhuimhnioch. Feirrde a síol ó sin i le nár an re ham na daoirse, cneas taobhthonnghlan dá dtráigh muir — saorchonnradh cháigh do cheannuigh. Aithris ar Mhugh Néid do-ní Cormac Ó hEaghra an t-airdrí, dias dár dhual fochonnmhagh Fáil, fa sochonnradh uan d'fagháil. Mac Céin nár chaomhain doibheart, cóir a chor re ceannoigheacht, bláth póir seangfuile Sadhbha, ceannuighe óir ealadhna. Do ghréas ghlan fileadh bhfromhtha tarla sonn séan gconnortha dá súil chuirr mhongfabhraigh mhir, ó ollamhnaibh Fuinn Éibhir. Go ló an bhraith biaidh ar marthain, 'na bharr séin Is sobharthain, don tslógh ó bheannaibh Bladhma ar cheannaigh d'ór ealadhna. Feirrde an tráth tug dá aire riar éigse Fóid Laoghaire — cion gach aonduine ar ndol dí, crodh gan aoghaire an éigsi. Beannacht éigeas Inse Fáil, beannacht naomh Éireann d'aonláimh, luach a cheannaighthe Is sé soin, beannaighthe an té le dtuilltir. Ar mhac Céin cheannchus molta do luigh bail na beannochta, ó thrácht mhaothbhuinn réidh rathmhair go céibh gcraobhthruim gcomharthaigh. Ní mó aniogh 'ná 'na naoidhin dúil cháich 'na chruth forbhfaoilidh; fuair sgath Luighne 'na leanabh rath nách uighbhe ar éileaghadh. Do fágbhadh é i n-aois leanaibh, ar mbuam a ghéag ngeinealaigh, gan aipgheaghadh dá ghruaidh ghil, 'na mhaicleanabh uair éigin. Ní raibhe caomh ná cara díleas don óg armthana; sé a aonar iona n-aghaidh, sé i mbaoghal 'gá bhiodhbhadhaibh. Do beanadh a dhúthchas de, do beanadh bhós a bhráithre, go raibhe saor Tighe Táil 'na aon d'fine arna fágbháil. Beantar sealbh Luighne as a láimh an tráthsoin — dia do dhiombáidh, tógaibhthear an té nár dhligh, fógairthear é re haimsir. Bliadhain ar fichid don fior nár suidh sóisear 'ná sinsear do síol gCéin 'na n-áitibh ann, gur áitigh féin an fearann. Táinig san seanágh síol mBluid fíoch Chormaic an tan tarnuig, clann Chéin isteach go dtugadh a mbreath féin go bhfuaradar. Éasga lán an leithee theas ní lughaide fuair flaitheas sé d'fágbháil 'na aon d'fine, an chraobh ágnáir oirdnidhe. Ní dheachaidh ag aoinneach air, dar leat Is leis do bhádair a robha i n-aghaidh an fir ag faghail fola hÉibhir. Mó 'ná rath do rígh Luighne cáin an tíre tonnghuirme d'éis na bhfearchon ó Thigh Tháil do neamhthol gach fir d'fagháil. Níor thiodhlaic Dia roimhe riamh, i bhus ná i Mumhain Mhaicniadh, rath an ríogh d'aoinneach eile do síol daoineach Deirgtheine. Tús ratha, rogha dealbha fríoth leis i ló a gheineamhna — sduagh dhéadnuaidhe bhrogha Breagh — rogha céadbhuaidhe an Choimdheadh. Fríoth dealbh Chormaic ón Choimdhidh d'éagosc agus d'forfuighlibh; ó run dil go dreich ngairthe do bhreith Fir a n-ordaighthe. Ó thrácht bhuinn go céibh gcaisghil ní bhí ball dá bhalluibhsin — rí an tsluaigh ó Gháirighe ghil — gan bhuaidh áiridhe éigin. Buadh lúith ar an mbonn mbántais, nách leamhoid lucht gabháltais; buadh gach feadhma ar an mbais mbáin, dearna thais acht i dteagbháil. Buadh mbréithre ar an mbéal gcorcra, dá dtig buaidhreadh bantrochta; buadh gcéille ar an gcroidhe mhear ag céile Mhoighe Maistean. Tarla dhó ó Dhia nimhe buadh bhfírinne Is foisdine, fuair i dtoighibh na togha buaidh n-oinigh Is n-eangnomha. MAITH CORMAC Ó HEAGHRA An áil libh seanchus síol gCéin go mbearthar iad go héinfréimh ? ar ghlainchineadh Éibhir Finn caithfidhear déinimh díchill. Nó an áil libh go léigthi as, an tobar feasa fuaras, ar choibhneas mhíleadh Mumhan fírsreabh d'foilgheas ealadhan ? Geall na druinge as dó tugadh, an tÉibhear ór fásadar; samhail lóchrainn bhrogha Bhreagh ní robha ar mhórChloinn Mhileadh. Ní tháinig luach Éibhir Finn idir Easbáin Is Éirinn, d'fuil ríogh na fine dá bhfuil, do síol Bhile ná Bhreóghuin. Leis tángadar go Fiadh Fáil na meicsin Mhíleadh Easbáin; Clár Té do lingsean tar lear — a sinsear dob é Éibhear. Ceathrar mac ag Éibhear Fionn do ghabh airdcheannas Éirionn; díol san cheathrarsoin níor chin do síol mhearchobhsoidh Mhílidh. Do-chuadar as dá éis sin, acht Conmhaol mór mhac Éibhir, gan chloinn d'fágbháil 'na n-áitibh don droing ágnáir iomráitigh. Conmhaol mhac Éibhir na n-each, an céidrí don chath Mhuimhneach dár téagradh teagh i dTeamhraigh, fear fár éadmhar ingheanraidh. Triocha ríogh d'éis aroile atá san réim ríoghroidhe, ó Chonmhaol go Brian na mbeann, dá chomhghaol ar fiadh nÉireann. Dias d'easbhaidh dá fichead fear do sliocht Éibhir mheic Míleadh fa Ráith gcloidhfinn dtaidhbhsigh dTruim go haimsir Oilill Óluim. Ó Oilioll mhac Eóghain Mhóir go hÉibhear na n-arm ndeargóir — sluagh Breagh na saoirchridheadh séimh — aoinchineadh dob eadh iaidséin. Sliocht comhramhach Éibhir Finn sgaoilid ainnséin ag Oilill — ní do mhéadaigh a meadhair — i dtrí géagaibh geinealaigh. Naoi meic dhéag áirimhthear ann do chloinn ag Oilill Ólam; 'sní fuil díbh, dá leanta libh, acht sleachta trír ré a dtuirimh. Mo chean tárraidh an triar mac, Eóghan Is Cian Is Cormac; trí haithreacha fear nEamhna, glainchleatha feadh bhfíneamhna. Sliocht Eóghain nár éimdhidh troid Clann Charthaigh 'sgach gné i ngabhoid, mór ann nách inleanta air, is minsleachta chlann gCarthaigh. Sinsear síol mBriain theas Is tuaidh Cormac mhac Oilill armruaidh; clann an éanathar crú Cais, dan dú féarachadh Forghais. Cian mhac Oilill an fuilt slim, aonmhac dob óige ag Oilill; geall cháigh Is dósan dleaghair, sósar dar cháir creideamhain. Ní chuala a gcomhmaith do chloinn — clann Chéin mheic Oilill Óloim; laoich bhoschorra da bhfiar fiodh, orsanna gliadh na nGaoidhiol. Seacht meic dhéag ag Cian chalma, 'sníor áitigh a athardha dá chloinn acht aonmhac uile, 'saorslat do choill chumhruidhe. Tadhg mhac Céin nár choigil crodh, ar sliocht Taidhg atá an ríoghradh fa Chlár bhféardhomhain na bhFionn, 'sa lán d'éarlomhaibh Éirionn. Is é Tadhg féin fuair i gcath na trí Luighne ó flaith Teamhrach; 's ní ar ór 'ná ar chomha gcruidh, acht lógh a fola d'fearthuin. Dá mhac Thaidhg na mbárc mbeannach Connla Is Cormac Gaileangach; dias ór síoladar clann Chéin, dá ríomhogal chrann gceinéil. Is iad clann Chonnla mheic Taidhg Síol gCearbhuill an chláir mhíonaird — fiodh tromthoraidh chrann gcorcra — 'sClann Chonchobhair Chianachta. Sluagh Luighne, nár loc iomuidh, clanna Cormaic Gaileanguigh; fir chéimleasga do chóir reann, éinfleasga óir na hÉireann. Cormac Gaileangach do gheabh ó Mhaigh Mharr go Magh dTuireadh; ó Sliabh Muire go Magh Marr, do ghabh an uile fearann. An Cormac céadna do gheabh ó Loch Laoigh go Loch nOirbsean; ó Loch Oirbsean don taoibh thoir níor thoirnsean go Baoill mbraonaigh. Aonmhac do chloinn ag Cormac darbh ainm Laoi na leabharghlac; an mac dá oirbheart níor an gur ghlac oighreacht a athar. Dá mhac ag Laoi na lann ngéar, Nia Corb saorchlannda Is Seisgnéan; géaga síodhamhla ón Mháigh mhir, dá ríodhamhna chláir Chaisil. Aonmhac ag Nia Corb na gcath darbh ainm Art airsidh Teamhrach; fiche bliadhain fuair an fear d'uain ar giallaibh na nGaoidheal. Naoi mbliadhna déag 'na dhiaidh sin dá mhac ós cionn a chinidh; rí mar Art Fiodhchuire fionn, fár iothmhuire gart Gailiong. Bliadhain ar fichid oile fuair Figheann mhac Fiodhchoire; do gheabh an tír i dtarla seal 'na rígh gan freasabhra. Ar chrích Luighne ó bhinn go binn leanais Nad Fraoich mhac Fighinn; dá bhliadhain déag, mar dearair, riaghail a ghéag ngeinealaigh. Bréanuinn mhac Nad Fraoich na bhfleadh, 'na rígh dar chosmhail creideamh, lá Is bliadhain gan bhéim dá bhrath, do réir fiadhain na n-eólach. Fionnbharr mhac Bréanuinn — do bhí an t-airdeasbog, an t-airdrí — lór na críocha d'fiadhain air — tríocha bliadhain do bhliadhnaibh. Fuair Diarmuid mór mhac Fionnbhairr críoch Luighne an fóid oiriordhoinn — sgoth gach riaghla ré an churadh — sé bliadhna gan bhaoghlughadh. Fiche bliadhain thuaidh Is teas fuair Ceann Faoladh an flaitheas; slat seilbhe an fíonfuinn aga, eighre díoghuinn Diarmada. Tailteach mhac Cinn Faoladh uair ríoghacht Luighne an fóid fionnfuair — ré a theasda i gcianaibh dá chor — seasga bliadhain gan bhearnodh. Fuair Flaithgheas tréanmhac Tailtigh seal do Luighne lubhghairtigh níor chumhgaigh níor aidhbhsigh air — urdail d'aimsir ré a athair. Níor dúnadh dorus leasa fa Bhéac fialmhac Flaithgheasa; céad bliadhain ag comhgha cheall ós fiadhaibh gorma Gaileang. Saorghus mhac Béic na mbeann n-óir ríoghthar le cách i gcéadóir; bliadhain go leith ós Luighne do chleith mhiadhaigh Mhodhuirne. Do Luighne — Is leis dob usa — uair Eaghra mhac Saorghusa deich mbliadhna don chlár chorcra, fá lán riaghla Is ríoghochta. Tionnsgnais Maghnus mhac Eaghra — mairg talamh dár thighearna — sealbha ar na críochaibh do chor do mhíothoil Eaghra a athor. Tug a mhallacht do Mhaghnas Eaghra na n-arm bhfaobharghlas; níor chaith d'uain acht éanlá ann, téarná suil fuair an fearann. Céad bliadhain dóibh 'na dheaghaidh, ar feadh trí nglún ngeinealaigh, gan ainm ríodhamhna, gan rígh, ó mhaidhm fíorfaghla Is eissídh. Gur ghabh Aodh an fuilt chleachtaigh, mhac Tailtigh mheic Muircheartaigh, ceannas slóigh an ghormfuinn ghlais mheic Domhnuill mhóir mheic Maghnais. Dá bhliadhain ar fichid d'Aodh ós Luighnibh na learg bhfionnchaomh; 'na rígh ciallghlan dár cháir geall, ag riaghladh cháigh go coitcheann. Conchobhar mhac Aodha arís ní raibhe a dhreach mar dhoinnghrís — rí ba neamhthláithe fa nimh — acht trí leathráithe ar Luighnibh. Más fíor, ní raibhe a riaghail ar chrích Luighne acht leithbhliadhain — Aodhmhac Conchobhair na gcath, saorslat tromthoraidh Teamhrach. Trí fichid bliadhain do bhí Diarmaid mhac Aodha, an t-airdrí, rí gan mhaothchroidhe ar chionn chreach, ós cionn laochroidhe Luighneach. Mac Diarmmada na nduas dtrom, rí darbh ainm Art na gCapoll — ceithre ríbhliadhna clann Chéin 'ga bharr sírniamhdha soiléir. Fiche bliadhain, druim ar dhruim, fágbhais Art, athair Dhomhnuill, ríghe an chláir thaobhghormdhuinn tigh ar láimh chaomhDhomhnuill Chléirigh. Seaán Mór, an dara mac, fuair oighreacht Airt gan iomlat — lór a mhéad do riaghail ríogh — dhá bhliadhain déag gan dimbríogh. Ocht mbliadhna ar thríochaid tárraidh, mac Domhnuill saoir soghrádhaigh, rún neamhfallsa do thuair tol, an fearannsa fuair Fearghol. Tadhg mhac Fearghail, flaith na sgol, ar feadh dá fichead bliadhon — fonn sámh na seanaibhneadh dte — ós chlár leabhairgheal Luighne. Fuair seision Seaán Buidhe, mhac Taidhg, triath na ríoghruidhe — lór a loighead dá ghruaidh ghloin — oiread a n-uair an t-athair. Fiche bliadhan ós cionn cháigh, Tomaltach saormhac Seaáin, 'snaoi mbliadhna fa dhó adearar, cló a riaghla arna réidheaghadh. Muircheartach, an mac eile, cóig bhliadhna uair d'áiridhe ag díon Luighne na learg nglan, ceard budh duilghe do dhéanamh. Síol gCéin do Chormac do chroid bliadhain teasda do thríochoid, an tslat oirbheartach fortail, mac toirbheartach Tomaltaigh. Níor goireadh do Ruaidhrí rí, ná do Mhaghnus mhac Ruaidhrí, gér leó freagra fear Mumhan, d'eagla a sean do sárughadh. Ocht mbliadhna 'sa cúig ré a chois gabhais Oilioll mhac Maghnois — rí fíre gan fíoch gan feall — ríghe na gcríoch go coitcheann. Aoinbhliadhain déag thoir Is tiar ar seilbh Seaáin mheic Uilliam, do sluagh Luighne an chláir chorcra, buidhne nár dháigh dánochta. Cian mhac Oilill, nár éar dáimh, níor an re hinnmhe d'fagháil; a dtighearna an tann do thuit níor infeadhma clann Chormuic. Reimheas Taidhg mheic Céin chródha, ceithre bliadhna bláthmhóra; ré lán fár thairthighe tráigh, an flaithbhile ó chlár Cholláin. Ocht mbliadhna déag bhós do bhí ar chumus Chuinn mheic Ruaidhrí, 'san tír 'na aonar 'gon fior, acht baoghal díbh 'gá dhéiniomh. Ríoghthar le cách i gcionn trill Cormac mhac Céin mheic Oilill; téid ann i n-áitibh a sean do ráitibh Gall Is Gaoidheal. Áitighthear críoch Luighne lais, idir thuaith uile Is eaglais; tír mhilis na bhfonnbhrat bhfionn tilis Cormac go coitchionn. Cuiris gach aon 'na áit féin d'oireachtaibh sleachta saoirChéin; fógairthear tar ais na huilc, tógaibhthear lais a longphuirt. Taibhéochaidh cóir a chinidh, ar chairdibh ar choillidhibh; oirbheart caithleómhain chrú Céin do aithbheódhaigh clú a chinéil. Tionóiltear leis a leabhair do súr a ghéag ngeinealaigh; gach diamhair dá fréimh roimhe iarraidh san réim ríoghroidhe. Seanchairt chíosa chláir Luighne ar ndul uatha ar éagcuimhne — go mbí 'na glanchartaigh gil athglantair í dá oighribh. Iomdha ceart ar a chrích féin ag codhnach cloinne ríChéin; cóir dá ghruaidh nathardha náir uain na hathardha d'fagháil. Beag nár rudhraidh sé mar soin — naoi gcéad ar cheithre bliadhnaibh atá Luighne fa chloinn Chéin, na buidhne nár thoill toibhéim. A los catha agus chogaidh fríoth an fearann fuarodair — beag nách fairbríogh cor 'na gceann — is do thol airdríogh Éireann. Níor bheag do Chormac do chóir, dá bhféachdaois cách i gcéadóir, gach anbhuain dá n-uair impe, 'na sduaigh armruaidh innillte. Maith an chairt ar chrích a sean a bhfuair d'ulc ó aois naoidhean, ag dortadh a chrú fa a ceann, gur nochtadh clú a chéimeann. Críoch Luighne na learg ngairthe fa bhréid sladach sáraighthe — tar ceann gach cogaidh dár chuir — gur thogaibh ceann dá cabhair. Atá sí ó sin i le 'na héanchlár suaimhneach síthe; gan ghoimh, gan folaidh, gan fíoch, gan toil d'folaidh ná d'eisíoth. Do leasaigh an lámh do luit críoch Luighne re linn Chormuic; tír í dá dtéarnó a teimheal, sí i n-éanló do háitigheadh. Ní tháinig ó Thadhg mhac Céin go mac Úna dá fírfréimh — clú a sean ón ghasraidh do ghlac — fear budh casmhail re Cormac. Do bhádar i gceas cumhadh síol gCéin, mar do í chualubhar, gur fás an bile ó Thigh Tháil, do-bhir dá fine a n-anáil. AN ÁIL Is dá tochmharc tús ratha, mac Céin d'adhbhar ardflatha, fuair an chéidchéile do char i n-uair éidtréine d'iomchar. Máire inghean Mhaoil Mhuire gnúis ríoghdha, rún gheanmnuidhe; bean ós mhnáibh braonbhrogha Breagh, aonrogha cháigh dá chineadh. Tarla do Chormac mhac Céin, dá measdar í In gach aoinchéim — ar dtogha na fréimhe ó bhfoil — rogha chéile do charthoin. A bhfuil roimpe suas dá sliocht, atá an chlú aca i n-eighriocht, sealbh na heighriochta Is dáigh dhi tar mnáibh seinsleachta Suibhni. In ÁIL LIBH SÉAD AIRM Mo chean doit, a Ghráinne gharbh, ní mairg do bhiadh ort d'éanarm; a réalta Is déarghoirthe dath, séanta bhéalsnoighthe bhaoghlach. A mhionn sgothamhail sgine, a bhéisd neimhneach náimhdidhe, a chneas garbh saoirmhíondubh seang, a aoinríoghan arm nÉireann. A bheithir leadarthach lonn, a rogha an uile iarann, a séad fine duailgheal dubh, a bhuaidhreadh cridhe curadh. A chailg ar nách déantar díon, a áilleagán na n-airdríogh, a bhéal doirche an doruis mhóir, a soluis oidhche um iarnóin. A ghearradh snáithe saoghail, a airdrí gach iolfaobhair, a chúis tnúdha os cionn croidhe, a mhionn súla sochoidhe. A mhír cruadha an chrotha buig, ní rug do chéile comhruig, 'sní bhéara, a chneas mar chubhar, sgéala ón treas i dtángubhar. Gidh í an tiomna — gá dtám ris ? gé madh beag an luach leighis, fáth róaithfir dod ghné ghloin, ní gnóaighthir é ar h'éachdoibh. Ní fuair neach ar druim domhain — gi bé teach i dtarlabhair — fios droichlimhna riamh ót rath, a ghrian sgoithniamhdha sgiamhach. Maith séan dá dtarla tusa d'Aodh Óg mhac an Aodhasa, do dhamhna ríogh fréimhe Cuinn, do dhíol do chéile cumuinn. Tusa a sáithsion do séad bhuadh, a seansaoghlach áith fionnfuar, giolla ó ráith bhéimeannaigh Bhreagh — do sáith d'éinearradh eisean. Meinic do tógbhadh tusa mar gheall iomaid ionnmhusa do ghlún mhíonchaomh í Mheadhbha, re súgh bhfíonchaor bhfíneamhna. Meinic tug asud, más fíor, i dtuillmheadh d'adhbhar airdríogh, éigne ón Bhóinn bhionnfoclaigh bhuig iomarcaidh óir Is arguid. Meinic fríoth céad da gach crodh asuibh ó Aodh go hollamh, ar son clú an mhongabhraigh mhoill, re hollamhnaibh crú Criomhthainn. Tusa, a lasair nár leónadh, níor saoileadh go seicheónadh géag seanAolmhuigh na sreabh seang ar dheaghfaobhruibh fear nÉireann. Ní foighdís daoine an domhain tusa ón déidgheal dathamhail — bas gheal dar éigin umhla — acht fear éigin ealadhna. Tú ar chomhaidh airgid nó óir ni foighdís cách i gcéadóir ó orsain slóigh bhonnbháin Bhreagh, 'sníor dhóigh t'oghbháil ar éigean. Ó chodhnach chloinne hEachach níor ghabh ollamh ainbhreathach ní ar talmhain acht tusa amháin, amhlaidh dob usa t'agháil. Ón uair fár hiarradh thusa ní bhia d'éis an Aodhasa, a saorollamh bláth ballach, cách d'aonollamh orramach. MO CHEAN Ó CEARBHAILL Do mealladh cách nó Ó Cearbhuill, cuid dá sgéalaibh; cia do mealladh ann ar-íribh ? am dá féaghain. Drong díobh ré coimhéad a gcnuasaigh, nár char féile; is drong bheanus geall do Ghuaire, ceann gach cléire. Ceist ar chliaruibh na gcúig gcóigeadh, cóir a ceangladh: an é fear na mbó do bhronnadh 'smó do mealladh ? Ionnmhus croibheal agus caisléan — cách dá gcarthain; a chuid féin do chaith ó Cobhthaigh, maith ar marthain. Léigthear le cách ollaimh Éireann uatha ar amhrán; nó gur chaisg fear Cliach a gcomhrádh, sgiath gheal Ghabhrán. Is truagh gan cách mar Ua gCearbhuill fán gcrodh gcoimhréidh, atá do cheól Is do chongháir, eól gan oilbhéim. Maol Ruana rí fréimhe Cearbhuill, dár chóir Éire; dá ngairthear ainm 'na ainm fíre — failm na féile — Féil agus Casán, dá abhuinn atá i gCiarraighe Luachra iadsin, agus Is iad na príomhaibhne port-áillesin is inbhir éisg ag fearaibh Iarmhumhan, agus mar airgthear Féil fana hiasg téid agus tuiligh i gCasán, agus do-bheir creach éisg lé ar n-iompódh. Ua Cearbhuill a chomhchosmhaileas sin, an uair airgid fileadha faobhracha focailghéara na Fódla a thír agus a thalamh fá séadaibh agus fá mhaoinibh agus fá chonách, téid fá dhanaraibh gruama glórdhorcha, agus airgthear agus loisgthear leis iad go minic — Minic airgthear lé Maol Ruana mórmhagh Muaidhe; fear nách cuireann cairde ar chliara d'airde a uaille. Do sgaradh cách ris Ó gCearbhuill na gcolg sídhe; a mbreath gach nduine dó féine, dá ró an ríghe. Mac Eisibéal ní hé mealltar, léar mhian moladh; ar ghabh leis do Chlár na gCuradh, dámh a dholadh — Agus an Doladh, baile beag atá i nUrmhumhoin eision, agus cailleacha dubha ghnáthuigheas bheith ann, agus sagart adeir aifrionn gach Domhnach dona cail-leachaibh sin, agus Is maith beatha an bhaile bhig sin. Gonadh de sin téid Ua Cearbhuill ar chreich Midhe; do thabhairt buair as gach baile cruaidh a chridhe do-chuaidh a gcnáidh annsa gcoire do dháil dighe. Cú Chuloinn Mumhan Maol Ruana ar mhéid meanma; cá fearr dó an teagh ina dtarla 'ná teagh Teamhra ? Tionóluid uime gasradh Ghaoidheal do ghníomh ghroigheach; do sáraigh sé Éire ar eineach, Éile Is Oileach. Eighre Seaáin mheic Mhaoil Ruana, roth an ghaisgidh; fear dá ndeachaidh cuma an chosgair, urra an aisdir. Agus aisdear iongantach do-rín an Biocaire Ó Conchubhair agus an Cruadhchosach Ó Léanaigh Mhóir, fuair ionnta féin ceangal agus cumann do dhéanamh re chéile agus dul gan anadh gan oirisiomh do chathughadh ré hUa nDálaigh — Do sladadh an t-úcaire iar dteacht ó cheardchaidh iar líomhadh a leadán; minic do cuireadh ar dhá chéad trodán, bréag ar bheagán. Iomdha i Luimneach bean bhogúr is fear feadán dhúisigheas naosga gharg ghobfuar is ard eagán. Ní hurusa a gcur re chéile — crodh an Éiligh; d fidh drongán don tóir ní fulláin, olc Is éirleach Bó Átha Buidhe dá buaraigh, tuile tréinfir; eallach an tSléibhe ruaidh Riabhaigh. uaibh i nÉilibh, is iomdha sream ar a súilibh treall ón bhféinnidh — Agus an Luan iar Féil Míchíl do-níthear méara ann gach mórbhaile i nÉirinn, agus Is amhlaidh do-níthear é .i. buirgéisigh bhéilbhearrtha bholgreamhra bhlosgsúileacha na mbailtesin do dhul i gcúirtibh cloch-gorma clárdhaingne, agus an tí dhíobh Is mó muirear agus muintear tig amach ina mhéara, agus Is iongnadh mhór d'Ua Chearbhuill mar sin gan dul go Teamhraigh agus Gaoidhil Éireann do chruinnioghadh uime — Mar do-ríne an gaol ór ghabhluigh. nár mhaol meanmain; minic coisgthear lé laoch Luimnigh fraoch ó bhFearghail. Iomdha corr ar taobh an Turlaigh is laogh Leamhnaigh; ní buidhion dall gacha Domhnaigh clann Í Chearnaigh — Agus Ó Cearnaigh, i gCaisiol do bhíodh sé, agus is uime do-rín Ó Grádaigh an t-uisge beatha, agus do chuir óglách dá mhuintir ar cheann spíosradh .i. piupar agus ainís, agus adubhairt ris sin do mheabhrughadh go maith mar gach n-aithcheacht eile: do ghabh an t-óglách aga mheabhrughadh go rómhaith amhail adubhradh ris; an tan do-chuaidh an t-óglaoch d'ionnsuighe an bhaile mhóir tarla easg ar iongantach anághmhar dó, agus Is eadh tarla ina bhéal ag éirghedhó — piupar agus ainís. Tug leis ualach don truis chéadna go dún Í Ghrádaigh; ar ndul dó go Port an Phúdair olc do fágaibh. Is cosmhuil ré Beinn fuair Éadair gruaim Í Ghrádaigh cuirid fir go glic fán ngrúdainn bric i mbádaibh. Ar buile bhím gach duine Is tír im' thiomchal le grádh don déidghil Is grádh nách éidir d'iomchar. Gairthior díom Crosán Í Chearbhuill i gcrích Mhumhan; do-ghéan don tí 'gár fearr mh'ionadh ceann na gcuradh. Ní bhí ag fiadh ré gáir ghadhar báidh do bhunadh, do mharbh ó Lorcán 'na leanabh bochtán brughadh, is iomdha corr agus cadhan fa fonn Uladh. Samhuil Í Chearbhuill do-chuala i gcath Cnuca; do ghabh tús gach óil aco, móir a mhuca — Agus dá mhuic do bhí ag Bháitéar Máb agá rósda do Rígh Sagsan .i. muc mhéith agus muc thruagh, agus do ghabh ag méithiughadh na muice méithe lé him agus lé hola agus do léig an mhuc thruagh do losgadh. Is mar sin do-níd Gaill na Fódla fíoráille, agus maithe na Mumhan lé hUa gCearbhuill, óir bíd siad ag tabhairt óir agus airgid aagus iolmhaoine do Ua Chearbhuill agus ní thabhraid a bheag 'ná a mhór do Mhac an Charrúingigh, gidh neasa do Loch Ribh mhic Muireadha é 'ná an bhean tig ó Dhún Mhic Pádraiccín go hAbhuinn Ó gCearnaigh do chnuasach bhairneach. Is iomdha thall i dTrian Chonghail cliabh i gceallraidh; giolla geal 'sa úidh ar inghin, fear Chúil Chearnaigh, Ó Cearbhuill ag triall i n-iorghuil, triall go Teamhraigh Teamhair an múrsoin Mhaoil Ruanaidh is cliarach d, is iomdha a ráth Maoil Ruanaidh drong fá d Geall ó gach muigh do Mhuigh Dreimhne, dáil a duanaibh Is é mac ochta na n-airdtreabh molta a mhuintear. Agus Muintear Thadhgáin, san Mhidhe bhíd siad, agus bíd ag marbhadh agus ag imreasan ré chéile fa cheann anma an chinn fine nách áil le haoinneach d'fearaibh Éireann do bheith air féin mar cheann fine, agus Is é sin An Sionnach — giolla gan éadach gan eallach, bréagach brionnach — Giolla caibliath cealgach corrach, ceardach ciongach; do-bhéaradh leis cearc fán gcurrach, is beart brionnach; ní thiubhradh ar ór 'ná ar eallach rón 'ná rionnach. Ua Cearbhuill an chroidhe fairsing, eól na n-aoigheadh, ní ghéabhadh neach an gart ghabhus, acht Art Aoinfear. Art Aoinfear nó Oilioll Ólom ór fás eision; nár dá bhfuil do chléir i gCaisiol gan léim leision. D'eagla an tréinfir tugsad cniochtghaill céim i gcaladh; ní fada go bhfúigfe folamh dúinte Danar. Dá meastar oineach bhfear nÉireann ar iúl roighrinn — dob ionchuir do chlú Í Chearbhuill dá chrú i gcoimhling — Agus coimhling iongantach do-ní drong dona daoinibh annsa domhan mór thoir .i. dul ar sliabh róard os cionn Pharthais, agus féachaid fútha síos, agus do-níd gáire, agus tiaghaid go Parthas, agus ní theagaid as go bráth ar gcúlaibh: Is mar sin umoro do-níd deóraidh, deaghdhaoine, aoighidh agus aos ealadhan na hÉireann ré dún Í Chearbhuill. Mar do sín don chléir i gcoimhling — dréim ré deaghroinn — an féinnidh dána geal gormloing, ar dteagh tearmoinn. Críoch Éile na n-abhall gcorcra is ceart ubhla — falchaidh gach raon thall fá dtarla barr craobh gcubhra. Linnte balbha ar bheagán uisge i n-ucht samhraidh; téid gach iasg ré goil an gheimhridh troigh i dtalmhain. I dtigh Í Chearbhuill Chláir Chobhthaigh, nár char craindeach, is iomdha bean ógh san earrach, is sgór cailleach — Agus cailleach do bhí i dtigh Mheic Diarmada Mhuighe Luirg, agus ní acht aoinbhliadhain amháin ann, agus d'fágaibh an chailleach sin an chailleach sin fa chlú oinigh agus eangnamha ón mbliadhainsin go bráth, agus Is iongnadh sin agus — Céad cailleach i dtigh Í Chearbhuill, Dia dá dhídean; Rí na n-uile leis an óigfear, Muire Is Mídean. Míle ó gach aoinfear, ní tuar troda, dá ghaire daga; do-gheibh 'na dhún na céada curadh cuaird úr fada. DO MEALLADH Do mealladh an fear nách beanfadh iasacht spóirt a ceathraibh an bheatha ós aisling iad mar cheó; dob fearra go ceart a gcathamh ria dom dhóigh, a carcair na gcleas ós feas nách triallaid leó. AODH Ó BROIN Searc mná Ír dhuit, Aoidh, ná léig a bhfaill, diombáidh díbh an chríochso Néil gan aird; dearbh dá dtí, más fíor a n-éibert Flann, beidh fád chíos go haoil ó Néid modh Cairn. Leath dá bhrígh mar bhíos an féithle am chrann, an tan fa líonuid grís na sléibhte reann, mac Séain líthior thríd ón ghléire Ghall, ag teacht fán tír do dhíbirt féine eachtrann. 'Sdo ghabháil bhraoighde ón tí nách téid 'na cheann, an tan fa mbírsi ar dídion t'éidigh as t'airm, eas fá líne gríobh ar ghréaschur eang, scoth lán síoda ar íochtar gléasa gairbh. Seanlann righean nách díon air éide Gall, sbolard dín ar do rígh go mér 'na bharr; each árd díola as díorgha léimios bearn, is giorrán díon nách ísin féin a hainm. Sleagh dá brígh lé ríghmhac Réathuir ann, 'sdo chaith, más fíor, a síothbhrugh Aonghuis treall, 's a ndán díbh do bhí, a dhéghmhic Seáin, atá scríobhtha líne an sgéith air h'ainm. Gabháil rígh, a laoch na sé leathrann, 's tearc lá choidhche nách bíonn, mar théid san arm, frasgháir laoch ag gníomh ré bélaibh badhbh, 's gealtáin gaoithe tríodso ag éirghe a ngleann, Leath dá mhaoin ní díol lé cléirchibh ceall, d'fothráil chíos ón líon do théigheadh ann, 'só an lán bhíos san oidhche am Aodh mhac Seáin, sgol dá suidheadh fá dhíon do réir a rann. Seantáin naoidhe faoi, lucht léighte leabhar, 's tiompáin tsídhe dá mhaoidheamh a dtéidchrot meann, bandáil bhíos gan ní ar bith d'éifiocht ceard acht broit dá bhfíghe lé croidhe do chéal .. .. eang. Tachrain bhíos ar baois as éisg 'na dtairr, sgol chláir tríochat, buidhne ag dréim cum bearn, 'sbas fá dhísle trí seacht gérbhreac mall, seas dá síorchur tríd a chéile ar pheall. Seantraill chaoilbheirt líomhtha ag éara crann, is beart don taoighe dá fíghe aige faena tharr, is gorbhaird bhíos fa chíos na fléise ag spairrn, asteagh dá líonadh do ghléas na gceann. Is iomdha ní do-ríne réidhmhac Seáin, seanchlár Laighean gan aodhaire ar éanchrodh ann, 's gan dáil aoide san oidhche do bhéin do chrann, an tan as rí ar an tír an té so as fearr. SERRC CAIRDE THAR LEAR Aoibhinn an lása i Lonnainn, mór ngiolla saor sochomainn dom lucht chumainn do-chuaidh soir go Lunnainn uaim re hathaidh. Mór leannán Is chnú croidhe inte dom aos ionmhoine, mór slat neamhdhaidhbhir aniogh do seanraighnibh Mac Míliodh. Bheith eatorra dob ait linn, lucht le n-airdeóchadh m'intinn; iomdha i Lunnainn dom lucht ghráidh, dom lucht chumainn Is chomhráidh. Rugadh go Lunnainn tar lear glóir budh aoibhne rem aigneadh; áineas na gcraobh mbonnbhán mbog, comhrádh mo chaomh 's mo charod. Aonchúigear fear dá bhfuil thoir dá bhfaicinn gach laoi i Lundain — ussa óm thigh, ní hurusa tocht tairsibh. Gion go mbeith d'ulc nó d'easbhaidh oirn choidhche acht an cúigearsoin, níorbh fiú aonchúigear d'fiadh Bhreagh, an saorchúigear fial féinneadh. Donnchadh Ó Briain, bláth toraidh, Donnchadh croidhe Ó Conchobhair — dá ghríbh chumhdaigh bhruaigh Bhanbha i Lundain fuair allmhardha. Beag 'na dhiaidh mo dhíol tathaimh — Donnchadh ó Cuinn Chéadchathaigh, 's i ndiaidh mo chumthaigh croidhe, Dhunnchaidh í Bhriain Bhóroimhe. Mac Í Fearghail, mh'Írial féin, atá i Lundain úir aigmhéil; diombádh gan mo thriall tar tuinn, 's mo thriar lionnán i Lunnainn. Beagán ar dhá bhliadhain déag atá Pádraicín Pluingcéad i gcúirt úir na n-abhall bhfionn, gan tadhall ar úir nÉirionn. Gion go bhfaca riamh roimhe dreagan Dúna Sámhnoidhe — 'na sduaigh mhín ghnéaghairthe ghloin bídh gach éanaidhche ar mh'aghaidh. Pádraicín, mh'Írial, mh'aos gráidh, mo dhá Dhonnchadh — dias chonáigh; tuar neamhthuirse do Chlár Chuinn dál an cheathrairse chuguinn. An cúigeadh fear atá thall — Brian Mhág Eochagán, mh'anam, do-chóidh do Lundain tar lear, do chumhgaigh ar ghlóir Ghaoidheal. Donnchadh, Báidricín Is Brian, mo Dhonnchadh oile Is mh'Írial — an mhéid saoilim má tá thoir dob aoibhinn mo lá i Lunndain. Mo thriar compánach croidhe — Uilliam, Risdeard, Rudhroighe, triar nárbh fallsa riamh dá rann, triar Is annsa ná an t-anam. AOIBHINN AN T-IM Fuarus féin im maith ó mhnaoi: an t-im maith — mása maith é — dóigh linn nách fa bhoin do bhí, an ní dá bhfoil do mhill mé. Do bhí féasóg ar bhfás air — ná rab slán d'féasóig an fir; súgh as nách néimhnighe neimh, geir go mblas seirbhdhighe sin. Do ba bhreac, fa hodhar é; ní fa ghobhar bhleacht do bhaoi; fada ó im i n-aisgidh é, 'sa ghné d'faicsin linn gach laoi. A ghíomh leabhar mar folt eich, uch ní fríoth sgeana ro-sgoith; fada Is tinn an tí ro-s-caith, an t-im maith ro bhí 'nar mboith. Brat eisréide fan ngréis ngoirt mar eisléine d'éis a chuirp; dob airdhe déisdin le deirc an cheirt d'féiscin d'aidhbhle a huilc. Do bhí ar an fearsoin túth trom do mhúch Is do mhearuigh ionn; tarfás dúinn gach aondath ann, barr craobhach clúimh ós a chionn. Ní faca sé an salann riamh, ní faca an salann é acht uadh; ní léigfe a chuimhne sinn slán, im bán Is guirme iná an gual. Do bhí an ghréis ann, 'sní hí amháin, do bhí gach re mball don chéir; beag d'im do-uadhus 'na dheóigh — an t-im 'na feóil fuarus féin. FUARUS BRÁTHAIR BRÉIGE Ca talamh duit, a bhráthair ? dona grasuibh bheith umhal; innis sgéala gan aincheas, nách beam i n-ainbhfeas umad. An cuid dod riaghai chrábhaidh ? léara, a bhráthair, Is innis — créad tug do bhróga fallán, is h'atán do bheith brisde ? D'éis ar siubhlais do roide, a bhráthair choisflich chalma, iongnadh leam gloine t'asán, is h'atán lán do salchar. An raibhe id riaghail chrábhaidh, a bhráthair ó chrích Connacht, cruas do bhróg agus t'asán, is h'atán do bheith robhog ? Dar leam ní faicim éanlocht ar t'éadach fada fallán, a bhráthair chroidhe cheóilbhinn, acht nách fiú feóirling h'atán. Idir chóta agus chaipín, idir aibíd Is asán, tar gach éanchuid dod chuladh ní maith do cumadh h'atán. Ní dot aibíd atámuid, a bhráthair as díol masán, féach id dhiaidh Is féach romhad, mar tá brollach ar hatán. Th'atán, a mhacaoimh léighinn, gi bé i nÉirinn ór gadadh, ní hatán duine dhílis bhíos dá sírreic i bhfalach. Ní hé a chuma go lochtach, ní hé olcus a dhatha, tug gan a dhíol san Chabhán, acht é 'na atán ghada. Beith 'ga bhélreic, a bhráthair, is tríd tánaig do mhilleadh; baile so i ndéantar nathán: mairg tug hatán go Sligeach. Fulang gada do bhráthair ní do ghnáthaibh an Iarla; dá seóltar tú 'na dhathán biaidh an t-atán go riabhach. Maith do léine agus h'ionar, deas do siobhal ar chlachán, 's Is áluinn fós do mhatal, 's Is olc ghabhus tú h'atán. Créad do-bheir th'aibíd goirid, 's th'falluing go noige do sálaibh, agus h'atán fliuch fada, ca talamh duit, a bhráthair ?CA TALAMH AISLING Néall mná síthe sunn aréir, mairg fuair radharc an rínéill; bean a haithghin níor féagh sinn, an néall rér aithrigh mh'inntinn. Ionmhuin taidhbhse táinig sonn aréir trem chodladh chugom; biaidh choidhche 'ga luadh linne suan oidhche na haislinge. Gruaidh leithgheal nár dheirge rós 'gon inghin, dob é a hiomthós; dearca mar dhlaoi don bhugha, dá bhraoi chearta chíordhubha. Béal tana nár mhillse mil ar ghné ógróis 'gon inghin; gach glór róirighin do ráidh fa lór d'fóiridhin easláin. Tarla i mbéal na mbriathar mall déad roigheal mar fras néamhann; leaba seang dá hós uime, ar nós dá pheall pharluinge. Eidir ghéagaibh glac leabhar atáid so ar na suidheaghadh — tolcha corra chíogh gcaoimhgheal, is díon orra d'órchraoibhreadh. Tánaig coimhdhíon a dhá chos don bhuaidh do bhí ar .. ., dá bhróig go n-imlibh órdha fan n-óig mbinnghil mbánóghdha. Brat corcra go gciomhsaibh sróil, léine dheirgimeal ndeargóir, géill chuimhrigh óir dob ionair mun n-óigh suirghigh sídheamhail. Beannaighis an mhín mhálla dhúin d'furfuighlibh éadána; do freagradh uaim dá aithle an sduaigh dheaghglan deaghaighthe. I gcionn athaidh dá éis sin fiarfaighthear uaim don inghin: ga ríghe i mbí do bhunadh, ga rí tíre ó dtángabhar ? Dá rann nó trí atá ar domhan, mó Is cumhang ré a gcuartughadh diamhair mo sgeóil ní sgaoileabh. Ad dhiaigh tánag, tarr liom, rádh na hinghine ós ísioll, i d'faoidh mar ionnamhail orgáin caoin bionnfalaigh briatharnáir. Ní feas damh — dia do mhealladh — dul lé an uair do éimdheamar, cáit ar éirigh uaim d'eitill an sduaigh céillidh chroidhethim. Sgaradh cuirp é re hanmhain don ríoghain deirg dhonnabhraigh, sionn d'fágbháil arna himtheacht, an fionn ágnáir fuighillcheart. Go Crích bhFódla, fada ó soin, mar sin táinig ó thosoigh bean bréagtha ríoChonnla Ruaidh; síothamhla a héachta an athuair. Mac dob fearr aga athair, Connla mhac Cuinn Chéadchathaigh — lé gaois éanmhná tar tuinn téid, ní théarná i luing a leithéid. Cuairt oile a hionnamhail soin tig tar tuinn go mac Feabhoil, bean donnbhruit Is craoibhe ceóil, ordhruic an t-aoighe uirsgeóil. Naoi naonbhar do chloinn churadh d'uaisle oirir Dheasmhumhan rug lé mar Bran an bheansoin fa bladh é dá n-uireasbhaidh. Mealladh Bhrain, bréagadh Chonnla, tar muir le mnáibh allmhordha — mealltar mé le a mac samhla dar lat Is é Is éagsamhla. Síodh Mhidhir an mhúir phurtghloin, Dún Sainbh nó Síoth Abhartaigh — ní feas daoibh bean 'sna bruidhnibh budh meadh don chaoin chiúnfuighligh. Ní fuighthe i nEamhuin Abhlaigh, ná i mBrugh Aonghuis órarmaigh, bean sídh cuirthear 'na conchlann, an chruithgheal mhín mhalachdhonn. D'éis na mná d'imtheacht uainne gan bheith im' fear éanuaire dá madh éidir é 'na fonn is sé budh éigin orom. D'éis mo ghrádha dá gruaidh ghil, ar n-imtheacht uain do'n inghin, mar théid tráigh i ngach tuile do bháidh ar méid meanmuine. NÉALL AISLING An tusa an bhean do bhí sunn aréir tre amhra agum ? mar tú id mhearaithne, a ghnúis ghlan, is cúis mhearaighthe meanman. Munab tú táinig reimhe chugam, a chruth séimhidhe, a bhas tiombog, a throigh mhall, ní foil ionnod acht ionann. Do ghruaidh ghairthe, do ghormsúil — níor cumadh don cheathordhúil dias riamh budh casmhuile cruth, a chiabh chasbhuidhe chleachtuch. Do dhéad bán, do bheól corcra, nách beag do cheól chodolta; braoi leathdonna ar lí na subh 'sa mbí eatorra ar iomchur. Bráighe mar bhláth na lile, glaca seada séimhidhe: cneas seingreamhar ar snuadh tonn rer neimhghealadh uan abhonn. Cíche bláithgheala beaga ós leirg áluinn oighreada; cláir mhíne Is caoimhfinne claidh, maoilinne sídhe a samhail. Atá ar chiomhsaibh do chiabh dtiugh ealta nách gnáth i ngeimhriudh, d'éis a n-ionnallta a hór ghlan, lór ionganta na healtan. Ionrúin mé, ní misde dhuid; innis damh an tú tánuig dom chéadbhuaidhreadh go Fiadh bhFáil, a niamh dhéadnuaidhgheal dreachnáir ? Nó an tú táinig eacht eile don Bhord Chruinn ar chéilidhe, a chiabh slim fionnfoltach úr, go Cing iongantach Artúr ? Nó an tú táinig eacht oile go hAodh mór mhac Úghoine, ó Síoth bhréagsrothach Ban bhFionn go magh n-éagrothach nÉirionn ? Nó an tú táinig eacht oile, go longphort Bhriain Bhóroimhe, do bhreith Mhurchaidh tar Moir Meann soir tar drumchlaidh na díleann ? Nó an tú tánuig eacht eile do mhealladh mheic Deichtine, ó Ráith ghlom torcharaigh Truim go Coin gconfadhaigh gColuinn ? Nó an tú táinig eacht oile, a ghnúis éadrocht ainglidhe, d'iath chathBhanbha na gclár dte, i ndál Mhathghamhna Í Mháille ? Nó an tú táinig eacht oile do mhealladh na macroidhe, le linn Chonaire, a ghruadh gheal, go sluagh dtoghaidhe dTailtean ? Nó an tú rug an rún fosaidh, Bran mhac Feabhail fionnchosaigh, tar dromchla mín na maire go Tír dtoghtha tTarngaire ? Tángadar, dámadh díobh duit, go rígh Connacht — cuairt ordhruic — mná dealbhdhatha — fa dáil neirt — go tráigh deaghLocha Deirgceirt. Nó an tú do chealg Connla Ruadh ó sluagh Breagh na mbeann bhfliuchfuar, a ghnúis naoidhe, nách náir cruth, is draoidhe cáigh dá chumhduch ? Nó an tú do mheall meise féin an chéaduair, a chruth soiléir, ó taoi, a bhean síodhamhail seang, ag síorfoghail fear nÉireann ? Móide atá mh'amharus ort gur tú an chéidbhean do-chonnorc — gan a maca samhla acht sibh san Bhanbha dhata dhuilligh. Ní fuil i Síth Bhóinne Breagh bean do chrotha acht an chéidbhean, ná i Sídh chaomhchlochach na gCuan, a mhín aolchrothach ionfuar. Ná i Síth Easa Ruaidh rámhuigh, ná i nDún oide an Ioldánuigh, ná i Síth bhláith tirmleapthaigh Thruim, ná i Ráith ilreachtaigh Eochuill. Bean dá héis ní faicfe sinn choidhche i n-amhra ná i n-aisling go teacht arís dí 'nar ndál i bhfís agus í ar n-iompádh. Clódh mo dheilbhe dá dreich bhuig, uair nó dhó dá taoibh tánuig; an treas uair tríthe tiocfa, an sduaigh síthe suaitheanta. AN TUSA AN CALBHACH Ó CONCHOBHAIR Deithfrigh chugainn, a Chalbhaigh, gluais trá, tar lear gcomardhuibh; a róimh éigeas Críche Cuinn, bíthe fan gcéidfios chugainn. A mheic Domhnaill, a dhreach bhog, an fiosso cuirim chugad, bíoth sé 'na ainndeithfer ort, ná faillighther é ar ádhbhacht. Sgél nuaidhe Is iomdha againn dod ghnúis faoilidh abhraduinn, a rí cláir féaraigh Eine, bhar cáir déanaimh deithfire. Fir Lonndain, laochruidh Alban, siad re chéile ag comhardadh, a cheann saorslóigh Síthe Truim, 'na n-aonbhróin fíthe umainn. ... guais chean ní chodail neach, ó thá Sionann go Sligeach, a rosg mear craobhuaine ceart, ar feadh aonuaire i n-éineacht. Suil bheas cách ag cadaoid ort, deisigh tú, tar dar bhfurtachd; léig don taoibhsi cead codail, ga beag daoibhsi a ndubhradair ? Deithfrigh ort, a mheic Móire, iomdha adhbhar anbhóine; a lámh foirfeithimh cró gCuinn, adt oirichil againn. a connmaid uainn t'earla slim a gcomhrádh slóigh Sligigh roghrádh óil ná oirfidigh. Cleasa lúith a láth ngoile, méad meanman a macruidhe, cnis niamhdha bhláithgheala a m, briathra áilgheana a n-ughdar. Leinb uallcha ag argain saithe, seabhaic ag seilg éanlaithe, doimh thaoibhseanga ó bhinn go binn, laoidheanga, Is coin i gcoimhling. Taisdeal learg Locha Gile, torchar srotha Sligighe; cnuas i ngar bhfionncholl bhfíthe, tiomcholl a gcladh gcoigcríche. Teaghdhais chúplach chupadh n-óir séad mbuadha bheirteadh ndonnsróill tháibhleadh ngeal gceathramhnach gcorr, dar bean neamhchumhgach Feabhas a gcorm nó a gcuiltiodh, nó a múr séanta sleamhaintiogh, ná tuguid anmhain oraibh, a Chalbhaigh Í Chonchobhair. Ógbhaidh Chairbre an chuain ealaigh, saorchlanna Síl Muireadhaigh, a bhas neambog i gcrú crann, ná meallod tú 'na dtiomchall. Beir uatha athaidh eile, ar séan uaire Is aimsire, céim neimhleasg i ndáil danair, a feirfleasg Cláir Chonchabhair. at fosgaid dedg m ... ionn sléachtana síol gCais a ghríobh béaltana Bearnais. abhall d'abhlaibh Parthais, a líog buadha briatharthais, a chosg foiréigne chrú gCuinn, dar gcoimhéidne Is tú Is tualuing. biodhbha, a bharr thiogh, do theacht chugainn dá gcluintear, an chríoch fionnsa ón héigin troigh — a ciomhsa d'féigin d'ardaibh. una bheinnsi ag imirt ort, do ghríosfainn do ghnúis éadrocht mun imreasain id ghruaidh ghil i bhfinnleasaibh sluaigh Sligigh. Tuig bhós, muna bheinn diomdhach dod rosg naoidhe neimhsiobhlach, chneas gheiltim, dod thaoibh thais, leigfinn daoibh a ndearnais. Do ghuais go ngríosfainn tusa, cóir atáid t'fir iomthasa sa féine ag breith a bhuidhe, ar mbeith re chéile ag corruidhe. DEITFRIG CUGAINN A CALBAIG IOMCHASAOID Oraoid sunn go síol gColla dá iomchasaoid eatarra — an ramhacraidh ó Mhoigh Mharr — a bhfoil d'anacraibh oram. Ná fágaibh fós fear dearmoid d'fuil Cholla ó Chliaigh imealbhuig nách aigeólla sibh fa seach, fir nách aideómha ar n-eiteach. Sliocht Toirdhealbhaigh mheic Marcais — labhair rem lucht díoghaltais; tréad Is éadána ar filidh, méad m'éagára Is m'aindlighidh. Inneósad duit, a dhuine, mo chasaoid, mo chéalmhaine, don droing mhóir suilbhirthe sáimh, i ndóigh cuimhnighthe ar gcomhráidh. Mór gceann bhfadhálta feadhna, iomdha coinnmhe Is ceithearna — mairg ga mbí ad comharsa cóir — do-ní oramsa an éagóir. Ceithearn an tighe rem thaoibh, bíd lán d'ulc agus d'anaoibh, gach re lá ag toigheacht im' theagh, 'san t-oireacht atá im' thimcheal. ttugainn mir ar gach mir don foirinn natmhoir ainm IOMARBHÁIGH Tadhg Dall Ó Huiginn .ct. Clanna Meic an Bhaird, cuileóin charrcha, cuadh caocha na gConallcha baird bhalbha gan ollamh orrtha is mairg do tharla eatorrtha. Freagra ó Mhac an Bhaird Onchú foghla Chríche Cuinn Tadhg tuadhall Ó Huiginn; nach mairg far bhuail an diabhal daill, do líomhadh ar uaidh ifrinn. AOIR Ag so an aoir do-rinnigh Tadhg Dall Ó Huiginn dona daoinibh do Mhuinntir Eadgra, fár bheanadar a theangaigh as et cetera Sluagh seisir táinig dom thigh, do-bhéar uaim iúl an tseisir; tearc do lacht mé arna mhárach ó thart na sé sealánach. Dob fada riamh roimhe soin, do réir dhóchais, nách deachaidh greim do bhiadh bó 'na mballaibh, an triar 'na dhó adubhramair. Táinig díom — 'sis dainimh soin — a mbreith ó bhás go beathaidh, mo lacht d'ól nocharbh furáil, ar mhór tart an turaráin. Díoth orm Is éigin orra — atú i n-amhghar eatorra; ceilt na rannsa Is deacair dhamh, sás peacaidh damhsa a ndéanamh. Ní i bhfolach Is fearr an aoir gi bé thuilleas a thathaoir; mar do aor mé an sluagh seisir ni dual gan é d'innisin. An céidfear do-chonnairc sinn, dob fearr culaidh don cheithirn; giolla dár lór bonn dá bheirt, nachar lom ól ná imbeirt. An dara fear mar fuair mé táinig i dtús na buidhne, fear truagh léar tréigiodh a smior, ní léigiobh uam gan áiriomh. Dob í culaidh an treas troch — seangha agus tuagh bhog bhearnach; é 'sa bhunaidh tuaighe i dtroid, mo thruaighe an chulaidh chomhraig. Culaidh an cheathramhadh fir, do ghluais leó lán do sgitil, ceithre croinn trasna ar a thóin, nár bhoing casna do chusbóir. Le cois an cheathrair oile tig an cúigeadh cladhaire, go léine ghiorr nár gheall buinn; dar liom níorbh fearr a falluing. Munadh giolla nárbh fiú fridh do bhí le cois an chúigir; fear fothana go ngné ghloin, dob é an drochara ar ndéachain. Guidhim Dia do dhoirt a fuil, ós é a meath bheith 'na mbeathaidh — ní mór gurab marthain sin — nár marbhthair an sluagh seisir. SLUAGH

https://celt.ucc.ie//published/G402563.html

G405990

Lughaidh, Tadhg agus Torna

Flaithrí ó maoil chonaire

Benjamin Hazard

c.1600-1615

—

EN, GA

Verse

—

—

Flaithrí Ó Maoil Chonaire cecinit Lughaidh, Tadhg agus Torna ollaimh oirrdheirce ar dtalaimh, coin iad go n-iomad feasa ag troid fa an easair fhalaimh!

https://celt.ucc.ie//published/G405990.html

G406000

Éagnach

Fearghal óg mac an bhaird (?)

Benjamin Hazard

—

Classical Modern Irish

EN, GA

Verse

—

—

Th'aire, a chumthaigh, réd chomhádh! meinic adhnas iomarbhágh, a ghruadh gairthe o ghéagmhoigh Breagh, d'aithle an éagnoigh ós ísiol. Ar omhan fhiallaigh na mbréag, ní hinnill caint gan choimhéd; iongaibh throim — ní doiligh dhuibh; poill ar na toighibh teagmhuidh. Adeir a lán gur luaidh sibh — nior shaoil misi, a mhic Fíthil, t'fhíoch riomsa; gá duilghe dál — fuighle dob ionnsa d'iomrádh. Do-chuala trá nach tugh sibh ameasg thuatadh uair éigin — bheas as deaghfhachain dar ndoirr — meas re healathain oroinn. Táirnig do chéill — gá dám dhi — má tharla, a athuir na heigsi, P. Ó Macháin criticises this emendation as unmetrical and gratuitous and corrects to ‘má tharla a thuir na héigsi'’ In Celtica 24, 259. dál mar sin nár dhlighis duid no ro ibhis digh ndhearmuid. Acht uathadh dar n-oidibh fein, d'eisibh Bhanbha an bhruaigh sholéir, fa chlár nua caomhmuighe Cuinn, ní rua d'aonduine ar na n-orruim. Tarla o oidibh Innsi hAirt cruaidh im cheird fuair a faghairt o nach maol biorchruaidh im beol, ná friothbhuail aon dom aithcheodh. Do shnaoi sinn — ga saoire sriobh — linnte foruis na bhfiliodh or gcéidfhios gur b'omhain ionn le sgolaibh eigios Éirionn. Lucht énbhoithe sinn re seal; ná tréig choidhche, a chruth áilghean, t'fhear grádha mar nach dú dhaoibh: cara ná tú dom thathaoir. Slán don droing nach diongnadh sin, roighne na sudh, dar séisibh: blagh dá gcéadraith re seal soin fear dá n-égnach bach aghthair. Th'aire

https://celt.ucc.ie//published/G406000.html

G500001

Traigshruth Firchertne

Unknown

Benjamin Hazard

600–1200

Old, Middle

EN, GA

Verse

—

—

Traigshruth Firchertne: 1 Briatharogum Morainn mic Máin b feochas foltcháin .i. cos feoidhe bán lais & Is álaind a barr l lí súla .i. leam nó gius f aireinech fiann .i. ar inchaibh .i. sgiath s lí ambí .i. lí mairbh n costud síde .i. nin garmna .i. ní aurgabar acht a síth h condal con .i. Is ann foceird con alti úaill .i. scéi d arddam dossa t trian (.i. cuilenn) roith .i. carpait c ithchar fear .i. cách ag ithe a cnó q clithchar boscill .i. eilit nó geilt m ardam maisi .i. fínemain arinní fásas a n-airde g glaisem gelta .i. edlenn nó edhend gg lúth leighe .i. gilcach ar imat a ícce st aire srabha .i. draighen r tinnem ruice .i. cairthenn nó tene truim a ardam iachtadha .i. feth .i. fefe nó ferdris o congnaid ech .i. aitenn nó echlasc u gruidem dál .i. fraech e aercnaid fer nó fid .i. idhadh .i. fefe a tuth nó fe a fhlesc i sinem fedha .i. ibhar. ea snámchar fer .i. crithach oi sruithium aicde .i. feirius ui tuthmar fear .i. crann fir nó elann pin millsem fedho .i. spín x od .i. uch saethaig & c. .i. midua .i. seim munchael Briatharogum Mic In Óicc b glaisem cnis .i. cain er– nó crectha nó fuarc l lúth ceathra .i. leam nó gíus f coimét lachta .i. toeí s lúth beach .i. bláth soilech n bág ban .i. garman h bánad gnúisi .i. scéi d gres sáir .i. daur t smiur gúaile .i. iarn c cara bloisc .i. coll q bríg anduine .i. ceirtech m marusc n-airlig .i. muin g med nercc .i. gort gg éitiud midach .i. gilccach st mórad rún .i. sraiph nó draighen r romnad drech .i. cairthenn nó trom a tosach fregra .i. a o foillem sáire u sílad cland .i. talam e commain carat .i. clesach uisce .i. éiccne i cained sen nó aileam áis .i. ibhar oi sruithem aicde .i. ór ui tuthmar fear .i. crann fir nó eilend pin millsem fedho .i. spín cc od saethaig .i. uchra. Finit. Briatharogum Concaulaind so b maisi malach .i. creccad l lúth cethra .i. leam f dín cride .i. scíath s tosach mela .i. sail n bág maisi .i. garman h annsam aidhche .i. húath d sléchtain sáire .i. niama sairte t trian n-airm .i. tinne iairn c millsem fedho .i. cnó q díghu fethail .i. cumdaigh m conair gotha .i. tre muin g sásadh ile .i. arbhar gg tosach n-echto .i. ícce st saigid née;l .i. a ddé súas r bruth fergga .i. imdergadh a tosach garma .i. á o lúth fiann .i. fráech u forbhaid ambí .i. úir e bráthair bethi .i. é io lúth (nó líth) lobair .i. aes ea cáinem écco .i. éiccne

https://celt.ucc.ie//published/G500001.html

G502003

Auraicept na n-Éces

Unknown

George Calder

900–1200

Middle

IW, EN, GA, LA, GR, CY, DE

Verse

—

—

Incipit Auraicept na nEges .i. eraicept, ar er gach toiseach. 1 Cid dianad toisseach seo? Ni ansa. Don tebi rotebed isin Gaedilg, uair Is ed toisseach arricht la Fenius iar tiachtain din scoil gusna berlaib ammuich: gach son forrdorcha robae In gach bescno & In gach berlu, Is ed doradadh isin Gaedilg, conad airi as foirleithiu quam gach berla. Ar gach toisseach didiu, uair Is ed ba toisseach laisna filedaib gach son fordorcha do riachtain i tossuch .i. beithi-luis ind ogaim arbithin dorchadad. Cest, cia tugaid ara n-ebarar berla tobaide din Gaedilg? Ni ansa. Uair rotebedh as gach berla; & gach son fordorcha gach berla, fofhrith ined doib isin Gaedelg ara forleithi seach gach mbescna. Cest didiu, ina raibi Gaedelg resiu rotobaidhe? Robae emh, ar ni fagbaiter na da berla sechtmogat ar cheana. Cest, cia tir i rrugad Gaedeal? Ni ansa. I nEgipt. Ocus cia airm sonnrud? Ni ansa. I mmaigh Ucca i rraind iartharaig descertaig Egipti. Cia din scoil dus-cuaid gu suidhe? Ni ansa. Gaedel mac Etheoir mic Toe mic Barachaim do Grecaib Scitie (no Scithie) .Cest, cia met don-uc di? Ni ansa. A huiledeto genmotha inni rothormachtatar filid tria fordorchadh iar torrachtain gu Fenius. Cest, cia berla duna di berlaibh sechtmogat rotaisealbad do Fenius i tossuch? Ni ansa. Berla Feni .. .ar Is e ba tochu lais dia scoil & Is e rodn-alt asa oetid & Is e ba soom din scoil & ar a forleithi seach gach mbeascna & Is e berla toisseach rugad on tur. Et robae Eabra & Greic & Laitin la Fenius riasu tissad on Scithia & ni rainig a leas a ndeimniughudh icon tur, conidh aire sin toisseach rotaissealbad. Cest, nach raibi isna berlaib ilib ni bad uaisli du riachtain i tossuch quam (.i. inas) In Gaedelg? Ni ansa em. Ar a cuibdi, ar a edruma, ar a mine & a forleithiu. Cid ar nad lethiu quam (.i. inas) gach mbescna? Ni ansa. Uair Is e cetna bescno rugad on tur, ba mede co mbad leithiu quam gach mbescna, conid aen dia taisealbad i tossach. Caide loc & aimsear & perso & tugait din Gaedelg? Ni ansa. Loc di In tor Neamruaid, ar Is aga arricht i tossuch. Aimsear di aimser chumtaigh In tuir la claind Adaimh. Persu di Sachab mac Rochemhurcos & Gaedel mac Etheoir mic Thoe mic Barachaim do Grecaib Scithia. Caidhe tugaid? Ni ansa. Tor Nemruaidh di cumtuch. Asberait araile conid tugait Gaedel du dul isin tir i rrugad, conidh he toissech roscrib i taiblibh & i llegaibh isin lug sondrud dianad ainm Calcanensis. Is and roscrib Gaedel In Gaedealg. Cid ar a n-abar bescna domunda din Gaedhilg & nach di ata briathar lasna hegnadu eolcha? Ni ansa. Arinni aisnedes du ceastaib & du chaingnib domundaibh eter tuaith & eglais. Cid ara n-eper comad borb fiadh Dia inti legas In Gaedhelg? Ni di ata briathar and eter acht do uilideataid na feallsamnachta eter gramadaigh & dileachtaigh & rim, amal atbert In fili: Foglaim, feallsamnacht Is fas, Legeand, gramadach, Is gluas Litirdheacht leir ocus rim Is beg a mbrig for nimh thuas. Cest, nach fellsamnacht In Gaedhealg? Ni ansa em, acht na ndenaid min-ughdair fri dereadh In domain ar thucait a nderscnaighthi seach na n-ughdaru toisseacha, no Is ed as bescna domunda and & Is fhellsamnacht dimhain: ind eireteacht & ind aibres dorigni neach i n-aigidh na firindi diadha & daenda & Is ed sin Is borb fiad Dia and. Caidi log & aimser & perso & tugait scribind In Uraicepta? Ni oenlog tra lasna cethri libro, amal atbert In fili: a n-as tuiseach, Is ed Is deghenach, a n-as dedhenach, Is ed as toisseach .i. a n-as toisseach iar n-urd lebhurda, Is ed as dedhenacho arricht .i. lebor Cindfaeladh mic Oilella. Log & aimser & perso & tucait scribind In libhuir sin Cindfaeladh, log do Daire Luran, aimser do aimser Domnaill mic Æda mic Ainmireach. Perso do Cendfaeladh mac Oilella, tugait a scribind a hinchind dermait du beim a cind Chindfaelad i cath Muighi Rath. Ceithri buadha In catha sin: Maidm for Conghal ina gaei re nDomnall ina firindi; et Suibni i ngealtacht, acht Is ar a mhed du laidib duroni; In fear d'Albanachaib do breith In Erennaich 'na chois dar muir gen airiugudh .i. Dubhdiadh a ainm; et a inchind dermaid du bhem a cind Cindfaeladh ar a mhed do fhilideacht & do bhriathraibh & do legeand rothaisigh. Asberat tra augdair na nGaideal: Cid ara n-ebairt-seom, asberat na hughtair robadar remi? uair Is e Cendfaelad arainig In lebar-sa .i. brollach ind Auraicepta. Ocus na ugdair na nGaedheal, roba he sein Fenius Farsaigh & Iar na n-ilberla mac Nema. Ni ansa. Ar uaisli na haimsiri asrubairt .i. aimsiri frecnairci uair gebidh In aimsir frecnairc arna huilib aimseraib, ut dicitur: Praesens tempus pro omnibus temporibus ponitur .i. sam(l)aigther In aimsir frecnairc forna huilib aimseraib. Cinnas on & se ig a rádh int aen-fhocul i mbit In da shillab nach cantar i n-aenaimsir ut dicitur lego .i. leghaim, quando dicis (col. b) le-, futurum est-go preteritum est le-. .i. intan raide int shillaib toisich todachaiche chugut int shillab dedenach & seachmadhato seachat int shillab thoisenach. Defir on amal asbert In Laidneoir: Tempus non diuiditur sed opera nostra diuiditur .i. nochon i In aimsear fhogailter and acht ar ngnimradh-ne. Ni hi dno Is frecra dona haugdaraib robadar i n-aenaimsir ris fen tuc Ceannfaelad intan roraidh, asberait auctair na nGaedeal. Cidh ara tuc-somh a ar tus sunda? .i. uair Is i Is sruithiu i fedaibh & Is uaisli i nguthaigib. Co mbad si tugait In berla Feni (.i. berla Feniusa) gnim n-ingnad n-indligtheach .i. Is gnim n-ingnadh .i. ingnath ara ainmenci, indlightheach ara uaibrigi .i. triall for neam ina corpaib collaidib gan comairlechudh fri Dia. Forcaemnacair and .i. cumtach In tuir Neamruaidh. In Neamruadh sin tra trenfhear sil Adaimh uile ina aimsir e, Neamruadh mic Cuis mic Caimh mic Noe. Ni bai iaramh aenrigh for In doman gu haimsir Nin mic Bel acht mad comhairlidhe & toisig nama badar and go sin anall. Da comhairlidh sechtmogat iaramh robadar isin domun isin aimsir i ndernad In tor. Ba he dno In dara comairlib sechtmogat Neamruad. Trenfear sidhe dno & fer an i selg .i. for aigibh & fiadhuch .i. for mila muige & arrcheasaib .i. for mucaib alltaib & fornelaib .i. for enaib, co mbidis sochaidi do dhainibh ica leanmain samlaidh co mba lia .i. hi sloghaib & co mba nertmairi oldas comhairlid samhlaidh. Conid he dorimtas (.i. rotimairg) na da comairlib sechtmogat sin i n-aencomairli do dhenum In tuir la hua brathar a athar .i. la hiarmo derbbrathar a shenathar .i. la Fallec mac Ragua mic Arfaxat mic Sem mic Noe; & ba he sen In dara comairlib sechtmogat cena go sin. Et asberatsomh iarum co mad aencomairlib & inann tuismidh doib uile In Faillec. Is imchomarc sund anmanda na da fhear sechtmogat lais a ndernad In tor, acht chena ni airmed scribenda acht anmanda na seacht fear ndeg ba hairegdu dib .i. Faillec, Neamruad, Eber, Latinus, Riabad Scot, Nabgodon, Assur, Ibath, Longbardus, Bodbus, Brittus, Germanus, Garath, Scithius, Gotius, Bardanius, Sardain. Acht chena Is e In cetri iar ndilind iar n-aicniud .i. Neamruadh. Is e sin In cetri iar n-eladhain In Fallec remraite. Is e dono iar n-ugdaracht .i. Nin mac Bel mic Ploisc mic Pluliris mic Agomolis mic Fronosis mic Gitlis mic Tiris mic Assuir mic Semh mic Noe. Atcotaidhi-seom dno anni sin. Et asberat Neamruadh co mbad a ainm-seomh forbeith In gnima sin. Adrodamas (.i. rodaimed) dno dosom anni sin. Tredhe didiu ar a ndernad la claind nAdaim cumdach In tuir sin .i. ar imuamhan na dileand duridhisi & do dul for neamh doib 'na corpaib don talmain & d'urdairciugud a n-anmandh dia n-eis, conid de sin asbert righ nimhi fri muintir nimi : Uenite ut uideamus & confundamus lingas eorum .i. tait co rofegam & gu romelachtnaighem berla innani sin. Ba mor tra cumachta sil Adaimh & a nneart isin aimsir sin ic denum In tuir co festais iaramh In robhae cumachta righ nimhi uaso, conruammesc-sen .i. conremesc impu. In tan asberad neach dib fri aroili 'tuc damh cloch' ba crand doberead .i. na lecca forsa suaitea In chre & na forchai dia suaitea, Is iat sin croind & clocha no-imluaighdis eturru. Dolodar tra filid asin Scithia riab cianaib iarsna gnimaib-sea du cuingidh fogluma na n-ilberla icon tur, air dorumenadar (.i. rotoimtnigedar .i. dodochusaigeder) magen asa fordailte & i n-arnechta na hilberla do shil Adhaimh, romeartis and iarna comlani. Dolodar iaramh gu mag Seannair dochum In tuir .i. mag n-Ucna no mag nDoraimh i n-iartharthuascert maigi Sennair ainm sondrudach na rrindi forsata In tor. Coigiur ar sechtmogait a lin na filed .i. fear gach berla & na tri saidhi .i. sai gach primhberla dona tri primberlaibh .i. Eabra & Greic & Laidean. Ceithri berla sechtmogat as gach berla dib-sen, Is ed rofadlad and. Fenius Farrsaid, Is ed ba hainm a tuisigh & ba sai sen isna primberlaibh (cid siu na-tisad a tuaid asin Scithia). Is e fath ara cuirther primhdhacht i lleith na tri mberla sin ara med do eladhnaibh dorighnedh estib & arin cumasc rocumaiscit tri gach mberla, no dno Is arin titul roscribad estib 'na triur i clar na croiche. O na fuair Fenius comhlainius na mberladh icon tur forfodhail a scoil & a desciplu fo chaithrecha & fo cennadcha In talman ar gach leath du fhoghlaim na mberla & rosn-othrastar Fenius etir biathadh & etghudh i cen badar oca fhoghlaim .i. secht mberla & anais Fenius icon tur & adrotreb co torracht a scol ina dochum di cach aird & bai ic forcedul hilchenel In domain icon tur inn ead sin. Conad de sin asbert i curp libair: Is and roan Fenius fadesin icon tur & Is and adrothreabh. Asberat aroili auctair ni raibi neach di cloind Ionan mic Iafeth mic Noe dia roghenedar Greic & dia rochin Fenius ic cumtuch In tuir. Debthir on, ar ni raibi cland etir ic Ionan no ni raibi fen In mac sin oc Iafeth ut Hieronymus dixit. Cest, caite genelach Feniusa? Ni ansa. Farrsaidh didiu mac Baath mic Magogh mic Iafeth mic Noe. No Fenius Farsaidh mac Eogain mic Glunfind mic Laimfind mic Etheoir mic Agnomain mic Toe mic Boinb mic Semh mic Mair mic Ethecht mic Aurtecht mic Abodh mic Aoi mic Ara mic Iara mic Sru mic Esru mic Boath mic Riafath mic Gomer mic Iafeth mic Noe &rl. Et dno is Sgithegdha Fenius & cuga berthar Scithi & Gothi iarna ngenelchaib. Et robadar sil Nae ar ceana. Berla nEbraidi 'na tengtha robai isin domun ri araile cumhdach In tuir .i. Gorthigernd & Is ed dno bhias iar mbrath & asberat araile co mbad eadh nobeth la muintir nimhe. Iar tiachtain tra dona desciplaib co Fenius o foglaim & iar taispenad a cuarta (.i. a n-imdeachta) & a n-gresa (.i. a foghluma) Is andsin conaitchitar gusin saidh .i. gu Fenius berla na beth oc neach eliu do thebiu doibh asna hilberlaib acht comad acco a n-aenur nobeth, conad airi sin conairneacht doib In berla tobaidhi cona fortormaigib .i. berla Feni & iarmberla & a mberla n-edarscartha eter na fedhaib airegdhaibh amal duiruirmi isin Duil Feadha Mair & berla na filed asa n-acaillit cach dib aroile & a ngnathberla fogni do cach o ilcenela. Goedeal mac Etheoir mic Toe mic Baracaimh di Grecaib In dara sai robai i coemtect Feniusa, conad uadh rohainmnigead Gaedealg .i. ealg airdirc In sin .i. Gaedheal ros-irdarcaistar. Gaedeal dno glas mac Agnoin no Aingin mac senbrathar athar do Fenius & ba sai sen dno cid he. Is esside dorothlaigestar a mberla-sa gu Gaedheal mac nEitheoir conid Gaedealg o Gaedel mac Etheoir. Et Gaedil o Gaedhel mac Agnon no Aingin. Berla Feni tra arricht sund & iarmberla & berla n-edarscartha etir na feadhaib & berla na filed a ceathramad & an gnathberla fogni do chach a coiced. Fenius Farsaidh tra mac Eogein & Iar mac Nema & Gaedel mac Etheoir na tri saidh doreipsead na berlu-sa & apud Eotenam (uel Athena) civitatem arrictha. Cest, caidhead a n-anmandh na da chenel sechtmogat o rofoghlaimet na hilberlae? Ni ansa. Beithin, Scithi, Scuit, Germain, Meid (no Moid), Sicil, Hircain, Guit, Point, Morain, Lugoil, Circir, Gailli, Paimpil, Luidi, Oigii, Ciclaid, Creit, Corsic, Sardain, Sicil, Reit, Reicil, Roid, Romain, Inair, Massail, Mair, Maigidon, Morcain, Nairn, Narmais, Narboin, Norith, Nobith, Barais, Bethain, Bretain, Boid, Maguich, Armoin, Amuis, Goircc, Galaid, Achid, Athain, Taeasail, Ardair, Alain, Albain, Hircain, Itail, Esbain, Goith, Guith, Gruind, Sarain, Frainc, Freisin, Longbaird, Lacdemoin, Lodain, Essill, Tracdai, Troiannai, Dordain, Dalmait, Dacia, Ethioip, Egept, Bramain, Innecdai. It e sin tra anmanda na da cenel sechtmogat lasa mbadar na da berla sechtmogat. Fer gach berla tra dona berlaibh-sea, ba he lin na scoile & tri suidh & rofaided gach fear dib fria berla & ni cach comceniuil dochuaidh and dochum a comcrichi dun fhoghlaim sin acht Is cach comberlaidh amal rogab Cai Cainbrethach dalta Feniusa In dara descipul sechtmogat na scoli. Ba do Ebraib a bunadhus & ba co hEgeftagda rofaidhedh fobith Is and robatar a tusdidhe & ba hand rodn-alt & tuargabat fodesin as a aetidh, conid desin asbeir-som i curp libair .i. Is cach comberlaib dochuaid and & ni cach comcheneoil dochum a chriche. Seacht mbliadna tra robatar na descipuil forsin cuairt & teora bliadna doib ic taispenad a ngresa i fus iar tiachtain comdar a deich samlaidh, conid desin asbeir-som this i curp libhair: A cind deich mbliadan iar scailiud doib on tur for gach leath durebeadh doib am berla-sa. Bai tra cuigiur ar xx ba huaisliu dib. It e a n-anmanda foratait feadha & taebomna In ogaim. It e andseo a n-anmand .i. Babel, Loth, Foraind, Saliath, Nabgadon, Hiruad, Dabhid, Talamon, Cae, Kaliap, Muiriath, Gotli, Gomers, Stru, Ruben, Achab, Oise, Urith, Essu, Iachim, Ethrocius, Uimelicus, Iudonius, Affrim, Ordines. Iss iat sin anmand In choigir ar xx ba huaisliu bai i scoil Feniusa. Asberait araili dno Is i sin In aipgitir arricht isind Achaidh & ic Tochur Inbir Moir arranig Amairgin mac Miled In mbeithi-luis In oghaim. ‘Cia litir, cia nin, cia son In nach forbaider focol?’ (.i. dinin disoil no fern). "‘Is cia son ger fogabar O nach fuach tren tindscanar?’ (.i. ernin getal). Na coic feadha aireghdai immorro inn oghaim, ba hon choiciur ba huaisliamh dib rohainmnighthea .Asberat araile dn>o it vii feadha aireghdha filet and & Is on morshesiur ba huaisleam and rohainmnigthea & it e In dana fidh duformaighet frisna cuic feda ugut .Cest, caidet airme cinnteacha tuir Nemruaidh? Ni ansa. A viii .i. da comairlibh sechtmogat, da descipul sechtmogat, da chenel sechtmogat na ndaene, da berla sechtmogat du berlaibh ina scoil, da thuaith sechtmogat lasa mbatar na berla sin & na cenela, da saer sechtmogat fria gnim, da aicdhi sechtmogat eter ael & bitumain & talmain & tathluib ina comhegur, da cheim for sechtmogait inna leitheat amal asbert: — Airimh In tuir togaidhi Nemruaidh, ba din do dhainib, Ceithri cemeand sechtmogat, Coic cemend ar choic milib. Da chomairlib sechtmogat Tugsat saithiu for sluaighedh; Da berla for sechtmogait Rothidhnaic Dio fria mbuaidhred. Da cenel saer sechtmogat Dona dainib, ba dodhraing; Da descipul sechtmogat Faete Fenius fri foghlaim. Da thuaith saera sechtmogat Forofoglaid, fir talman; Da primshaer ar sechtmogait Fri heladhain na n-adhbar. Da aicde for sechtmogait, Inna cumhat, roghnathaigh, Eter ael Is bitumain Ocus talmhain Is tathluibh. Seacht cumat deg demnighthi Ag nim suas im gaeth ngairigh, Is da cheim ar sechtmogait Inna leitheat fria airim. Airim In tuir. Asberat araili immorro Is noi n-adhbair nama badar isin tur .i. cre & uisgi, oland & fuil, ros & ael & sechim & lin & bitumain. de quibus dicitur: — Cre, uisgi, oland Is fuil, Ross Is ael Is lin lanchuir, Sechim, bitumain go mbuaidh Nai n-adhbair In tuir Nemruaidh. .i. ainm & pronomen & briathar & doibriathar & ranngabthach & comfhocul & reimshuidhiughudh & interiacht a n-anmanda-seo: Nomen, pronomen, uerbum, aduerbium, participium, coniunctio, prepositio, interiectio .i. cetpearsu uathaid. .. .sum .i. ataim persa tanaisti huathaid .. .es .i. ata tu treas persa uathaid .. .est .i. ata se cetfear) illda. .. .sumus .i. atamait persa tanaisti .. .estis .i. ata sibsi tres persa .. .sunt .i. atait. Sum, es, est, a uathad. Sumus, estis, sunt, a illda. 1 Attaat da earnail forsin n-aibgiteir Laitindai .i. guttai & consain. Atait .i. sunt a frithindleadach Latinda .i. a bunadh forleathan: totus a bunadh ruidleasa .i. dearbadh In sein .i. freagra du thoit na haibgitrech dobeir sund. Coich raind indsce In focul Is sunt? ar itat viii randa insci and .i. nomen, pronomen, uerbum, aduerbium, participium, coniunctio, prepositio, interiectio. It e a n-anmand lasin Laitneoir, ainm, & briathar, & pronomen & doibriathar, randghabthach, & remshuidhiugud, comhfhocul & interiacht ocon Gaedel. Is demin eimh conidh briathar In focul Is sunt & ma seadh cia ball In brethir? air itait amh a tri i n-uathad .i. sum, es, est; & a tri i n-illda .i. sumus, estis, sunt .i. cetperso In uathaid sum; perso thanaisti In uathaid, es; tres perso In huathaid, est. Cetperso In illda, sumus; perso thanaisti, estis; tres perso In illda, sunt. Attaat .i. ata ae i n-ait .i. ata ae dligidh i n-ait In ollaman a inne: no attaat .i. atai ae uait, ar In descipul frisin maigistir. A inne beos attaat a tuitead doaitneat doaigbead dotiagat. A airbert .i. atat i n-aigniudh na guttaighi & na consaini. Dotuitead i litrib .i. tinntuit asinn aicniud sin i llitrib. Doaitnead .i. taitnit asna litrib sin i foclaib. Doaidhbead .i. du-aispenait do eolchaib eistib .i. a cialla & a caireachtaire .i. fuatha na liter. Dotiaghat asna foclaib sin i comighib & i sreathaibh roscaigh & fasaigh & airchetail. 1 Da ernail .i. da fhirinnell, no da fhir-inaill, no da fhir-dhual, no da erdhul, no da erdhail, no da erdhual, no da orru-dhul, no da orru-dhedhail, no da orru-dhail. Iss ias sin a tri or, & a tri er, & a tri fir nUraiceapta. Cadiad da dual & tri duail & cethri duail & coic duail In Auraiceapta? Ni ansa. Lanfogur & defogur da dual na nguta: leathgutta ocus mudi & tinfeadhaigh-the tri dual na conson .i. intan Is a ceathair immorro .i. da dual na nguta & da dual na conson .i. leathguta e & muiti, air Is muit h. Intan Is a coic dno .i. da dual na nguta & tri dual na consan. Forsin n-aibgitir .i. forsind epe audair no forsind epe ic duar .i. ic foclaib no forsin epi ic tur: no ondi as apigitorium .i. In tinnscedul: no Is ed aibgiges a mbescna do chach: no aipgitir .i. abcor: no Is ed aipgiges a Gaedhelg, incipit a Laitin, apix a Greic, a be ce de dybum a Ebra. Latindai .i. luaidit inni .i. inna foclu: no a Laidinta .i. on Latindacht .i. a latitudine .i. on leithet In bescna: no o Latin mac Puin. Edun .i. ed a oen erniud no ed a oen an eolaig. Gutta .i. guth fotha .i. fotha In ghota In sein no guth fuiti iarsani fuidhit gotha treothu: no guth seta iarsinni as seta gotha, ut Priscianus dixit: Litera quassi legittima eo quod iter legendi prebeat .i. In litir amal intech legend iarsinni fuires set In legind: no guth aite .i. doghniat guth i n-aitt: no guthetait .i. iarsinni doetait guth treothu a n-aenur, ut Donatus dixit: Uocales sunt quequidem profertur et per se sillabam faciunt .i. atat na guthacha it iat-side dourgbad treothu fein & dogniat sillaib a n-aenur. Consain .i. cainsuin .i. suin taitnemcha, no consain onni Is consonantes comhfhograightheacha .i. fograigit malle fri guthacha: no consain .i. com a sain .i. tercfograightheacha ar bec a fogair a n-aenar. Cid ara n-eibert-sium guta & consain, uair guta uathaid & consain ilda? Ni ansa. Guttai & consain Is maith and. Cidh ara n-ebairt guta guth fotha no guta guth fuidhit, ar ni fotha In guth do fein, & ni fuigheand guth trit fein. Cid ara nd-ebairt-sium consain comfograighthid, uair ni comhfhogur In consain fria fein no fria guth? Cest, caite In condelg In etechtu In cheternail ind Auraicepta? Ni ansa. Fors is ferr a fis Is edechta sain, ar ni maith anfhis. Cid ara n-eabairt guta .i. guth shet, ar ni set Is i fen. Caide ruidhles & dileas & coitchind & indles In focail Is guta? Ni ansa. Ruidhles di guth shet, uair etaidh guth a haenur. Diles di guth fuiit, uair nos-foidend fein. Coitchind di .i. guth fotha, uair Is fotha hi isna foclaib. Indles di immorro guth fotha, uair ni fota hi inti fein. Cid ara n-ebairt aibgitir epe ic tur, ar ni tindscaintea na h-aibgitri amal asbert Fenius ba sai isna tri berlaibh cid siu tisad a tuaid & ni saithi cen aipgitri. I ndAchia immorro arrichta aibgitri In domuin. Cet-doichnedh & cet-dichnedh ind Auraicepta sund .i. A cet-doichnedh for .i. ar In focul: A chet-dichneadh dno .i. epe augdair .i. tepe In focul fadesin. Atat dano di ernail forsin beithi-luis-nin In oghaim .i. feadha & taebomnai. Dano i da n-ui In sein uea caingen .i. In caingean forsin beithi-luis-nin In ogaim .i. inn oguamma no forsin bitheolus litterdha inn oghaim. Fedha: fidh immorro, dorimter da gne for suidiu .i. fidh saerdha & fidh aicenta. Fid saerda .i. fid inn oghaim & fid aicenta fid na caille. Fid saerda immorro feghthair da gne do bunad oca. Fidh didiu ondi as funo fwnew, fograigim: no ondi Is fundamentum .i. fotha & Is coitchend do fhid saerda & do fidh aicenta In bunad sin .i. fundamentum. Fid dono fo edh a inde eter saerda & aicenta. Fotha dno a airbert eter saerda & aicenta. Ingnad cidh fodera na da bunadh icon fid saerda & aenbunadh icon fid aicenta .i. funo & fundamentum? Ni ansa. Funo a dualus foghair & fundamentum a dualus fotha & caitchend do fidh saerda & do fidh aicenta .i. fotha. Fidh .i. fedh ae uair itat coic ae and .i. ae ailes & ae chanas & ae aiges & ae mides & ae suides. Æ ailes dno .i. i cein mbis for menmain, & ae chanas ica gabail & aei aighes ic cuinchidh a lloige & ae midheas ima meit no imma laighedh & ae suidheas iar n-icc a loigi. Taebomnai .i. taebuaim n-ai; no do thaebhaib na n-omnadh bit .i. do thaebaib na fidh n-aireghdha biit; no taebomnai .i. toba damna .i. iarsinni teipiter damna na focul eistib. Cid dia n-ebairt taebuaim n-ui .i. taebuaim n-airchedail, air ni fil int airchetul inna n-ecmais na taebomna. Cid ara n-ebarthar do taebhaib na n-omnadh .i. na feadha, ar ni do taebhaib bit acht rempu no 'na ndhiaidh isna foclaib bit na taebomna. Toba ndamna immorro, Is e a ruidhles In focail sin. Freagra du breithir tug isin aibgitir Latindai intan roraidh .i. Itat da ernail forsin aibgitir Latinda. Fregra du aicniud immorro tuc intan roraidh: Atait da ernail forsin beithi-luis In ogaim. Cuin Is aenda In beithi? Ni ansa. A huile. Cuin as deda .i. feda & taebomna. Cuin as treda .i. fedha & forfedha & taebomna. Cuin as ceathair .i. tri aiccmi na taebomna & na x feadha airegdha. Cuin as choicdi .i. fedha & forfedha & tri aicmi na taebomna. Cuin as sedha .i. na tri foilcheasta inn ogaim .i. Cuin as seachta .i. teora fuilti ind Auraicepta .i. huath & forsail & arnin. Huath cetumus: Is ed fhuilleas b co ngeib greim p amal asbert In Laitneoir: b cum aspiratione pro p ponitur .i. samhaighthir b cu tinfiudh ar p conid fuilleas h, ar Is p tinfedh In Gaedhil. Forsail Is e In fuilled eile. Dobeir cumang fedha forin son dia fot amal ata srón, slóg &rl. Arnin, Is e In tres fuilled. In baile a rreagar a leas da thaebomna geibidh greim indala n-ai arnin, ut est ceand &rl., ar ni bhi eamhnad In n-ogam. Tri foilcheasta inn oghaim .i. ceirt & gedal & straiph. In baile i mbi c ria n-u Is queirt Is scribhtha and, ut est cuileand &rl. In baili i mbi n ria g Is gedul Is scribtha and, ut est uingi & cuing & cingit &rl. In baile i mbia s ria d Is straiph as scribtha and amal ata st an stial, &rl. Da earnail forsna consainib laisin Laitneoir .i. lethgutai & mutti. Inna lethgutai ceatamus, a tuistidi rempu. In muite immorro, a tuistidi ina ndiaid do suidib. Da ernail dno .i. da firdedail didiu forsna consainib cumaidhi lasin Laitneoir .i. lasin litertreoraidh no lasin legtreoraid no lasin leathanthoirnidh .i. lethguttai & muitti; lethgutai .i. leth gotha focertad dia fograigud; no luithguith; no lethguthait no lethguthshet no lethguth fotha: & ni hiarsanni co mbad leath gotha co cert nobeith intibh acht nad roichet lanfoghur; unde Priscianus dixit: Quicquid In duas partes diuiduntur altera pars dicitur semis .i. secip ni fodhlaidir i ndibh randaib, raiter In dara rand gu rub leath, ut Priscianus dixit: Non qui demediam partem habent deorum uel uiuorum sed qui pleni dii uel uiri non sunt .i. cia raidhiter iarum lethfir & lethtii ni arsinni bhatis dii leithfir no batis lethfir dii acht nach at comlana. Is amlaid sin na leathghuta nidat comfhocail, ut Donatus dixit: Semiuocales sunt que per se quidem proferuntur et per se sillabam non faciunt .i. atat na leathghutai nahi dourgabtar treothu fen. Quicquid asperum dicitur auditus expellit .i. innarbaid int eisteacht secib ni raiter co hagarb. Muiti .i. mifothai no maitha no maidthi .i. bec caithte a foghur; no mette, no moite na gotha a mbeith maraen friu; no onni as mutus .i. amlabar & ni airsinni batis amlabar di raith, air itat a fhoghuir intib cidh diat becca, ut Priscianus dixit: Informis mulier dicitur non quia caret forma sed male formata est .i. atberar In bannscal dodheilb & ni iar-sinni seachmallas o dheilbh acht midhealb fuirri nama. Is amlaidh sin iarum na muiti nidat nemfograigh acht Is terc fogur intibh tantum. Unde mute .i. mifhotha dicuntur ut Donatus dixit: Mute sunt que per se nec proferuntur et per se sillabam non faciunt .i. atat na muiti & it e na denat In sillaib treothu fen & noco turcbaiter treothu &rl. Na leathgutai chetamus .i. In cetna ae for seis .i. iar fofis no In cetna fis no In cetna amus forsin n-asneis. A tustidi remibh .i. In lucht ota a tusmiud .i. na feada. Na muiti immorro a tustidi ina ndiaidh i suidhibh .i. isna feadhaibh dlightheachaib. A tustighthidi .i. In lucht ota a teasargain no a tinnscital .i. a nguthaidhe. Cid ara n-ebairt a tustidhe 'na ndiaidh maso thustidhi tinnscital, uair ni gnath In tindscedul fo dheoidh. Ni hedh eimh as ail dosum sund ar mad tustidi In tinnscedul etir, acht mad ae roscichestar inna menmain .i. dliged gotha fil i tosuch na leathguta do airisim leis fo dheoidh & In dliged consonata fil intib fo deoidh do chur uad prius. 1 Nir bu immaircidi son lasin nGaedel, ar mbad aicnead doib dib linaib a nguth remib & ina ndiaid air Is ed rob imaircidi la suidi co mbadh an toseach doairesedar lais & an dedhinach du chur uadh conid muiti uili beithi-luis-nin In oghaim acht feadha nama .i. nir bo im(airgidi seon) .i. nir bu em ae aireic son; no nir bo eim aireachtain suad son; no nir bo imuca urasa soon; no nir bo uca immorro soon lasin nGaedel; no nochor bo reim im gothaidhi .i. lasin ngaeth dul .i. lasin fear iga raibi In dul gaeth; ar mad aicneadh, no ar mad ae gnithi doibh diblinaib .i. duna lethguthaibh & dona muitibh a ngotha remibh & ina ndiaid .i. remib & ina ndhiaid .i. remib dona lethguthaib & ina ndiaidh dona muitib: acht ata acht leam and cheana & Is ed robo em airechtain suad la sen co mbad ind ae rosechastar ina menmam .i. In guth fil isin leathguthaibh no-airised lais fo dheoidh, & a ndeidenach fuach do chor ae int shuadh .i. In taebomnai do chor ar tus conod mi-ait labartha In bitheolais litterda In ogaim: acht feadha nama per inistrofen a ainm sin .i. traide den impsoud .i. amal ata l co mbadh le nobeith and, & n co mbad ne nobeth and. Cid ar mad fearr leis-sium a mbith comtis muiti huili quam (.i. inas) a mbeith leathguta & muiti amal robatar icon Laitneoir? Ni ansa. Ar sechem Grec, ar ni filet lethgutai la suidibh & roba do Grecaib do Feinius; no dno Is ar uaisli uird na nGrec ut dicitur: Omne uile priuspomitur, omne bonum postponitur .i. samaigthir gach ndereoil ar tus & gach sainemail co forbu. Innsci tra cis lir innsci dochuisin la Feni (.i. ifin che). Ni ansa. A tri .i. ferinnsci & baninnsci & demhinsce lasin nGaidel .i. mascul & femen & neodar lasin Laitneoir. Cest, caide deochair eturru? Ni ansa. Nosdeochratar a tri urluimi indsce .i. hic hec hoc .i. ise isi ised .i. ise In fear, isi In bhean, ised In neam. Cest, cuin immairigh eter In innsci & In duil dia n-innisin? Ni ansa. Intan feadair a hinsci choir fuirri iar n-aicniudh. Ni imaircidi immorro eturru intan feadair innsci for a n-aill .i. ferinsci for baninnsci no baninsci for ferinsci no deiminsci for neachtar n-aei. Feadair em ferinsce for baninnsce intan asberar ise In banmhac-sa, ut dixit poeta: Dia mbadh missi In banmacan, Nocechrainn cach faelmacan; Fer nad fintar gu gcluinnter, Slancheill chein duib, a muindter. Fedair dno baninnsci for fearinnsci intan asberar isi In gabur: Isi In gabuir uair Is each, Ise In gabur cid meighleach, Isi In chorr cid reil nos-rel, Ise In mintan cid banen. Fedair dno deiminnsci for ferinnsci no baninsci intan asberar Is ed a cheann sechis ceann fir on no mna, ut dicitur: Ceand mna romannair mo mod, Dos-farraidh don, ni deilm ndil, Is ed ceand Is grannium sain Do neoch fil for muin fo nim. 1 Fedair dno baninnsce for deiminnsce intan asberar Is i In chloch, ut dicitur: Is he In lia, lith rolas, Iar srethaib suadh In senchas; Is ed onn iar n-aicneadh ail, Is i In cloch iar saerdataid. Is e In daigh derg dighdi dath Frisna geibthi cath na cith; Is ed ceand Is chaemu cruth; Fail gu mbruth forsmbroeniu bith. Samail a dealba can chleith Ealbha ingine Idhaidh; Fri goir ngreni glaine ar gurt, Is fris samlaim a caemtucht. Mad iar n-urd choir na ndula, immorro, ni ainm ferinnsci no baninsci acht du neoch dufuisium & o tuisimar; & ba deme chena aicneadh na huile. Duepenar dno deminnsci a ferinnsci no a baninnsci. Doepenar dno ferinnsci & baninnsci a deiminnsci, amal ata isna rannaibh2, & it he sin na deime tebede & na lanamna deme & a ngeni-se. Insci .i. scientia (.i. ecna) a bunadh Laitne. Scothegna a airbert. Innische a inne .i. innisiu iar caei iar conair: conar .i. ceangar: tra .i. dorrae cucunn no durae uaini .i. inn asneis; no tra .i. a tri .i. na tri hinnsci .i. ferinsci & baninsci & deiminsci. Ferinnsci immorro forinnsci no firinnsci no fofherinsce no firenninnsci no ferdha innsci no ferr inda innsci na mmna bis indsci In fir no ferinsci nama bis. Baninnsci dno .i. baninnsci .i. ba fir no buan innsci no bonenninnsci no bona scientia .i. dagfis no fo innsci In fir bis innsci na mna. Demindsci dno .i. deim insci, no deme insci, no deiminsci fuirri no In dem Is onni as demo .i. dighbaim ita: no dibeo insci .i. insce dimbeoaighthi .i. ni hinnsce sluinnes du biu. Cuin Is erlunn? Is erlonn em intan dosbere fri a n-aill, ut est, Is e In fear &rl. Is etargaire dno eter fhemem & mascul insin: no Is etargaire intan deifriche fri neach n-aili co n-anmairm a athar senrud. Innsci intan asberar Is e nama gen eraill maille fris, ut Priscianus dixit: Oratio est ordinatio congruam dictionum perfectam que sententiam demostrans .i. ata In innsci ordugud comimaircide na n-epers faillsiges In ceill foirbthi. Erlonn inund eter da erlonn nach it inund .i. fri se no fri sed, air ni erlond Is sed, Is remshuidiugud. Ferinnsci aicnid, Is e In fer: ferinnsci saerda, Is e an neam. Baninnsci aicnid, Is i In bean: baninnsci saerda, Is i In chloch. Deminnsci aicnid, Is ed an neam: deminnsci saerda, Is ed In ceand. Aicneadh caem and & aicned etigh. Aicned caemh cetumus: Is i a sron no a suil na mna. Aicned n-eitigh immorro, Is i a fhiacail no a bhel na mna & Is cail gotha fodera sin .i. ni ni acht neamgnathugudh amal atat na focail berlai na athgennmar .i. nit binde lenn uair nis-gnathaigem. Mascol & femen & neodur lasin Laitneoir .i. mas fear & cul comet: no comfhiscol .i. moo a fis & a col quam col na mna; no Is onni Is masculinus .i. masculini. Femen dno .i. femder .i. feme Graece, uirgo Latine: ander gach slan. Femdeir didiu .i. ogh-ingen; no femen quasi femer .i. a femore .i. femur .i. sliasat, air Is and Is ben-si intan fognaithir dia sliasait; no femen .i. flesc no maitnechas unde femina de flescda no maithchnechas dicitur; no Is onni as feminina, femina .i. banda no banecoscda no bangnethach no bangnimach. Neudur .i. ni fetur cia cenel, uair nach si no se; no neutur onni as neutrum neimhneachtardha .i. nec hoc nec illud .i. nec masculinum nec femininum. Cest, onni as sciscor, comaircim. Caite deochair eturru? Ni ansa. Nas-defrigidar a tri urlundinnsci .i. a iii remslonnudh .i. slointi rempu .i. riasna hinscibh .i. ise isi ised: acht ata urlaind sin a tindscedul a nd-edargnu remsluind dona foclaib ina ndiaidh; & insce femen & mascul & neutur tuicthear trethu. Etardheilighther dno eter na tri cenelaibh. Cest, cuin imaric (.i. cuin as aenairectain suad) eter In insci & In duil dia n-innisen? Ni ansa. Intan fogabhar a hinnsci choir fuirri. Acht do neoch dofuisim & o tuisimar atat da thuismiudh and, tuismiudh aicenta & tuismiudh saerda. Tusmiudh aicenta geine .i. mac sceo ingean o mnai: tusmiud saerda .i. fer o thalmain, amal asbeir Uraicept: mor easba In talman meni tusmedh clanda. Cetheora fodhla saerdhatadh .i. deifir rainde & tugait bindiusa & illugud labartha & cuimri raid. Deifir rainni, ut est, Is e In banmac-sa .i. din raind oigi fil and isin ingin Is ainm: Tucait hindiusa, ut est, Is i In ghabair & d'eoch ban Is ainm .i. goar .i. solus isin Fenichus (no isin Breatnais) co tuc In file be fris ar ttucait mbinniusa: Hilugud labartha, ut est, Is ed a cend & Is liate In da urlabra: Cuimri raid, ut est, rusc immi & criathar arba; uair ropad emilt rusc im imim & criathar im arbor do rad. Air Is e da modh labartha fil and .i. modh n-aicenta & modh saerdatadh. Secht n-eatargaire tra dochuisneat .i. a ngrad condeilg lasin Laitneoir Is eatargoiri a n-ainm lasin filid. Etargoiri In incoisc i persainn, etargaire n-inchoisc persainni, etargoire persainni i gnim, etargoire persainne i cessadh. Etargaire derscaigti i nderscugud .i. possit & comparait & superlait lasin Laitneoir .i. fothugudh & forran & formoladh lasin filid: maith & fearr & fearrson lasin nGaedeal; etargoire meite i mmetughudh, etargoire lughaghthe i lugugud. Etargoire n-inchoisc hi persaind cetumus: unnse (.i. In fer) unnsi (.i. In ben) onnar (.i. In nem): etargoire In inchoisc persainni, me faden, tu faden, he faden, sinni fadesin, sibsi fadesin, siat-som fadesin. Etargaire persainni i ngnim: darignius, darignis, darigne, darignisam, darignesaib, darigensad. Etargaire persainni i cessadh: rom-char-sa, rot-char-su, rocharsom, roinchar-ne, rom-charabair-si, roscarsad. Etargaire derscaigthi i nderscugud .i. maith & ferr & ferrsom (.i. lasin nGaedel coitchend a n-ecmais In filed, fothugad immorro la sidhe). Etargaire mete i mmetugud: mor & moo & moosom. Etargaire lughaighthi i llughugudh: bec & lugum & lugusomh. Secht n-etargoire .i. Is soighthi dia mbe inna eolus; no Is saighthi dia mbe i n-aineolus. Etargoire .i. isinn etechtu ata .i. isin sechtmad ernail In sechta ita In condelg uile ut est: Pars pro tota & tota pro parte .i. In rand dar eis na toiti & In toiti dar eis na rainni. Etargoire .i. etardheilighthi i treidhib & etargairi .i. gair guth .i. etarghnughud In ghotha andsin; no etargleodh .i. iar ngleodh a fheassa etarru. In chondealg lasin Laitneoir Is etargoiri lasin filid: filidh .i. fialsaighi no fialshuighi: no fi ani aerais, & li ani molais: no fili onni Is philosophus .i. fellsamh ar dliged In filed guru fellsumh. Cidh ar nach treidhi lasin Laitneoir In condelg amal as treidhi lasin nGaedel inn edarghoiri .i. meid & inni & inchosc? Dedhe immorro lasin Laitneoir .i. meid & inni namma .i. bonus et malus Is i In indi: magnus et minus Is i In meid. Is ed a inni lasin nGaedel .i. maith & olc immalle. Is i a meid .i. mor & beg: & Is mor lais-siumh a mbeg i coneilg In neich Is lughu. Inchosc immorro agon fhilid, ni condelg eside etir lasin Laisneoir, acht pronomen et uerbum. Cidh fodera dosumh a radh a ngradh condeig lasin Laitneoir Is edargoiri a ainm laisin filid & ni fuil acht tri graidh condeilg lasin Laitneoir, & atat secht n-etargoire icon filid? Ni dia chutrumugud eim dosum dno, acht ita etargoire lasin filid Is condelg lasin Laitneoir .i. etargoire derscaigthi i nderscugud. Ni cach etargoire Is condeilg & Is cach condealg Is etargoire. Cidh ar madh condelg las-sium posit? Ni ansa. Ar Is i as fotha, & ata derscughudh di, ut dicitur, airim fri unair, ut est: Unus non est numerus sed fundamentum numeri .i. nochon fhil int aen co mbad airim, acht ata conidh fotha airim, & amal ita alt icon Gaedhel, & ni dech fadesin, cidh la deochu adrimther, & tria saerdataid insin .i. int alt aicenta immorro de posit. Cid arnid ainm comparaiti doberat-somh forin condelg uili? Ni ansa. Poisit cetumus: Ni derscaigh do ni: Superlait dno, ni derscaigther di. Comparait immorro derscaighidh di neoch, derscaigther di, conid airisin Is ainm foriata In condelg. Caite condelg ceilli cen son, & condelg suin cen cheill, & condelg suin & ceilli molle? Condelg ceilli cen son, ut est: bonus, melior, optimus. Condelg suin cen ceill, ut est: bonus, bonior, bonimus; nobhiadh iar sun sain & ni fil iar ceill. Condelg suin & ceilli malle, ut est: magnus, maior, maximus Is i In sin In condelg techta. Bid dno maith, & ni bi derrscugud de, ut est Deus. Caite deochair eter se & uinse? Uindse cetumus: sluind persainni sainraidchi insin, ut dicitur: unse uait In fer-sa saindriud cona anmaim, ut dixit poeta: Unse chugut In gillgugan, Mac rearrgugan; Bid cach maith lat ar cingugan, A ceallgugan. Sluind ceniuil immorro amal ata Is e In fear, & ni fes cia sainriudh, acht Is fer tantum. Cidh fodera ind irlond conidh innsci & conidh etargoire .i. intan Is innsci Is ac sluind innsci bis, acht isa oen; & atberat Is e In fer uair Is erlond i suidhiu. Is ann Is etargoire intan asberar unse. Sluind ceneoil amal ata In etargairi inchoisc i persaind .i. isin persaind fein ita a hinchosc co n-aichniter trit ic sluind cetpersainde & persainde tanaisti & tret persainde atat na hetargaire uili. Cidh ar nar ba leor leis-sium a rad me i n-etargaire inchoisc persainne? Ni ansa. Etargaire deifrighudh na persainde tria hinchosc di fadein .i. In chetpersu uathaid, conar bo leor a radh me co n-abair me fadein, air Is demniti & Is deligidi fri cach persaind a radh me fadein, ut dicitur: imponendo egomet ipse enim ego feci & non alius cum dicitur egomet uair Is me fein & ni neach eli intan asberar egomet. Quicquid iteratur ut firmus fiat .i. biaid corob demnite gach ni athairrigthir. Fogabar dno In comparait cen phosit, ut est: Dulcius est mare Ponticum quam cetera maria .i. Is somillsi muir Point andat na muiri ar chena, & condelc In etechta In sin. Condelc In etechta dano In cetna ernail In Auraicepta .i. fors .i. ferr a fhis. Is etecta insin; ar ni maith int anfis. Finit primus liber. Incipit do lebur Ferchertne. 2 Loc don libur-sa Emain Mhacha. I n-aimsir Conchobair mic Neassa. Persu do Ferchertne fili. Tucait a denma du breith aesa faind & boirb for seis. Seachta frisa toimsiter Gaedhelg .i. fid & deach, reim & forbaidh, alt & indsci & etargoiri. Seachta .i. septim a bunadh lasin Laitneoir. Seacht n-ae a hinni .i. seachta da aeib doimiter and. A airbert .i. a airimh .i. vii primeillge na filideachta; no brosnacha bairdne; no vii ndeich na filidheachta i n-ecmais dialta, ar ni fil In seachta annside: Is aire rofacbadh. Coitcheand & diles & ruidhles conadar don focul Is seachta: Coitchend do cach airimh seachta. Diles do a seacht diuidib. Ruidhles do In cetairimh sechta fris a nd-ebradh .i. fri seacht laithib na seachtmaine. Innleas a tabairt íor airimh n-aili acht for a seacht. Tomus .i. mensura a bunad lasin Laitneoir. Toimes a hinni. Toimhes a airbert .i. to tenga & meas airi fen .i. meas doghnither o theangaidh. In gne no In cenel tomhus? Is cenel eimh. Cest, caitet a gnee? Ni ansa. Tomus filideachta & tomus bairdni & tomus prosta. Cadé ruidhleas & dileas & coitchend & indles hi tomus? Ni ansa. Ruidhleas do filideacht .i. a breith ria seacht. Diles do bairdni .i. a tomus fri cluais & fri coir n-anala. Coitchend immorro de prois o dhialt immach. Indles do sen immorro, air ni fil alt and. Seachta fo vii for sechta inso sis. Fidh .i. fundamentum a bunad Laitne: Fo edh a hinni: fotha, no fidh ae a airbert. Ruidhles & diles & coitchend indiles do fedhaib .i. ruidhles do fhedhaib aireghdhaibh, diles do forfhedhaib. Coitchend immorro do thaebomnaib acht huath. Indles do sen immorro, air ni taebomna etir, ut est: h non est litera sed nota aspirationis .i. nocho nfhuil h co mbad litir acht ata conidh noit tinfidh. Tinfedh .i. tiniudh feadh .i. nemnigudh feadha do radh friu sin uili. Is ed Is ruidhles & Is diles & Is choitchend doib. Deach dno troich (no ar frithindlidhach) a bunadh Laitne. Degfuach no defuach dano a hinni: dibh uaighthir immorro a airbert intan Is sreath. Caite ruidhles & diles & coitchend indles isna deachaibh? Ruidhles doib a n-anmand fein do rad friu amal ata dialt. Diles doib dialt do radh fri cach n-ai dibh, air Is dialt duformaidh gach n-ae dib for araili. Coitchend doib deich do radh fri cach dib. Indleas do dhialt immorro deach duna seacht ndeachaib ele do radh fris, air ni fil alt and. Reim dano .i. re huamma ai a hinni intan Is filideacht, re huam intan Is bairdni .i. ni huaim tomais dligthig. Reim dano .i. raid uaim intan Is phrois. Reim dano a airbert, diall no tuiseal a bunadh: no reim onni as robamus .i. comhshuidhiughud a bunadh. Ruidles do reim do fid for fid i filideacht: diles do taebreim ceatharcubaid filideachta & bairdne. Coitchend immorro do reim suin cen cheill & do reim suin & cheilli immaille: diles do prois: indles immorro do reim suin namma, uair ni filltir. Cid dosum nar bo lor lais a radh me namma co nn-earbairt me fadein, ut supra? Ceithri gnei immorro for prois o reim .i. reim suin, amal ata fer. Is as remnigther. Reim ceilli, amal ata Patraic. Ni airicar a reim suin, air Is aendealb fora ainmnid & fora genitil: reim suin & ceilli amal ata Fland Flaind. Taebreim prosta .i. me fadein, ar Is taebreim cach ni nach lanreim. Treda ara togarar reim .i. reim as, ut est, fer, air Is as remnigther. Reim ind, ut est, fir, air Is ind reimnigther. Reim as & ind malle, ut est, In fer .i. a ainmniugud & a inchosc ann malle. Reim dano ceim a airbert: Bellat mathair Niuil neimnigh Do chloind Laitin langeimligh Fuair bas i llo grene glain, Cele Feniusa Farsaidh. .i. reim do fidh for fidh ut est: Sian sleibi sirlata serind Senshaili senim snechta snac Slisiu slice samad saball Snaithe snithe saland sacc. Forbaid dno .i. aiccentus lasin Laitneoir, a bunad onni Is firmarius .i. ilghnuiseach: forbid (.i. forin focul) no for fust no for cumair. Forbaid no forbeoidh no forbaid a inne. Forbeoidh intan Is forsail .i. sail fair; no forsail .i. Is for fuilliudh, iarsanni fothaighes In focul for fut. Forbaidh dno forbaidh intan Is dinin dishail .i. sech nin ni sail acht duir; no dinin dishail .i. disein di-fuilliud .i. nemhfhuilliudh. Forbaidh dno .i. fair bidh intan Is ernin .i. ernid nin, no fairnin. Forbaidh dno .i. gor fhidhbait a airbert: ruidhleas do forsail: diles do ernin a beith for fut no for gair. Coitchend do dinin disail, no dona huile forbaidibh forbaid do radh friu. Indles immorro do forbaid dib dul i llocc araili .i. do da forbaid na nguthaige & d'aenforbaid na taebomna .i. forbaidh uathaid & forbaidh ilair no ilair for uathad, no forbaid fuit for cumair: no indles gan a fuath do sgribeand. Alt onni as altus .i. uasal a bunad lasin Laitneoir: alt dano onni alteir ina menmain a imne. Alt co feser immorro a airbert .i. co feser cia halt aircetail bera fri sechta .i. in nath, inn anair, inn anamain, In laidh, In setrad, In sainemain. Alt In anma prosta In re n-aimsire bis eter In da shillaib a inni: alt co feser a airbert. Caite ruidhles & diles & coitchend, indles alta? Ni ansa. Ruidhles .i. do aiste do alt filideachta: diles immorro do alt bairdne .i. do aiste. Coitchend indles do fhoclaibh na proise .i. coitchend do cach focul i mbiat alta; indles immorro do dialt, ar ni bi alt and. Indsce dano .i. scientia a bunad Laitne: In deschae a inne: scothecna a airbert: no insci, co feser In aisti urdalta .i. co feser In si no In se In aisti bera fri sechta amal roghabh Is e In nath, Is i In laid. Indsci In anma prosta .i. ferindsci & banindsci & deminsci. Cate ruidles & diles & coitchend, indles, na hinsce? Ruidles don insci aicenta caemh: diles don insci aicenta ecaem: coitchend indles don insci saerda .i. coitchend ara gnathugud, indles immorro ara aindilsi. Etargaire dno onni Is etargradimus .i. foruaslaigeach: etargnaghudh gotha a inne: etardeliugud a airbert. Cate ruidles & diles & coitchend & indles etargaire? Ruidles do etargaire derscighthigi i nderscughud, air Is i frecras In condelc. Diles immorro do etargaire inchoisc i persaind, uair Is sloinniudh persainni saindredaigi. Coitchend indles immorro dona etargairib ar chena .i. coitchend In uird comairme: indles immorro do neoch dib na frecair condelg. Cest, In gne no In cenel In fidh? Is cenel emh: & masa chenel, cadet a gnee? Ni ansa. Fid saerda & fid aicenta .i. fid saerda fid inn ogaim; fid aicenta immorro fid na cailli. Et fid inn ogaim, In gne no In cenel? Is cenel ecin, ar techtaid gne .i. fid aireagda, & forfidh, & taebomna. Is e insin In cenel cenelach gneach .i. fid. Cest, In gne no In cenel In deach? Is cenel emh, ar techtaidh gne .i. secht ndeich na filideachta. Is e sin In cenel gneach baghabhat ocht n-ernaili ceachtar ngne na filideachta. Cest, In gne no In cenel In rem? Is cenel .i. techtaid da gne .i. filideacht & bairdne .i. reim do fidh for fidh & taebreim do fidh for fidh, ut est: Coluim caid cumachtach &rl. Taebreim immorro ut est: A Fhlaind at luam In gaiscidh grinn Co Maistin maill. At glan, at gaeth, Is garg do rind, At laech, a Fhlaind. 2 Ceithri gne for prois o reim .i. reim suin cen cheill, & reim suin & ceilli, & taebreim prosta, & reim suin namma. Reim suin cen cheill cetumus .i. fer fir: reim suin & cheilli .i. Fland Flaind: reim suin tantum Patraic Patraic: & taebreim prosta .i. fadein. Tri gne ara togarar reim .i. reim ind, & reim ass, & reim ind & ass malle: reim ass ut est fer; reim ind ut est fir isin reimniugud: reim ind & ass .i. in fear .i. ind teit & ass teit a lanreim ind i ndualus fogur huathaid & ina dualgus foghar ilair. Reim ind & ass maille .i. ind a dualgus foghur uathaid & ilair immalle inna dualus ceilli: no reim ind .i. Patraic, ar ni fil ind iar ceill: reim ind & ass malle .i. Fland Flaind, ar ita ind iar ceill & ita ass iar suin. Is e sin In cenel cenelach gneach cenelach rochumadh sund forsna secht remendaib &rl. Cest, In gne no In cenel ind forbaidh? Is cenel, ar techtaidh tri gnee. Is e sin In cenel for a tarrasa tri gnee na Gaedelge. Cest, In gne no In cenel int alt? Is cenel ecin, ar isas tri gnee fai .i. als saerda & alt aicenta & alt co feser. Int alt co feser techtaid coic ngne & coic cenela. Cest, In gne no In cenel indsci? Is derb conid cenel & techtid na tri indsce. Is saincenel deochraides In doman. Cest, In cenel no In gne In etargoiri? Is cenel eim, uair dianairmidi a gnei. Iss e In cenel etardefriges na huili &rl. Cest, caide esse In sechtu frisa tomsigther In Goedelg? Ni ansa. Esse feda cetamus .i. In blog aoir tebide gebhes In fid i n-elluch focail, unde poeta dixit: Esse feda Is fretede Ferr duib a aicne occaib In blog aeoir thepide Techtas i n-elluch focail. Caite esse deich? Ni ansa. In lin no inn uaite son n-oencongbalach airimther o dialt co bricht cona n-atghabail diblinaib. Caide esse remme? Ni ansa. In bruudh fillti fogurda forbriste foil otha In ainmiudh n-uathaid co foxlaid n-ilair. Caite esse fuirbhthe? Ni ansa. In tormach no In digbail n-aimsire airighes aicned i comhshiniudh fri fogur. Cate esse alta? Ni ansa. In toe tengadh fil don filid ac ceimniughud don litir for araill mad alt saerda, no don sillaib for araili mad alt aicenta. Cate esse insce? Ni ansa. In foludh firen foirbthe fegthair isna tri cenelaibh. Cate esse etargairi? Ni ansa. Int athfegadh mete no laiget no inde no inchoisc no edardeifrighi no etardelighthi no edarderscaigthe rodealbh Dia eter duilib. Cate tomhus fri sechta? Ni ansa. In fid tuisseach bis isin rand & In taebomna tuissecha do thabairt ar aird, & co festar na feda bes isin taebchubaidh In raind, & gu robe In fidh cetna bes isind imrecru na tarmthortcheand, & gu rub inund a lin do thaebomnaib bes impu, & co festar cia deach dona ocht ndeachaib daroigh i n-aisti, & co festar In taebreim no In reim do fid for fidh, & co festar cia forbaidh bes for son ceneoil ind imfrecrai, & co festar cia halt dona seacht n-altaibh ind aircetail .i. na filideachta. Insce .i. co feasar In se fo In si inn aisti. Etargaire .i. co feser cia gne In aircetail do gne do thomus fri sechta. Et intan ba roscadh na tomaiste and, cindas nothomhsidhe? ar ni bidh lancubaidh no taebchubhaid and. Ni ansa. Do focul forba anaile no-taispenta don choiceadh focul, uair Is coic focail romesadh i n-anail In filed. Cate sechta In ochta ind Auraicepta? Ni ansa. Insan Is ocht ndialta i mbricht Is and Is secht n-alta. Cate In focul oenchongbhalach dechongbalach treconngbalach? Ainmnigther o trian: & ni ruidhilsi do In trian o n-ainmnigther nadat na da trian o n-ainmnighther iarcomarc. Caitiat na da taebomna gabhait greim guthaige? .i. c & r ar essi a, ut est: Coluim Cille cecinit: Im ba sessach im ba seng, Im ba tresach, tuirme glonn, A Chríst! In congebha lind O thi co teacht ar lind long? Caite tomus fri fid! Ni ansa. Co feisear a llín & a n-uaite, a met & a laiget, a cumung & a n-ecumung, a neart & a n-aimneart. Is ed a lin: coic aicmi ogaim .i. coicfear cacha aicmi, & oen co a coic cach ae, condadeligitar a n-airdi. It e a n-airdi: deasdruim, tuathdruim, leasdrum, tredruim, imdruim. Is amlaid imdreangair crand .i. saltrad fora freim In croind ar tus & do lam dess reut & du lam cle fo deoid. Is iarsin Is leis & Is fris & as trit & as immi. It e a ndeiligte feada & forfheda ut est: as sedha .i. na tri foilcheasta inn ogaim .i. Cest, cid ara n-ebertar feda fri suidiu? Ni ansa, fobith domiter friu & co n-uaigiter condaib, ut dicitur luis ailme, beithi ailme. Cindas domiter frisna taebomna amal fidu? Ni ansa. Cach da thaebomna ar fid hi cubaid, cach da cobfid i cubaid: Is ed Is cubaid iarum co robe an fid cetna beas isna fociaib In imfreccrai, & co rob inund a lin du taebomna beas intib, ut est, bas & las: & bras & gras: ceand & leand: dorn & corn: dond & cond. Caite tomus fri fid? .i. co fesser a lin & a n-uaiti .i. a lin a coic aicmib & a n-uaiti i n-aenaicmi; a met & a llaiget .i. a met hi coic flescaib & a llaiget i n-aenflescaib. Caite deochair eter a cumang & a neart? A cumang cetamus: Intan gabaid guth a n-aenur .i. a no o no u. A nert immorro intan dos-bere primshuidhiugud i sillaib, amal ata bais & lais. C'aite deochair eter a n-egumang & a n-aimnert? Ni ansa. Ecumang intan bithi fo nihilus ina guthaige amal rogab find. Fir em, air ni thuicter na feda dedhencha filet isna deghfoghraibh sin triana cansain fochetoir: aimnert immorro intan bit i comsuidigthib cutrumaib na defogair & isna forfedaib amal ata fer & ben. Coic feadha cach aicmi: & Is oen co a coic cach ae .i. aenfleisc co coic flescaib, ut est, beithi a aenur, nin a coicur: no dno gne ele? Ni ansa. Ecumang cetamus: intan bite fo nialus ut quoniam quidem lasin Laitneoir, no intan bite tri guthaighe a n-aenshillaib lasin nGaedhel, ut Briain, gliaidh, feoil, beoir, lasin nGaedel. Aimnert immorro intan bite fo consonacht, ut seruus, uulgus lasin Laitneoir, ut iarum cian & ceir & uull & aball lasin nGaedhel &rl. Lanchumang dano intib etir fedha & taebhomna co nd-urba uath Conda-delighetar tria n-airde (.i. tria n-ecosc) .i. Is caindeifriges a n-aradu. It e a n-airde: Deasdruim .i. bethi do deas In droma, Is ed aicmi beithi: Tuaithdruim .i. don leith atuaidh din druim bis aicme uatha: Lesdruim .i. leas uait & fris cucut, no leatarsna darin druim bis aicmi muine: Tredruim, Is ed aicmi ailmi: Imdruim .i. andiu & anall aicmi na forfidh. Is amlaid imdrengar .i. Is amhlaidh eimh ceimnighthir isinn ogam amal cemnigther isin crand .i. do lamh dess reut .i. aicmi beithi: & do lamh chle foi diudh .i. aicmi h. & iarsin Is leis & Is fris aicmi m .i. les uait & fris cucut: trit immorro aicmi a: tairis immorro & immi aicm i na forfidh. Is amhlaid sin imdheilighter na fedha & na forfeda & na taebomna. Cid ara n-eparar fedha fri saidhiu? Ni ansa. Fobith domiter na taebomna friu & cainuaighter na focail dibh, ut est luis ailme, beithe ailme .i. la, ba. Is e sin In sealbhadh saerdha cen reim acht reim remraite. Ni ansa. Amal iaraither fidh aireghdha nama ica breith fri sechtu sic iaraither In taebhomna bhis and, cach da taebomna ar fidh, ut dicitur: Marcach atchonnac anne, Etach uaime co ndath cro, A dath Is gilithear geis, Uan tuinni dath a da o. Deda airegar and: aentugud co ndeliugud amal ata bas & las & Is iar comardadh n-airchetail asa, air Is inand fidh aireg hdha il intib, & Is inand taebomna degheanach. Sain imm orro In taebomna taeseach .i. el. Cindas toimsiter na taebomna imna fedaibh? Ni ansa. Cach da taebomna dib imon fidh. Is e In comfhot coir (.i. lancubaid insin), ut est, bas & las. Is e sin int aentughud co n-inannus, & int aentugud cen inannus: & Is iar comhardugud n-airchetail ata, uair Is inund fidh aireghdha fil intibh, & Is comlin do thaebomnaib; & Is ed a choir n-airchetail. Conagar dno isin aipgitir bunad o aen, & airic o deda, & a cor a tredhe, & a comhuaim fri ceathardu, & a comdhluthadh fri cuicthi, a moradh a seda, a fogail a sechta, a riagail fri ochta, a incosc a naede, a asdadh a ndeichthe. Is e int aen thuas .i. Fenius Farrsaidh; In dedha .i. mac Etheoir fris; In tres mac Aingen; In ceathramadh Cae; In coiced Amairgen mac Naende mic Nenuail; In sesedh Ferchertne; In sechtmad a dalta; int ochtmad Ceandfaelad; In nomad a dhalta; In dechmad a asdadh i n-aen .i. In trefocal. Is e seo a thosach In Uraiceapta iar nAmairgein nGlungeal. Locc don libur-sa Tochur Inbhir Moir i crich h-Ua nEnechglais Cualand: Et aimser do aimsear mac Miled .Perso do Amairgein Glungeal mac Miled. Tucaid a denma mic Miled dia tothlugud fair amal ata 'nar ndiaidh. Cia arranic a mberla-sa & cia airm i n-arneacht & cissi aimser i n-arnecht? Ni ansa. Arranic Fenius Farrsaidh oc sur Nemruaid i cind dech mbliadan iar scailiudh on tur for cach leath, & Is cach comberlaid dochuaidh and dochum a crichi & ni cach comcheniuil amal rogab Cai Cainbreathach, dalta Feniusa Farrsaidh, In dara descipul sechtmogat na scoili. Ba do Ebraibh a bhunadhus & co Eigipt rofuidhedh. Ocus Is and roan Fenius fodhesin ocon tur, & Is and roaitreabh, conid andsin conaitchetar chuice In scol berla tobaidi do theipu doib asna hilberlaibh tucsat leo d i muich conna beith oc nach ailiu a mberla sain acht occaib-seomh a n-aenur, no ic neoch no-foglaindfedh leithiu dorisi. Is andsain dorepedh a mbelra asna hilberlaibh, & rotaiselbad do aenfir dib, conid a ainm-sen forta a mbelra-sa. Ba he In fer hisin .i. Goedel mac Angein, conid Gaedil de-side o Gaedel mac Angin mic Glunfind mic Laimfhindh mic Agnumain do Gregaibh. Inand tra Gaedel mac Aimergin & Gaedel mac Etheoir .i. da ainm robadar fora athair .i. Aingin & Etheoir. Is and iaramh doriaghladh In mberla-sa. I mba fearr iarum do cach berla & a nba leithiu & a mba caemu, Is ed darepedh isinn Goedilc; & cach son do na airnecht cairechtaire isna aipgitribh ailibh ol chena arrichta carechtaire leosumh doibh isin beisti-luis-nin In ogaim, ut est:. Rolatha iarumh a fedha for leith & a taebomna dno for leith, co fil cach ae dibh fo leth o 'rlaile (sic). Ni fail leathgutai amal na fail la Grego acht na muite namma. Cach duil do na rabha ainmniugud isna berlaib ailib airichta ainmnighthi doibh (isin Gaedilg), ut est grus & cloch & linn. Atconnac In lis Seach a teged glas, Inarb imda a grus Gen gurb imda as. A nba ferr & a nba leithiu & a nba caimiu cach berla, Is ed doratad aco isinn Gaedelg .i. i nba socair caimiu fri radh .i. socarcaine leosum gutta & muiti oca and inat leathgutta & muiti & guttai amal atat icon Laitneoir. Ferr i ceill leosum .i. a v fri fat & a v fri gair, & a v fri buga & a v fri cruas, & a v fri lanfogur & a v fri deghfogur, anda a haen-choic fothibh uili amal ata icon Laitneoir & Is ed asbeir in Laitneoir: Gabaidh a chuic guthaige-sium an greim sin uili, ut est Latine he omnes uocales produci & corripi possunt .i. itat na huili guthaige Laitinda .i. co caemnachtar co regdar & co timairceter. Leithiu i llitrib .i. ar ni fil a fhregra sin lasin Laitneoir: leithiu a ciallaibh & foclaib & litrib .i. lethe a litribh .Ni fil a frecra lasin Laitneoir: leithi i foclaib .i. grus & cloch & lind, ni fil a fregra sin lasin Laitneoir: grus .i. tanach: galmula lasin Laitneoir, gruth lasin nGoedel: dia frecra galmarium lasin Laitneoir faiscre lasin nGaedel: galmalam lasin Laitneoir, gruthrach lasin nGaedel: grus lasin nGaedel, ni fil a fregarthach-side lasin Laitneoir: lapis lasin Laitneoir, cloch lasin nGaedel: petra, lasin Laitneoir, ail lasin nGaedel: sropula lasin Laitneoir, carrach lasin nGaedel. Cloch (no ael) & onn & ailcne immorro, Is ias sin cenela cloch do na fuilet freacarthaich icon Laitneoir: aqua lasin Laitneoir, usce lasin nGaedel; amnis lasin Laitneoir, aband lasin nGaedel; piscina lasin Laitneoir, iachlinn lasin nGaedel; linn, immorro, lasin nGaedel, ni fhil a frecra lasin Laitneoir. Leithiu didiu In Gaedel i foclaibh & i llitribh desin anda In Laitneoir. Is ed asbeir In Laitneoir cid leithiu i foclaib & i llitrib In Gaedelc, ni leithe i ciallaibh; ar cia bet ilanmann icon Gaedel ic sluinn na raet, tic In chiall relait asin uathadh focul fil icon Laitneoir. Ni fir on, amal asbert In Laitneoir fein: Nisi sciris nomen, cognitio rerum periit .i. atbail int aichnius inna raet meni aichnigther int ainm. Is e seo a thossach In libhair-sea iar Fenius & iar nIair mac Nema & iar nGaedel mac Ethiuir. Is iat sin a persainn; & Is i a aimser .i. aimser tancatar mic Israel uili a hEigipht. I nDacia arricht ci asberatar alii co mbad i mmaigh Sennair. Tucait a scribind .i. a thotlugud do scoil mhoir co Fenius & co Iar & go Goedel mac nEitheoir a thepe doibh inna nUraicept iarna idnacul do Maissi & iar foglaim do Chae Cainbreathach occa; conad iarsin arriachta na aipgitri a n-aentabaill, amal asbeir: Cat iat aibgitri &rl. Aur cach toisseach: aicceacht dano icht aicce (.i. gnim), air iss i n-aicci bis in descipul icon aidi: no aiccept .i. acceptus .i. airiten .i. chucut neach nach fil agut: na nd-egeas .i. na ndaei cen cheass .i. na fileadh. Se primthaisigh lasi ndernad In tor .i. Eper mac Saile & Gregus mac Gomer otait Greic, & Laitin mac Puin otait Laitinda, Riabad Scot mac Gomer, & Nemruadh mac Cuis, & Fenius Farrsaidh. Da bliadain coecat o scailed In tuir co flaithius Nin mic Bel, a do coecat a righi: ceithir bliadhna deac ar tri fichtib ar secht cetaib o fhlaithius Nin mic Bel co deredh flaithiusa Tutaines righ In domain. Is re linn rotoghladh In Trae fo dheoidh: secht mbliadna ingen Laitin mic Puin: conad tri bliadna cethorchat ar noi cetaibh o scaileadh In tuir co tuc Æneas Lauina & Laitin fen doroine a caingen fris. Is follus as sin co nach certtiaghait lucht In Uraicepta-sa co mbad e Laidin In sechtmadh primthuiseach In tuir. Cest, caiteat Aipgitre na tri primberla eter ainmniugud & charechtair? Ni ansa, em. Aipgitir Ebraidi cetamus. 2 Is e In fer cetna tra Fenius Farsaidh arainig inna ceithri aipgitri-sea .i. aipgitir Ebraidi & Grecda & Laitinda & In beithi-luis-nin In ogaim & Is airi Is certiu In dedenach .i. In beithe air Is fo deoidh arricht. Bai coiciur ar fichit isin scoil ba huaisliu dib & Is e a n-anmand forta In beithi-luis-nin eter fedha & taebomna & bai morshesser ba huaisliu do suidhibh o ranainmnighthea na seacht fedha aireghdha inn ogaim, conadh oiri rolaithi for leith .Aaberat araili it deich feda airegda filet ann & it e indso a n-anmand: & it e a tri doformagat sen frisna secht thuas .conid aire sin rolatha a fedha & a taebomna for leith & it e a n-anmand soin fordotait iarumh. Asberat immorro araile co nach o dhainibh itir ainmnighter fedha inn n-ogaim isin Gaedhelg acht o chrandaibh gen gu haichinter anniu araile crand dibh. Air atat ceithri hernaile for crandaib .i. airigh fedha & athaig fedha & lossa fedha & fodhla fedha; & Is uaithibh sin a ceathrur ainmnighter fedha In oghaim. Airigh fedha quidem .i. dur, coll, cuileand, abhull, uindsiu, ibur, gius. Athaig fedha .i. fern, sail, bethi, lemh, sce, crithach, caerthand. Fodla fedha andso .i. draighen, trom, feorus, crand fir, fedlend, fidhat, finncholl. Lossa fedha .i. aitean, fraech, gilcach, raid, lecla .i. luachair &rl. Beithe dno on beithe rohainmnigheadh ar cosmaillius fri cois In bheithe ut dicitur: Feocos foltchain In beithi, & Is airi sin Is i mbeithi roscribadh In cetainm ogaim tucadh a nErind .i. secht mbeithi tugad do Lugh mac Ethlenn. berthair do bean uait nisi eam custodieris (.i. mine derna tu a coimét)4. Is aire sin beos scribthar beithi a tosach aipgitre In ogaim. Luis dno, Is o chrand rohainmniged .i. o cairtheand .i. uair luis ainm caerthaind isint shenGaedelg ut dicitur: Li sula luis .i. caertheand ar ailleacht a caer. Fernd dono, o chrand rohainmniged ut dicitur: Airenach Fiann .i. fernd, air Is di na sgeith. Sail dano, Is o chrand rohainmniged ut dicitur: Li ambi .i. nemli lais .i. ar cosmaillius a datha fri marb. Nin dno, Is o chrand rohainmniged .i. o uindsind ut dicitur: cosdad sida nin .i. uinnius, ar Is di doniter craind gae triasa coscairther In sidh: no cosdudh sidha uindis. Nin .i. ginol garmna dognither do uindsind .i. isin aimsir sidha togaibter garmna. Huath dono, Is o chrand rohainmniged .i. sce ut dicitur: comdal cuan huath .i. sce5: no ar Is uathmar hi ara deilghibh. Duir dono, Is o chrand rohainmniged, ut dicitur airde dossaib duir. Tinne dono, Is o chrand rohainmniged .i. cuileann trian roith tindi .i. ar Is cuileand In tres fidh roith In carbait. Coll dono, Is o chrand rohainmniged ut dicitur cainfidh .i. coll .i. cach ac ithi a chno, Queirt dano, Is o chrand rohainmnighead .i. abhull ut dicitur: clithar boaiscille .i. elit gelt quert .i. aball. Muin dono .i. finemhain, ut dicitur, airdi masi muin .i. iarsinni fhasas a n-airde .i. finemhain. Gors dono .i. edeand Glaisiu geltaibh gort .i. edind. Ngetal dono .i. gilcach no raish ut dicitur: luth lega getal .i. cilcach no raith. Straiph dono .i. draighen, ut dicitur: aire srabha sraibh .i. draighin. Ruis dono .i. trom, ut dicitur, ruamna ruice ruis .i. trom. Ailm dono .i. crand giuis .i. ochtach. Onn .i. aiten. Ur .i. fraech. Edhadh .i. ed uath .i. crand fir no crithach. Idho .i. ibhar. Ebhadh .i. crithach .Oir .i. feorus no edind. Uilleand .i. edleand. Iphin .i. spinan no ispin &rl. Anmand fidh tra sin uile amal fogabar isna Duilibh Fedha inn ogaim & ni ho dainib ut alii dicunt. Cest, cis lir a cumang? Ni ansa. Lanchumang intibh uilibh eter fedha & taebomna co nd-aurba huath .i. conas-firbade uath .i. amal bes a n-aicnedcidh mor gidh beg e. Is amhlaidh innister isin Cin Ollaman .i. cethirshlicht feghthair for fedhaibh .i. cumang & egumang, lanchumang & lenchumang. Lanchumang i fedaib, cumang a forfedaibh, egumang a mutibh, lethchumang a leathgutaibh. Atberat araile Is treshlicht as choir and .i. lanchumang a fedaibh, & cumang a forfedaibh, & ecumang a muitibh; ar ni fil leathguta la Gaedel. Cest, cate fos i fedhaibh & i forfedhaibh & gair hi taebomnaib .i. gair suidigud, air Is leathaimser for taebomnaib do gres a corus forfed. Cest, cis lir dech docussin? Ni ansa. A ocht: dialt & recomrac & iarcomrac, felis & cloenre & luibenchosach & claideamnas & bricht. Oenfidh airegda i ndialt, a da i recomrac, a tri i n-iarcomrac, a ceithri i filis, a coic hi claenre, a se i luibenchosach, a secht i claidemnas, a ocht i mbricht, cenmota taebomna. Cest, cia roig dialt i mmeit & i llaiget .i. dialt co ceill coic litri and a n-as mode: rosaigh i llaiget co oenlitir & Is focal son, ut est a, o, i, amal ata á (.i. ard) slebhi. Amal isa Ard (Á) Cuis, & Ard (Á) Cartaind, a Slebh Luachra .i. anmand slebhe saindriudh ut dixit Mac Da Cerda: — Damh conngair eter da a, Fon-gluaisi gaeth gulbanda, Is uallach int arganda Re trichait sed lurganda & o (.i. cluas) for cind & i inis Coluim Cille. Rosaigh didiu i mmeit co a coic littri, ut est, bracht tract druct scalp. Scriuthair & ni hairimther uath isna foclaib dedenachaib arna litrib, acht nod tinfid. Cach ndialt iarum na tormaig fri araili comcumung cach ae focail. Deich co a ocht a mbricht & Is e met & laigett cacha Gaeidelgi o dealt co bricht cona n-athgabail dlblinaib .i. co cumangar du gach dialt iarna tinol deach. Is bricht a mbith ocht sillaba. Is ed bunad cacha Gaedelge dialt acht mod & toth & traeth. Domiditer alta uad fri alta duine amal domiditer fri cach n-indsci. Cest, cindus domiditer fri cach n-indsci? Ni ansa. Corop cach dialt friscara di araili, ut est, tis tuas tair tiar tes tuaid; gu rub recomarc friscara di araili, ar Is cubaid a comfid & a comdeich. Coig airmi cintecha In tuir .i. da tuaith sechtmogat & da comairlig sechtmogat acco & da berla sechtmogat for fodailt doib & da deiscipul sechtmogat tancadar la Feinius do foglaim ba mberla sin & da ceimend sechtmogat In airdi In tuir. Cest, caidi deifir eter indeall & tindell? Ni ansa. Innell int imcomurc & tinnell int eirniud. Seacht primtoisigh lasi ndernad In tor .i. Eber mac Saili, Grecus mac Gomer a quo Greci, Laitin mac Puin a quo Laitini, Riabath Scot a quo Scoiti, Nemruadh mac Cuis mic Caim mic Noi, & Faillech mac Ragau mic Arafaxat mic Seim. Cest, cate deochraigter erer cinniud & cintechu & cinntichu son? Ni ansa. Cinniud In aipgitir Grecda, ar Is ceirtiu quam ind aipgitir Aspin Ebraide. Cinntichu immorro In aipgitir Laitianda na In aipgitir Grecda. Cinntichu son .i. beithi-luis-nin In ogaim na In aipgitir Laitianta uair Is fo deoidh arricht. Cia haenfocul gebes forna ceithri ernaili ind Auraicepta cen deifir tomuis no tarmfortcind no feda no focail na forgnuisi? Ni ansa. In focul Is aipgitir, ar gebid ar aipgitir Ebraide & Grecda & Laitianda. Treidi doghni uath .i. bogad & semigudh & airdibdad. Bocad cetumus: for taebomnaib & Is 'na ndiaidh doeagmaing doib .i. do p & do c & do t ut cloch, both. Iarsin Laitneoir bidh tinfid iar cach taebomna isin Gaedilc. Semigudh immorro forna taebomnaib chena & Is rempo doecmaing doib .i. for coic taebomnaib .i. for b, c, d, t, g. Bogad beithi cetamus .i. sop & lop .i. amal ata Bhatraig. Uath bogas In beithi fil and, ar ni bi p isin Gaedilc. Semigud amal ata a Batraig, uath and Is semiu 'nas i n-aill. Bocad cuill .i. clach & ach; bocad d .i. sodh & odh. Bocad for tinni .i. tath & ath. Bocad for gort .i. magh & agh. Seimigud b immorro .i. a bhen, a bhan, a bhe binn. Seimiugud c dono .i. o chiun, do chein, o chianaibh, o chetoir. Semigud d .i. dhamsa, dhuitsiu. Semigud t .i. a thir, a thuaigh. Semiugud g .i. a ghradh & a ogha. Airdibdad immorro forta dá taebomna .i. for sailig & for ferna (.i. taebomna amal fedaib) .i. orro dibdudh .i. a mbricht ass di raith amal ata ardibdad sailech .i. a shal, a shuil. Airdibdad ferna .i. a fhind, a fhir, ind fheda. Is sain so frisna cubaid .i. euad & edadh In dorusa uerbi (.i. tabair esemplair) gur uinge & cingit & cuing Is ecen di littir Latianda ica scribind na consani .i. n & g. Ni hecen acht a oenur ar son In da littre sin isin Gaedilc, ut est, .i. uinge, .i. cuing, cingit. Ni dat inunna dno suin fris nad cubaid cach ae dib-seo ., ut est, seeit In teinid, tria a scribind. Seit (.i.) conar tria a scribind. Neim nathrach .i. a scribind: min (.i. beic) iphi and; min arba .i. and. Nemh im talmain, neamh im usce andsen. Air it trega ar a tugad forfeda eter isin aibgitir In ogaim .i. do fregra do defoghur amal adberar isna breathaibh nemedh .i. genmota forfeda a fail defoghur na nguta & dono do sainigedh foghur forsna fedhaibh, air Is buga fogair bis isna forfedhaibh, ut est, neamh and: naemh and: nem and. It e coic gne In berla tobaidi .i. berla Fene & fasaige na filed & berla etarsgarta & berla forttide na filed triasa n-agaillit cach dib a chele & iarmberla amal rogab: Cuic .i. ruin. Et ballorb .i. ball do forbau na filideachta aicce; no Is do chanaid Is ainm. Et muirne .i. miruin no miruine. Gne n-aill do iarmberla .i. iarum & dno & atat & tra & immorro & edon & iar & ar & cest & cair & cisne & caidat & ni ansa &rl. Gne n-aill dno .i. forsna (.i. feraib) & fona & esna & tresna, sechna. It e na lorga fuach In sin lasin filid. Gne n-aill dano .i. he es em co tre tair do o fo fair. Dialt n-etarlemmi In sin lasin filid. Iarmberla tra cosin annuas. Is aire raiter iarmberla de .i. ara secdacht amal iaruinn, da fedtar a thaithmeach: no iarmberla .i. berla ranig Iar mac Nema fo dheoidh & ni fetar a thaithmeach. Ocus berla a-edarsgarta eter na fedaibh aireghdaibh .i. berla tresa fuil deliugud na fid n-aireghda isin aenfhocul triana n-inde taithmeach, ut est, amal rogabh ros .i. roi oiss quando (.i. intan) as rois caelli & rass iar lind intan as ros usce .i. rofhos mad for marbusce ino roidh ass mad for sruth & ro as intan as ros lin .i. ar a luas & ar a thigi asas. Ocus a mberla forteidi .i. fordorcha no ruamanta inna filideachta, amal asrubairt In file hi scuil Feniusa: Etaill aro ni anfem de .i. i inis; etall .i. uasal & aro .i. imramh .i. ni anfem de imram co risam In innsi n-uasail .i. Eiri no Espain, no Is Espain eicin amal rogab i n-Imagallaim na Da Thuar: Brimon smetrach. Berla na filed so .i. In gne deidinach Is sund .i. bri .i. briathar, mon .i. cleas, & smit .i. cluas, & forrach .i. rigi: no bri .i. briathar, & mon .i. cleas, & smetrach .i. smit forrach .i. co forrgidis neach. Cleas bratharda sin donidis na filid oc ecnuch .i. smit a cluaisi do gabail ina laimh .i. amal nach fil cnaim sund ni raib eneach iconti egnaigeas In fili. Iss e In coic(ed) gne In gnathberla fogni do cach, (ar) asberad araili comad e In berla Feini fasaigi na filed, & conach berla fo leith etir. Cest, caide fot & gair intib &rl.? Ni ansa. Amal ata neam, forfid fil and. Nem immorro In fid aireghda fil and & Is cruaidiu In fid aireghda fil and & Is buigi In forfhid .i. neam; no didiu Is gair n-aicnid & fot suidigthi a fedaib & gair suidigthi i forfedaib & fot n-aicnid; no dono na feda fileat sund it inunda & na guthaigi. Na forfeda immorro it inunda & na deofhoghair. In defhoghur fil intib iarum, amal ata bean, bein dogenta de meni beith deofhoghur. Is amlaid na forfeda. Cindus on & ebad a forfidh ind anma intan asberar fer? Ni codarsna anni sin arin defoghur. Is cumair sin & ni bi fair acht aimsear co leith tantum (.i. nama) a n-as modhe. Da aimsir immorro forsin nguthaige fota. Cia bad gairit iarum In defoghur remunn inrathaigte. Ceinmota didiu In fid conicc comardugud fuit & gair indib, amal asbert In Laitneoir: circumplex forsna sillabaib fotta amal ata do, si; & amal adberat acuit forsna sillabaib cuimri ut est pax .i. bacc. Is fon indus sin dobeir In Gaedel forshail for fot amal rogab sron & slog &rl. et ernin arding dead amal rogab leacc & ceand &rl. Cid timarta iarum ebad isinni Is fer ni la Greco as defoghur In sain. Cid fotera In codarsna sin & na coic fedha & n(a secht) fedha & na deich fedha iar fuilliucht aili? Ni ansa. Na coic fedha cetamus: ic frecra duna coic guthaigub tug na secht fedha immorro. Na deich fedha immorro .i. iphin ar defoghur ata: emoncoll ar a n-emnaidi ata intan sin condat a deich samlaid. Pin immorro ar p ata & amancoll ar x ata conid a seacht samlaid. Iar n-Auraiccept Muman In so. Gne aili asberait araili ebad & oir Is ar fedaib foda itat. Uilleann immorro Is ar y ata, & Is ar u intan bis fo medontaig. Iphin Is ar h-i fo meodontacht, no Is iphin Is coir and ar p. Emuncoll didiu Is ar x ata .i. for foimdin na focul nGrecda no Laitinda do thabairt isinn Gaidelg, & Is aire raiter eamancoll ris, ar Is coll indarna taebomna fil ind x, & Is airi Is coll adberar d' emnad and, & ni sail; ar Is taisechu coll In x ina sail. Conadar didiu isin bethi-luis-nin: Caidi In fid gabus greim taebomna & In fid gabus greim da taebomna & In fid gabus greim focail & In fid na geibh greim taebomna na feda na focail? Is e In fidh gabus greim taebomna quidem .i. fid a ndiaid araile & fidh bis for primfhid a focail no araen re defhoghur a n-aensillaib, ut est, beoir feoil Briain &rl., no fidh teit a consanacht .i. u. Fid gabus greim dá taebomna .i. aenfidh fregras In tomus do dhib taebomnaibh, ut dicitur: cach da taebomna ar fidh. Fid gabus greim focail .i. fidh labhras a aenur. Fidh na ghabhand greim taebomna na fedha na focail .i. u nihelsa ut dicitur: nec uocales nec consonantes habentur (.i. nach gutai & nach consoini iat) no fidh bhis a ndiaid araile ut diximus (mar adubramar). Conadar dono isin beithi-luis-nin taebomna gabus greim fedha, & taebomna gabus greim taebomna & feda. Et taebomna gabus greim da fid no da taebomna. Et da taebomna gabus greim fedha. Et taebhomna gabus greim coic fidh & se taebomna. Et taebomna gabus greim tri fidh & ceithri taebomna. Et taebomna gabus greim focail. Et taebomna na gebhend greim taebomna no feda no focail. In taebomna ghabhus greim da fid no da taebomna ng. Is i In taebomna gabhus greim feda .i. queirt. Is i gabhus greim taebomna & feda .i. c & u (nihelsa). Et taebomna gabus greim fedha .i. gach da taebomna ar fid i tomus. Taebomna gabus greim coic fed & se taebomna .i. duir i n-inad dine disoil. Ni machtad intan ghabhus greim na coic fidh & na se taebomna ge gabhaidh greim da fidh & da taebomna. Taebomna gabus greim tri fidh & ceithri taebomna .i. sail a n-inad forsail. Taebomna gabus greim focail .i. taebomna congeb greim forbaidhe. Taebomna na geb greim taebomna na feda na focail .i. taebomna dia togaib uath ceand doraith. Cest, cislir deich dochuisin? Ni ansa. In traigh lasin Laitneoir, In dech lasin filid, ut Donatus dixit: pes est sillabarum et temporum certa dinumeratio .i. ata In traigh conid armidetu demin inna sillab & inna n-aimser. Ata dono airmidetu derb sillab & traighed & aimser ocon Gaidhiul o dhialt co bricht: sillab foirbthe cach deach dibh di arailiu isin Gaedilc conid a hocht samlaidh i mbricht conid airmidetu dearb sain o oensillaib co a ocht. Dialt .i. di fo dhiultadh co nach fil alt and. Recomhrac .i. re i comhraiget na di shillaib immon alt. Iarcomrac .i. iarum comraigit .i. iar cach ndedenach .i. comrac na tri sillab forsna da sillabaib tuiseacha. Feleas .i. fi les na lama no fo lais cibeadh dib beras .i. lesin filid, uair Is cudruma. Claenre, uair ar a re (.i. claen a rind) Is a dho ar indara leith & a tri forin leth n-aili. Luibenchossach .i. In choss cona luibnibh .i. na coic meoir & In traigh In sessed. Claidemnas .i. claidebh manus .i. manus lamh & claidebh na laimi In slindean: & Is e In sechtmad dialt. Bricht .i. bri ocht .i. ocht mbriathra and, no bricht iarsinni brigtair ocht sillaba and. Cest, cate deochair eter dialt & a dheach? Ni ansa. In trath Is forfhidh In dialt alt eter defhogur and. Intan immorro Is taebomna & primfidh alt eter In taebomna & In fid and. Intan immorro Is aenguthaige amal ata a, o, alt eter da aimsir and. Ænfid i ndialt, a do i recomarc & rl .i. primfid no forfid. Is airi sin ni talla In trefoghur i n-aendialt. Ocht sillaba isan focul Is mo isan Gaedilc, ut est, fiannamailcecheterdarai & anrocomraircnicsiumairne, &rl. Tri sillaba deg immorro isin focul Is mo isin Laitin ut est tinerificabilitudinetaitibus. 2 Iss e int ainm airmi .i. a tri no a ceithir. It eat na hanmanda uird airmi immorro primus et sequndus et tercius .i. anmand a n-airmi iar prois & a n-anmand uird airmi immorro iar n-aicned. Is i sin an deochair, airim anforbthe amal ata a iii no a v, ar nocho nfuillter (fogailter) o choitibh. Airim forbthe, ut est, a se, a aen fo se, a do fo thri, a tri fo do. Airim forbthi In sin, uair airissid o choitibh co coir. Airim ollforbthe ut est a do dec .i. a haen a haile dec, a do a sessed, a tri a ceathramthu, a cethri a trian, a se a ceirtleath samlaidh, amal rogabh a do dec .i. a aen & a do & a tri a se sin; & a ceithri iarsin conid a deich sin; & a se iarsin conid a se dec samhlaid. Conid airimh In sain Is fuilliu anda coit tria taithmet a lethe. Is cach coitidi Is randaidhi, & ni cach randaigi Is choitide, &rl. Cest, cia roaig dialt i mmeit & i llaiget? Ni ansa. Dialt co ceill .i. coic litri and a n-as mode: aenlitir immorro a n-as lughude .i. ic sluinn cheilli comlaine amal ata o no .i. Dialt didiu bunad cacha Gaedelge acht mod & tod & troth. Cid fodera nach bunadh doibh-sein? Ni ansa. Ar Is dialt cach ai dhibh, & ni bunad In raet do fen, no dono Is bunadh cach Gaedelge dialt acht mod & tod & troth. Acht Is momo lem and chena ni dat bunad Gaedelge acht Is bunad ceilli. Caite In cenel dianad bunadh? Ni ansa .i. mod cach ferda .i. gach ball ferda & cach comna ferda; & todh cach mbanda .i. cach ball banda & cach comna banda; & troth cach neoturda .i. nach neachtardae .i. cach comna nemeguscda: no dano nidat diadta etir & nidat bunad Gaedelge iarum mod & dod & traet acht ad bunada ceniuil ut dicitur acht atat arae sin araile Gaedelge dianad bunad amal roghabh mod .i. mo a ed i n-airde; no mod .i. mo od .i. od ceol intan Is mascal .i. moo In ceol. Is moo quam In ceol Is lughu amal roghabh ind aidbsi i n-Druim Ceata .i. tood no to od, tae a ed intan as femen: no tod .i. to od .i. tod In ceol .i. In ceol bec .i. cronan no certan bec i n-aithfhegad In moir (.i. In ceol Is mo). Traeth .i. treith a ed no a odh fri fedhadh mascail & femin: no traeth iarsinni traethait na ciulu isli na ciuil arda .i. stocairecht no cornairecht. Gne n-aile no mod .i. mo a ed i n-airdi intan Is torand no Is crand. Todh .i. tae a ed intan Is fod, .. .son aile Is taitiu innas In aill. Traeth .i. traethait, a thraethas intan Is fet; fo bith Is caeli & Is cruaidhi inas inni eli Is traet. Asperaid araili comdis anmand aidmi ciuil. Caidi a ndemnigud? Ni ansa. Mo a od intan Is cruit. Tod .i. tai a od: intan as bindi Is tuiu & Is isliu ata na a n-aill. Traeth .i. traethaid In dis eili intan Is stocc, fo bith Is airdi a fhaidh. Is airi Is traeth doib. No dono mod & tod & traeth .i. anmunda ball ferda & banda & neudarda sin amal asbert In Laitneoir: nomen membri uiri vel nomen membri muileiris vel nomen membri neutri; & it focail Grecda sin ciasu Laitine ata deismireacht dib & nach dad dialta, ar nis-filet o neoch & ni fuilter uaitib acht mine derntar mod for mod & tod for tod & traeth for traeth. Secundum quosdam cumad etarscarad indsci: Isse, issi, issed, iar Macaib Miled: uindius, uindsi, ondor, iar Feraib Bolg: mod, tod, traeth, iar Tuathaib De Danand. Iss e so tra a cumair .i. Is e bunad gach Gaedelge .i. dialt .i. o recomrac co bricht; & ni bunad he d' aensillaib amal (rogab) mod & tod & traeth; & iar cach dialt tucad-side sund, & Is aire rotathmetaid-side sech gach dialt, ar dochuaidh menma friu comtis recomraig: air fogabar a condaill .i. a caindeligud, ut diximus. No dno mod & tod & traeth a n-anmand na mball ferda & banda & neoturda amal asbert In Laitneoir: Nomen membri uirilis et nomen membri muliebris & nomen membri neutri, & it focail Grecda sin cidh i Laitin ata desmireacht dibh: & Is airi nach at dialta, ar ni filet o neoch & ni filter uaidibh acht meni derntar mod for mod & tod fri tod & traeth fri traeth. Domiditer alta uad .i. toimsiter aisti inn aircetail fri haltaibh na ndaeni amal toimsiter fri cach indsce. Cindas toimsiter fri cach insci? .i. corop cach dialt frecras-sa di araili amal ata tis tuas, air Is ed a chubhaidh intan Is cobfhidh, & Is cobfhid In focal ind imfrecra & Is comdeach In tarmfortcend. 2 Coic filltigthi fichet hi remim amal ros-gabh andso sis: — Fer a ainmniugud. Fir a sealbad. I fiur a aitreib. Ar fear a airicheall. Co fer a ascnam. In fer a inchosc. A fir a togairm. Hi fer a innothacht. Sech fer a sechmall. Oc fir a furmiud. O fhir a foxaul. For fer a fortud. Fri fer a freslige. In fir a tustidhi. Fo fiur a fothud. Do fiur a dhanad. De fhiur a digbhail. Iar fiur a thiarmoracht. La fer a thaebtu. Im fer a imthimcheall. Ar fiur a fresgabhail. Dar fer a thairsce. Frisin fer a thormach. Tre fer a thregdhadh. Is fer a thuarasgbhail. Ri fiur a remiudh. Fedar dno a n-illar .i. fir a ainmnigud, na fir a tuarascbhail, ac feraib a inchosc (sic), na fer a shealbad, dona feraib a danadh, sic In sequentibus. Fear didiu ebadh a fhidh In anma asberar fer; e a guta; dialt a diach .i. son oencongbalach cen alt etir. Dichongbail and io no iphin a fidh ina remim no ina shealbhadh intan asberar fir .i. ar bit In dis ina reim io and amal ata fir iphin and amal ata do fir io amal ata a fir; iphin amal ata o fhir. Is aire nach airimh ebhadh ina reim ce beith i n-araileib and amal ata co fer, &rl., air ni fil acht reim ceilli namma In gach baile i mmairend In fhidh bis Is In ainmnid. Isna filltib as io no iphin bhis intib In gach baile nach mairend conid aire sin adberar io no iphin a fhidh ina reim no 'na shealbhad &rl. Dinin disail a forbaidh .i. a aicnid lasin Laitneoir; air it e teora fuirbhthe dochuisnet .i. arnin & dinin dishail & forsail .i. arnin arding ded, forsail for fot fedair, dinin disail for gair gabhaidh: Arnin, ut est glonn & donn & crann & glenn: forsail, ut est, sron & slog & mor: dinin disoil, ut est, fer & cor & ler & tor & cach timarta ar chena. Intan scribthar int ainm ogaim Is and scribtar na forbaide-sea uasu fri realadh fuid & gair no fri tennad, ar ni tuigfidhea cheana: uair amal dobeir In Laitneoir acuit forsna sillabaib cuimre, ut est, pax &rl., & forsna sillabaib cuimre, ut est, pax &rl., & circumplex forsna sillabaib fota, ut, res, sic dobeir In Gaedel dine dishoil arna cuimribh, ut est, fer; & forshail forna fodaib amal rogab lamh; & amal bis graib In gach aenebert ilfoclaig la acuit no la circumplex, sech Is arnin araen re dine disail no araen ri forsail i n-aenfocul ut ceann & sron. Airnin iarum ernid nin: no airnin .i. fair nin, air Is nin scribthar ag fuacra na forbaidi sin .i. nin ainm coitcheand do gach litir eter feadaib & taebomnaib. Forsail dano sail fair air Is sail scribthar ig incosc na forbaide sin ar Is for fut bis forsail, & Is siniud na haimsire do forin sail: no forsail .i. foruillid In focul conad foda: no forsail .i. furail seach In cumair. Dinin disail .i. di fo diultad and co nach nin & co nach sail acht Is duir scribthar ac inchosc na forbaidi sin .i. ar Is digbail na haimsire toirnes duir amal as tormach tormaiges sail: no dine disail de sin dofuilliud .i. nemfuilliud. Asberait araile Is aire scribthar duir ar dine disoil, air Is duir fil ar dtus an dine disoil, & Is aire scribthar nin air nin ar Is nin fil fo deoidh and, & Is aire scribthar sail ar forsail ar Is sail fil a medon inte; no ut alii dicunt ail .i. aimser furail seach In cumair. Dine .i. dinin .i. ni nin .i. ni fid acht Is forbaid. Dishail .i. ni aimsir fota no dishail .i. nemhfhuilled no nemfurail. Alt co fesear cia halt huad dona secht n-altaib .i. anamain, nath, anair, eamain, laid, setrud, soinemain, dian cona nduanaib. O sein inund Is o dheachaib sluintir alta nan huad ar na rob indsci cumascda. Nath .i. noaid anair. Anamain .i. an somain. Laed .i. laitir no luaitir: no leoaid intan Is air: no Is onni as laus .i. moladh. Sedradh .i. sed raid; no raith air set. Sainemain .i. sain a maine risin aisti reamaind. Dian .i. di air: no dian .i. adbol an no ni ain. O sin anund .i. ota na seacht primaisti amach Is o deacaib Is ni de na deachaibh foricfa & Is uaidibh ainmniugud doib a forba gacha rainde a nduain, & recomrac a forduain, & iarcomarc bairdne, ar na rop indsce cumaisci ar na rob prois amal aisti na ndaerbard. Lorga fuach .i. lorg ua focul .i. amal bite lorga i llamaib duine for portaibh sesga og immtheacht o purt do phurt ar na torchrad inna lighi, imtha Is amlaidh it he In so na lorga biti a ciatlabair no i ngenaib na filed ic fosugud o focul co focul. Lorca fuach iarum .i. remsuigeadad da sillaeibh eter In da comuaim, ut Cormac bard cecinit: Im ba seasach, im ba seang &rl. .i. In ba In lorga fuach. A dialt n-etarleme .i. aensillab eter In da comuaim, ut est: — Cia leth gu brath iar cuairt cros Cosluidfea mo coblach creas? In ba sair ba siar ri suail, In ba tuaid no In bodes? Cia eter lond & leath In dialt n-etarleme; & ata lorga fuach & dialt n-etarleme isin rand ar medon .i. In ba & Is ba. Fertot a thelgud noe .i. a telgud duine, ar Is nae duine, ut est dia ndama nae for tir .i. duleice In duine cessad fair, teit iarum dia fothrugud din uisciu, dolece don bruch sis isin usce, tot ol In tond fae .i. fa tot dno a ainm In foghair sin doghni In tond: tott; tott dano a ainm forcmachta (no forcumascda) di sun, ut est, bu bo go ged: no In guth trom dogni In dae oca lecon forsin usce. O fodhar na genemna rohainmnigthea go go i fogur, no bu bo .i. tot: no dano arfoem In duine a etach immi o nach ailiu. Is ed asber-sum i suidi fertom (.i. ferdo dam .i.) feartot ar du chele frit, briathar chesta sin .i. feartot ar a chele fris, briathar gnima so. Aurlond dno ainm d'oreill gaei .i. ind adarc dub bis mon gai, Is di arsisidar In gai, imtha Is amlaid arsisidar In indsce don trediu-sa .i. ise isi ised: no dona deich n-urlandaib-sea .i. se da tri cethre .i. urlanda ferinsci sin .i. ise .i. In fear, da .i. da fear, tri .i. tri fir, ceithri .i. cethri fir: no urlonn indsci slondud reimmi .i. ferinsci & baninsci & deiminsci. Inunda immorro urlann ferinsce & baninsce o sin amach. Is aire nach indister seach a ceathair. Si di teora cetheora urlanna baninsce andsin. Is i .i. In bean, di .i. di mnai, teora .i. teora mna, ceitheora .i. ceitheora mna. It e & at iat immorro urlanna coitcheanda eter banindsci & ferindsci. Is ed immorro urlann demindsci ut dicitur Is ed a cheann. Fri hurlainn ferindsci dono aentaigis demindsci a n-urlandaib ilair .i. da nem ut dicitur da fear &rl. No urland indsce .i. ferindsce & banindsce & demindsce. Conige seo corp ind Auraicepta. Coic filltigthi fichet i reim .i. a coic gu hogfegad na filed i ffilliud re uamma na hai & fiche gne saerda olchena. Et In fiche gne saerda catead a n-araide foraib? Im berat cach ae dibh dochum a ndilis fen? Berait ecin, uair it dealba filltecha. Is ed a lin a tri i n-uathad & a tri i n-ilar conad a se amlaid. In fichi gne saerda prosta Is deimin Is e so a n-araide, a do dec dibh i forgnuis ainmneda & ainsida, a oen dibh i forgnuis genidli & togartada, a secht i forgnuis tobartada & foxlan: no aon dec dibh a ndelb ainmnedha & ainsida & a tri a ndelbh genidli & togartada & a tri a ndelb tobartacha & foxlacha .i. tri fillti a n-uathad .i. fer, fir, ic fir; a tri a n-lar na fer, na fir, na firu. In da filliud deg dibh tiaghait i forgnuis ainmneda & ainseda it e andseo a n-anmand .i. Ar fher a airceall; co fer a ascnamh; i fer a inotacht; seach fher a sechmall; for fer a fortudh; fri fer a freislige; la fer a thaebtu; im fer a imthimcheall; dar fer a thairrsci; frisin fer a thormach; tre fer a tregdad; Is fer a thuarascbail, ut dixit poeta: Is iat sain da filltech deg, Anndar leam nocho lanbhrec, Tiaghait i forgnuis feda Ainmneda ocus ainseda. Na secht filltigh immorro tiaghait i forgnuis tobartadha & foxlada, i fiur aitreibh; oc fiur a furmidh; fo fiur a fothudh; do fiur a digbail; iar fiur a thiarmoracht; ar fiur a fresgabhail; ria fiur a remid, ut dixit poeta: Is iad so na seacht fillti, Nit ernaili admillti, Tiagait i ngnuisibh glana Tobarta ocus foxlada. Oenfilltech immorro teit i forgnuis togarthada & genitli, ut dixit poeta: In fhir a thustidhi thiar thair Do sealbhadh do thogartaidh Ocus doibh ar aen ni ric Acht mad int aen don fichit. Is iad sin In fiche gne saerda cona n-aradnaibh &rl. Fer didiu, ebadh a fid, io no iphin ina reimim no 'na shealbad & rl .i. Is idad inna selbad & ina thoghairm. Is iphin immorro ina thobartaid & ina foxlaid. Euad immorro ina n-ainmnidh & 'na ainsid. Cate diles fedha i fedhaibh, & dilis feda i fidh, & dilis fidh i fedhaibh? Diles fedha i fedhaibh cetamus .i. a riasna ceithri guthaigib, ar Is i cetlabrad cach bi & iachtad gach mairb. Dilis fed i fidh dno .i. Is dilis In forfidh ogaim secepe fid i scribthar. Dilis fidh i fedhaibh .i. amal ata In forfidh as defogur .i. Is ed as diles and In foghur tuisech, ar ni airimhtear In fogur dedhenach. Alt co fesear .i. co festar In n-aisti dona seacht primellgibh na filideachta do ghne do thomhus. O sein inunn Is du deachaibh sluinter alta iad ar na badh insce chumascda .i. o sin inunn isna degfhuachaib .i. Is do dadfoclaib sluinter aisti airchetail ar na rabi In indsci cumascda amal dogniat na daerbaird. Lorga fuach .i. lairce lorchaine .i. remshuidigthi desillaebaig biith riasna foclaib ica saerad ar da n-ernail .i. rogair & claenre (no claen celle). Ferthot a thelgud noe. Et bu bo & go ged .i. anmand sin tria eladain rancadar na filid do reir a fogair .i. fertot .i. fer rothoit and; & bo a uerbo boo no buo .i. fograigim .i. on geimim nobeth & ged go mbadh on geig gotha dober ass nobeth, amal asbert In Laitneoir: Nomen de sono factum est .i. forcaemnacair int ainm don fogur ut est connall stip Is ed a fogur ica loscudh. Is de sin ranic stipula do anmaim do icon Laitneoir. Aurlond no insce dno d' oreill In gai Is ainm. Caidi int erlonn saerda fogabar conad aicniud? Ni ansa. Erlonn In gae. Cate int aurlonn indsci do nach asand insci acht insce bais .i. graini In gae. Cate int aurlonn Is iarlonn & int iarlonn Is urlonn & int urlonn Is remlonn .i. urlonn .i. In gai .i. urlonn fadesin iarlonn dotess, ar Is iar cach ndedenach; conid he sin int urlonn Is iarlonn & Is urlonn int urlonn Is remlonn .i. intan rosaig lar ind airiall. Cate urlonn urlainn urlainni i n-urlonn .i. urlonn ferurlonn banurlonn nemurlonn: urlainni ben In fir: urlunna a ndis i n-urlaind .i. i nem no i n-ifern. Aurlunna ilair mascul & femen In so sis: se, da, thri, cethri: si, di, teora, cetheora. Inunna insci airme o sin imach. Is andsain fogabar comrorco ilair neodair .i. cena urlanna ilair oca acht i n-uathad tantum. Cate insce saerda fogabar co n-aicned? Ni ansa. Is ed In ceand air Is saerda a radh & se for In duine. Is aicenta immorro a radh fris iarna buain de. Cia haenfocul recomhracach isna remendaib gebes ingrecus .i. greim na ceithre n-ernaili du remendaib .i. In focul as treghdad ar geibit arin focul Is tregdad & as aitreib & Is innuttacht & as ascnam; ar ni bia In tregdad cen (ind) aitreib, ni bia inn atreib cen In innotacht, ni bia int inutacht cen inn ascnam, conid tregdad o thuind co tuind teachtas. Cia bricht i mbit ocht feda ocon filid co ngeb int aenguta greim a leithi ut est sliachta & Is ogleith In sin ni certleath .i. a haenar a n-agaid na secht litir. Cia baili inn Auraiccepta ata In sealbadh saerda cen reim acht reim remraiti, ut est, alme alme .i. In selbhad ata do forin & for. Cia baili i fogabar comtoth consan cen tinfed treothu? Ni ansa. In baili i mbi n ria g cen gutaigi eturu, ut est uinge. Cia baili i fagabar In fidh forthormaigh iar forbu na n-ocht sillab isin focul Is bricht? Ni ansa. In baili i mbia defogur isin ochtmad dialt Is fidh forthormaigh indara fogur. Ocht sillaba dno isin focul Is mo isin Gaedilg, ut est, fiannamailechardaai : tre sillaba dec immorro In focul Is mó isin Laitin, ut est, tenerificabilitudinitatibus. Cia taebomna gebes greim feda & focail & taebomna? Ni ansa. Queirt. Cia taebomna na geib greim feda no focail & taebomna? Ni ansa. Uath. Cate bunad ruidlesta In focail Is aipgitir? Ni ansa. A b e c e d i b o n .i. copulatio literarum per se .i. ata isin aipgitir comhthinol na litir cona fialus. Ocus littir fodesein, cia bunad o fil? Ni ansa. Onni as ligitera .i. ainm tighi araili anmand aitrebas i traigh mara dianadh ainm Molosus & gibeadh neach atchi teghdhais In anma sin foillsigter do fis cen eledain. Amalis set iarum faillsighthi eolais & fessa do neoch aiscin In tighi sin, Is amlaidh sin as sét faillsighthi eolais do fis & faiscin littri, conid airesain tugadh int ainm Is littera o ainm tighi In anma remraiti for littir In gach baili ita. No littera a litura .i. on foillgiud .i. on chomailt doberdis na harsata forsna claro ciartha, ar intib nacetscribtha leo: no litera .i. inteach legend .i. set legind. Do bhunadhaibh na remend andseo sis. In tiasca di fedaibh & deachaibh & remendaibh & furbhthi & altaibh & inscibh & etargairib amal rosuidigthi la filedu ina scuili cetna robhadar & la Fenius Farsaidh iar tebiu na Gaedelge asna di berlaibh sechtmogat. Co taiselbad do Goediul mac Angein ar Is e sen dorothlaigh tepe na Gaedelge .i. int aenberla ba ailliu & ba cainiu cach berla conid aire fognith & conid iarum dotaiselbad conidh aire dogairther Gaedelc & Gaidhil. Nel (no Nin) mac Fenius dothuc Scotai ingen Foraind conidh dia ainm-sie dogairther Scuit. Fer a ainmnid uathaid. Fir a ainmnid ilair. Fir a shealbad uathaid. Na fer a shealbad ilair. Do fir a radh n-uathaid. Do feraibh a rad n-ilair. In fer a inchosc uathaid. Inna firu a inchosc ilair. A fhir a thoghairm uathaid. A fhir a thoghairm ilair. O fir a oxail uathaid. O feraibh a oxlaid ilair. Og fir a thurmeadh uathaid. Oc feraib a fhuirmed ilair. Co fer a ascnam uathaid. Co feraib (no co firu) a ascnam ilair. Sech fer a shechmall uathaid. Sech feraib (no sech firu) a seachmall ilair. Tre fer a thregdad uathaid. Tre feraib (no tre firu) a thregdad ilair. I fer a inotacht uathaid. I firu (no a feraib) a inotacht ilair. I fir a aitreb uathaid. I firu (no a feraib) a aitreb ilair. For fer a fhortud uathaid. For firu no for feraib a fhortud ilair. Fo fhir a fhotudh uathaid ilair. Fo fhiru no fo feraib a fhotud ilair. Tar fer a thairrsci uathaid. Tar firu no tar feraib a tharrsci ilair. Ar fir a fhrescbail uathaid. A firu no ar feraib a fhrescbail ilair. Fri fer a fhreslighi uathaid. Fri firi no fri feraibh a fhreslighi ilair. Feron a formoladh. Fer a chodad. Feer a mhallrughudh. Refer a delidhmi. Ser a chendfhochrus tuis. Fel a chendfhochrus deidh. Ni airghear a dhiabhul .i. ferfer. Firini a ludhughudh. Sofer a shaerughudh. Dofer a dhaerughudh. Ni airecar a urard .i. fera. Feraib a aurisel. Et forsna firu & fona firu et tresna firu et isna firu et seach na firu a lorga fuach. Fefrier a chonnail. E, es, in, co, tre, tar, sech fer a dialt n-etarleime. Fertot a thelgad noe. Fe a airchill calaid. Ni airicar (a) arichill fuit no feir a airchill fuit, Ferr a dechnead, Fe a dichneadh. Ise, issi, issed, uinnse, unnse, onnar a urlunn indsci. Ceand cridi fulang a dhe demi tebidhi In fhir. Suil & fiacail lanamain In chind. Srebann & cru lanamain (lanamain In srebuinn .i. bainne & glaiss, lanamain In chru .i. ruaidi & dergi) In cridi. Lurgu & traigh lanamain ind fhulaing. Gene dno na lanamnaide deme .i. ebrachtur .i. abhrochtur (no imcained) & malu, lanamain (no gene) na sula. Bun & lethet lanamain (no gene) na fiacal. Croiceann & feich lanamain (no gene) na lurgan. Lith & tond lanamain (.i. gene) (na traiged. Alailiu dano, it e gene na lanamaide demi a forbhthi, air it hi tri gne dochuisnet gein forcomeda & gein daghchometa & gein fricometa. Gein forcometa cetamus, ut est, ailmne for glun, immta samlaidh, ar Is fair annuas ata gai ind fhir forsail & Is leis fochetoir geindir as do beolaibh i fut & i nn-airdi. Dinin disail biit amal rogabh fuil arrad feola & Is isin feoil. Is amlaidh dinin dishail co ngaib lasin focul o thosuch gu dereadh gan urgabail gan airditin. Arnin amal roghabh cnaim mullaich & leicni & cnuicc & find, & na hai nad genat lasin duine fochetoir, uair fo cosmaillius alta duini doniter alta huadh. Ni taidbet dno int airnin lasin focul fochetoir forsa tochradar co mbi fo deoidh arding In focul. Ferdialt gu sin. (Incipit bandialt.) Bean. mna. o mnai (no o bein). tri mnai. na mban. o mnaibh. tria mna (no mnaib). do bein. oc mnai. i mnai. do mnaibh. oc mnaa (no oc mnaib). i mnaa (no mnaib). In mbein (no In mnai). co mnai. for mnai. inna mna co mna (no co mnaib). for mna (no mnaib). a bean. sech mnai. tar mnai. a mna. sech mnaa (no sech mnaaib). tar mnaa (no mnaib). benon a formoladh. no mna a lan. ben a codut. ni airecair a dhiabul .i. been a mallrugud. benben. neb a delidind. ciasberat araili ni bhi befrien a chondail. nach lan ina dhiabul. ben a oen. benine a lugudud. ben a lan. soben a saerugud. doben a daerugud, ni airicair a aurard (no i nn-uathad .i. benna). Mna i n-ilur a aurard. Ni airecar a airisel .i. (benaibh). Forsna, & fona, triasna, isna, sech na mna a lorga fuach: o, do, sech, for, in, Is ben a dialt n-etarlemi. Bentot a thelgud noe. Be a airichil calaid. Ni bhi a airicill fuit no ni airicar airicil (.i. fuit). Bel a cennfochrus. Benn a deichneadh. Be a dichneadh. Cich & glun a ndemi thepide, fair & sridit a llanamnai: blass & millsi a ngeni-side. Almnae & ecsait lanamnai In gluini. Cnaim & feoil a ngeni-side. No hit he a ngene a forbthe amal rom-ebhartmar. Bandialt conigi sin. Incipit do deim-dialt andseo sis. Nem. Nemon a formolad. Nime a cotut. Neem a mallrugud. na nime. oc nim. tre nem. for nem. do nim. oc nimibh. tria nime. for nime (no nimib). do nimib. co nem. i n-nem. a n-nem. co nime. i n-nime. tar nem. inn nime. sech nem. i n-nim. tar nime. o nim, o nimib. sech nime. i n-nimib. fo nim, fo nimib. Nefriem a chonnail. Nem a oen. Nem a lan. Ni airecar a lugugud (no a diabul). Ni fail a saerugud, nach a daerugud, nach a aurard. Nimib a airisel. Forsna, fona, tresna, isna, sechna nime, a lorga fuach: o, do, in, co, es, fo, for, de, sech na nime a dhialt n-etarleme. Ni fognae a thelgudh noe. Ne a airichill (.i. calaidh) ut est, nem ind usce, no nem nathrach, ut est, nem im thalmain. Ni bi airichill (.i. fuit). Nel a chennfochrus. Nemm a deichnead. Ne a dichneadh. Ised, isi, ise; ondar, uinnsi, unnse a erlonn indsci. Ni airecar a deimi tepidhi, ar Is deiminsci fadhesin. Nel & tuagh nimi a lanamnai demi: dath & airdi a ngeni-sen: no it he a fuirbhthi a ngeni. Nemdialt co sin. A ainmniugud fer. A shelbad fir. A rath do fhiur. A inchosc In fer. A thogairm a fir. A foxlaid o fhiur. A fuirmid oc fhiur. A ascnam co fear. A sechmall sech fhear A threghdad tre fer. A inotacht hi fir. A aitreibh hi fhir. A fhorthudh for fer. A fhothudh fo fhiur. A tharrsce tar fear A fresghabail ar fiur. A airchelladh ar fer. A frecnarc cia fer. A imthimcheall im fear. A dighbhail di fhiur. Doformaighet alaile dano a tri frisna hii sin a dighbhail .i. den fir; & a thuarascbail .i. In fer; & a tustidi In fir: acht Is inunn a dhighbhail & a fhoxlaidh; Is inund a thuarascbhail & a inchosc; Is inund a thuistiudh & a shelbhad. Incipit do ernailibh In imchomairc In so sis. Atat da aithfeghad for imchomarc .i. imchomarc iar n-inni thoirni & imchomarc iar n-airbhirt nan-airbirenn bith. Atat ceithre ernaili fair .i. meit & inni & inchosc & aicnead. Imcomarc iar n-inni thoirne: Atat ocht fothoirnde fair & cethri primthoirnde na n-ocht fothoirnd. It he gabair fona iv primthoirndib conid ocht primthoirnde samlaid, cenmota comacomul & comfhilltighe & comshuidhigthe .i. comacomul ceilli & ceneóil & cetfaidhi cuirp & anma & folaidh & airmhi & aicenta. Is e int aicned hisin adasramed uili. Is e In met co fester In met no In laighet bis isin focul. Is i In inni co fester In inni uilc no maithiusa bis fond focul. Is e int inchosc co fester coich indsci, In indsci no In rann indsci. Masa rann indsci cate defir eter raind & indsci. Maso indsci coich In indsci, In ferindsci no In baninndsci no In deimindsci. Maso banindsci .i. indsci banda, ut est, nutrix .i. muimech lasin Laitneoir, int uili gne feminda dachuisin dar beolo duine Is nutricis In cenel sin, ar Is nutrix Is bhuimeach doaib uili. Maso ferindsci .i. indsci ferdha, ut est, pater .i. athair lasin Laitneoir, int uile gne mascuil & femin & neodair dochuisin dar beolu nduine Is pater Is athair doib uili .i. Dia Uilichumhachtach, Athair na n-uili dhula. Maso dhemindsci .i. indsci dimbeoaighthi, ut est, caelum .i. neam lasin Laitneoir, int uile gne neoturda dochuisin dar beolo nduine Is o nim ainmnigter. Is inni In cetna diall & diall tanaiste & tres diall & ceithreamad diall & cuiced diall & rann & res & rece. Issi In res In primthorand. Is i In rece In fothorand. In fhothorand i sen, atat cethri ranna fuirri .i. seacht n-airm & seacht n-acenta & secht ndescena a dheiscin iar ceill & iar ceniul & iar nguth & iar mbreithir & iar labradh. Is do comachomol In gotha & na breithri sin & labartha asait ernaili imchomairc. Finit. 3 Trefocul In so amal rocumsat na baird & na patreni .i. trefocul cen cuail cnam. Cen craip cainti. Cen comman. Cen comsiudh. Cen dichur n-ecoir. Cen dallbhach dona dallbaigib. Cen ellach duna ellgib. Cenmota oenellach. Cen tar. Cen tamall. Cen faicit co cuibdius. Cen faicit cen chuibdius. Cen a focul frisin n-aprait filid frisuithi. Cen imsechfaidh indsci. Cen asneis for araile. Cen ecnach. Cen ecnuadh. Cen scath dofarce cuitbiud. Cen ae for an-ae. Cen saebsuidhiugud dialt ic frecra d' iarcomruc i n-urd bairdni. Conach In ceatharcubhaidh cummait baird. Cona friortud tecta forna focla masa oe congabhthar amal asbert: Trefocul tachraid filid. No (mar so) ita trefocul: cen chlaen, cen rudraigh, cen rofot, cen rogair, cen dimbrigh, cen forbrigh, cen ecnairc fri fregnairc, cen uathad fri ilar, cen ecenel, cen ecomuaim, cen ecuibdius, cen anocht .i. da locht deg na hirlabra In sin. Dia nditen-sidhe cethri cenela fichet .i. corraib ann: a formoladh, a codut, a mallrugud, a diabul, a deiliden, a oen, a lan, a lugugud, a saerughudh, a daerugud, a aurard, a airisel, a dhichneadh, a dhoichnead, a chonnail, a chendfochrus, a airchill fuit, a airchill calaid, a thelgudh noe, a urlonn insce, a hinsce mod, a lanamna deimi, a demi thepidhe, a ngen-side, co ndath & tothucht, co tomus fri fidh & dech, reim & forbad, alt & insci & etargoire ar cach cenel labartha dotuisim ar beolu duine dohuisimar, ar Is a dealt domiter recomhrac, a recomrac domiter iarcomrac, a hiarcomrac dno feles, a feles domiter claenre, a claenre domiter luibenchosach, a luibenchosach domiter claidemnas, a claidemnas domiter bricht: ar comititer alta uad fri haltaib In duine, ar ita coic alta sescat ar tri cet In duine, a coic sescat ar tri cet aisti archetail, & coic laithi sescat ar tri cet isin bliadain & a coic sescat ar tri cet du luibib tre thalmain conastacmaing tlacht In trefocuil de quibus dicitur: Trefocul tacrait filid. Trefocul tacrait filid Do didin a n-indligid, Ni mo na lucht cuibrind cland Di neoch tuirmim notuigeand. Sceith ocus gnuisi glana Aincit lochta linmara. Immar roscum Adna ogh, Ni tarba gen a tintodh. Da anocht deg Is derb libh Dleghit a fis na filid; A main nocho n-fuair Etain, Rofuaigh aib inn aircetail. Da sciath dec Is da ghnuis deg Roordaigh dia n-imchoimet Na lochta cen lomrim lac, Da da comlin noscobrat. Na gnuisi diten atbér Cotut Is aen nach aimger, Saerugud daerugud des Na lorga fuach fria firmhes. Dialt n-etarleme n og, Airichill fuit, Is fir on, Airichill calaid, ni cam, Cendfochrus tuis ria thodall. Dichnead tuis, dechnead tuis tair, Insce mod cona modhaib, Is i dara gnuis deg dil, Urlonn insci ria hairimh. Na sceith ditin fon domun Formolad Is mallrugud, Fuaradar senfilid sain Da deilidin Is condail. A lan ni lan cen bunad A diabul, a lugugud, Memur fri cach sobard sen, A fhorard, a fhoriseal. Airmim telgud nae co nneim Ocus cendfochrus derid, Dichned derid, Is docair, Dechned deirid degfocail. Is iat sin na da sciath deg, Eolaig ica n-imcoimet, Is na da gnuis deg rodet Na ceithri fodla fichet. Na filid ma fitir so, Ni muin fedm eicsi forro. Cindas fhailgit a n-ulcu? Cindas aincit anuchtu? In n-aengnuis no In ensciath ard Icas ar cach locht langarg, No In dias im cach locht rolad? Ni de bias olc dia imrad. Cip he chanas cona cheill, Tria intliucht n-amnas n-acbeil, Is duiligh Is is docair A tuirim In Trefocail. Trefocail. Trefocul In tri focail, Fis a ruine Is rodocair, Tricha ar a se cose Fritha tria gne nGaedilge. Da anocht ar a deich dib, Ni cubaidh cen a comrim, Nit carit a daini dam Scarait maini for molad. Claen atberim dib ar tus, Im eolach ina imthus: Ni haenchloen acht Is tri claein, O nach saercaem cach saerchaem cach saerlaid. Claen creiti rochuala cach, Im rannaibh ni ba rognath, Re taeb cach duilghiusa de, Claen cuibdiusa, claen ceille. Claen crete ni claen cen cheass, Is at deich millti milles, Taibgit fiach In molta amaig, Da sciath corcra 'na chomair. In claen cuibdiusa Is cubaidh, Da gnuis riasan gliaphudair, Ocus da sciath 'na ndegaid, Nocho liach a llandegail. Da sciath, da gnuis In gelli, Is ed ainces claen ceilli; Cobigi celli, gan col, Is ernail di anacol. Da ernail ainces rudrach, Co nach be In gres glephudrach, Tri sceith, tri gnuisi, gan glor, Aincit In rothat romor. Cuic sceith, tri gnuisi, gan goimh, Is ed ainces ar rogair; Oengnuis ainces dimbrig dib, Is aengnuis ainces forbrig. Oengnuis diten, na ron-dairt, Ainces egnairc fri frecnairc: Sciath maraen ocus gnuis glan Aincit uathad fri hilar. Nai sceith diten co nduilgius, Aincit uili ecuibdhius; Cia nach labair con a luis, Ocus no-ainic aengnuis. Na tri gnuisi, gruaid fri gruaid, Is maith aincit ecommuaim; Ocus da sciath, ni saeb lib, Aincit ecommuaim n-eitig. Ecenel, nocho n-ord mear, Non-anaig aengnuis diten; Anocht no-aincet da sciath, A beith ranocht Is roliath. Anocht ainm coitchend cubaid Dolean do gach lanphudair; Int anocht, ni hainm cen cheass, Cia ralocht dian ruidles. Anocht mas ainm do cach locht, Cid dia n-aidera d' oenlocht? Uair nocho n-aenlocht cen on, Is taebhnocht i Trefocul. Trefocul. Sceith Is gnuisi fogeib daib Amal iccait cach n-anaebh; Dingbaid din, ní socht solam, Da locht co fir formolad. Oenicc ic catut, cen col, Is oenícc ic mallrugud; Ni gne mergnima midid Sei deigdina ic delidnid. Aichnid dom' anmain, cen ail, Se cabartha 'na condail, Ar aenlocht ainceas a haen Ocus a lan co lanchaem. Diabull dingbad din, gu daith Na tri lochta co lanmaith; Aincid, ni holc In monor, Ar da locht a lugugod. Aincit ar da locht, gen log, Saerugud Is daerugud: Aincit da firlocht masead A urard a uiriseal. Aincit lorga fuach a bos Ar da locht gu lanfhollus: Dialt n-etarleimi n-oll Icaid da anocht aconn. A thelgud nai, niamda a bhlas, Is ar da anocht icas; Airichill fuit Is ferr de, Ni dingaib dín acht deide. A airchill calaid, can cheass, Ronn-anaig ar da ainges No dos-díngaib gan tochrus Amal atchi cendfochrus. Dingbaid dichnead tri phudra D'ar n-anochtaib anumla O dechnead gan tromsnimh tra Foirther In comlin cetna. Innse mod nocho mod n-olc, Nocho n-ainig acht aenlocht; Aurlond insci, ainm cubaid, Ni ainic acht aenphudhair. Is iat sin gnuisi Is sceith, D'eicsib nochon at anfheigh; Ni ma teit du rigi rand Cach fili nachasforband. D'icc na da fichet, gan ail, Frith d'fhoghlaib for anochtaib, Adharta don righ dos-rat, Secht gcabartha cethrachat. Na filid tancadar tall Maraen re Tuaith De Danann, Rob imda ollam ocaib Ag tolladh In Trefocuil. Trefocul. Da sciath ainces claen creiti, Uaim 'sin rand-sa Is rochreti, Deilidi foclach faebrach Is deilidi sillaebach. A airchill fuit, Is feidil, Naroi cendfochrus deiridh, Codut mallrugud measa Aincit In claen cuibdhiusa. Aincit ar In claen ceilli Lorga fuach, dialt deglemi, Ocus cobfighe, cen col, Is ernail dia n-anacol. Cach rand romilleadh immaig A llus rudraighe i rrandaib, Rudhrach noco n-airisead Dar urard, dar uirisel. Na da condail mar itclos Na da airichill i fos, Na dichneda, Dia dos-rat, Tarso noco ria rofat. Formolad, diabul, cen on, Telgudh noe, ocus lugugud Uaitighit cach rogair rib Lorga dialta, deichnid. Saerugud doine In domain Ar dimbrig Is degcobair, Daerugud gach duini dib Nos-aincenn uili ar forbrig. Aen ainces ar ilar ndan, Ar uathad ainces a lan, Ecnairc fri frecnairc co fir Indsce modh ica mordhin. Aincit ecuibdius a fir, Formolad, da delidin, Telgud nor, niamhda In monor, Condail litri, lughugud. Airichill calaid, mo chean, A dichned, Is a dheichnedh. Da delidin, diabul des, Foirit ecommuaim n-indles, Ocus na-foiret hi fus Deicned, dicned, cendfochrus. Ecenel airm idir and, Is luath non-anaigh aurland. Aingit ar anocht ria head Diabul, aurard, auriseal. Milliud remi gach reim n-olc, Do ni ainm ni acht anocht; Lemm ni gleaccur a gait Asin trefhocul tacrait. t. t. f. Trefocul. Do dhligegaibh dunta na nduan inso sis. Dunta for nduan decid lib, A aes In dana dlighthig, Cest, nocho caingen falaigh In daingen ros-dunsabair. Menip dunta cach duan dron Cia locht isin Trefhocul? Air Is e tall rostecair Lochta imda airchetail. Mini dunta a duan ndremain Cach fer dona filedaibh, Cia heraic dlegair uaid ind, On fir doni In laid lanbinn? Cia ainm cach dunsa dibh sein Sluinnet na baird dia mbraithrib? Caisted cach, cluined In fis, Meni fhuilet 'na anfis. Comindsma do Dondchad Do, Ascnam Dond, im cach deglo, Saighid so, Is e In slicht amra, Dondchadh int ainm ollamda. Ascnam iar saigid suairc, ‘Dondcad dia fich In domon,’ Uaim do rind ‘Dondchud na ndrech’ ‘Dia fich In domun daightheach.’ In inund dunad dlegair Finntar ona filedaib, Ar curp na duaine 'na ndan 'S ar In iarcomarc n-imslan. Saighith, ascnam, uaim do rind, Dunait curpu duan, derb lind; Cach iarcomarc Is gloir glan, Comindsma Is coir dia ndunad. Dunta. A aes dana In domain tiar tair Eter Erinn Is Albain, Ni dleghait seoto sona Cach duaine na ba dunta. d. d. d. Dunta. Da cuincead neach a ndliged Cia lin dam na firfhiled For feacht feili, for cai cuir, For gnathlessaib, for fledaibh:. Ceathrur ar fichit iar fir Fecht feili ollaman righ, Ochtur for caei, cen chessa, Da fer dec fria gnathleassa. Deichenbhur fri fleadha fuair Dlegair do In ghleiri caemshluaigh, It e sin fri bagha bladh, Ceithri damha In ollaman. Da fer dec d' anrush donfa, Coicfhiur fer fria gnashlessa, Seissiur for coe, caemthuit cluidh, Ochtar iar fir tri fleadaibh. Tobair do chli ar a dhan Ochtar, uasal a fordamh, Seser for fleadaibh na fess, Coicer cae, cethrar gnathless. Seissiur du canait, na ceil, For cach feacht feili feithith, Cethrar for fleadaib fessa, Triur cae, dis fri gnathlessa. Ceathrur do dus, damh as deach, Is triur fri fleada filed, Dias for coe, ria meass dun mhal, Is fria leass a aenuran. Triar for fecht feili dofhidh, Dam thoga do mac fuirmidh, Dias for fleadhaibh, co fathach, Oen coe, oen leas roghnathach. Ni theis dar diis iar sin, In da daim do fochlocain, Aen for coe, oen for fleid fead, Oen fria leassa: dia cuinged. Dia cuincead neach a ndligedh cia. Finit Amen finit Solamh O Droma nomine scripsit. Murchertach riabach O Cuindlis do scrib so da aide diles .i. do Mac Fhirbisig & ar mbennacht leis da thuilleadh. AURAICEPT Incipit eraicept na n-Eiges .i. eraicept, uair er gach taoiseach: aicicht dono .i. icht aici, ar Is i n-aici bios in deisgiopul agin maigister; no dono aicept, id est, acceptus, airiti cugad ind neiche nach bfil ogat: na n-eiges .i. na nai gan ches .i. na bfiled. Cid diana toiseach so? Ni ansa. Don teipi doteiped asin Gaoidilg, oir iss ed toiseach arricht la Fenius ier dtiachtain gusan sgoil amuigh. Gach son do na hairnicht cairechtaire & gach son fordhorcha ropui In gach beusgna & In gach berla, fofrith ionad doibh isin Gaidilc, conid aire sin Is forlethi quam gach mbesgna: er gach toiseach dano, uair Is hed Is toiseacha lasna filedha, cech son fordorcha duo riachtain i tossach .i. bethe-luis-nin an ogaim ar bithin a ndorchaideta. Cest, cie tugait ar a n-abar berla tobidi don GaoidilcNi ansa. Uair as gach perla roteiped, & gach son fordorcha roboi in cech beusgna, fofrith ionad doibh isin nGaoidhilc ar a forleithe sech gech mbeusgna. Cest, dono, In raibi Gaidelc resiu rotopad? Ropuoi eimh. 11 Ar ni fagbaigter In dá berla sechtmogat ceana gan In Gaoidilc. Ceithri hanmanna dono for Goidilc docom nuibir a ranna no comadainm gach primberla dona tri primberlaib .i. Ebra & Greig & Laidin, & ainm dilis o Gaoidiul .i. Gaoidelg, ud dixsit: [Ticalod a hEbrad aird, Is malot a Greig glegairg, Legulus a Laitin le, Tinoltach fir a fine. In berla teipidii tric Roleasoig Gaoidel glanglic, Uatha do tsiol Gaoidil gairg Duine aga mbia a firainm. Gaoidel aderaitsim fris Lucht aineolais Is ainpfis, Ni neasa dho Gaoidel glic Indas do gach ealg oirdeirc. Ma hail dam a radh fri cach Co (rubh) co follus an fath, It iat re garmain gan gai Cethri hanmanda an berlai. 12 Cest, cie tir a rugad Gaoidelc? Ni ansa. A nEigeipt. Et cie hairm sonnradach a ruccad? Ni ansa. I muig Uga a rand iarthardeisgertaigh na hEigipti. Cest, cie don sgoil dochuaid co suidhe? Ni ansa. Gaidel mac Eithiuir meic Tai meic Barachain do Gregaiph Sgeithia. Cest, cie méud don-uccaddi. Ni ansa. A huiletaighie cenmotha indi dotormachtadar filid trie fordorcha ier dtorrachtain co Fenius. Cest, cie berla don da berlaib sechtmogat rotaisealpad do Fenius i ttosach? Ni ansa. Berla Feine .i. Gaidelc, ar Is he Gaidel pa tocha leis die sgoil, et is he ron-alt asa oighe no asa oidig, et Is he pa soam don sgoil, & ar a forlethe sech cech mbeusgna et Is he berla toisech rucad on tuor & ropoi eimh Ebra & Greig & Laitin la Feinius riesiu thisad on Sgeithia et ni rainig a leas a n-ai(t)-denamh icc In tor, conid aire sin Is toisech a rotaisealpad. Cest, nach raibi isna berlaiph ni bud uaisliu do riachtain quam In Gaoidelc? Ni ansa. Ar a cuibhdi, ar a hetruime, ar a forleithe, ar a mine. Cest, cidh ar madh forlethe quam cech mbesgna? Ni ansa. Ar Is he cetna besgna rugad on tor, & pa mete co mad lethe quam cech mbesgna conid aon die taiselpad a tosach. Caite Log et Aimsear et Persa et Tucait Sgribinn na Gaoideilge? Ni ansa. Tor Nemruaid cetus Locus Faciendi, ar Is aici irricht a tosach. Ocus aimser di aimser cumdaig an tuir la cloinn Adaim. Persa di Sacap mac Ruicimorcus, uair Is he rodus-fucc on tuor & Gaoidel mac Eithiuir meic Tai meic Barachain do Gregaip Sgeithia. A tugait sgribhinn tour Nemruaid do chumdach. Esmberat araile conid tugait di Gaidel do duola isin tir a rugad he, fobith Is he toisech rosgribh a dtaiphlibh & a lecaiph isin lucc tsenradach dienat ainm Calcaneinsis. Is and rosgriph Gaoidel In Gaidilc, no dono Is he Sacab mac Ruicimorcus rosgribustar, & adberait araile comad aonleapar int Uraicept uile, & comad he so a log-aimser. Cidh ara n-aparthar besgna doumanda don Gaedilg & nach di ata briathar lasna hecnadaibh eolchu? Ni ansa. Iersinní aisnedes do cestaibh & do caingnibh domundu iter thuaith et eclais. Cid ar a n-abar co mad borb fied Dia inti leighius Gaedilc? Ni di ata briathar sund, acht do uiledetaidh na feallsamnachta iter gramataig & dilliochtaig & rim, ut dixit poeta: Foglaim feallsamnachta Is fas, Leigeand, gramatach Is gluas, Literdacht leir ocus rim, Is bec a mbrigh for nim tsuas. Cest, nach feallsamnacht an Gaidelc? Ni hedh eter acht a ndernaid mion-ughdair fri deredh an domain ar tuccait derscaighti sech na hugdaraiph toisecha. No Is ed Is beusgna domunda and & Is feallsamnacht dimain .i. ind erritacht et an aimiris dogni nech a n-agaid na firinne diadha & daonna, & iss ed sin Is borb fiad Dia anti leighius Gaedilc no andaidi. Cidh ar a ndebert aipcitir .i. eibi ioc duar .i. ic focul, ar ni hi iocus na foclu acht Is iad na focail nus-icainn-si. Is he focul Eg. itbert sund .i. rand, ut est: Cie duar donesa nath. Aaspearat tra ughdair na nGaoidel dano. Cidh ar a ndepertsim: asberad na hugdair robatar roimhe, uair Is he Cendfaolad arainic In leapar-sa .i. Brolach ind Uraicepta & ugdair na nGaidel dano, rob iad-siden Fenius Farsaidh & Iar mac Nema. Ni ansa. Ar uaisle na haimsire isrupart .i. aimser frecnairc, uair geipid an aimsir frecnairc for na huilib aimseraiph ut dicitur: presens tempus pro omni tempore ponitur. Samaigther In aimsir fhrecnairc for na huilib aimsirib. Cinnus on & he da radha int aonfocul a mbit na da sillaba nach gcantar a n-aonaimsir, ut dicitur, lego .i. legaim, quando dicis le-futurum est-go, preteiretum est le-quando dicis-go .i. intan raidhi In sillab toiseach, to-dochaidi cugut In sillab deighinach et sechmatu sechat In sillab toiseach. Deitbir on amal isbert In Laitneoir: Tempus non dividitur sed opera nostra diuiduntur .i. nocha n-í ind aimser fogailter and acht metugud aimsire bis iter na sillaba, no ar ngnimrad-ne feisin: no dano Is frecra dona hugdaraiph robatar a n-aonaimsir ris fein tuc Cendfaolad In tan ispert asperat ughdair na nGaidel. Cid ar a dtugsom a sound ar tus sech na guthaigi aili? Ni ansa. Ar Is i as sruithi a bfedhaib & Is uaisle a nguthaighaiph & Is i cetlapra cech pi .i. a, & iachtadh cech mairph .i. ach Asperdis na cetughdair, asperat na hughdair deighencha: Comba si tugait airic In perla Feine gnim n-ingnath .i. nemgnathach ar a ainminci, n-indligthech .i. ar a uaiphrigi forcaomnaccair isin domun .i. cumdach tuir Nemruaid .i. do triall dola for neam ina gcorpaiph daonna gan comairleigud fria Die. Nemruad itsin dono trenfer tsil Adaim uile ina aimsir fein e .i. Nemruadh mac Quis meic Caim meic Nai. Ni pi ierum aonri forsin doman go haimsir Nin meic Peil acht mad comairlid & toisich namá batar and co sin anall. Da comairlid sechtmogat ierum robatar isinn aimsir sin isin doman a ndernadh In tor & pa he indara comairlid sechtmogat Nemruad. Trenfear iarum ind Nemruad sin, fer án occ seilg .i. for aighiph .i. coip & for fieduch .i. for milaib trachta muigi, & airrcheis .i. for mucaip allta, & airnnelaib .i. for eunaiph. Co mbitis sochaide do daoinip oca lenmain, co mba lie samlaidh .i. a slogaibh & co mba nertmaire .i. im a colaind fein samlaidh oldas cach, conid he dorimart In da comairlid sechtmogat isinn aoncomairli, do denam an tuir, la hua brathar a athar .i. la Faillec mac Regua meic Arafaxat meic Seim meic Nai, & pa he sin an dara comairlid sechtmogat chena co sin anall, & isberatsum ierum co mba he an comairlid & co mba aontoisech doiph uile In Faillec. Is imcomarc sund anmanda In da fer sechtmogat lasa ndernad In tor; acht chena ni airmit sgribenda acht anmanda na se bfer ndec ba airecam diph, edon Faillec, Nemruad, Eiber, Laitinus, Ribat, Nabgaton, Asur, Ybath, Loncbard, Bodbus, Britus, Germanus, Garad, Sgithus, Bardanius, Sardain. Ier ndilinn & ier n-aiccnedacht chena Is he Neamruad In cetri: Is he cetri ier n-ealadain In Faillec reimraiti. Is he immorro14. iar n-ughdaras In cetri Nin mac Peil meic Ploisg meic Piliris meic Agamolis meic Fronoisis meic Gitlis meic Trois meic Asuir meic Seim meic Naei. Is he immorro flaith lasa ndernadh In tor .i. Faillec mac Regua meic Arafaxat meic Seimh meic Noi: uel Faillec mac Eber meic Saile meic Arafaxat meic Naoi. Asan panaictti, id est, proprium nomen lipri tuccad In gluas coir. Adcuodsum dano indi sin adcodastim dano anisin. Aspert Nemruad comad a ainm sin forbeith ant saoirsi sin go brath. Adrodimes dono dosum anísin o ua brathar a athar o fuillter go mad tor Nemruaid he ar chena. Tredi ar a ndernadh In tor la clouind Adaim .i. ar uaman na dilend moire do thoigeacht doridhise, ar ni rocretsiot do derpairdip De .i. do sduaigh nime, & do dol doiph ina gcorpaip daonda for nem do talmain .i. comadh arad fresgaphala doip dochum nime & d' oirrdercugud anmand In fhiallaig lasa ndernad an tor dara n-eisi, conid e sin itbert Ri nime fri muinter neime: Ueniti ut vidamus et confoundamus lingas eorum .i. taoit co raufegam & co romelachtnaigem & co robuaidrem & co rasgaoilem a dtengta impo. Pa mor tra cumachta tsil Adaim & a nert ag denam In tuir cona festaois ierum In roibhi cumachta Righ neime uaistis. Romesgaighti ierum impo int aonberla poi oca .i. goirtigthern, cona roaithned nech dip berla aroile .i. antan adbered nech dip ‘tuc cloich dam’ Is crand doberti dho. Dethbir on, ar ni do clochaib na do chrandaib doroigned an tor acht do criaidh tsuaiti & do bidmain. Cinnus on, oir intan adbert nech diph ‘tuc cloich dam’ Is crann adberedh do. Ni ansa. Na leca fora suaiti In cre & na forchuda frie suite Is iat sin clocha & cranna noimluaidis etorra. Asbeir dono: Da aicce for sechtmoghaid Arim suas frie gnim ngaphaid Iter aol Is bitoumain Ocus talmain Is tathluib. ut est: Oel, ola and ocus fuil, Cre, uisgi, ros, lin lancuir, Tuis, mirr, bitomain co mbuaid, Noi n-adhbair In tuir Nemruaid. Dolotar tra filedha imda asin Sgeithia reib chianaiph iarna gnimaiph sin do foghlaim na n-ilperla ogcon tour, ar doruimnetar maigin as rofoghlointi accus a n-airneachta na hilberla do tsil Adaim; robatar and ier gcomloinntius. Doloutar ierum co magh Senair .i. mag In rocumdacht in tor, coiccer sechtmogat lion na sgoile .i. fer gech berla & saoi gacha primberla diph sin dona tri primberlaib .i. Eaphra, Greig, Laitin. Ceithri berla sechtmogat as gach primberla dipsin, iss ed rofoghlad and, co n-athgapail na primberla. Filid do radh riu, uair doboi filideacht osgarda acu cen co raibi filidecht eladnach: no Is filideacht ealadnach ropui acu In tan sin et Is ierum aricht filideacht osgarda & Is iadside doniat Gaidelcho. Feinius Farrsaidh ainm a toisig .i. mac Eogain meic Glunfind meic Lamfind meic Agnamain meic Toi meic Semair meic Mair meic Eiteachta meic Urtechta meic Abosth meic Aoir meic Leser meic Seth meic Sru meic Esru meic Baith meic Ribath meic Goimeir meic Iaffeith meic Naoi meic Laimfiach. Pau saoi sidhein isna tri primberla cidh riesiu tisad atuaidh. O na hairnig iarum Fenius comlainius na n-ilperla agin tuor, forfodail a sgola et a deisgipla uad fo crichaib & fo cendadhachaibh bfer dtalman for gach leith do foghlaim na n-iolperla, & nosnothrustar .i. adfoirithed uais, Fenius iet ider biathad et etugud In gcein patar agin foghlaim .i. vii mbliadhna na foghlama & tri bliadhna In taispenta conad deich samlaidh; occus anais Fenius icin tor In n-airit sin & roaitreb and co dtorrachtadar a sgola cuige as gach aird, conid desin asbersim i ccurp lipair: I gcionn deich mbliadan ier sgaoiled on tor for gach leth, Is and doreibed In Gaedelg. Isperat araile ughdaor nat pui nech do cloinn Ionain meic Iafeth meic Nai die rocinetar Gregaig et die rochin Fenius ac cumdach an tuir et patar siol Nai olchena. Deithper oun, ar ni raiphe In mac sin ag Ieffeth mac Noi, &rl. Cest caiti gein Feinius? Ni ansa. Fenius mac Baath meic Maghach meic Iaffeith meic Nai &rl. Berla nEpraide tantum roboi isin doman re cumdach an tuir & Is si dano bies dano ier mbrath, et isberat araile co mad edh nobeth la muinntir nime. Pa haonberla boi isin doman intan rogabsat, da berla dec Is tri fichit tan ro-sgarsat, ut est: — Goirtigern ainm an berla Rophui ag mac De den deghergna, Ocus ag sil Adaim uair Rie cumdach an tuir Nemruaid. Perla n-Ebraide dano cidh o rahainmniged? Ni ansa. Is he Eber ainm In toisigh rocoimetustair he iar sgaoiled na mberla, ar ba he an dara comairlid sechtmogat roboi ag deanam an tuir no aga cumdach, et Is aca aonur doruaraid an berla dorad Die do Adam, conid de sin dogarar In berla nEbraidi .i. berla nEberdoigi innsin: no Abraim .i. siol Aprahaim .i. berla nEbraide dono. Ier dtieachtain tra dona deisgioblaibh co Fenius on foghlaim .i. ier dtaispenadh i gcuarta .i. a n-imtheachta & a ngresa .i. a bfoglama, Is and conaitciotar cusin saoi .i. go Fenius berla na beth ag nech aile do theipiu doibh as na hilperlaib, acht comad acca a n-aonar nobeith, conid airesin aricht doiph In berla tobaidi cona fortormachtaiph .i. berla Feine cona fortormachtaiph & iarmberla et berla n-etarsgarta iter na fedhaiph airedhaibh amal doruirmisim isin Duil Fedha Mair, id est, nomen lipri, & berla na bfiled asa n-aigillit cach diph a cheile & In gnathberla fogní do chach iter fira & mhna. Gaidel mac Eitheoir meic Taoi meic Barachain do Gregaib Sgeithia In dara sai roboi ag coimetacht Feniusa, conid uad rohainmniged Gaedelc .i. elg .i. oirrderc indsin .i. Gaedel ros-oirdercaigh. Gaoidel Glas mac Agnoin meic Gluinfind meic Laimfind int en brathair athar do Fenius & ba saoi sidien dono cidh edh e. Is edh sidhe dono dorothluigestar In berla so go Gaoidel mac Ethiuir & conadh Gaoidelc o Gaidel mac Ethiuir & Gaidelc o Gaoidel mac Aingin no go madh o Gaoidel Glas mac Niuil meic Feniusa Farrsaidh rohainmniged Gaidel. Is he sin a fhir. Berla Feine tra arricht so sound, et iarmberla, & berla n-etarsgarta iter na fedhaib airedhaib ind ogaim, & berla na bfiled In cethramad, & In gnathperla fogni do chach In cuicced. Fenius Farsaidh tra mac Eogain et Ier mac Nema et Gaoidel mac Eithiuir na tri saidhi doreibsit In berla-sa ocon lug tsainredach dienad ainm Euateno siicuitas ariacht prius. Caitet anmanda In da cenel sechtmogat o rafoghluinti na hilberla? Ni ansa: Ut sunt hic: Beithin, Sgeithin, Sgouit, Germain, Gaill, Point, Paimpil, Moiet, Morann, Luigdin oic, Ircair, Sgill, Siccir, Ciclait, Coirsic, Creit, Sardain, Sigil, Reit, Reicir, Roait, Romain mas, Masgusa, Mair, Maicidoin, Morcain nair, náir mais, Narmaint, Nombith brais, Britain, Boit mais, Magoig, Armaint, amuis gairg, Galus, Actain, Acain, Tesail airt, Allain, Alpain, Ircair og, Etail, Espain, Guit, Goith, grinne sair, Affrainc, Freisin, Longbaird, Laidich, Laicdemoin, Eisil, Tragianda, Traig, Dardain, Dalmait, Daic, Eithiop, Egiptda, Indecda, Braghmaint. Perla sain tra cech cinel dip so, fer tra cech perla dhiph sin, iss ed rofoghlad and. Pa he lion na sgoile, et na tri saidhe, rofaided o Fenius cech fer diph fria berla. Ni cech comchiniuil dono dochuaid and dochum a criche don foghlaim acht Is commberlaig, amal rogabh Cai Cainbrethach, dalta Feniusa Farsaidh, In dara deisgipul sechtmogat na sgoile, pa do Eaphradaiph a bunad et pa go hEcipta rofaided, fobith pa hand patar a tuisdigi & pa hand ron-alt & tuargpad asa aididh, conid aire sin asper i gcurp lipair: Is cech comberla dochuaid dochum a criche & ni cech comchineoil. Secht mbliadna robatar na deisgipuil forsin gcuairt sin, & teora bliadna doiph ag taispenadh a ngresa a bos iar dtiacht comdar a deich samlaidh, conid desin asbertsim tsis i curp lipair: i cind deich mbliadan iar sgailed doiph on tour for gach leth doreibed an berla-sa doib. Poi tra cuiccer ar fichit pa huaislem don sgoil dono et it e tra an anmanda-sidhe fordotait fedha & taobomna ind ogaim, ut est: Bobel, Loth, Forand, Saliath, Nabgadon, Hiruath, Dabhid, Tailimon, Cainaen, Calebh, Moreth, Gadmer, nGomer, Stru, Ruben, Acap, Ose, Uriath, Etroichius, Iumelcus, Esu, Iaichim, Ordinos, Iudonius, Afrim. Is iet sin anmanda In cuiccir ar fichit pa huaisli poi a sgoil Feniusa. Na coig fedha airedha ind ogaim dano, Is on coigiur pa huaislé diph rohainmnigter iet a o u e i (secundum aili tri In trop). Atberat araile it secht fedha airegda filit and, Is on moirseiser pa huaisli & ba haredha diph rohainmniged. It e na da fidh dofoirindet frisna cuig tuas .. Itberat araile dano Is i ind aipgitir aricht isinn Aisia, & ic Tochar Inbir Moir aranic Aimergin Gluingeal mac Miled an bethi-luis-nin an ogaim. ‘Cie litir, cie nin, cie son Ina forbaigther focul?’ .i. dinin disail no forsail, ‘Ar Is son ger fogapar O nach fuach tre'n tinnsganar’ .i. airnin no ngetal gilcach .i. ngetal. Cest, caiti iet airme tur Nemruaid? A hocht. Da comairlid lxx, da deisgipul lxx, da cenel lxx na daine, da berla lxx ina sgoil, da thuaith lxx lasa mbatar na berlada et na cenela. Da tsaor lxx frie gnim. Da aigdi ar lxx, iter aol Is bí Is bitamain & talmain & tathluib ina coimhecar. Da cheim lxx ina lethet amal atber hic: Airem cinntech an tuir so: — Airim an tuir togaidi Neamruaid, pa din do daoiniph, Cethri ceimend sechtmogat, Cet ceimend ar coig milib. Da comairlid sechtmogat Tugsad cuigi fri sluaiged; Da berla for sechtmogait Rothidhnaic Die dia mbuaidred. Da chinel for sechtmogait Dona daoinib frie dograind, Da deisgipul sechtmogat Fedoid Feinius fria foglaim. Da tuaith tsaora sechtmogat Forofoglait fir thalman; Da prim tsaora sechtmogat Frie heladain na n-adpar. Da aigdi for sechtmogait Na adhpar comadh gnathach, Iter ael Is bitamain Is talmain ocus tathlaiph. Secht cubait dec deimnighti Ag nim suas fri gaoith ngairig; Is da ceim for sechtmogait Ina lethet frie haiream. Airim. Adberait aroile immorro Is naoi n-adhpair nama batar isin tour .i. cre & uisgi, ola & fuil, ros et aol, seuchim, lin, bitamain de quipus dicitur: — Cre, uisgi, olam Is fouil, Ros, Is aol, Is incuir lan, Tuis, mirr, biodamain co mbuaid, Naoi n-adhpair In tuir Nemruaidh. Caiti log & aimser et persa & tugait (sgribind) ind Uraicepto? Ni ansa. Haonlog eim Is coir dona ceithrib leapraip sin, amal isber In file: In os toisechu Is edh Is deighencu; In os dethencu Is ed Is toisichu. In us toisichu a gcurp lipair Is edh Is deighencu ariecht .i. leapar Cinnfaolidh meic Oilella. Log & aimsir & persa et tuccait sgriphind an lipair-si. Loc do ceudus: Doire Luruain, & aimsir di aimsir Domnaill meic Aodha meic Ainmerech. Persa do Cendfaolaidh mac Ailella. A tuccait sgribind a inchind dermait do bein a cind Cindfaolad i gcath Muighe Rath. Ceithri buadha didiu In chatha sin .i. maidm for Congall ina gaoe rie nDomnall ina firinde; et Suiphne Geilt do dol for gealtacht ar médh do laidhiph doroine; & In fer d'feraiph Alpan do phreith ind fir d'feraiph Erenn ina chois leis gan airiugud .i. Duip Die ainm ind fhir thall dono; et a inchind dermaid do bhreith a cind Cinnfaoladh ar a mhed do filidecht & do bhreathemnus & do leighend doleasaig. Caiti log & aimser et persa & tugait sgribind ind Airraicepto? Ni ansa. Log do Emin Macha & a n-aimsir Conchubair meic Nessa arichta. Feirchertne file dorinne do breith aosa faind for seis. Cendfaolad mac Ailella doathnuaighiuster i nDoire Lurain maille le hurmor na sgreaphtra. Atberat aroile cona bad aenliphar acht liphair imda & ni hinand log-aimsera doiph. Is e log-aimser an cetliphair iarin chetfaidsi. Log dó Daire Lurain, & aimser Domnaill meic Aoda. Persa dó Cendfaolad mac Oilella. A tugait sgribhind &rl. Atat da erndail forsan aipgitir Laitianta (.i. coindealc annsin,) .i. guta & consain .i. doaithned da firdegail asin fis foirithnech for eibe ind ugtair luaidius In ai ier bfiordliged fothu an gotha uais toghaidhe lasa gcomhfograigit suin. Atat .i. sunt a frithindlidech Laitianto .i. a bunad for lethon: totus a bunad ruidlista .i. derpad andsin .i. frecra do toit na haipgitre dobeirsim sund. Ar atait tri hernaile for bunad .i. bunad ier fogar nama, & bunad iar gceill nama, & bunad iar gceill & fogar: ier bfogar amal ata modao a nomine quod est modus: iar gceill prius, id est, ab uno a bunad: iar gceill & fogar, ut est, quartus a quatuor, uel tercius a teirsio. Bunad ier gcosmailius foghair nama totus don focul Is atat, ar Is ainm totus, & briathar atat. Coic rand indsgi ind focail Is atat, ar atat ocht randa indsgi and, id est: Nomen .i. ainm. Pronomen .i. ni ar son anma .i. me, tu. Uerbom, atuerbium. Participium .i. ni cruthaigther a hainm & a breithir, Coniungcio .i. ni cenglus na foclu re cheile. Prepositio .i. ni geinter a breithir & ciell preithri aici & cena beith 'na prethair. Inteiriectio ni asa dtuigther toil na hinntindi & gan a peth 'na focul .i. ac, ua, u. It e a n-anmanda laisin Laitneoir .i. ainm, pronomen, briathar & dobriathar, randgapal & comacomal, remsuidigud et interecht lasin nGaidel chena. Is deimin am Is briathar In focul Is atat .i. sunt; & masa briathar ca ball do breithir? ar atat a tri a n-uathad & a tri a n-ilar and. Sum .i. ataim, es .i. ata tu, est .i. ata se, a tri a n-uathad. Sumus .i. atamait, estis .i. atathai, sunt .i. atait siat, a tri a n-ilar. Ceudpersa uathaid sum, persa tanaise uathaid eis, tre persa uathaid est. Ceudpersa ilair sumus, persa tanusa ilair estis, tre persa ilair sunt. A indi dano .i. atat da ai a n-ait .i. ai guta & ai consaini. Ata ai a n-ait .i. ata dliged a n-ait ind ollaman. No atat .i. ata ai uait ar In deisgipul frisin maigistir. A inde beus ataat a tuided, doaithnet, doaidbed, doiagod, A airpert .i. atat a n-aigne .i. na guta & na consaine: dotuidhet uait a lipriph uaid a litrib .i. tinntaidhid asinn aignedh sin i litriph: doaithnet asna litriph sin i bfoclaiph: dotiagat asna foclaib sin a sretha rosga & fasaigh & airchetail on filidecht .i. ros eolus & sgoth indsgi .i. indsge eolais: doaitbet .i. doaisbenad d'eochtaiph .i. a ciall & a caireachtaire .i. fuatha na litrech: no go mad totus a bunad Laitne In focail Is atat ud docent ali. Da erndail .i. da duer deil .i. eur uasal & deil degail .i. da degail uaisle indsin. Is cotearsna dono anisin arin bfail a mbith da degail uaisle bit vii randa and. Ni cotarsna dono, ar atat a secht indip iar sonaib cen co beith iar gceill. Da erndail .i. da dul ferrda no da ard dul .i. da dul arda no da eur dul .i. da uasal dul. Da ernduil .i. da .i. da fir-indeall nou da firnaill no da firdul no da erdeghail no erdail no da eurdual .i. lanfogur & defogur & consanacht .i. an u & an í it e da dual na ngutha no da orra dul no da orra dul no da orra degail no da orra dail. Is iat sin tri or & tri er & tri ir ind Uraiciopta. Caidiet da dual & tri duail & ceithre duail & v duail & vi an Uraicepto? Ni ansa. Lanfogar & defogar da dual na nguta, leth-guta & muiti et tinfedh, tri duail na consaine; intan Is cethair immorro, da dhual na nguta & da dual na gconsaini; & intan Is a cuig, da dual na nguta & tri duail na gconsaini; & intan Is a se .i. tri duail na consaini & tri duail na nguta .i. lánfogar & defoghar & consonacht .i. In i & In u: lethguta & muiti & tinfed, tri duail na gconsaini. Da dual na consaini, lethguta & muiti; ar Is muiti hua. Forsin aipcitir .i. ondi Is aipcitorium .i. tindsgetal: no epe actor no ebe ughdair: no ebe ioc duar no ic tur .i. rohicad ic an tor: no aipcitir ondi .i. iss i aipcidhius a mbeusgna do chach: no aipcitir ondi Is aperieis, ar Is hi sgailius a mbesgna do chach: no aipgitir ondí Is aipex a Greig .i. cindedh no tosach aipcitre a Gaidilc, incipit a Laitin, apex a Greic, apexe de deubam a hEpra, no aipgitir ab agitorio, ut dixit quasi a, b, c, d, & reliqua & ais e sin a main In duol coir, ar Is lor do taithmech gacha focail a bhreith co punad Laitne. Aipgitir est copula con uel literaram per se .i. ata ind aipgitir ina coimtinol no comcengal litrioch cona comfielus archena, no dano aipgitir a Gaidilc, a bhreith co punad Laitne. Aipgitir est copula con uel incipe a Laitin, apexa a Greig, apexade depham a hEeapra, &rl. Laitin o Laitin mac Puin meic Picc meic Sadairn dictus est. Latinatass, Laitianda uada-side: no Laitin a latitudine dicta est, ar Is leithe i quam cech mbesgna cenmotha Gaidilc ar Is ier dtogail Troe ropoi Laitin, & Is fada roime sin rofoghlait na berlada & ropui Latinatas o tsin ale. No Laitinnda luaided inde na focal. Edon .i. ed aon a eirnedh .i. edh dliged, & eirnedh .i. fuasgladh no dliged bis aenar ag fuasgladh: no edh ain a aineolais: no edh ind so on .i. Is edh son a bfuil remaind: no edhon .i. edh dliged & don tidlocad no 18 tidnocul .i. tidnocul dligthech dobeir se don focul da cheile. Guta .i. guth fhotha .i. fotha gotha iad-sidhen no guth faiti iersinni faoidit triotha: no guth sed .i. sed In gotha: no guth fed iersinní fédaid guth ind aonar. Ut Prisianus dixit: Litera quaisi leigiteria eo quod iter leginti prebed .i. ita In litir amal inntech In leigind iersinni faoires séd an leighind: no guth-ethait iersinni fedaid guth treotha a n-aonar, amal ata a ard, & í inis, & o cluas, & o forcend: no guth ait .i. dogniat guth a n-ait, ut Donatus dixit: Uocaileis dicuntur quae per se quidim proferuntur et per se sillabam faciunt .i. atat na guthaigi doturgbat treotha fein & dogniat sillaoba a n-aonar, ut Prisianus dixit: Uocaleis dicuntaur que per se voces eficiuntur .i. Is ed Is uocales and litri dogni guth tretho fein, uel sine quibus vox literailis profeirri non potest .i. litir na fetar guth do denam 'na hecmais. Consoin onni Is consanantes comfograightech .i. iarsinni fograided la guthagaibh do greas. No consoin .i. cuma suoin no caoin suin no caom tsoin .i. soin caoma ar Is caimiti a n-irlapra fogar na consaine maille fri guthagaiph inti: no consain .i. coma tsuin .i. suin cumaidhi .i. caomsuin .i. tainic a fogar a n-aonur: no .i. comason .i. focul et siomol fri guthaigi dogniatsum focul. Cid ar a n-eipertsium guta & consaine, uair guthaigi uathaid & consaini iolair? Ni ansa. Guta & consaine Is maith and. Cid ar a n-epert guta .i. guth fotha no guth fouiti? uair ni fotha In guth do fein, & ni faoidhend guth trid fein. Cid ar a nd-eupert consain comfograigtech? uair ni comfograigend in consain fria fein na frie guthaigi. Cid ar a nd-epert guta .i. guth séd? uor ni sédh disi hi puddein. Caiti ruidlius & dilius, coitcend & indlius In focail Is guta? Ni ansa. Ruidles di guth fet, uair fedhaig guth a aonar. Diles di guth fuiti, uair nos-fuidhend fein. Coitcend di guth fotha, uair Is fota cend dona foclaiph. Indles di guth fotha, uair ni fotha Is i innti fein. Cid ar a nd-upart aipgitir .i. eipi ic tuor, ar ní agin tor rotindscointi na haipgitri amal isbeir Feinius. Pa sai sidhe isna tri primberlaib cid riesiu tisad atuaid & ni saithe cen aipcitri. Is a nAisia dono aricht aipgitir ind oghaim amal remebartmar. Cest, caiti In condelg n-eteichta? Ni ansa. In cetna hernail ind Airaicepto. Fors, .i. ferr anfis .i. etargaire comparaitio .i. fors hic tre fortciudh na Gaideilgi .i. conndelg n-edtechta .i. fors ferr fios .i. etechta indsin, ar ni maith ainbfios. Cid doichned, & ced dichned an Airaicepta sond? A ceddoichned fern arin focul Is fors, no forail arin bfocul Is for. A ceddichned .i. eipi ugdair, oir teibi In focul fein dono. Atat dano da erndail forsan mbeithi-luis-nion an ogaim. Roraidius atad romaind. Dana .i. da n-ai indsin .i. ai caingen .i. In caingen remaind & an ai i n-ar ndiagh. Da ernail .i. da ier ndail forsin mbeithi-luis-nion an ogaim .i. foirithned In beithi luis .i. bioth ai eolus .i. eolus na hai isin mbith: no bithi leisna suidib nobith slonnad leis on .i. fedha & taobomna, id est, uocales et consonantes, uair doradus da erndail forsan aipgitir Laitianta. Da erndail dano forsan mbeithi-luis-nin an ogaim .i. In og uma .i. forsin mbitheolus leiterda ind ogaim .i. onní Is Ogmu .i. nion ogaim & nion tond, ar Is nin ainm da gach litir amal ispert In file: Mell suide, dar mo niona Neidhi. Ni fortgeallad la la heigius .i. filid. Ailiter fortgellaid eiccius tar idha & ailm ceinelo lugha andsin. Idhedh Is he a fidh Is moaum toraind dona v primfedhaiph. Ailm didiu cetlapra gach pi & iachtad gach mairp. Is sruithe ierum In dedi sin. No bethi-luis-nin ainm d' aipgitir ind ogaim, ar Is do Is ainm aipgitri don ni doinsgain o a. Is airi itet beithe sech gach fidh, ar Is and rosgripad ogum & Is hi In roscripad indi .i. In beithe rosgripad do breith robaid do Lug mac Eithlend im dala a mna ‘na rugtha uad hi a sidhaip'’ .i. vii mbethi a n-aonfleisg do beithi .i. ‘berthar do ben uait fo vii a sith no a bferandaip aile muna coimeta hi.’ Bethi-luis-nion ainm aipgitri an ogaim, ar Is o beithe doinsgain In ogum .i. In ogh uama, ar Is de fuaigther go hog a n-irlapra. No ogum .i. og uaim a bfoclaib cid anogh cugam a litribh. No occum .i. o Ogma mac Ealathan meic Dealphaith, ar Is he rainig litri na Sgot cusna hanmandoiph filet forra aniugh, ut est In Britainia, id est, libro isto nomine uocatur uel In lingua & amal isber In leapar ogaim: Athair ogaim Ogma, mathair Ogaim lam no sgian Ogma. Fedha dano & fid, atat da gne for suidhe .i. fidh saorda & fid aiccenta: fidh saorda .i. fidh ind ogaim: fid aiccenta .i. fidh na coilled. Fid saorda cetamus: atat da gne do bunadh occa. Fiod dano on breithir Is fundis .i. fothoigim, uel a nomine fundamentum .i. fotha uel a funo, fograidim. Feda ierum iersinni Is fotha foghair isin Gaidilc In guthaigi & Is coitcend d'fidh saorda & aigenta In bunad sin .i. fundamentum. A indi immorro fidh fo fedh .i. maith a edh ag foghrugud. Ingnad cid fodera na da bunad agin fid saorda & aonbunad icon bfid aiccenta. Ag phfidh saorda .i. funo & fundamentum, funo a dualgus fogair, fundamentum a dualgus fotha, & Is coitcend doibh araon fotha. A airpert immorro .i. eipert aire .i. (focul) Is aitheanta indas fein fair .i. coill no doire forin bfidh intan Is fid aigenta: litir immorro no guthaigi no consain fair intan Is fidh saorda: no go mad fotha a airpert iter saorda & aigenta. Coitchend dano a tapairt frie sloindedh saorda & aiccenta. Indles dono a tapairt for losaiph fedha intan Is fidh aigenta, ut est int aitend no In fraoch &rl. : no a tapairt for legtachad no for fonialus intan Is fid saorda et Is techta In secht sin do iarraidh In gach focul Gaoidelce. Cid fodera comad iar q no g no st do beith nialsa for u sech gach consoin? Ni ansa. Ar Is blod do q quidim u, ni hingnad cia mad solma tista di forsin nguthaigi iermo. Ata dano do med fogair s cona rathoigther fogaur u ierum, ut Ogricus dixit: s In principio uel ut sillabam sonat. Comacsi dano luicc beime g don guthaigi iermo no cid do u fein no ar a cairdius fri q. Fid aiccenta immorro fidh na coiled .i. fo edh a airdi: no fo edh .i. teine i suidhiu ina inne: no fo a edh .i. a fosgadh no (fo) a suth .i. a torad a indi .i. Is e sund a inne .i. fedha fo edh a aei uair atat coic aoi and, ai ailius, & aei canus, & ai shaighius, aoi miodius, aoi suighius, Ai ailius dano In gcein pis fora menmain: ai chanus .i. oga gapail: ai saigius .i. og cuincced a loige: aoi miodius .i. ima med no ima loiget: ai tsuigius .i. ier n-ioc a loigi. Et taopomna .i. taoph uaim na haoi .i. taob uaim a n-airchetal: aoi .i. onní Is aoi, raidim: no taobomna .i. do thaobaiph na n-oumna mor bit 19: no taob uaimnecha: no taob omna .i. toba damna iarsinni tophar damhna na focul, eisibh. Cid ar a nd-epairt taob uaim n-ai .i. taop uaim n-airchetail, ar bi ant airchetal a n-ecmhais na dtaophoumna. Cid ar a nd-epairt do taobaiph na n-omna mor (bit), ar ní da taophaib na bfiod bit acht rempa no ina ndiaigh isna foclaib pit na taopoumna. Toba damhna immorro Is he ruidhlius In focail. Frecra do breithir 20 tug intan roraid, atat da ernail forsin mbethi-luis-nin an ogaim.' Cuin Is aonda In beithi-luis-nion? Ni ansa. Uile .Cuin Is deda? .i. fedha et taophomna. Cuin Is treda? .i. fedha & forfedha & taopomna. Cuin Is cetharda? Ni ansa. Tri haicme na taopomna .i. b, h, m, & na cuig fedha airedha ind ogaim. Cuin Is coicti? .i. fedha & forfedha & taopomna .i. tri haicmi na dtaopomna: no co mad hed bud coicti and .i. seichimh nGreigda frisinni roraidius .i. e fota & o fota. Cuin is seda? .i. tri foilcesta In ogaim No comad hed pud seda and seichimh coicte In Gaoidil frisna .v. rannaiph ut est Cuin Is seachta? .i. teora fuillti ind Uraicepto .i. No tri foilcesta In ogaim frisna se remaind .i. H cetus Is ed fuillius bethe conngaip greim p, amal isbeir In Laitneoir: b cum aspiracione ante omnes vocaleis ponitur pro p .i. remsamuigther b co dtinfed ar p conid fuilles h, ar Is p tinfed a nGaidilc. Dicunt aili co na bi h araon re b do lucc p acht Is b a aonar bis ar p, ut dixit Priscianus: Ambo pro ampo, buxus pro puxus: b inntib sin ar p & ni b co tinfed amail adberat araile. Forsail Is e In fuilled aile .i. dobeir cumang fedha forin son do fot .i. srón. Airnin Is e In tres fuilled oile, bfail i recair a les da taobomna, gaibid airnin greim In dara n-ai, ut est cenn no glounn, ar ni bi emnad in ogaim. Is aire gaibius airnin greim In dara taobomna. Teora fuilcesta inn ogaim .i. In bfail a mbiad coll ria .u. Is q sgripthar and amal ata Coll cetus ar coll ndiuit ata. Cech baile i mbiadh nion re ngort Is ngetol sgribthar and, ut est occus Gort cetus ar gort ndiuit ata. Cech bfaili i mbia sail rie tinne Is sdraiph Is sgripta and amal ata Sail cetus ar sail ndiuit ata; ar Is iat sin treidhi Is coir do imcisin isinn ogam. Is aire Is coir teora foillcesta na formcesta Is coir and. Da ernail dano for consanaibh lasin Laitneoir .i. da firdegail .i. lethguta & muiti. Ina lethguta cetus .i. f, l, m, n, r, s, x a ttuisdigi rempa. Cia adupramar gu rab lethguta f, ni fir sin acht Is ed o guth & ni hedh o fogur. Na muiti .i. b, c, d, g, h, k, p, q, t a dtuistige ina ndeoig de suidhip. Di ernail dano .i. da firdegail forna consanaiph cumaidhi lasin Laitneoir .i. lasin lethanfoirithin .i. iarsinni foirius In Laitneoir gach red isin Laitin: no Laitneoir .i. laithreoir .i. iarsinni laithres co treorach: no Laitneoir .i. onní Is latinatas: no Laitneoir .i. litirthreoraid no legh-treoraid no lethan-toirnit. Lethguta .i. lethghotha focerdad dia fogrugad no luitguth no luaidhit guth no lethguthait no lethguthsédh no lethguthfotha & ni hiersinni co mad leth gotha go cert nobeith inntib acht nad roichit lanfogur, ut Priscianus dixit: Seime dei seime uiri dicuntur sed .i. non quia qui de meidiam partim deorum uel uirorum habent sed qui pleni dei uel uiri non sunt .i. cia raiter lethdei no lethfir, ni hiersinni baitis lethdei no lethfhir acht na tot comhlana, sic na lethguta ni dod comlana .i. amal ata a mbaili oile quicuit In duas partes dividitur altera pars semis dicet .i. secib ni foghailther a ndiph randaip raiter In dara rand co rab leth cin cob cudruma, sic na lethguta ni dot comlana, ud Donatus uel Priscianus dixit: Seme uocales sunt que per se quidim proferuntur et per se sillabam non faciunt & rla: Atat na leth guta ni hi doturgbat treotha fein et ni denait sillaib treotha fein. Quiquid asperum dicitur auditus expeillit .i. indarbaid int esticht secip ni raiter co hacarp. Muiti .i. mi-aiti .i. bec ait a fogair: no a muiti .i. muitid a n-aonur no muiti .i. meto a n-aonar iet: no muiti .i. moiti muiti .i. míiti In guth a mbeth maraon re guthagaib: no muiti .i. onni Is mutus, amlapar .i. ainm do mnai bailph, & uodhside for chat n-amlapar & as-sidhie forsnahisi & ni ara ni batis amlabra doraith, ar atat a fogur inntib cid ad beca ut Priscianus dixit: Informis mulier dicitur non quia caret forma sed quia male formata est .i. adberat In bansgul dodhelpha & ni he sin ni tsechmallus o deilph acht drochdealph fuirre tantum. Is amlaidh sin iarum na muiti ni tat nemfogair acht ar terci a bfogair inntib nama. No muiti .i. mifotha indsin ar thanacht & ar etroime a fogair, ut Donatus dixit: Mutae sunt que nec per se proferuntur et per se sillabam non faciunt .i. atat na muiti acht nocha denait int sillaib treotha fein & nocha turgbat treotha budeisin. Ina lethguta cetumus .i. In cetna mes brethemhnus: no don cetna hamus forsinn aisneis: no don cetna hai for seis: no don cetna hai fis: no co na ba heiccen a taithmech iter a menma thaithmigher In timarr o fil ac clusail na muiti ar Is o quidem ata cechtar de. A tuisdige .i. an luchd ota a tuismed .i. na fedha oirechda do suidhiph .i. dona haib adhaip .i. dona caingnibh dligtechaib no for suidhiph no do suidhiph .i. doipsidhe. A tuisdige .i. an lucht o ata a tuisdige .i. tesargain no a tinnsgna .i. na guthaigi. Cid ar a nd-epertsum a tuistigi ina ndiaig masa tustaigi In tinsgetal, uair ni gnath In tinsgetal fa deoigh. 21 & an dliged consanachta fil inntib fa deoigh do chur uad prius. Nir po himairgidi son lasin nGaidel mac Eithiuir ar mad aiccenta doip diplinaiph an guth reimhiph & ina ndiaig. Ar as ed roba himairgide laisium comad In tuisech do airisim lais & an deigenach do chur uadh conid muiti uile bethi-luis-nin an ogaim acht forfedha nama. Nir po himairgidi son .i. nir ba himaruga son .i. togaidi .i. nir bo heim airec suadh son .i. nir bo himaireachtain suadh son .i. sillab fortormaigh. Cid ar narpo himarccide son lasin nGaoidel .i. lasin ngaoth dul .i. an fer aga raibi In dul gaoth. Ar mad aigned no ar mad aigenti doip dib lionaiph .i. dona lethgutaiph & dona muitibh .i. remaibh dona lethgutaib et ina ndiaigh dona muitibh. Ata acht lem and chena iss ed ropui eimh airechta suad laisium on comad a ix rosheichustar ina menmain .i. In guthaige fil isin lethguta noairised lais fo deoigh & an deigenach do cur uadh .i. In deigenach fuach do choir ai int suad .i. In tdaopomna do cur ar tus co na mba miait lapartha ata bitheolus literda ind ogaim acht fedha nama. Per enistrafen a hainm sin lasin Laitneoir .i. tria deigenach impod amal ata el, le nobeith and, & en comad ne nobeith and. Cid ar mad ferr laisim a mbeth comdis muiti uile ina mbeth comdis lethguta & muiti amal robatar agin Laitneoir? Ni ansa. Ar seichimh nGreg, ar ni filet lethguta leoside, ar robad do Greigaip do Feinius: no dono Is ar uaisli uird na nGrec no na nguthuigedh fri suidiugud a n-uord focal, ut dicitur: Oimne uile prius ponitur et oimne bonum postponitur .i. samaigther & gach 22 maith fa deoig et gach sainemail co forbha ar mad aiccenta .i. ar mad dliged togaide no madh ai gnithi diphlinaiph .i. dona lethgutaib & dona muitibh. Ciarpo himairccide isna muitibh nir bo hedh isna lethgutaib. Roimhe isna lethguthaigib 'na ndeoigh .i. isna muitiph nir bo himairgide son et nir puo coir son, et nir po hecoir son. Ar Is ed roba himairccide lasuidhe comad touisech doairised lais, et In deigenach do chur uadh co na muiti uile beithi-luis-nin an ogaim acht fedha nama; la suidhi .i. lasin suidh .i. la Gaidel mac Eithiuir no comad o Gaoidel Glas mac Niuil meic Feniusa Farsaidh nohainmnigther Gaidelg: no la suidi .i. laisidhe, co mad a tuisech do airisiodh lais .i. go mad inndi Is tuisech .i. guthaigi agin Laitneoir isna lethguthagaib noairised lais .i. nobeth fo deoig inntip uile lethguthaigi & go mad isin guthaige nobeth forpa na cantana indiph & In deigenach do cur uad ar tus .i. muiti conach muiti uile .i. co nach a ngne muiti uile. Ata bitheolus literda an oguim acht fedha nama .i. a tinsgetal uadaibh fen & a forpa i nguthagaiph. Cinnus Is fir sin, ar ni a nguthagoiph forpaigter uile, ut est f, s, n, & reliqua, & Is eidir na muiti a tinsgetul uadaiph fein & a forpa a nguthagaibh cidh uadhaibh fein tinsgantar .Ni a nguthagaiph forphaighter. Ni insa. Ni thapair int ugdar In airemh a fil on guthaigi sis acht amal bid fhe .i. fern, no ne .i. nin, no saoi .i. sail nopedh and, no ni mo ni ar a n-apar muiti risna muitib quam ar a dtinsgetul uadaiph fein & ata do litriph an ogaim sin & ni heiccen co mad aisdi do ierraidh do litrib ind ogaim & do muitibh na Laitne, ar Is a nguthagoip forbaigter-side do gres. 'Na nguthagtaibh immorro forpaigter f, s, n: forpaigter immorro litri ind ogaim a nguthagaip, ut est beithi, tinne, &rl.; & a lethguta, ut est luis, fearn &rl. A muitib, ut est uad, quert. Muiti iat, ar Is o muiti tinsganait acht fedha nama; & mad iadside Is o guthagaiph tinsganait. Insgi tra cis lir insgi docuisin? Ni ansa. A tri .i. ferindsge banindsge demeindsge lasin nGaidel. Masgal & feimin & nemutur lasin Laitneoir. Cest, caiti deochair? Ni ansa. Nus-deochrend a tri herlanna innsge, id est hic, hec, hoc; Is i, Is e, Is edh; Is e In fer, Is i In ben, Is edh In nem. Insge tra orasio uel sginnsia a bunad Laitni .i. a indi sgiensia .i. a inde fesa; no indi sin ier cai .i. ier conair: no inniscai .i. cai innisti neich a inne. A airpert .i. erlapra no rad &rl. Coitcend a thapairt for cech innsge iter ciallaide no neamciallaide, saorda & aigenta. Dilius a tapairt for gach n-insce n-aiccenta iter ferinnsgi & baninnsgi. Ruidlius a tapairt for gach ferinsge aiccenta nama; ar Is fer toisech do rad innsge .i. Adam dixit: Ecce ous de osibus meis et cara de carne mea .i. adcimsus .i. adcimsi cnaimh dom cnamhaibh & feoil dom feoil. Indlius a tapairt for innsgi tsaorda. Tra .i. dorae uain .i. dorae innsge cuccaind .i. aisneis iar n-indisin aipcitre: no tra .i. tri .i. na tri hinnsge — fer, ban, deme. Cis lir .i. cia ler; no cia lin .i. se himcomairsnig airme filet lasin nGaidel, a tri a n-ilar, a tri a n-uathad. It e cetus na tri a n-ilar, cislir, cidne, caidiet. It e dono a tri a n-uathad, cesc, cuin, cid. Docuisin .i. douisim innsge: no docuisin .i. do coi sin .i. don conair sin; no don coi innisin; no d'fis cuinngid fair, no disgnaigter, no tarrustar. Cia lion atat na hinnsge (sin)? Ni ansa; .i. ni handsa lasin saidh indsin; no ni anond said ag saei In son; no ni handsa son .i. ni doiligh. A tri .i. ier n-airem. Atat dano tri hernaile for nuimir .i. In nuimir anfoirphti amal ata a tri no a cuig ar ni fasand o quoitibh. Nuimir foirpti immorro amal ata a se, ar tairisigh co cóir a gcoitibh .i. aon a tseissed, a do a trien, a tri a leth. Ant aon ierum & na do et na tri, a se sin .i. a haon fo se, a do fo tri, a tri fo do, & airemh foirpti sin, uair airisid coir 'na coitibh. Nuimir oullforpthi immorro amal ata a dó dec, oir Is he i sé déc fasait estiph .i. a haon a oile dec, a do a seissed, a tri a cethraime, a cethair a trien, a se a leth, amal rogaph a do dec a haon ierum & na do et na tri a se sin, a cethair iar sin conid a deich samlaidh et ina se iarsin conid a se dec samlaidh conid nuimir and-sin Is uille ara bunad tria na coitidhecht n-airme .i. trie taithmech a lethae i coitidhe. Is cach coititi Is rannoigi et ni gach rannaighe Is coitige dano. Ferindsgi .i. ferrda a n-indsge .i. ferr ina indsge na mna: no firindsge; no firenindsge; no foirindsge iarsinni foirius im dula do luga: no uir innsge id est a uiro: no fir innsge na mna pios indsge ind fir dano. Panindsge .i. bona indsge .i. indsge maith; no bo indsge .i. fo indsce In fir bios indsge na mna; no bannda indsge .i. indsge bannda indsin; no banindsge .i. firindsge .i. banfir indsin. Deimindsge .i. deimin indsge; no doeim innsge fuirri o neoch oile; no do ouma indsge .i. indsge do duine, ar Is duine raidius; no In deime fil and Is on brethir Is demo, digbaim, ata; ar rodigbait fuirre In dedha remainn: no demhoe cech neotar lasin Laitneoir Is deime laisin bfilid nGaoidelach. No deimindsge .i. indsge dembeoaighthi .i. ni hi hindsge sloinnius do phiu. Deimindsge dano .i. indsge neotur. Masgul .i. mo a sgel no a sgoul quam In feimen; no mascul .i. mas fer & cul coimet: no mascol mo a fis & a col quam an femen no onni Is masgolínus, mascaldo. Feimen .i. foimin .i. fo fir; no femin onni Is femur, sliasat, ar as and Is ben si intan fognaigther die sliasait: no feme Grecio, id est uirgo Latina. Der Greco, id est, filia Latine. Feimder dono .i. ogh ingen; no onní Is femininus .i. feimenda; no feimder dono: no flesgda: no maothcnesach dicitur onní Is femen: femenina .i. bannda, no banecusgda, no bangnimach, no bangneithech. Neutur .i. ni fidir cía cinel, uair nach se (no) nach si: no neutur onni Is neutrum .i. nemnechtarda, nec masgulionum nec feminionum, nec hoc nec illat: no neumtor ni masgal ni feimin. Cesc, caiti deochair etorra .i. cia hait ata etourra .i. iter da aoi: no cia hait ita degcorugud etorra .i. iter da ai nos-deilighther .i. nos-dedualoigther. A tri herlanda indsge: Is e, Is i, Is ed .i. Is he In fer, Is i In ben, Is ed In neum. Cesc, .i. cia haisg, onni Is sciscor .i. comarcim. A tri herloind .i. a tri firloind: no a tri erlaind: no a tri remhsloind. Cuin Is urland, cuin Is indsge, cuin Is etargairi? Is he isi, issedh: indsci emh intan itberor nama gan araill imaille fris. Urlond eim antan dobeire fria araill, ut est Is he In feur. Etargaire dono iter feimen et masgul & neutur: no Is etargaire dono intan dechraigi fria nech aile co n-anmaim a athar sainrud, ut dixit mac Lonain: Uinnsi cugut In gillcucan, Mac rergoccain, Pid gach maith ara cionnccoccan, A chendgoccain. Urland ria n-urland & urland iar n-urland & urland inand iter da urland nach it inanda. Urland rie n-urland quidem, iní rie se, no rie sí, no re séudh. Erland ier n-urland .i. In se, no In si, no In sedh. Urland inand iter da urlaind nach it inanda .i. In se inand fil In gach focul, ni herlond Is achd reimtsuidugud; no Is fri se no fri sedh. Tri herlonda indsge .i. tri remsloind .i. tri sloinnti rempa riasna hindsgibh .i. Is se, Is si, Is edh; achd at urlunda, it indsgi, it etargaire .i. it remtsloinnti dona foclaip ina ndegaid & indsge feimin masgal & neuotur tig ina ndeoigh eitirdeiligthi treotha. Ata dono dedha In gach indsge .i. aiccenta & ealadha. Feirindsge aigenta, Is he In fer; feirindsge tsaorda, Is he In nemh: banindsgi aigenta, Is i In ben: bainindsgi tsaorda, Is i In cloch. Deimindsgi tsaorda, Is ed In cend. Deimindsgi aigenta, Is ed In nemh. Aigned caom and & aigned n-eitig .Aiccned caom cetumus: Is i sron no suil na mna. Aiccned n-eitigh: Is e (no Is i) fiacail no bel na mna et cail gotha fodera sin et ni ni achd nemhgnathugud, amal atat na focuil perla nat-aithgeunam, ni bind lind uair nis-gnathoigim; ar ni bind la nech ni nach gnathoigend. No In deime fil and, Is oni Is demo ita, ar rodipad fuirre In dedha remaind: no deme cech neutur lasin bfilid nGaidelach. Deimhindsge .i. indsge neutur Insge tra sgieinsia a bunud Laitne. Sgothecna a airpert. In inniscoi a hinne .i. coi conair, conair indiste neich: conair .i. gan fher no gan ar. Insge tra intan ismberar se nama cen araill imalle fris, ut Priscianus dixit: Oracio est ordinacio congruam dixionim profectarum scentenciarum demonstrans .i. ata ind indsge ina hordugud comimairccide na n-epert foillsigius In cheill foirpti. Cesc, cuin imaricc iter ind indsge .i. an foghar et In duil dia n-indisin .i. an diail, et Is he sin an red fomamoighti .i. comaircim. Cuin Is eimh irrochtain suad iter In indsge agus In duil dia n-indisi? Ni ansa. Antan fedhair a hindsge coir fuirre .i. ni himairccide immorro itir etourra intan fedhair indsge for araile .i. ferindsge for banindsge, no banindsge for ferindsge, no deimindsge for cechtar n-ae. Imaric .i. imaric .i. eim airechtain a n-ai .i. iter In indsge & In duil. Duil .i. diail: fedair .i. athtairgither: no fedhair .i. fiadhair .i. aisneter indsge coir, ut est: — Samail a dealpha, gan cleith, Elpa ingine Fidaidh, Fri gour grene glaine ar gurt, Is fris tsamhlaim a caomhcucht. Ni himaircide .i. ni heim aireachta iter i n-ai .i. iter In indsge & In duil .i. indisi oile fair achd indisi coir. Fedhair eim ferindsge for banindsge antan adberar, Is he In banmac-sa, ut dicitur: — Die mad meisi In banmacam, Ni cechraind nach fealmacan: Fer nat-finntar go gcloinnter, Slanceill cein dib, a muinter. Fedhair eim banindsge for ferindsge intan isberar ‘is i In gobur,’ ut dixit: — Is i In gopar tan Is each, is he In gabar cid meglech, Is i In corr cid reil nus-reill, is he In menntan gid banen. Fedhair dano deimindsge for ferindsge no four banindsge intan isberar ‘iss ed In cend,’ sech Is cend fir no mna. Deimhindsge for ferindsge quidem, ut est: — Is e In daigh dergdighe dath Fris nach gapar cath no cioth; Iss ed cend Is caoime cruth Fil go mbrath for braoine In bith. Deimindsge for banindsge, ut dixit: — Cend mna romandair mo modh, Don-farraid duin, ni deilm ndil; Is ed cend Is grainde ind sin Do neoch fil for muin fo nim. Ferindsge for banindsge, ut dixit Colum Cille fri hinccin Aodha mic Gaphrain: — Alaind damna marphain bain Doching tar airther In lair, Mac marph et ua aroile, Is mairg recfus dia aire Fedair eimh ferindsge et banindsge for demindsge intan isberar, ‘is i an cloch, Is he an lia,’ ut est hicc: — Is e In lia, lith rolas, Iar srethaib suadh In senchas; Is ed ounn iar n-aiccned ail, Is i an cloch iar saordataid. Ait a n-abar deime donn, For founn feimin fichtibh cland, Ni cheil In fer a n-aigned n-oll, Iss ed inond In ingne and Ata tra amlaid sin aigned et saordatu In gach indsge, ar atae da modh laparda fil and .i. mod aigenta et modh saorda. Atat dano ceithri fodla for tsaordataid deichfer raindi, & tugait mbindiusa, & cuimre raid, & iolugud laparda. Deichfer rainde cetumus amal rogaph, Is he an banmac so .i. don roind oighi fil isinn ingin Is ainm: Tuccait mbindiusa amal ata, Is i In gobar et d'eoch ban Is ainm .i. goour, solus isin mBretnus, go dtug an file b fris ar tucait mbindiusa: Iolugud laparda amal ata, iss ed In cend, sech Is liaiti a n-irlapra: Cuimri raid amal ata, rusg ime & criathar arba & leastar uisgie, ar robad eimilt rusg im imb & criathar im arpar & lestur im uisgi do rada. Gabar intan Is trie ailm quaisi caper Is ed rotruailled and; gobar tria onn .i. don eoch Is nomen son & Is Combrec. Rotruailled goor, cach solus, a suidhe unde dicitur gobar donn eoch giuol. Cidh nach dath oile bes fair, Is In ech die mbe bec do giul and Is gobar a nomen, ar Is asan dath Is airechdam bes and nominatur. Rotuill an file Gaoidelach b fair no and, ar rob aille leo gobar quam goour unndi dicitur gobar nominatur. Atad dono indsge and ata coitcend iter ferindsce & banindsge, ut est Flann no Cellach no Buodach. Phidh dono indsgi qumusda isin Gaidilc amal bis an cenel cumassu isin Laitin, ut est In menntan et an truid & In coirr, ut dicitur: — Is he In minntan cid boinend, cid firend. Mad iar n-aigned coir immorro na ndula ni hainm ferindsge na banindsge achd do neoch dofuisim .i. fer, & o dtuismer .i. beun & ba deime chena aiccned na ndul uili archena. Atat dano da ernail for tuismiud .i. tuismiud saorda & tuismiud aigenta. Tuismiud saorda cetomus .i. fer o toalmain & luibi ar Is ní don talmain fein an fer, ut est espa In talman muna tuismed clanda & pa deime chena .i. pa sloind neutur int uile aiccenta ar chena, ut est Pompeus dixit: Omnium rerum uocabaloum aut corparailium aut incorporalium sexu naturaliter carencium per arteim Graciam esse asgribimus, hoc est ne utrum .i. e. nec masgolinum nec feimininum, ut est haec iusticia, haec ueritas. Consinsius dicit: Quiquit per naturam sexsus non assingnat neutrum habere oportet set ars qui uoluit gignere seu liquenda seu dicenda asgribsit .i. iar saordataid. Cid inní Is aiccenta raiter suond? Ni ansa. Foillsiugisgtair go n-apair: Natura quae motatur per tempera nec uairitatur nec separabitur et natura non est quiquid motatur et non sdaire uidetur et quaecumque extrinsecus accidundur sed quae constant In sé, ud sdabilitas In terra, gurbitas In lapedebus, umeditas In aqua, claritas In aere, calar In ingne. Doepenar dano deimindsge a ferindsge no a banindsge. Doeipenar dono ferindsge & banindsge a deimindsge amal ata isnahaib reimendouiph & it iat sin na deime teibidi & na lanomna deime & a ngeine-sidhe. It e andso deismerachta In deime teiphighe isnahaibh reimendaibh .i. cend & cride fulaing a deime deiphide a ndetbir diplinaib. Lanamna In cind suil & fiecail: lanamna an cride sreband & cru: lanamna In fulaing lurcca & troig: geine dono ina lanamna deime: gene na sul .i. abrachtur & malo; gene na fiecal bun & leithe: geine int srephaind tanoigecht & dath .i. baine et glaisi: geine In cride tigi & dath beos .i. ruade & deirge .Secht n-etargairi tra docuisnet .i. disgnaigter .i. in grad conneilg lasin Laitneoir, etargaire a ainm lasin pfilid. Etargairi incuisg i persoind. Etargaire incuisg persainde. Etargairi persainde a ngnimh. Etargaire persainde i gceussad .i. caisacht antan Is maith, ciacht intan Is oulc. Etargaire derrsgaigti a nderrsgugud .i. poisit, comparait, & superlait laisin Laitneoir. Fothugud et fourran et fourmoulad lasin bfilid. Maith et ferr et ferrsoun, lasin nGaidel. Etargairi meiti a meudugud .i. mor et moo et moosoun. Etargoire lugaidhe a lugugud .i. pec et luga et lugasoun. Etargoire incoisg persainde .i. me budein, tu budein se budein, sib budein, sinde budeisin, siphsi badeisin, siadsum padeisin. Sechta .i. seiptim a bunad Laitne. Secht n-ai a inde no sechtai, Is soigti dia mbe a n-eolus, Is saigti dia mbe a n-aineolus. Etargaire .i. isin etechtu ita .i. isin sechtmad ernail In Uraicioptou: no isin sechta ita In conndelc .i. In caindeiliugud, ut est: Pars pro toto et totom pro pairte .i. In rand tar eis na toiti et In toit tar eis na rainde. Etargaire .i. eitercoraigti .i. eiterdeiffrigti: no etargaire .i. eiterdeiligti a treidiph: no etargaire .i. gair guth .i. etergnougud In gotha andsin: no etergleithi .i. gleas etarro: no etargaire .i. edargleodh iar ngleodh a fesa etorra: In gradh onni Is gradus .i. ceim. Coindelg .i. caindeiligti: no comdheiligte ar In gcoindeilg uile, ut est: Pars pro toto et totum pro parte. Cid ar nach treide lasin Laitneoir In coindeilg amal Is tredi lasin phfilid In etargoire? Is treidi eim lasin bfilid .i. mét et inde & incosg; et adbeurait aroile fouirend and nach bfil acht deidhe nama agan Laitneoir .i. inde et met et bonus et malus, Is i In inde. Is edh a inde immorro lasin nGaidel .i. maith & olc Magnus et paruus, Is i an mét .i. mour et bec .i. Is mor lais-sium In bec i gcondeilg neich Is lugha. Incousg immorro icon pfilid ni conndelg side lasin Laitneoir acht pronomen & dopriathar. Cid fodera dossum a radh a ngrad conndeilge lasin Laitneoir, Is etargaire a ainm lasin bfilid? Ar ni filit acht tri graid conndeilge agin Laitneoir, & atat secht n-etargaire icon pfilid. Ni da cudruomugud eim dosum ani adbersiom sin acht Is fior a mbeith amlaidh. Is ed sin ata etargoire lasin filid Is conndelg lasin Laitneoir .i. etargaire derrsgaighti a nderrsgugud, ar ni gach etargaire Is grad conndeilgi acht etargaire derrsgoigti a nderrsgugud. Is cach grad conndeilge Is eutargaire, no ar ni leithe conndelg oldas eutargaire. File .i. fel sai no fial sai: no file onni Is filososubus .i. fe feallsoum, ar dlegar don filid feallsamhnacht aigi: no file .i. fi ani aorus, & li anni molus: no file .i. it fele ai, ar dlegar de ar Is ed nodus-saora, feile dano indracus nos-ditne an file & r la: no file a flectendis carminibus: no file .i. fel sai, sai fhoglama, amal ata felmac: no file .i. fi a oumna & li a danu fair: no file .i. fial do aei: no file .i. fi oulc & li maith .i. moulad & aorad. Cubhaidh cia fhasus deisidhe ainm In fhilid dia fhognat. Cid ar mad conelcc las-sium In poisit, uair nocha derrsgugud do ní? Ni ansa. Ar o Is i Is foutha & ata derrsgugud dhi, ut dicitur airim frie hunair, ut est: Unus non est numerus set fundamentum numeri .i. nocha nfuil int aonni conid airim acht ata conid fotha airme; & amal ata deach icon bfilidh .i. dialt, ni deach side(n) fodheisin cid la deachaiph atrimther. Et tria tsaordatait ind sin .i. int alt aigenta immorro do posit: posit a positus .i. suidhiugte. Cid ar mad ainm compariti doberitsim arin gcoindeilcc uile? Ni ansa. Posit cetumus: ni dersgaig do ni. Comparit immorro seoch derrsgaigid do neoch & derrsgaigther di. Superlait immorro ni derrsgaigther di conid airisin Is ainm foriata In conndelg uile. Atberat araile foirend connach dersgaighther do comparit acht do posit derrsgaigit araon .i. comparit et superlait. Bec brab-beirius comparit, mor brab-beirius superlait. Caiti conndelg cheille cen soun? bonus, melior, optimus. Coindelg suoin cen cheill, ut est: Uirgilus, Uirglior, Uirglisiumus no-rad frie sin arai tsouin & ni bfuil connelg arai cheille and, ar ni conndelgter anmanda dilsi do gres, acht Is cruthugud frie fousgadh andsin. Coindelg souin gan cheill bonus, bonior, bonimus nobiad sin iar soun et ni bfuil iar gceill. Coindelg suin & ceilli imalle, amal ata fortis, fortior, fortissimus, & Is hi sin In connelg techta. Coindealg tsoin & ceille imalle .i. magnus, magior, maximus & rlo. Pid dano maith & ni bi derrsgugud di, ut bounus Deus, fó Die .Bid dano conealg and et ni dia hinne fein dersgaigius, ut est: Mairie Pounticum duilsius est quam setera mairia .i. Is somillsi an muir Ponteca oldat na maire oile olchena; & ni hiarsani badis somillsi acht Is luga a serbiu. Conndelg cotursna andsin don indsi dono. Etargaire inchouisg i persainde cetumus .i. uindsi uindsie oundar: uindse no sonnse .i. uainse no sonnse: uinnsi .i. uainsi no suinnsi: ondar .i. ander .i. aund a fir isin nem, id est Deus. Uindsie .i. an fer: uindsi an ben: oundaur .i. In dem. Etargaire incouisg persainde .i. me budein, tu budein, se budein & rlo, amal adubramar romhaind. Etargaire persainde a ngnimh: dorignes, dorignis, dorigne; dorigensum dorighensat, dorigheunsait. Etargaire persainde i ceussad .i. a foditen dia n-echtair .i. nom-cartar-sa, not-carthar-si, carthar-sim; non-cartar-ne, nobar-carthar-si, carthar-sim. Etargoire deurrsgaighti a ndersgugud .i. fouthugud In cetna graidh .i. poisit: forran .i. forrain fair In gradh tanaisi .i. comparit: fourmoulad .i. formfuilled fair In treas gradh .i. formoulad .i. molad for molad reimhtechtach .i. brabh for In mbrabh toisiuch .i. superlait i maith et ferr et feurrsoun laisin nGaoidel coithcend i bfecmais In filed Fouthugud, immorro, & forran, & fourmolad lasidhe. Etargaire meide a meudugud .i. mour & mouo & moosoun: & etargaire lugaiti a lugugadh .i. bec & lugha & lughasoun. Atberait araile ni bfuilit acht cuig etargoire and, ar Is aon-etargaire leo na tri hernaile deighencha .i. edargoire méte & lugaide occus eutargaire dersgaigti a nderrsgugud. Cie adberadsim eutargaire mete a metugud & eutargaire lugaite a lugugad Is ionand et etargaire dersgaigti a ndersgugud26, ar Is derrsgugud In meud et In laighet fil inntip beuos. Etargnougud beurla et ni ar cheana, ar roghaphar na da perla lxx. ina fecmais fir don foirind ceachtar Gaidelcc .i. guth ealg .i. guth irdercaigti. Elg .i. Eire .i. guth Eirennuch andsin .i. berla Is gnath i nEirinn dano. Ní certtuirem na gcinedh ar ni phfilet do reir inn ugdardais. Secht bfeudhu oiredha filet and fo aisti an Gregaid .i. ebo et oir suas. Itberat araile co mad aonleapar int Uraicipt uile. Is iat adber sin an lucht-sa anuas dono .i. ua Bruic cona tseitchib. Atbeurat dano In lucht-sa sis Is liophair imda .i. hua Coirill & ua Coindi et na maithi ar cheana. Do thoit na h-aipgitrech dobeir frecra sound et ni da hurbernadh .i. Is fairre uile liess da eurndail do beith fuoirre. Da erndail .i. da fir n-aile, uocales et consanantes. Madh fo athargab beus ni con fil isin coipdi, iss ed bid foullus as sin go mbetis and guthaige na turgbadis per se & na tagendais sillaib per se. Go heiccintech Is coir a beith .i. connahi quidim. Atber ua Bruic Is dobriathar. Adber ou Find immorro Is comacomal & ag frecru o da-n-imorr o fil ag clusail na nuimre primo frecrus. Atat tri heurnaile for fuirmed foucal. Patronoimic Is leithe a fuirmed quam a innde ar ni hebertai do reir a inde acht risin patronomic dogentai a patre & aderar riu uile cid a patribus uel a matribus beit. Lapis dicitur eo quod leidit peidim Is cumga a fuirmed quidim deiside quam a inde. Robad dir deiside lapis do rada fri gach ni tarraigther cois. Bonus Is comforlethan a fuirmed et a inde, ar ni habar bonus acht bail a mbi cail bonitatis. Laitneoir .i. lethan foires .i. ara leithe fouirius cech ni a nLaitin: no Laitneoir .i. ar feuphus a treorach isin Laitin. Ni lanceurt dochoidh In Gaoidel i ssund ac deunam muiti dona taophomnaibh ar In fath sin .i. ar a tosach do airisim occa & an dered do chur uada, sic est In beithi-luis, ar robdis muiti uile na feudha ar In bfath sin no ceudna. Ar Is ed fil doip-side tosach a n-anmando do airisim ag nech do deunam foucail et a nderedh do chur uadha, amal ata ailm .i. a & onn o & araill and dano die ndenait muiti dona taoboumnaiph agon Gaidel i dtossach do airisim aicce. Robtis muiti uile litri na haipgitre Ephraide & Gregda, ar Is toiseach a n-anmand-side do airisim ag nech et an deired do chur uad, ut est alebh .i. a agconn Ephraide, alpa .i. a icon agcon Gregda, ailm agcon Gaoidel. Is amlaidh sin atat na tri haipgitri .i. i dtusach do airisim ag nech & an deredh do cur uad. Is ar seichim Gregda immorro & Ebraide bud couir don Gaoidel int ord dorinne et ni arai comdis muiti iar mbrigh na dtaobomna uile, sic nach dat muiti ag Ephradaiph & ag Gregaip na consaini uile cid i dtousach do airisim leo. Ma do reir immorro na sgrephtra naibe & ughdair In leighind Is i in aipgitir Ephraide Is bunad don aipgitir Gregda & Laitianda & don bethe-luis-nion a n-ogaim cen co n-indisit ugdair In leighind, ut est aleb isinn Eabhra, alpa uadha-side isin Greic, a isin Laitin, ailm isin Gaoidilc ogaim. Inscie tra dano inde In focail Is indsge, ar Is ind sgie fil iar gcomtach isinni Is a sciensia, an ecna, i n-aendefoghair. Ni ceart dochuaid In Gaidel i sund .i. tiachtain dó o aipgitir co hindsge cen taithmech sillaibi no-eperta rempe, ar Is tousacha iat quam innsge. Femin & reliqua .i. foimin .i. mion an ben i n-athfegad In fir: no fo an bfer bis an ben. Mion foir deisidhe an ben. Deithpir raindi (.i. idir da raind .i. ingen & mac) Is he In banmac-sa d'airighti go ttugad as sin co nderna fermac co rannda de a ndeipir iter In mbanmac & In fermac28. Is he deismeracht na hetargaire i ssunda iarsin deuda remaind .i. irland & indsge .i. taithmech deidhe and for aird .i. taithmeth masgail & feimin do neoch dofuisim et o ttuismither .i. a tuismiud and o mnai et ata tuismiud di .i. In modh ar a tuismed si budein o neuch oile & dano an modh o dtuismend-si cloind uaithi pudein na triau & rlo. Iss iarmo si tucc erchoiliud aiccenta hic. Ar tanic taithmech aigenta reime, quando dixit .i. tuismiud saorda & tiusmiudh aigenta ideo dorad ercoiliud aigenta ar aird hic. Incusg et innde et méud Is amlaidh so Is treidhe In sechta remaind. Ina hetargaire incoisg persainde uile ig gabail fo incousg, oir Is incosg fil inntib uile. Etargaire derrsgaighti i nderrsgugud ag gapail fo inde iter poisit & comparit & superlait. Etargaire meidi a meudugud & etargaire lugaite i lughugud ig gaphail fo mét dip lionaibh. Conid hamlaid sin Is treidhe In sechta remhaind. Adberat aroile immorro Is deda dip lionaibh. Is amhlaid so beus oun .i. eutargaire dersgaighti a nderrsguccud ic gaphail fo indi, sicut dixit prius. Etargoire meidi a mheudugud & etargaire lugaite a lugugud ic gapail beos fo meud, Is amlaid sin feughthar so conid deudo. Caiti deochur ider Is e & uindsi? Ni ansa. Uindsie cetomus: sloindedh persainde saindredaige indsin .i. uatuaslaictech, ut dixit: Dicitur uindse uait In fer saindredach cona anmaim, ut dixit poeata: — Uinnsi cugat In gillccuccan Mac rerccuccain(.i. Lonain) Bith gach maith agat ar a cindguccan(.i. long brab iffin) A ceundgagain(.i. a Chind Geuccan). Sloinded coitchend immorro amal ata se In fer et ni feus cia saindredach acht Is fer tantum, sic uindsie & si & oundar & sed. Cidh fodera In irland conid indsge & conid edargaire .i. intan Is indsge Is ag sloindedh indsge a haonur bioss, et itberat araile Is e In fer, uair Is remtsloindedh i ssuidiu. Is and Is etargaire intan isbeurar uindse. Sloinded cenil amal ata etargaire ioncoisg i persaind .i. issin persaind fein ita a hincousg co n-aithnigther trit icc slouinded ceutpersainde, et persainde tanuise .i. triena n-ioncosg doip budeine & tre persainde amal atat na hetargaire aile. Cidh ar narbo lor lais-sium a n-etargaire incoisg persainde a rad me nama con n-abair me budein? Ni lor eim, uair Is deimnigte et Is deiligte eimh rie cach persaind a rad me budein, ut dicitur an pronomine egomet ipsi. Nam ego feci et non alius cum dicitur egomet .i. Is me budein & ni nech aile intan isberar egomit. Quiquid iterator infirmas fiat .i. biaid gurab deimnigthi cach ni athraigther. Fogaphar dano comparit cen posit amal ata: Dulcis est mare Ponticum quam setera mairia .i. Is somillsi an muir Pountiogda oldtait na muire oile ar cheuna & ni hiarsiní batis somillsi acht Is lugam a serbi. Coindealg In edtachtau son. Coindealg n-edteuchta In ceudna hernail ind Airraiceptau .i. fors ferr anfios: etoechta sin ar ni maith ind anbfios. Finis don ceudliophar. Incipit leaphar Feircheirtne sundo. Log do Emhain Machuo: & aimser do aimser Concapair meic Neusa. Persa do Ferchertne file. A tuccait dono do breith aossa faind for seis. Duiphithir daol dath a berrda Ge raga co ngeog na craunn, Caisithir casnaide a chul, Glaisithir sul frie bugha mor. D:: b:. r. d. t. h: br. t. sc: th: tt: br:: n:: rbr t. n. f. c:: b. c. n:: cusnt:: rb:. r. t. s:. u::: ds:: n. gl:. cc. c. r:: ch:: mu. rt. Sechtau frise toimsighther Gaidelc .i. fidh & deach, reim et forpaid, alt & indsge et etargoire. Seuctu .i. seiptim a bunad Laitne: secht n-ai a inde: no sechtui i n-ai. Secht do aiph domiter and .i. secht n-aisti na filidechta & vii mbrousnacha na bairdne: no ais soigti die mbe a n-eolus &rl. A airbert .i. a airiom .i. vii primeillgi na filidechta .i. vii mbrosnacha na bairdne: no secht ndeichit na filidechta i nd-ecmais dialta, ar ni bfuil In sechta andsin Is aire rofagpar. Coitcend et dilius, ruidlius & indlius, connagar don focul Is sechta. Coitcend do cach uile airem sechta frisand-euprad. Dilius do vii ndiuitip na filidechta. Ruidlius don cetairm vii frisand-euphradh .i. fri vii laithib na sechtmaine. Indlios a thapairt for airem aile acht four a vii. Tomus, id est mensura, a bunad Laitne .i. tomeus a inde: no tomess .i. to teunga a airbert & meus aire fein: no cudrumad a airpert .i. meus dognither o theungaid. Is fisid an gne no In cinel In tomus. Is ceinel eimh. Cait eat a ngnee? Ni ansa. Tomus filidechta et toumus bairdne & tomhus prosta .i. a breith frie seachda cach ae diph. Caiti ruidhlius & dilius, coitchend et indlius i tomus? Ni ansa. Ruidlius do filidecht a preith re sechta. Dilius do bairdne a tomus re cluais et coir n-anala. Coitceund indlius do prois .i. coitchend o dialt imach. Indlius do sidein, ar ni fil alt aund. Cindus aithfeugthar In foucul Is sechta fri vii laithibh na sechtmaine? Ni ansa. Grian mar Doumnach .i. fiodh. Eusga mar Luan .i. deach. Mars mar Mairt .i. reim. Meurcuir mar Ceudaoin .i. fourpaid. Ioib mar Dardaoin .i. alt. Uenir mar Aoine .i. indsge. Satarn mar Satharn .i. eutargaire. Conid amhlaidh sin cuirter na vii n-airdrenda & vii n-aiste na filidechtu & vii la na sechtmaine fri comuaim n-uad, a tri a ndialt, 's a tri a reucomarc, & a haon a n-iargcomarc. Gaidelc. .i. guth Elg .i. Ealg Eire .i. guth Eirennach .i. berla Eirenn: no Gaidelcc .i. ealg oirderc .i. Gaaidel rus-oirrdercaich, ar ni duthcha do reir an indaithmige sin ina do cach ni dooirdhercaigh Gaidel. In gach Gaidilc tomustar re sechta. Is edh eim a secht dialt & cid edh oun touimsighter iar saordataid, uair adcodar a chondail amal ata fe-fri-er, & ni gach sechta domiter and, ar Is aonseachta fil aund. Connaghar dono a secht fo tsecht. A sechta .i. punad & inde & airbert, coitchend & dilius & ruidhlius & indlius In gach focul don tsechta .Fid ceutumus .i. fundamentum: uel a funo a bunad Laitne. Fo eadh a inde isna foclaib. A airbert .i. a thapairt for v fedhaib fichit inn ogaim: no airbert .i. air epert .i. eipert aire .i. litir no guthaighi no consaine fair. Ruidlius, dilius, coitcend, indlius, do feudhaiph. Coitcend doip uili fedha do radh riu. Ruidlius do feudhaiph airedhaiph. Dilius do forfedhaiph. Coitchend immorro dona taobomnaib acht uath. Indlius immorro doip-siden, ar ni taophomhna itir, ut est: h non est litera sed nota aspiracionis .i. nochan fuil uath conid litir acht ata conid not tinfidh. Tinfedh .i. tinugud feudha .i. neimtniugud feda do radh riu sin uile acht Is dilius & indlius & coitcend daip ouile. Fid na filidechta .i. In ceudna fiodh airedha phis a bfocul an imfrecra, & an taophomna docuirither reisin bfiod sin do thapairt ar aird, & go rab inand fidh oiredha beas a dtaopcuibdiph an raind & a n-imfrecra na dtarmartcend. Fid In anma prosta In cetna fidh airedha bis and & In taobomna docuirether reisin fid sin & deuoch .i. traig i frithindlidhech Laitne. Deach .i. di fuach intan Is dialt: no daghfuach no defuach intan Is recomrac: no Is de fuaigther int aircetal .i. coruige ocht sillaoba. Connagar dono bunadh & inde & airbert, coitchend & dilius & ruidluis & indlius a ndeach. Punad quidem onni Is tectum .i. didiu arinní Is ditiu In deach do gach round. A inde immorro daghfuach no defuach. A airbert .i. o dialt co bricht: no focal aile fair .i. sillab. A inde dono diph fuaigther intan Is sreth. Coitchend doib uile dialt do rad riu, ar Is dialt doformaigh for cach n-ai dibh fri araile. Dilius iar sun didiu: ruidlius iar ceill & son imale ina n-anma dilsi budhein do radh fria cach n-ai .i. rechomarc no iarchomarc & rlo. Indlius do dialt ainm deigh dona vii ndeachaibh aile do radh fris, ar ni foil alt and, ut dicitur cenib deach-side fo deisiu Is la deachaib atsamaighther. Deach na filidhechta .i. In lin siollab mbios isin rund. Deach In anma prosta In lion sillab mbios isin ainm .i. a fios cie deach do na hocht ndechaib doroich int ainm. Reim .i. re uama aei a indi antan Is filidhecht: no uaim dognither i reidhe cen comuaim tomuis dligthig antan Is bairnde acht tomhus fri cloais & coir n-anala: no raidh uaim intan Is proiss. Reim dono cém a airbert: diall no tuisil a bunaidh Laitne: no rem a bunadh >quidem .i. onni Is robamus comsuidigti. Ruidlius do rem d'fidh for fiodh i filidecht. Dilis do taibrem cethorcubaidh filidechta & bairdne. Coitqent do rem suin cin cheill & do rem suin & cheilli imale. Dilis di prois. Indlis do rem suin nama, uair ni filltir. Cesc, In gne no In cenel In rem? Is cinel eimh. Caitet a ngne? Ni ansa. Reimh fidliachta, & rem bairdne, & rem proisi. Da gne immorro for filidhacht & bairdne .i. rem d'fidh for fidh & taobreimh. Rem d'fidh for fidh cetamus: Colum caidh comachtach. Sian sleibi slatu seiscind, & rlo. Taobhreimh amal ata sund: A Flaind, a luam In gaisce grind Co Maistin moill; It glana, it gaoth, it gart, no it garg, do rinn, no it grind, It laoch, a Flaind. Ceithri gne immorro for prois o reim .i. reim suin amal ata fer, ar Is as reimmthar. Rem ceille dano amal ata Patraic. Ni herecor a reim suin, ar Is aondelb for a ainmnigh & for a ginitil. Reim suin & ceille imale, amal ata Fland Flaind. Taobreimh prosta me budein, ar Is taobhreim cach ni nach lanreim. Treide ara togtar reim .i. reim as amal ata fer, ar Is as reimnighther: reim ind amal ata fir, ar Is ind reimnigther. Reim ind & as imalle, ut est In fer, ainmnid & inchousg aund imalle. Reim dano ceim a airbert: Bellat mathair Niuil neimhnigh Do claind Laidin langeimligh, Fuair bas a lo greine glain, Ceile Feniusa Farsaidh. Cia taopomna na techt raind? i mbeth-luis-nion an ogaim On lo rocruta na ceoil is guta lasin Laitneoir .i. v consaini. Connagar dono i ssund bunad & inde & airbert, coitchend & dilius & ruidlius & indlius. Bunad quidim oní as robamus amal adrubrumair. Re & uaim a inde. A airbert .i. ceim. Coitchend dona huilib reimendaiph reim do radh ríu. Diles a beith a n-uathad. Ruidles a beith a n-ilar; no diles do reim na bairdne. Ruidles do reim na filidhechta. Indlius do reim na proisi: no indlius reim inn uathaigh i n-ilar cen adcodar a ilar. Et forpaid .i. fair bith for In bfocul no forsin rand .i. forsail & airnin & dinion disail: no forpaid .i. fourbeoaid intan Is forsail: no forpaid intan Is dinion disail: no fair bidh intan Is airnion. Forbaidh .i. foirbeoaidh .i. foirid In mbeo i dtuigsin ind anma dia dtapharthar In forbaidh no In rand dia breith re seachta. Caiti bunad et inde & airbert, coitchend & dilius & ruidlius et indlius isin focul Is fourbaid? Bunad cetoumus: oni Is accentus .i. formairius, ilgnuisseach. A inde .i. fair dipad bid foursin bfoucul four fot no cumair .i. airnin, forsail, dinin disail: no fourpaid a airpert .i. for fhidbaith dono a airbert. Couitchend dona huilib forpaidhibh fourpaid do rad riu. Diles a beth for fut no gair. Rudlius a radh fri fourbaid fordingi. Indlius do fourbaidiph dul a loag aroile .i. do da forbaid na nguta & do aonforpaid na gconssaine: no forbaid ilair for forbaid uathaid: no forpaid fuit four qumair no forbaid cumair for fout: no indles cen a fuath do sgribend. Forbaid intan Is foursail .i. sail fair no foursail .i. four fuilliud iarsinni foutaighes an foucal. fourpaid antan Is dinion dissail, sech ni nion ni sail acht Is duir: no dinin disail .i. disin difuilliud .i. nemfuilliud. Forpaid dono fair bid intan Is airnion no forbuaidh intan Is airnion. Airnin .i. eirnidh nion: no fourpaid .i. for fhidhbaid a airbert. Ruidlius do forsail. Dilius do airnin. Couitchend do dinion disail. Indles do fourpaidip dul a log araile .i. do da forpaid na nguta & do eunforpaid na consaine, ar at iat tri fourbaidi docuisin .i. airnion, forsail, & dinin disail. Airnin arding defidh .i. ding fil and Is teirce feuda fodera .i. di fo diultad co nach fidh acht Is taobomna, ut est ceund no glound. No airnin arin bfoucal fir-dinggeas a deiredh Dinin disail ar gair geipid .i. di fo diultad co nach nion co nach sail gairdigius In foucal acht duir, ar Is duir (sgribthar) ag ionchousg na fourpaide sin, ut est feur & leur & gach timourta oulchena. Forsail for fuot feudair .i. sail fair forin bfoucal dia fot amal ata bán & lán. Alt onní Is altus: uasal a bunad Laitne: no onní ailter ina menmain no go feiser cia halt airchetail berar re seachta .i. In nath, no ind anair, In laid, no ind emain, In sethrad, In seutrad 30, no In sainemain, In dian dona dianaiph o sin anonn .i. ota na seacht primaiste inonn Is o deach slouinnter. Alt .i. onni ailter ina menmain. Alt In anma prousta .i. In re n-aimsire bioss iter na da tsillaib a inde. Alt go bfeisser a airbert. Connaghar dono bunad & inde & airbert, coitchend, dilius, ruidlius, indlius isin bfoucul Is ault. Bunad quidim oniss altus, ut diximus. A inde dano .i. ail fuit no oull ait no ailid. A airpert .i. aigned saordatad. Coitchend do gach alt, alt do rad ris. Dilius do ault saorda no da ault bauirdne. Ruidlius da ault aignid no filidechta. Indlius do dialt, ar ni bi ault and: no alt aiccenta a n-inad ailt tsaorda no alt saorda a n-inad ailt aiccenta: no ruidlius & dilius, coitchend et indlius &rl. Alta ruidlius do ault filidechta .i. aisti. Dilius immorro do alt bairdne .i. do aisti coitchend, no do fouclaiph na proisi, & coitchend do gach focul i mbi alt. Indsge .i. co bfeisser an aisti urdalta, no go bfeisser In se no In si In aiste beraid re seachta, amal rogaph: Is e in nath, Is i an laidh. Indsge an anma prosta .i. firindsge no banindsge no deimindsge. Connagar dono bunad & inde & airbert, coitchend & dilius & ruidlius & indlius ind indsge. Bunad cetamus: oniss ouratio a inde .i. innis coi .i. coi innisti neich Airbert dono .i. irlapra. Coitchend do ferindsge & do banindsge & do deimindsge: no indsge Is coitchend do ferindsge & do banindsgi, ut est Flann no Ceallach: no Is couitchend dona huilib masgal Is se. Dilius antan raiter, Is si sron no suil an fir: no Is he beul no fiacail na mna. Dilius Is se an fer, Is si In beun. Ruidlius intan raiter, Is e bel no fiacail an fir: no ruidlius Is se an fer so, cona anmaim saindredaig. Indlius Is e do radha risin gcrand na tuismid ní ier n-aiccned no intan fedhair indsgi for araile. No bunad & inde & airrbert, coitchend & dilius & ruidlius & indlius. Indsge, sgiencia, a bunad: indis coi a inde: sgouthecne a airbert. Ruidlius do indsge aiccenta caom. Dilius do indsge aiccenta euccaom. Coitchend indiles don indsge saorda. Indlius ar indilsi. Couitchend ar a gnathugud: & etargaire .i. co feusair ind aisti eurdalta bera re seachta .i. In nath debrichta no In trebrichta, an laid ar a chair no In luipencoussach no In imrind bera re seachta. Etargaire an anma prosta, Is se an fer urdalta no Is si an ben urdaulta. Caiti bunad & inde & airbert, coitchend, dilius & ruidlius & indlius an etargradiamus .i. foruaslaigthech a inde .i. euturgnod goutha quia fit gair .i. guth. Airbert .i. a breith re toumus no re seacht: no eipert aire .i. deiliugud no de dualugud. Coitchend dona huilib etargairibh etargaire do rad riu .i. couitchend i n-ord comairme. Dilius a rad risna seacht n-etargairip tuas: no do etargaire inchoisc i persain, uair Is sloinded persainde sandradaige he. Ruidlius a rad fri hetargaire deurrsgugud a nderrsgugud, uair Is si frecrus In coindealg: no ruidlius a radh re hetargaire a tomus no frissna hetargaire iar ndilsi. Indlius .i. etargaire inchoisg persainde: no a rad fri heutargaire aile cenmota In sechta tuas do neoch dip na feo air coindelc. Coitchend indlius immorro dona heutargairib ar cheuna. Couitchend a n-uord comairme. Indlius do neoch diph nat frisgair In coindelcc. Cesc, an gne no In cinel In fidh? Is cenel eimh. Masa cinel, catet a gnee? Ni ansa. Fiodh saorda & fidh aigenta. Fidh saorda .i. fidh ind ogaim. Fidh aiccenta .i. fiodh na coille .Fidh In ogaim, an gne no In cinel e? Is cinel eiccen uair techtaig gne .i. fid airechda et fourfiod et taobomna, Is e sin In cinel cinelach gnethach .i. an fiod. Cesc, an gne no an cinel an deach? Is cinel eimh uair techtaid gnee .i. secht ndeich na filideechta. Is e sin In cinel gneithech fogapaid ocht n-ernaili na filidechta. Cesc, an gne no In cinel In reim? Is cinel eim, uair techtaid gnee .i. da gne filidechta et bairdne .i. reim d'fiodh four fidh & taopreim lanreim, ut est: Coulum caid cumachtach & rlo. Taobreim, ut est: A Floind, a luam an gaisgid grind. Ceitheora gnee four proiss o reim .i. reim souin gan ceill, & reim soin & ceille imalle, & taophreim prosta, & reim soin nama. Reim suin gan ceill cetumus .i. fer, fir. Reim suin et ceille imalle .i. Fland Floind. Taophreim prosta me pudein. Reim suin nama .i. Patroig Patroig. Ni hairecar a reim souin, ar Is aondelph fora ainmniugud & fora ginitil. Tri gneithi ara togtar reim ind, & reim aus, & reim ind & ass imalle. Reim as, amal ata fer, ar Is as reimnigther. Reim ind, amal ata fir, ar Is ind a reimniugud. Reim ind & ass imalle, amail ata In fer .i. ind teit í & ass tét á .i. reim ind ina dualgus foghair uathaid & reim as ina dualgus foghair ilair & ind imalle & ina dualgus ceille imalle: no reim ind .i. Patraic ar ni bfil as iar soun. Reim as .i. fer fir, ar ni fil ind iar gceill. Reim ind et ass imale .i. Fland Flaind, ar ata ind iar gceill, & ata ass iar son. Is e sin In cinel cinelach gneithech ceinelach rocoumad sound forsna reimendaib. Is e In reim .i. reim Laitne no Ebra no Grege no Gaoidelce as a fogbad bunad an focail, uair ni bunad acht cechtar de (no dib) sin. Cesc, an gne no In ceinel In forpaid? Is cinel eimh, uair techtaid tri gneithi. Is e sin an cinel foura dtaurrustar tri gneithe na Gaidelcci. Cesc, In gne no In cinel int alt? Is cinel eimh, uair atait tri gnee fair .i. alt saorda & ault aigenta & ault go bfeisser. Ant alt co bfeisser immorro teuchtaid coig gne & coig cinela. Cesc, an gne no In cinel ind indsge? Is derp conid cinel tria chail na tri n-indsge sin & teachta na tri hindsgi. An cenel deochraigius daoine an domain. Cesc, an gne no In cenel inn etargaire? Is ceinel eim, uair Is diairmhiti a gneithe. Is e sin In cenel etardeochraigius na huile. Caiti eisi In tsechta frisa dtoimsigther Gaoidelc? Ni ansa. Eisi feuda quidim .i. In blog aieoir teipidi gaibius an fhiodh i n-elluch In focail, ut dixit In file: — Eisi fedha Is freitighe, Ferr daiph a aithne ogaibh, In blad eieoir theipidhe Techtas ind eallach foucail. Caiti eisi deiich? Ni ansa. An lion no In uaiti tson n-aonconngbalach ainmnigther o dialt gou briocht cona n-athgapail diplinaiph. Caiti eisi reime? Ni ansa. An bruud fillti fourbriste fogarda fil otha ainmniugud In uataigh co foxlaid an ilair. Caiti eisi forpaide? Ni ansa. In tormach no In dighbail aimsire airigius aigned a gcomsinedh fri fogur. Caiti eisi alta? Ni ansa. In toi tengad fil don filid ag ceimniugud don litir for araile mad alt saorda, no don tsillaib four araile mad alt aiccenta. Caiti eisi indsge? Ni ansa. In foulud firen foirbthe feudhair isna trib cenelaiph. Caiti eisi etargaire. Ni ansa. Ant athfeugad meidi inde no inchoisg no eiterdethbere no etarderrsgaigti rodealph Die iter na duilib. Eisi .i. go mbeith esse d'ecensia .i. mar roinnius rann & uilidhecht .i. mar ta crand & a geuga & a cousmailius. Ese cruthoigti & eisi adbarrda: Iss ed Is eisi adbarrda and .i. mac do geineimain on athair & a cosmailius. Is ed Is eisi cruthoighti and mar ata mac aga foghlaim o oidi no maigistir; & fiagfraidh int ugdar cie ai Is uaisle, eisi cruthoighthi na eisi adbarda, & ader gu rab uaisli eisi cruthoighthi: & Is he a adpert sin nach bfil acht damna arna geinemain and no go gcruthoigther he o fhoglaim, ut dixit Plato. Cret iat na tri hernaile ata agin Laitneoir frecrus na secht n-etargaire agon filid? Ni ansa. Coindealg & pronomen & dobriathar. Secht .i. sechta do aib domiter and .i. secht n-aisti na filidechta & secht n-aisti na bairdni domiter isi bfocal Is sechta .i. seiptim sin. Punadh (no capail) deside fri sechta do aibh and ai .i. secht n-aisneissina na secht n-aisneis (no focul so) anuas In seacht atat iar n-aisneis isin bfocul Is seiptim co fail deiside In sechta do aib ind ai .i. ind aisneis Breith rie secht gach ai .i. foucal na filidechta cach ae diph .i. foucal do breith re secht an seuchtsa anuass do iarair and sic iarrtoigther i sidea aile .i. a bfoclaibh na bairdne & na proisi. Ruidlius do filidecht & Is aire Is mo Is ruidlius do filidecht, ar Is innti Is moum recar a les imfhrecra imcupaid. Dligther comardad do beith iar bfeudaiph airedhaiph, conid aire sin Is ruidlius do fhilidecht. Dilius do bairdne, ar Is lugam rig a less comardad imcubaidh dligther do iarair innti acht conub binn re cluais & co rab comardad cheudna & In gach Gaidilcc &rl. Is douilig cetus dialt aontsillaopach do tomus fri sechta. Is amlaidh so eimh, uair fogabar deiliugud aimserrda cen go bfoghabta deiliugud folpthaigi. Is amlaid sin toimsigther dialt fri sechta & ni gach sechta frisa dtoimhiuster Gaoidelc, ar Is fri haontsechta toimsigther hi .i. frisin sechta romaind .i. fidh & deach sic a bfoclaib ailiph In tsechta. Iarroigter bunad & inde & airbert, coitchend & ruidlius & dilius & indlius. Lorc Luocha hEgbric hui Briain, Gourt a mbith bouth brat seoil, Aide Mide meic don Grein, Sidhe na haoine im feil Eoin. Iarraigther isin rand so soudhcuipdius .i. soad cuipdiusa, & cretcuipdius & lethcuibdius; & iarraigther isin deigenouch beous salcuibdis & cretcouibdius, lancuibdius, iargcuibdius. Coitchend doip uile deich do rad riu. Dilius iar soun dialt do rad fri gach n-aontsillaib neamciallaidi, sic est coax & ar a tsuin nemciallaide sin: no dilius a radh iar bfougar friu uile. Ruidlius iar gceill & soun imalle .i. gach bfail i mbia deich ciellaidi. Caiti tomus fri sechta .i. an fiodh touisech biss isin ruond, & an taobomna toisech do tapairt ar aird; & go bfeisiur In da taophcupdius an raind .i. go raibe an fhidh cetna beass a n-imfhrecra na da tarmortchend; & co rab inand a lion do taophomnaib beus impo; & go bfeiser cia deach dona hocht ndeachaiph doroich an aisti; & go bfeiser In taophreim no In reim d'fidh for fiodh; & co bfeisiur cia forpaid bes a bfoclaip ind imfhrecra; & co feusair ca halt dona secht n-altaibh an ercetail .i. na filidechta. Indsge .i. go bfeiser an se no an si an aisti & eutargaire gne n-aircetail do gne do tomus re sechta, & intan ba rosgad no tomusti and cibindas notomhusti; ar ni bi lancubdius no taobcupdius and. Ni ansa. Do foclaib forbta ainaile rotaisbenad .i. don coicid focal, oir Is coic focail romesad a n-anail In filed. Caiti secht an ochta In Airraiceptu? Ni ansa. Intan Is ocht ndialta i mbricht, Is andsin Is secht n-alto and. Caiti In foucal aoncongbaulach, deconngbalach, treconngbalach? Ainmnigther o triun .Ni rodilssi dó an trian o n-ainmnigther ouldas In dá trian o nach ainmnigther .i. iargcoumarc, tretsillaebach. Caitet na da taophoumna gauphus greim guthaige .i. coull & ruis taur eis a, ut est Cuormac baurd: Im pa seussach, im pa seung, Im ba treusach, turme nglound, A Criosd! In congena friom? O ti go techt tar forliond lound. .i. reimtsuidhiugud da tsillab iter da choumuaim fidhraid, Is i sin an lourcc buddein bios uag imfulung an foucail co auraile et ni louitend couir fiodraid: Cie leuth cou prath ier gcuairt chruos Cusalua mo chouplauch creus: Im ba souir no siar, ni suaill, Im ba bi-thuaidh nou bu-deus. ‘Lound’ & ‘leuth cou prath iar gcuairt crous,’ a fidhrad freucuomail sin no gu dtainic dialt n-eitterleime etraiph. ‘Cia’ iter ‘lound’ & ‘leuth’ an dialt n-eiterleime .i. eiter deired In roind toisigh & toussach an rouind deighenaigh. Cesc, caiti toumus fri fiodh .i. caiti iat na feudha frisin a ndentar an toumus? Ni ansa. Co fesar a lion, a llion et a n-uaiti et a mét et a loighet, a gcumang & a n-eugcuomaung, a nert et a n-aimnert. Is ed a lion .i. cuicc aicme an ogaim et cuiccer ceucha haicme. A n-uaiti .i. aon .i. aonaicme. A meut (.i. a toirne, id est nion) .i. coic flesga. Et a laighet .i. aonfleusg, ut est bethe. Caiti deochair iter a cumang .i. a feudhaib & a neart .i. a bfedhaib airedhaiph fri suidugud sillaibe. Ni ansa. Cumoung cetamus: intan dogniat guth ind-aonaur .i. a no o no u. A nert immorro antan dusbere fri suidugud a sillaibe, amal ata bethe, ailm, souil; & luis, ailm, souil. Caiti deochair iter a n-eugcumaung & a n-aimnert .i. a dtuoboumnaibh fri suidiugud sillaibe. Ni ansa. Egcumoung cetamus: antan Is fo nialus na guthaige amal ata fidh: no egcumong .i. intan don-occaibh uath cend douiph. Caiti deochair iter a n-egcumang & a n-aimnert? Ni ansa. Egcumang cetamus: intan Is fo nialus na nguthaige, amal ata fidh .i. a taophomnaibh intan don-ouccaiph uath cend doiuph. Fior eimh, ar ni tuigter na feuda deghenchuo filit isna defougraibh sin tria na gcantain fo chetoir. Aimnert ummorro antan bit ag comhsuidightiph cutrouma na ndefougar isna forfeudhaib, amal ata fer & beun. Cuicc fedho gaucha haicme & o aon go cuicc cach ai .i. oenfleisc go coic flesgaibh .i. amal ata bethe 'na haonur & nion 'na cuicciur doib. Gne aile: Egcumong cetuomus: antan piti fo nialus, ut est: quoniam, quidem, lasin Laitneoir: no intan biti tri guthaighe a n-aontsillaib lasin nGaidel, ut est Briain, gliaid, feoil, beoir. Caiti deochair iter an egcumoung & an aimhnert? Eccoumong cetomus: intan na bit comung occai. Aimnert immorro ni berar a comang uadhaibh auchd ni mor chena i bfarrad na bfidh n-airedha. Aimhnert immorro intan biti fo consanachd, ut est seruus uulgus, lasin Laitneoir; ut est iarum, cian & ciar, uuall & auall lasin nGaidel. Lanchumang inntibh iter fedhaibh & taophoumnaibh co nd-ouorba uath .i. co ndofir-baidhe, no co n-irdiphand. Cuicc aicme ougaim & cuiccer gacha haicme cenmotha na forfeudha & o aon co cuic cach ai .i. o aonfidh co cuicc fedha & o aonfleisg co coic fleisgaiph co ndod-deilighther .i. Is cain-nus-deiligther triana n-airde .i. trian a n-egcosg & it e i n-airrde: Desdruim .i. bethe do deis an droma, Is e aithne aicme bethe: Tuathdruim .i. do leth tuaidh an droma, Is e aithne aicmi uath: Tredruim aithne aicmi muin: Imdruim aithne aiccme ailm adiu & anaull. Aithne aicme na bforfiodh .i. on rand Is mou rohainmnioged .i. ouna tri feudhaiph & Is iat shou anmounda dringtacha ind ogaim. Is amlaid (sin) imdrichaur ougam .i. amal imdrengthar crand .i. Is amlaid ceimnigther isinn ogam aumail ceimnigther isin craund & iss ed Is crand sound conair aipgitri ind ogaim. Is hi frem .i. frem na craoiphi .i. saltrad four frem an crouind ar tus, & do lam dheuss remhat .i. aiccme bethe, et do lam cleith fo deoigh .i. aicme uath. Iarsin Is leiss .i. uait, & Is fris .i. cuccut .i. aicmi muin, & Is trit aicme ailm. Tairis & uime aicme na bforfiodh. Is amlaid sin deiligter feudha et forfeudha & taophoumna. Cesc, cid ar a n-eibertar fedha friusidhe .i. frisna taopoumna amal fida? Ni ansa. Fobith domioter na taoboumna friu .i. a n-ainm prostu .i. iter fedha & taopomna & cainfuaigter na foucail dip, ut est luis ailmi & bethe ailme .i. la & ba. Is he sin In sealpad saorda cin reim acht reim remraithi .i. do fedhaiph nama. Ita In comuaim amal ata fidh airedha In lethraind toisigh & In lethraind deirig i teit In dis fuaigedh In rand. Cesc, cinnus domither frisna taopoumnaib amal fidha? Ni ansa. Cach da taopomna ar fidh a cupaid. Is ed a cupaid iarum cach da coibfid a cubaidh co rabeth a fidh cetno beus i bfoclaiph ind imfhrecra & corab inand a llion do taopomnaib, ut est bas & las, frass bras, cend lend, corn dourn, dounn counn, nem cel. Cid ar a n-aubaur feudha friusidhe .i. frisna taoboumnaiph? Ni ansa. Amal iarraigther fidh airedha In anma icca breth re sechta, sic sin iarroigther In taoboumna bis and .i. isin bfoucal cauch da taopoumna ar fiodh, ut dicitur: — Marcach autconndaurc ane, Eutach uime co nndath cro, A dath at gilithir geiss, Uan tuinne dath a da o. .i. coll & ruis a n-agaid onn: no cro a cubaid fri honn tantum. Bas lass, lancupaid indsin. Taobcubaid .i. bras & lass: no Is e ant aontugud co n-inandus & int aontugud cin inandus andsin. Dedha airecor and .i. aontugud co ndeiliugud amal ata bas & las, & Is iar comardad n-aircetail ata., uair Is inand fidh aireghdha fil intibh & Is inand taobomna deighenoch; sain immorro taobhomna toisich. Caite ruidlius & dilus, coitchend & indlius do fedoibh do tomus friu? Dilius do forfedhoibh. Ruidles do fedhuibh airedhoibh. Coitchend do taobomna. Inlius do taobomnaib sic isna foclaibh ailiph In tsechta. Conagur dono isin aipgitir bunath o aon, & airec o dedha, & a cor a tredhai, & a comuaim fri ceathardha, & a comhdluthugh fri cuicthi, a morudh fri sedhai, a foghail a sechda, a riaghul re hochta, a hincosc a noie, a fastad a ndeicthi. Is e tra int aon tuas .i. Feinius Farrsaidh, In dedho mac Etheoir, In tredhath mac Aíngín, In cethruimthe Cae, In coicidh Aimergin mac Noine meic Nionuail, an seisidh Fercheirtne, In sechtmad a dalta, int ochtmad Cendfaoladh, an noimad a dalta, an dechmad Cínaotha, a fostad a n-aon .i. int uachdarach (.i. Fenius) .i. In trefocul. Iss e so tosach an Airaicepto iar nAimirgin nGluingeal .i. Aimirgin a fearsa: a n-aimsir mic Miled arriacht: Tochur Inbir Moir a crich hui nEnechglas Cualund a loc: & tucaid a denma .i. Ir mac Miled dia tolugud go heningen amal ata i n-ar ndeoigh. Ceasc cia rainig In beurla Feine, & cia hairm a n-airrniocht, & cisi haimsir i rriochd? Iss e immorro irrainic Feinius Farrsaidh .i. In persa: ogin tour .i. In loug: In dara deisgiopul sechtmadad na sgoile. Pa do Ephradaiph a bunadus & ba go hEceptacta rofaoided, fobith iss and batar a tusdige & pa hand ron-alt. Is and roan Feinius feissin accan tour no go tdourracht a sgoul cuigi as gach aird i cionn deich mbliedan iar sgailed oun tour four gach leth, connaitchend cusin sai .i. gou Feinius berla na beith ag nech aile douiph asna hilperlaib, achd comad ouca a n-aonur no beith, no ag nech nofouglainnedh leo doridisi. Is andsin doreiped doip In berlu-sa asna hilperlaiph rotaispenadh do aonfer diph, & pa he an fer sin Gaidel mac Aingin, uair Is he Is mo darothlaig, no torothlaig, & Is he rob ferr diph conad he a ainm-sidhe fordota In berla sin, conid Gaidelc deiside o Gaidel mac Aingin meic Glunfind meic Laimfhind meic Eithiur meic Aghnomain do Gregaiph. Inand tra Gaidel mac Aingin & Gaidel mac Eithiuir .i. da ainm patar four a athair .i. Aingein & Eitheoir. Is andsin iarum doreiped In berlasa u mba ferr .i. a n-edargna In gach berla, & u mpa caoine .i. fri turgpail & u mba leithe .i. i gciallugud, iss ed doreiped insin Gaidilc. Gach soun do na hairrniocht cairechtairi isna haipgitribh ailibh arnichta cairachtaire leosum doip isin mbethe-luis-nion an ogaim, ut est. It iet sin no huocht litri sechnait In Gaidilc dona haipgitribh aile. Rolaiti iarum i feudha for leth & a dtaobomna for leth lasin nGaidel go bfuil cach dip four leth (do) araile ge nacha cumusg atait agin Gaidel amal atat agin Laitneoir: cros ar ani Is crux Latine Is croch agin Gaidel: grus ni fil a fregra lassin Laitneoir, ut est: — Aithne dam an lios Sech a teit an glas Inab imda grus An gob imda auss. Ceitheora randa forfogailti agin tour .i. da deisgiopul sechtmogat, & da comairlech sechtmogat, da thuaith sechtmogat, da berla sechtmogat. Is e primthoissech lasin ndernad an tor .i. Eber mac Saile, & Gregus mac Gomer otat Gregaig. & Laitin mac Puin otat Latianda, & Ribath Scout otat Scuit, & Nemruad mac Cuis meic Caim meic Nai F. F. Brec dano a rad so .i. Greccus mac Gomer do beith agin tour, ut est In parabulamb genilogia .i. leapair geinealaige na nEapraidi .i. ni rabatar acht tri meic ag Gomer, Aisc, Necus 31, & Rifath a n-anmanda & Togarma iarsin go rogenair Greccus o n-ainmnigtir Greicc. Ni raibi immorro ingra .i. ingar go mad mac do Gouimer Grecus, co nnach raipe ic cumdach an tuir amlaid sin. Coumaimsirad andso sis. Da bliadain coicat o sgailiud an tuir go flaithius Nion meic Peil, a do coicait dopoi a righe. Ceithri bliadna dec ar tri fichit ar secht cetaiph o flaithus Nion co deired flaithiusa Tutaneis ri an doumain. Is re lind rotoglad an Trai fa deigh secht mbliadna iarsin co dtug Aenias ingen Laitin meic Puin, conid deich mbliadna ar ochtmogaid ar oucht cetaiph o sgailiud an tuir Lauina & Laitin fein dorinne a caingin fris. Is follus assin co nnach cert-tiaghait oes ind Uiraicepto co na bou In sescatmad primhtoisech an tuir. Sgouta ingen Fouraind ri Eigipti o n-ainmnigtir Scuit et as sou rofaus .i. Nel mac Feiniusa Farrsaidh fer frichnamhach he go dtainig asin Sgeithia go magh Seunair mar a rapatar na teungtha ar na sgailed & dob ail leis do dtuicced se na teungtha & docuala ri Eigipti Nell do beith ag sduidir innto. Dotogairm cuige fein he co tecusgad se na hEigipti fo na tengtha & tug se a ingin fein do .i. Scouta & onoir romor, conid uaiti ainmigtir Sguit, ut dixit poeta: Feine o Feinius atbertai, Brig gan douchta, Gaidil o Gaidiul Glas garta, Sguit o Sgota. I mpau ferr & i mba lethe ina cach berla & rlo .i. ferr leosim a n-etargna a mbith coumdis muiti uile quam a mbeth comtis lethguta & muiti amal atat agin Laitneoir. A mba caoine .i. caoime leis a cuig fo fut & a cuig fo lan & a cuig fo cruaidh .i. fedha airedha andsin. Caoime leosim dono a cuig fo gair, a cuig fo bugu, a cuig fo deghfogair, forfedha indsin, quam aon quig fuithibh uile amal ata agin Laitneoir fo dichronus .i. nemcinnti no nemtsealpad. Iss ed isbeir In Laitneoir gabait na cuig guthaige an greim sin uile, ut est: Latini omneis suont uocales producti & corropti posunt .i. atat na huile guthaige Latianda co gcaomnagtar & co roectar & co dtimairgter. Leithe i gciallaibh & a bfouclaib & a leitriph. Leithe i leitriph cetoumus: .Ni fil a frecra lasin Laitneoir. Lethe a bfouclaiph dono .i. grus .i. cluoch & lind: ni fil a frecra lasin Laitneoir .i. grus & tanouch: gourmaulo lasin Laitneoir, gruth laisin nGaidel dia frecra, Gourmarium lasin Laitneoir, gruthrach laisin nGaidel. Grus immorro laisin nGaidel, ni fil a frecra-sidhe lasin Laitneoir: lapis lasin Laitneoir clouch lasin nGaidel: peutra laisin, Laitneoir, ail lasin nGaidel: sdrupala lasin Laitneoir carrac lasin nGaidel, ound & ailcne, immorro, Is iat na cenela clouch do nach filit a frecarthaich agin Laitneoir. Lethe dono i bfouclaib & i gciallaib & i litribh In Gaidelc de sin inas In Laitin. Cid leithi i foclaib, ni lethi i gciallaib, ar cia beith ilanmanda agin Gaidel ag sloindedh na ret, tic an ciall reullait sin isinn uathadh foucal fil icon Laitneoir. Ni fior on amal isber In Laitneoir: Nicienciim sgieris nomen, cognico rerum perit .i. atbail aithne na reut muna hetargnaither ant ainm. Aqua lasin Laitneoir, uisgi lasin nGaoidel: aimnis lasin Laitneoir, aphound lasin nGaidel: pisginai laisin Laitneoir, iechlind lasin nGaidel: lind immorro lasin nGaidel, ni fil a frecra lasin Laitneoir. Rolaiti iarum a feudha four leith et a thaophoumna four leth co bfil cach ai diph for leith ou'raile, ar ni bfil leuthguta and amal nach bfil la Grecca aucht muiti nama. Gach duil do nach raibe ainmniuccud isna beurlaibh ailiph arichta a ainmniugud doiph isin Gaidilc, ut est, grus, cluoch, lind. .i. an dara sillab deigenach oir Is ‘penuilt’ Is asnin do Cidh fuodera penuilt chumair laasin Laitneoir & ‘uilt’ In sillab degenach .i. o circundas, a ‘siorcundamas,’ et conat oir Is on persain tanuisi uathaigh cruither In cetpersa on persaind tanaiste dognither ilair lasin Laitneoir ar cor ‘mu’ iter a & s na persainde tria ‘mu’ d'eturtsamugud tanuisi amal ata i ‘circundamus’: oir ‘circunda,’ iter ‘a’ et ‘s’? Ni ansa. ‘circundis,’ ‘circundit,’ poi and ar tus. Neoch ata ‘Do,’ ‘dis,’ ‘did,’ ropui cumair rolean In cuimre no coibhiti 33 sin. Dobai ar ‘circundimus’ i tosach ‘circundamas’ ‘de’ ria ‘m’ fertar ina aimsirad & Is uime sin ita In penuilt cuimre et ‘dimus’ don tuas do beith cumair oir dobai si cumair a ‘sircundimus’ .i. Is iat ilur et rolen aims eradh na tri persanda huathaid: ‘sircundo,’ ‘sirqundas,’ na cuimre sin a cetpersain ‘sirqundad’ & na tri persanda ilair: ‘circundamus,’ ilair tuas, gen gurlen ‘sirqundimus,’ ‘cirqundercimus’ .i. i litrip, ar ni lenand i fout nior doluidsi on a qumachtain .i. ar ‘do’ do acht do aonsillab. hi fada co nnderna. Cid foudeura aiccent forin penuillt comair sen .i. ‘da’ et nach ar ‘cund’ ata? Ni ansa. Ar ata do met Is luigtech In dobriathar Is ‘sircuim’ rei ‘do’ conna romill uimpi a haimsered nach a haiccent amal na romill a ‘cailirefacio.’ Millidh immorro In ‘re’ in suidiugud a rolagat. Is laigtech risin mbreithir. Is ed ind son tosach ind Uraiciopta iar Feinius & iar nIar mac Nema & iar nGaidel mac Eitheoir no mac Aingin. Is iat sin a persanda & aimsir dano an aimsir a tangadar meic Issrael a hEigipt. Is a nAisia aricht, cia isberait isa muig tSeunair doriacht. Tuccait a sgriphind a touthlugud don sgoil moir go Feinius et co hIar mac Nema & go Gaidel mac Eitheuir a tepidhi doiph ind Uraiciopta & iar dtiodnacul (in) rechta do Maisi & iar bfoglaim do Caei Cainbrethach oga, conid airi sin arriachta na haipgitri a n-aontapaill amal isbeir: cuiteut aipgitri na dtri primberladh & rla. Se primtoisigh lasin dernad In tour .i. Eimer mac Saile, Greccus mac Goimer otat Gregaigh & rlo, amal adrubrumair romaind. Partalon mac Sdairn meic Seura meic Sru meic Eusru cetnarogaph Eire rie ndilinn Neimruaid meic Aghnoumain meic Paim meic Seura meic Sru & rlo. Cest, caitiat aipgitri na tri primberla iter ainmnighe agus cairechtairi? Ni ansa eim, aipgitir Ephraide cetamus andso sios: — aleph 34 id est doctrina .i. forcetul. beth 35 .i. e. domus .i. tech. gemel 36 .i. e. plenum .i. lan. deleth 37 tabalarum .i. clair. hee 38 .i. e. ista .i. andssou. uau 39 .i. e. prinncess 40 .i. tigerna. sdain 41 hec .i. e. Is he. heth 42 .i. e. uita .i. beutha. teth 43 .i. e. bonum .i. maith. ioth 44 prinncipium .i. tossach. ca .i. e. manus .i. lamh. lamiach 46 sum cordis, disciplina. mem 47 .i. e. excipsis .i. uaitib. nun 48, sempiternum .i. co suthain. samet 49, adiutorium .i. furtacht. ith .i. ri. in, fons sum, oculus .i. topur no suil. fe, osa ab ore non ab osse 50. sade 51 iusticia .i. coir. co uocacio .i. gairm. res 53 capites .i. cend. sen dentium .i. fiacla. tau .i. signa .i. comarda. Finit disin. Aipgitir Grecda suonda: — A alpa (i). B beta (ii). gama (iii). delta (iv). E ersion (v). Z steta (vi). 54 H eta (vii). teta (8). I iota (ix). K kapa (x). L luta (xx). M imos (xxx). N oz xl. csi lx. II phi lxx. 700. Fi lxxx. 3 900. um lxl us pro centum us csima centum ono us uu tri centum. xc. hi cuic cetus f psi 3 nai cet us uio seacht cet us tau uocht cet. Finit disin o Domnall ua Aoda & doberim mo secht mallacht & mallacht Dia doberair air sin di ollomain Ó Maolchonaire. Is olc In cumain dam cuige so é — uile raot & Is damsa Is mo dobeir se cunain aithigh uile. Aipgitir Laitianda indso. a .i. e. prinncipium .i. tossach. b .i. e. iusticia .i. indrucus. c .i. e. utilitas .i. tarbdacht. d .i. e. fortitudo .i. nert. e .i. e. duailitas .i. eathnadh 56. f .i. e. ueneracio .i. ogmoir 57 g .i. e. pietas .i. trocaire. h .i. e. hilaritas .i. subachas. i .i. e. regnoum .i. flaithemnus. k .i. e. religio .i. craphachtt i .i. e. nobilitais .i. nertmairecht. m .i. e. dignitas .i. diuiti. n .i. e. recongnitio .i. aithne. o .i. e. onora (sic) .i. onoir. p .i. e. opsequium .i. umla. q .i. e. lux solis .i. griansolustur. r i. e. pulma 58 .i. fertain. s .i. e. dies et nox .i. la & adaig. t .i. e. pax .i. sithchain. u .i. e. aqua et ignis .i. uisgi & teine. x .i. e. longa uita .i. betha fota. y .i. e. aurum .i. or. z presiositas .i. loghmaireacht. Is e In feur cetna tra Fenius Farsaidh (rainic) na ceitheora haipgitri asrubartamar .i. aipgitir Greccda & aipgitir Ephraidhe & aipgitir Laitianda & In bethi-luis-nion an ogaim & Is aire Is certi In deigenach ar Is fa deoigh arichta In beithi-luiss-nion an ogaim. .i. a sgriphend a n-aontapaill a ropatar roimhe uile no comad he fath arriachta aipgitri ind ogaim & sgribhind na n-aipgitri oile i nd-aontapaill .i. aipgitir ind ogaim imalle, ut diximus .i. uair itait .u. forfeuda agin Gaidilcc & rola a guthaigi for leith a n-urd aipgitri o consanaip, non sic na haipgitri aile acht a c cumusg atat inntip uocales & ar ba coiger ar fhichit lion na sgoile Is aire Is he lin aipgitri In ogaim & it e an anmanda fordota In bethi-luis-nion an ogaim, conid uadh rolaiti for leith. It e In anmanda fordota iarum, ut est Asberat araile conid deich feudha airedha filit and & it e an tri dofhourmaghat frisna vii tuas, uilleand, ifin, emancoull, conidh aire rolaiti four leith .Ismberait araile co nnach o dainiph itir ainmnigther aipgitir (no fedha) In ogaim isin Gaidilcc acht o chrandaiph cin cob aithionta indiugh araile croind diph, ar atat tri hernaile for crandaiph .i. aire feudha, & aithig fedha, & losa feudha et uaithibh sin ainmnigter feudha ind ougaim. Aire fedha quidim: dair, coull, cuillend, aball, uindis, ibor, gius. Aithig fedha: fern, sail, bethe, lem, sceu, caorthand, crithouch, droigen, trom, feorus, crand fir, feithlend, fidhout, fiondcoull. Lousa feudha .i. aitend, fraoch gilcach, rait, eidhend, driss, spin, leclo .i. luachair & rlo. Beithi didiu o beithe rohainmnigther ara chousmalius fri cois an beithi, ut dicitur: Feochuos foultcain .i. beithi. & Is airi sin Is a mbeithe rosgripad In ceutna hainm ougaim tuccadh a nEirinn .i. secht mbeithe tugtha do Lug mac Eithlenn .i. bertar do ben fo shecht a sidhaiph uait nisi eam custodieris .i. muna coimhéta tu hi. Et Is airi sin beoss sgripthair bethe i dtousach aipgitri ind ogaim. Luis dono Is o crand rohainmnigther .i. o chaorthand uair luis ainm do chaorthand, isin tseunGaidilcc, ut dicitur li sula luis .i. caourthand, ar ailleacht dath a chaor. Fern dono Is o crand rohainmnigther .i. fern, ut dicitur aireunach Fian fern ar Is di dogniter na sgeith. Sail didiu Is o chrand rohainmnigther, ut dicitur li ambi soil .i. nembi soil ara cosmalius a datha fri marph. Nin dono Is o chrand rohainmnigther .i. o uinnsind, ut dicitur coscrad sidhe nin .i. uindis .i. ar Is di na croind gaei triesa cosgarthar an sith: no costad side uindis .i. nin giniol garmno dognither do uindis .i. ar isinn aimsir tsidha togbaither garmna. Huath dano Is o chrandrohainmnigther .i. sge, ut dicitur comdal quan uath, ar Is uath mor hi ar a deilgniph: no Is minic la cach comdail ic sgiaigh. Duir dono Is o chrand rohainmnigther .i. dair, ut dicitur airdem dosaiph dair. Tinne dono Is o chrand rohainmnigther .i. cuilend, ut dicitur trian roith tinne .i. cuilend ar Is cuilend in treus fidh roth In charpaid. Coll dono Is o chrand rohainmnigther .i. coull, ut dicitur cno-car fer .i. cach ag ithe a cno .i. coull: no ith-car fer: no cain-car fid. Queirt dono Is o chrand rohainmnigther .i. apall, ut dicitur clithour baisgell .i. eilit. Quiert (.i. cli) .i. abull, oelit gelt queirt .i. apall. Muin dano Is o chrand rohainmnigther .i. finemain, ut dicitur airden maisi muin .i. finemain .i. iarsani fasas a n-airdi .i. finemain. Gort dono eidheand, ut dicitur glasibh geltaip gort .i. eidheand, Ngedal .i. gilcach nuo raith, ut dicitur luth lego ngedal .i. gilcach no raith, ar Is luth laisna legaib & coibnes iter k & ng: no miodach ice .i. ar imad a ice no .i. gilcach no raith. Straif dono .i. droigend, ut dicitur aire sraba ssdraibh .i. droigend no straif .i. saididh nell .i. a dhe ssuass. Ruis dono .i. troum, ut dicitur ruamna ruici ruis .i. trom: no ruamna ruisg .i. teine truim. Ailm .i. ochtach: no ailm airdeumh iachtadha .i. feth .i. fe ue, at uath feirrdris: no ailm, id est, quaisi pailm a palma. Onn .i. aitend, ut dicitur cudnoudh eich .i. aitend no echlaisg. Ur .i. fraoch, ut dicitur guiremh dal .i. frech. Edath .i. edh uath .i. crand fir no crithach, ut dicitur erchra fer fe fe flesg. Idedh .i. iobhar, ut dicitur sioneim fedha iobair: iobhar .i. eo barr simper. Eba .i. crithuch, ut est snamchar fer. Oir .i. feoruss no edlend, ut dicitur tuathmar fidh .i. eithlend, ut dicitur sruithem aicdhe feorus .i. fiarses. Uilleand .i. eidleand. ut dicitur tuathmar fid no edleand. Ipin .i. spinan no spin, ut dicitur millsim fedha pin .i. caor. Emancoll .i. umda a fedha: no emancoll .i. gabar emancoll ar ach cia gabar ar aill .i. midiuiti, ut dicitur oud saothaid .i. uch: no emancholl .i. seim muin caol. Uch Is tinn mo chor Anmanda fiodh tra sin uile amal foghaphar isin Duili Feudha, & Is uadaiph ainmnigter feudha In ogaim isin Gaidilc & nochan o dainip itir ut aili dicunt. Cesc, ciss lir a cumang? Ni ansa. Lancumang inntib uile iter fedha & taobomna co nd-ourba huath .i. amal bes a n-aigned cidh mor cidh bec iat. Is imne innister isin Cin Oullaman .i. ceithirtsliocht fedhair for fedhaib & taobhoumnaiph .i. cumang & ecumang lancumang & lethchumang: cumang a forfeudhaiph, ecgumang a muitibh, lanchumang a fedhaiph; lethchumang i lethgutaibh. Itberat araile Is tretslicht Is coir and .i. lanqumang a muitibh ar ni bfilet lethguta lasin nGaidel. Treidhe dogni uath .i. bogad et seimhugud & urdipdad. Bogad cetamus: for taobomnaib & isna ndiaigh do-ecaiph doibh .i. do p & do c & do t & do duir & do gourt. Iersin Laitneoir, immorro, bidh tinfed ar gach taobomna don Gaidilc & seimiugud for guthaigiph & Is rempa do-ecaiph doiph. Bouccad beithi, sop; boucad cuill, cloch; bogad tinde, ath; bogad duir, sodh; bogad guirt, magh. Seimugud dono for taophomnaibh & Is rempa do-ecaip doiph. Seimiugud uatha, Phatraig. Seimhiugud d, dhamsa, dhuitsi. Seimiugud b, a bheun. Seimiugud c, a cheun. Seimiugud tinde, a thir. Seimugud g, a ghrad, a oghda. Seimugud ar gutaibh & Is rempu do-ecaiph doibh. Pidh dano tinfed ar gach taoboumna indsa Gaidilcc. Boccad b cetamus: amal ata Bhatraig, ar as uath bogas In b fil and; ar ni bi p lasin nGaidilc. Seimugud uatha amal ata a Phatraig; ar cia beith uath and, Is seime ina a n-aill. Airdipdad (.i. o rodipad) sail immorro .i. a shail: airdipdad f, a fhind, a fhir, In fheudha .i. In taobomna do bricht as do raith, ut est amal no cindus domiter frisna taopoumnaiph amal fidha sic fidhau. Iss ed ropad chert and acht uath baidhius In fern, conidh airdipdad fil and. Seimugud immorro amal ata a fher .i. ni tét as air ec & ni bí lancumang ind. Ar at e teora fuillti In Uiraicepto .i. uath & forsail & airnin. Ni ansa. Huath cetumus. Is ed fuillius b conngaib greim p, ar ni bi p lasin nGaidel. Caiti a deimniugud? Ni ansa. Amal ata ogin Laitneoir: b cum aspiracione ponitur pro p .i. samaigther b co tinfed ar p. Dicunt ali cona bi uath araon re b do log p acht bi a aonur ar p, ut Presens: buxus pro puxus, ambou pro ampo .i. b inntib sin ar p, & ni b co tinfed amal adberait araile. Forsail dono In fuilled tanaise .i. doberat for In son dia fattugud, ut est sroun. Airnin Is e In tres fuilled .i. In baile i recar a leuss da taopoumna gaipid airnin greim In dala n-ai, ut est cend; ar ni bi eumhnad In ogaim. Teora foilcesta In ogaim .i. quert, Is iat sin treidhe Is coir do imchisin isin ogam. Is aire Is teora foirmcestu no imcesta Is coir and ut dicunt ailii: ‘Cia haon fid bog blath morbuan Bis ag ugdar da imluad61, Geiphius greim fedha Is forpai? Is consain Is taophomna .i. huath.’ Caiti deochair iter indell & tindell? Ni ansa. Indell int imcomarc & tindell int ernedh. Cesc, caiti deochair itir chinnedh & cinntech & cinntecha son? Ni ansa. Cinnedh a n-aipgitir Gregdo ar Is cinntechem oldas aipgitir Eupra. Cinntecha an aipgitir Laitianda oldas an aipgitir Grecdu. Cinntechsom In bethi-luis-nion uair Is fa deoig irriachta. Cia haonfoucal gaibius ar na ceithri hernaile an Airraicepto cin nach dethbir tomuis na tarmortcind na fedha na focal na forgnuisi? Ni ansa. In focal Is aipgitir Gregda & Ebra, Laitinitas & ogam. Is e In cethir slicht for fedaibh & for forfedhaibh .i. fot n-aiccenta et fot suidigthe i bfoclaiph fotaiph .i. i bfedhaiph airedhaiph: gair n-aigenta & gair suidigthi i bfoclaip gairdiph. Fot n-aicenta quidim isna forfeudhaiph & gairtsuidigti .i. gairdi iar suidiugud i bfoclaip iet fecht and & fotaig fecht aile, ut est cain cáin, laig láig, coir cóir: no amal ata feur eua a fidh In anma a fhiodh airechda amal rogab i mbrethaibh neimed .i. cenmotha forfeuda a bfil deghafoghar na nguta. Cesc, caiti fout et gair inntiph? Ni ansa. Fout i bfeudaip & a forfeudhaibh & gair i taopoumnaiph .i. gairtshuudighti ar Is lethaimser for thaophoumna do ghreus .i. a corus forfedh. Asin Cin Ollam touccad In blog-sa reumaind & ni do chourp ind Uraicepta. Cesc, caiti fot et gair? Ni ansa. Amal ata nemh, forfedh fil and. Neim, immorro, fidh airreghdo fil and. Nidat inonda suoin frisna da chupaid .i. e co ndefogur & e glan uerbi Gracia, ut est, seudu óir & sét conaire, éua and: no seut .i. lepaid, Is eugad icca sgribend-sidhe ar a cruaidhe. Is an e glain teid, Is aire sgripthar eghad and. Sét an teinid immorro tre eughadh a sgripend. Nemh im talmain, eua and. Neim nathrach, eghad and 'na sgriphend. Mind, iphin and. Min immorro, beg, iphin and. Min arba, immorro, idedh aund, ar deudha ar a dtuctha forfedha itir isin n-aipgitir In ogaim .i. do fregra do defoghur amal ata isnahip brethaibh nemed geunmótha forfedha a bfil defougur na nguta & rlo, & dono do tseimugud foghair forsna feudhaibh, ar Is buigi bis isna forfeudhaibh. Cruas immorro i bfeudaibh airedhaiph: forfedha, ut est nem, eua and: naom, immorro, emhancoull and: nim In uisgi, idedh and: fourfeudha idio dicuntur .i. foirithnig na fedha im fout, ar Is ed ismbert araile Is cuimre foghair fil isna feudhaibh & fot a forfedhaib: no forfedha .i. firfedha: no forfedhai .i. fidh for fid inntib: no forfedhai .i. for eudha ar no-sechantais iat: no forna feudhaiph atat and for ail & ni for a n-aild: no forfeuda dono it inanda & na defoughair .i. In defoghar fil inntiph, amal ata peun, & bein dogeuntai de mina beth defoghur Is amlaidh na forfedha. Cionnus on & ebai a fidh In anma intan isberar fer? Ni cotarsna inní sin arin defougur. Is cumair sidhe & ni bi fair achd aimser co leth nama anas mode. Di aimsir dono forsin nguthaige fouta. Cia bat gairit iarum In defoghar reumain inrathoighti. Ceunmota dono an fed, connicc comardad fuit & gair inntib amal itber In Laitneoir: sircumplex four na sillabaib foutaiph, ut est do, si, &rl. : acuit four na sillabaib cuimribh, ut est pax & rlo. Eba .i. eadhad pudhein. Oir .i. ounn iar bfir. Uilleand .i u uile and. Ipin .i. i budein. Emhancoll .i. emhnad col a fuath .i. fuat cuoill emnaither and. Atmberat araile dono ebad & oir Is ar fheudhaibh fotaibh atat: uilleand immorro Is ar y fo meudontaig no Is ar ú fo medhontaigh ita: ipin Is ar í fo medhontuig ita: no Is pin Is coir and ar p. Emhancoll dono Is ar x ata fri foimdin na focal nGregda no Laitne do thaphairt isin Gaidilc & Is aire raiter emhancoll friss, ar Is coll indara taoboumna fil an x & Is aire Is coll roheumnad and & ni sail ar Is toissecha coll an ix quam sail. Connaghar dono isin beithi-luis-nin an ogaim caiti In fidh gaipius greim taoboumna & an fidh ghaiphius greim da thaoboumna .i. In fidh gaiphius greim foucail & In fidh na geiph greim taopoumna na fedha na foucail. Is e In fidh gaiphius greim taopoumna quidem .i. fidh a ndiaigh araile .i. fidh bis araon re primfidh a focuil no araon re defogur i n-aontsillaib, ut est feoil, beoir, Briain, &rl. : no fidh tet a gconsanacht, i & u Fidh gaipius greim di thaopoumna .i. aonfidh frecrus i tomus do diph taopomnaibh, ut dicitur gach da taopomna ar fidh. Fidh gaiphius greim focail .i. fid laphrus a eonar. Fiodh na geip greim taopomna na feudha na foucail .i. u nialsa, ut dicitur: nec uocales nec consanantes habentur: no fidh bis a ndiaigh araile, ut diximus. Connaghar dano isin beithi-luis-nin an ogaim taopomna gaiphius greim feudha & taobomna & foucail, et taophomna gaiphius greim da fidh et da taopoomna, & da taopomnai gaiphius greim feudha, et taopomna gapus greim quicc fed & se dtaopomna, & taopomna gaipius greim foucail, & taobomna na gheiph greim taophomna na feudha na foucail. Ni ansa. Is i an taophomna gapus greim feuda & taopomna & foucail .i. q. Et taophomna gaibhius greim da fiodh & da thaoboumna .i. ngedal. Et da thaopomna gaiphius greim fedha .i. gach da thaophomna ar fidh a thomais. Taopomna gaiphius greim v bfedha & se dtaophomna .i. duir i n-ait dinin disail. Ni machtnadh intan gaphus greim na coic bfedh & na se dtaophoumna, cia nogaphad greim da fiodh & da thaopomna. Taopomna gapus greim tri bfidh & ceithri dtaopomna .i. sail a n-inad forsail. Taopomna gaphus greim focail .i. taobomna congaib greim forpaidi. Taopomna na geibh greim taopomna na fedha na focail .i. taobomna die dtogaiph h cend conad marbh do raith, no uath budein. Cest, cis lir deach dochuisin? Ni ansa. A houcht .i. dialt, regcomrac, iarcomrac, feiles, claonre, luipenchoussach, claidemnus, bricht. Deach .i. daghfuach .i. focal intan Is dialt: dagh .i. maith: fuach .i. focal invenitur. Daghfuach intan Is regcomrac, dib fuigther intan Is sreth. Dialt .i. di fo diultad co nnach bfuil alt and: regcomrac re i gcomraicit In da tsillaib umann alt .i. (no) re iarsin comarc int alt tanaise. Iargcomrac .i. iar comraigit .i. iarsin comrac int alt iachtarach .i. iar gach ndeighenach .i. comarc In (tres) sillab forsna da tsillabaib toisseacha. Feiles .i. fillis na lama .i. filled luis .i. lam .i. baile ata filled an duirn: no filis .i. fis fillti: no fo lais cebe diberius .i. leisin mbfilid, uair Is cudruma di tsillaib di gach leith de. Claonre .i. claon indara re .i. a do ar an dara leth & a tri ar In leith aile. Luipencoussach .i. an coss cona luibnib .i. na coic meoir & In traig In seissedh daib. Claidemnus .i. claidem manus .i. manus lamh, & claidem na laime In slindean, ar Is he In sechtmad dialt claidemnus. Bricht .i. brigh a hocht .i. brigh briathar .i. hocht mbriathar and: no bricht iarsanni brightar ocht sillaba and cenmota a taobomna agin bfilid & consain agin Laitneoir. Aenfid a ndialt, a do a recomarc, a tri a n-iarcomarc, a cethair a fheilius, a cuig a claenre, a se a luipencoussach, a secht a clouidemnas a hocht a mbricht, ceinmóta taobhomna andsein dano. Is aire sin ni talla In trefogur a nd-aonndialt. Is e int ainm airme a tri no a ceuthir. It iat na hanmanda uird airme primus, secundus, tersius: a tress .i. anmanda uird airme iar bproiss, & anmanda uird airme immorro iar n-aigned. Is si sin In dethber airme anforbhthe amal rogabh a tri no a cuig, ar nach fuillter o chouitibh. Caiti sechta In ochta ind Uraicepto? Ni ansa. Intan Is ocht ndialta a mbricht Is and it secht n-alta and .i. dialt co gceill: cuig litri and a n-us moam de, aonlitir a n-us lughamh dei .i. ig sloindedh ceilli comhlaine. Rosaig a lagat co haonfid. Cid timarda iarum eba isini Is fer, ni luga Is defoughar ind sin chena. Ni la Gréugda iss defougar sin. Cidh fodera In cotarsanai & na coig feudha & na secht fedha & na x bfeuda iar bfuilliucht aile? Ni ansa. Na cuig fedha cétumus: ag fregra dona cuig guthaigib tuc na secht fedha fregra dona defograiph tuc .i. ea oi: na x feudha, ipin ar defougar, ata emhancoull ar x no ar emnad, ata pin ar p, conid x samlaidh. Iar n-Uiraicecht Muimnig so. Caiti bunad & inde et airbert, coitchend & diles, ruidles & indles isin bfoucal Is deach? Ni ansa. Bunad quidem oni Is deach us Grecum nomen. Defuach a inde, ut diximus. A airbert .i. troig o dialt go bricht, ut prodiximus. An troigh lasin Laitneoir Is deach a ainm lasin bfilidh, ut Donatus dixit: Pes est sillabarum et temporum certa enumeratio .i. ita In troig .i. an chous conad airmideta derbh na sillab et na n-aimser icon Laitneoir. Ata dono airmideta derpta a sillab .i. ceithri troigi desillaebaig et a houcht tresillaebaig & a se dec emnaiti & troigid et aimsir agan Gaidel o dialt go bricht .i. sillab forbes cech deach dip di araile isin Gaidilcc, conidh a hocht samlaidh a mbricht conid airmideta deurph sin o haontsillaib conicce a houcht. Ocht sillaba (.i. minabdis ecsamla) isin pfocul Is mo isin Gaidilcc, ut est fianamailecharadhartai & inrocomraircnigsiomairne & rlo. Focail doilphdi so rodolpset filid na Gaidhilcci et na Laitne a n-agaid araile dia mbreith re sechtu. Teora sillaba x isin bfocul Is mo isin Laitin, ut est teinerifficabiletudinetatibus. Cesc, cia roich dialt a meut ogus a laighet? Ni ansa. Rosouich a laighet co haonfiodh .i. ag sloindedh cheille comlaine & Is foucul so, ut est a & i & o .i. a sleibhe & o forcind & i inis .i. I Cholaim Cille, amal ata A' Chuisi & A' Chairtend i Sliab Luachra .i. anmanda sleibhi sainriud, ut dixit Mac Da Cerda: — Dam congair iter da a, Fongluaisi glaodh gulpanda, Is uallach int arganda La tricha segh (.i. os) lurganda. (.i. dialt co ceill andsin, coic litri Is mo do, litir Is luga). Rosoich dano co a cuicc a mét, ut est flesg & triosg, brisg, sgailp, tracht, et bricht .i. epaid, et bracht .i. ut est: — Conberbtar brachta A n-ebron bru, Feisi gan lachta Nach fuor tnu (.i. teine). Ni airmither h isna foclaib deighenchu, ar ni litir fiadha amal adbert In Laitneoir: H non est litera seut nota spiracione .i. nochin fuil uath conidh litir acht ata conid not tinfid. Tinfed .i. tinugud fedha .i. neimtniugud .i. a chor as do raith. Gach dialt iarum imatormaig fria araile cocumaong cech aon focail. Deich co houcht i mbricht & Is he meud & laiget cecha Gaidilci o dialt conna n-athgapail diplínaiph .i. co gcumangar do gach dialt diph iarna tinol deach. Isin mbricht a mbit ocht sillaba. Etargairi a n-innsgib: Is e, Is i, Is eudh, iar macaib Miled: masgoul, feimin, neotor lasin Laitneoir: uindse, uindsi, oundar, iar bFeraib Bolg: moth, touth, traothad, la Tuaith De Danann. Is e punad gacha Gaidilcci dialt acht moth toth traoth. Madh iadsidhe Is iat fein ata bunad and, ar ni bfil nach focal Gaidilici na bud indip-sut dano. Mod (it) gach ferda, gach feirindsgi. Toth cach banda, gach banda indsgi. Traoth gach meotor, gach neotarda, iss ed bunad gacha Gaidilci & rlo .i. ar ni dialt Is buonadh doibsidhe ar ni bunad aonreud dobudein: nuo nit dat bunadh Gaidilci indso acht it bonnad cecha ceniuil. Masa cenel, caiti In cinel dianat bunadh? Ni ansa. Moth .i. gach ball ferrda & gach cuma ferrda. Toth .i. gach mbannda no gach baull bannda et gach cuma bannda oulchena. Traothad .i. gach neutordai .i. gach (no nach) nectorde .i. gach cumai neimnechtorda .i. gach cuma neimecuscdai: no dano Is bunad gacha Gaidilcci dialt acht mouth touth traoth. Iss ed Is moam lem cheuna ciasa bunad Gaidilgi Is bunad ceinil: no dono ni dat dialta itir amal ata moudh mo a odh .i. In ceol Is mo ina In ceol Is luga amal rogaph ant aidhpsi a nDrui m Cheutai: no mo a fedh a n-airdi intan Is tourand no caint. Toth .i. tai a oudh an ceol mbec a n-athfheugadh an ceoil Is mo .i. cronan no certan: no toth taoi a edh no a oudh intan Is femin: no tai a edh intan Is fouta ron-cluine no ron-aile Is tai et Is isliu quam a n-aill. Toth .i ar ani traothait na ciuil isli na ciuil ardai .i. sdocairecht no cornairecht: no troeth .i. traothaig, traotus In tan Is cruit fo bith Is caile & Is cruaidhi quam ani aile Is traoth: no traoth treith a eudh no a odh fria feugad feimin .i. masguol: no dono moth & touth & traoth .i. anmanda ball ferrda et bannda & neotor amal itbeir In Laitneoir: Nomen membri uirilis et nomen meimbri mulieris et nomen membri naturalis & Is at focail Grecdu issin cias a Laitin ata deismerecht dip & Is aire nadat dialta, ar ni failit o neoch & ni failter uathaib acht mina nderntar mot for moth & tot for toth & troeth for traoth. Ismberat araile comdis anmand aidhmi ciuil. Caiti a deimhniugud? Ni ansa. Moth mo a odh intan Is cruit. Toth .i. tai odh intan Is binde .i. Is tai et Is isliu quam i n-aill. Troeth .i. traothaid in dias aile intan Is stocairacht fo bith Is airde a faidh Is aire Is traotha doiph. Is e so tra a chumair Is he bunad gacha Gaidilci dialt .i. o regcomarc co bricht & ni bunad he do entsillaib amal roghaph mot tot traoth & Is ar gach ndialt tugait-sidhe i sunda & Is aire rothogait-sidhe sech gach ndialt, ar dochuaidh menma friu comdis regcomrac, ar fogabar a chondaill ut diximus. Domiter alta uadh fri halta daine .i. toimsigter alta an airchetail fri halta duine amal toimsigtir fri gach n-indsge, sic domiter fri gach n-indsge. Cesc, cindus domiter fri gach n-indsge? Ni ansa. Corab cach da dialt frisgara araile, ut est dair & cair, tiar & ciar, tis cis, tuas luas; & corab gach da regcomrac frisgara araile, ut est aingeal & daingen, lebhar & remhar, duine & mouine. Iss ed a cupaid intan Is comfid .i. focal imfrecra & Is comhdech .i. In tarmfortcind. Cidh ara dtugsum na foclu sin ar aird sech gach ndialt archena? Is aire eimh dus-fug-sidhe, ar ata tuigsi ceinelach and (no inntib), cidhad dialta, & ni cenelach dialta archena ata andsin. Ni dialt dono cia madh iadsum adberdis ar aird suond, ar ni bunad In reut do budhéin. Is bunadh an dialt do gach Gaidilc uadh fein sechtair. Ni bunad immorro e (no iat) do budein. Ismberat araile comad aire na budh bunadh Gaidilge, ar ni dialt itir he & ni bunad Gaidilge aroile acht dialt. It e v gne In berla thobaigi .i. teipide .i. berla Feine & fasoighe & iarmberla & beurla n-etarsgarta & berla fortcide na bfiled tresinn aigillit gach diph araile. Berla Feine tra .i. In Feinechus no araile berla robui ag Feinius ar leith. Fasaigh .i. fis oghai na bfiled .i. dliged firfurtacht: no na lurga fuach .i. forsna feroiph, fona, isna, tresna, fresna, sechna fira & rl: & na diailt n-eterleime, ut est e, es, et, in, co, tre, tar, re, fo, fair & rlo. Iermberla dono cuic (no coic) .i. ruin, ballorb .i. ball d'forpa na filidechta occa muirni .i. miruine & Is do canaid Is ainm ballorb. Gne n-aill do iarmberla .i. ierum, & dono, & tra, & hautem .i. ouccus, acht, et gidhed chena, & atat, cesc, cislir, cair, cisne, catiat. Is aire raiter iarmberla de ara secucht & ara cruaidhi amal iarand, uair ni heidir a thaithmech. No iarmberla Iar mac Nema arrainic fa deoigh & ni fedtar a thaithmech. Berla n-etarsgarta iter na fedhaibh airedhaibh .i. berla triasa bfil deiliugud na bfiodh n-airedha isinn aonfoucal tria na n-indaithmech, ut est (ros) re os intan Is ros coille. Ros .i. raidh as intan Is ros uisgi: no rofhos intan Is marbhusge forsa mbi ros .i. roas intan Is ros lin .i. ar a luas & ar a tighe fasas. Berla fortcidi na bfiled .i. fordorchaidhe amal ismbert In filidh a sgoil Feinius .i. etaill .i. etaill aro & í inis, etaill uassal & ar a imrum .i. ni anfam d'iomram go risum an inis uasal .i. Eire & amal rogabh 'san Imagallaim In Da Suadh no In Da Tuarad: Brimon smitrach .i. brigh briathar & mon cleas: smetrach .i. smit forrach .i. fourrach neich o smit a cluaisi .i. cleas briatharda donidis na filid fo daigin ecnaig go bfourrgitis nech tria smiot a chluaisi do tarraing: no smidrach .i. smit cluas & rach rigi, forrach smit ai ainm In cleasa sin. Is e In coiged gne In gnathberla fogní do chach. Ismberat araile comad he In berla Feine fasoighe na bfiled, & co na ba berla fo leth eitir. Alt go bfeiser cia halt dona secht n-altaib uad .i. in nath, In anair, In laid, In anamain, In sétrad, In sainemain, In dian dona dianaiph. O ssen anond Is o deachaibh tslointer alta ar na rob indsge cumusgai. Nath .i. no fidh .i. indsge .i. anaor anair .i. a n-aor no an-air .i. aon a hiar. Laidh .i. laitir no luater intan Is aor: no onni Is lapus .i. moulad: no laid .i. lí suad no leth fedh fedh co leith intan Is luipencosach fo do reith. Anomain an a somaine reisna haistibh roimpi. Setrud .i. séd raid no séd rith .i. rith iar scut cin cuibdius cosin lethrand ndeighenach. Sainemain .i. saine a maine risna aistib romaind. Dian .i. dion no dian .i. adpol an .i. di fo diultad connach cutroma a hai reisna haistibh oile. O sin anond .i. ono sechd primaistibh imach ios o deach adrimtar .i. Is ni dona deachaib foricfa & Is uathaip ata ainmneachad doip .i. dialt a forbai cech rainde In duain & regcomrac a forpai a bforduain, iarcomarc a casbairdne & bairdne ar na rob innsgi cumusgcdhai ar na rab prois amal aisdi na ndaorbard. Lorga fuach .i. lourga focul arusc reire .i. amal biti lorga i lamhaip daoine iga n-imfoulang o port do port arna dtaothsatis ina lighe, samlaid (imthá) it e andso lorga biti a ngeiniph na bfiled ig fousugud o focul d'foucul: lorga fuach .i. lorga foucul .i. remtsuidiugud desillaebach biti iter da comuaim focul, ut est Cormac: — Im ba sesach im ba seng & rlo. A dialt n-eterleime .i. aontsillab iter da chomuaim, ut dixit: — Cia leith co prath iar gcuairt & rlo. ‘Cia’ iter ‘lound’ & ‘leth’ an dialt n-etarleime. Ita dono lorga fuach & dialt n-etarleime isin rand, ‘im ba’ Is he In lorga fuach & In ‘ba’ In dialt n-etarleime. Fertot a tealgud nae .i. a tealgud duine, ar Is nae duine, ut dicitur: Dia ndamad nai for tir .i. dia ndamad in duine for tir, dolleici In duine ceusadh fair. Teit iarum dia fothrugud donn aphaind, doleigi sis don bruach isinn uisgi. Arfaomsi eutach imat o neoch aile i ssuidi. Iss ed isbeir-sim dano fertom .i. ferde dam, briathar cesta uoch (no och) indsin. Fertot ara cheile fris, briathar gnimach son .i. gnim fairsium o nach aile ailiter. Tét In duine iarum dia fuotrugud don uisgi, doleici don bruach sis isinn uisgi. Tot tot, ol In tond fai .i. ainm don foghar sin dogni an tound frisin duine, tot ua buo bo, go ged an anmanda forcmachta do soun .i. do foghar In geinemnai rohainmnigter. Aurland dano ainm d'airell In gai. In adharc duph bís fonn gai, Is di arsisider In gai, imtha samlaidh arsisiodhar an indsge dona deich n-airlondaib-si: no airisider gach indsge dona tri hirlondaip-si .i. Is e, Is í, Is ed. It e andsin irlanda ferindsgi & banindsgi & deiminsgi hic, hec, hog, lasin Laitneoir. Se, dai, tri, ceithri urlanda ferindsge indsin. Se .i. Is he an fer, da .i. da fher, tri .i. tri fir, ceithri .i. ceithri fir. Inanda immorro irlanda ferindsge & banindsge o tsin imach. Is aire nach sinter sech a ceithri. Si, da, teora, ceitheora urlanda banindsgi andsin: Is i .i. Is si In bean, di .i. di mnai, teora mna, ceitheoram .i. ceitheora mna. It he & atat immorro irlanda qoitcenda iter ferindsge & banindsge indsin. Is ed immorro irlanda deimindsge, ut dicitur iss ed In ceund fir; herlond ferindsgi dano aontaighius deimindsge a n-urlandaibh ilair .i. da nem, ut dicitur da fher: no urland indsge .i. remslondud In indsgi .i. banindsge no ferindsge no deimindsge: urlanda .i. airslinnen .i. ainm bis a rind ria slinnen an gai: airell didiu .i. iarial .i. iarn bis, ar Is do Is ainm cro In gai, Is de airsisiodar In gai fo deredh. Is e urland indsge andsin, ar ni bi erland gan iarlaind. Gne n-aill: Se, da, tri, cethair, .i. da masgal iter uathad & ilar: Si, di, tri, ceitheora .i. di feimin iter uathadh & ilor: hic, hec, hoc .i. do nemtor iter uathad & ilar. Coitcend immorro doib iter masgal & feimin & neutor o cethair imach, ut est v fir, v mna, v anmando occu: freisligi foghair no ercro erlapra aroile indsin. Cuig fillte xx á reim .i. a cuig. go hogfegait na filid re uama na hai & xx gne saorda olchena. Caite iat anmonda na n-inadh asamberat cach ai diph do coma dilis budhein? Ni ansa. A nai dib a ndeilb ainmneda & ainseda, & a tri a ndeilb geinitli et togarto, a secht a ndeilb togarto & foxlada .i. tri a n-ilor (.i. fillti) & a tri i n-uathad: fer, fir, og fir a n-uathad: na fir, na fer, na fira a n-ilor. Cuig fillti xx fri reim .i. reimnigiud an anmo do filliud ina v xx ta v fhegait na filid. Is edh reidhe inde cach anma & xx gne olchena. Tre brectrad ciall remsuighther friu no Is ed sedhait ac eimniugud fillti na fuach .i. na focla .s. cin ainmniugad a n-airemh, & xx pro feugait andsin .i. segait ut dixit .i. fer diall ata andso sis. Fer a ainmniugud, In fir a selpad, ar fer a aircill, a fiur a aitrebh, do fior a dhannad, a fir a togairm, o fir a foxal, co fir a asgnam, an fer a incousg, i fer a inotacht Is inand & ainmnechad, og fer a fuirmiud, for fer a fortad, fri fer a freisligi do, o fior a foxal .i. digbail, la fer a thaophda, iar bfer a tiarmoirecht Is inand & a inatacht, im fer a timcell, frisin bfer a tormach Is inand & a dhannadh, tre fer a tregdad, dar fer a tairrsge. Is fer a tuarusgbail .i. ainmniugud, fo fer a fouthud .i. a ciall inotachta uathaid, re feur a remudh, ar fer a fresgabail. Feughthar dono a n-ilar na delpa-sai fon gcuma cetnai .i. fir a n-ainmniugud, na fir a tuarusgbail, it fir a incosg, na fer a selpad, dona feraibh a danad, uair ainmniugud ag ainmnechad, geinitil ag selpad, tobarthid ag tinnlocud, ainsid ag faicsin, togarmann ag gairm, foxla ag dibail no ag fagail, sic In sequentibus: fer didiu eba a fidh an anma, e a guta, dialt a deach. Son aonconngbalach cin alt and iter In da sillaib: idedh no ipfin In tselpad no ina reimh intan ismberar fir, ar bit a ndis and ina reim, idhedh and (amal) ata a fir, iphin and o fiur, sic In sequentibus. Is aire didiu na hairim eubhai ina reim cia dobeith i n-aroiliph and, ut est co fer, ar ni bfil acht reim ceille nama i In cach mbaile a marand In fid bis a n-ainmniugud isna filltib tsios. Idedh immorro no iphin bis inntib cach baile na marand, conid aire sin itmberar idheth no iphin, a fidh ina reim no ina tselpad. Dinin disail a forbaid .i. aiccent lasin Laitneoir. Ar at e teora forbaidi docuisin lasin nGaidel .i. airnin & forsail & dinin disail. Airnin arding defid .i. deredh na bfocal: no defidh .i. nemhfidh, acht Is taobomna: no Is forbaid. Forsail for fout feudhair .i. tairgither fair conit fota: no forsail .i. sail (no ail) fair .i. aimser sech an qumair. Dinin disail ar gair geipid .i. gaibid fair conid gairit. Airnin arding defidh .i. dered na focal no defidh .i. nemfidh, acht Is taobhomna: no Is forbaid forsail for fot feghair .i. tairgither. Arnin arding defid: ut est cend, glend &rl. : forsail for fid fada, ut est slogh, sron. Dinin disail ar gair geibid, ut est fer, ler, & gach timorta olchena. Intan sgripthar ainm ogaim, Is and sgriptar na forbaidhe so uasa fri rellugud fuit no cuimre no fri tendad, ar ni tuicfitis chena; uair amal itber In Laitneoir acuit for na sillaba cuimbre, ut est pax, bac, & sircumplex for na sillaba foutaibh, ut est res, sic dober an Gaidel dinin disail forsna cuimrib, ut est fear, forsail & for na fotaib, ut est lám; & amal bis graif ar gach aoneipert ilfoclach la hacuit & la sircumplex, sic bis airnin araon re forsail & re dinin disail, ut est cend, sroll &rl. Airnin .i. eirnid nion: no airnin .i. nion fair, ar Is nin sgriphthar ag incosg na forbaidhe sin, ar Is nin ainm coitchend da gach litir iter feudha & taophoumna: no airnin .i. nin fair, ar Is he nin cettaopomna riam In rohaircced In forbaid sin. Forsail .i. sail fair, ar Is sail sgripthar ag incosg na forbaidi sin, ar Is for fot feghair forsail. (Is) sinedh n-aimsire doforne s amal Is tiumortad tornes duir: no forsail .i. forfuilled an foucail conid fouda: no forsail sech In qumair. Dinin disail .i. di fo diultad and connach nion connach sail sech Is duir: no dinin disail disin difuilliud .i. nemh-fuilliud. Ismbeurat araile as aire sgriphthar duir a ndinin disail, ar Is duir fil ar tus a ndinin disail & Is aire sgribthar nion ar airnnin, ar Is nin fil fa deoigh and & Is aire sgribhthar sail ar forsail, ar Is sail fil ar medhon and, uel ut alii dicunt: Ail .i. aimser furail sech In qumair. Dinin disail .i. ni fidh, ni nin acht Is forbaid. Disail .i. ni haimsir fota no diail .i. nemforail .i. nemhfhuilliud. Cesc, In ar tomus tuccait i suound In foucul Is feur? Iss ed eim, ar gen go dtoimsigther iar n-aiccned, toimsighther iar saordataid, ar atcoutar alt saorda and .i. fefriar a chounail. Atmberat araile na budh ar tomhus 48l0] doberta sound acht ar deochair iter fedha & forfeudha .i. fot n-aignid & gair suidhighti a bforfedhaib, amal ata fer. Fot suighighti & gair n-aiccnid a bfedaibh airedhaibh, amal ata alt co bfeisser cia halt dona secht n-altaib an airchetail .i. go bfeisair In nath, In anuir & rlo. Gne n-ail do ferindsge & do banindsge andsou. Cuicc fillti fichit a reim .i. a cuig go hoghfheughait na filid a bfilliud re uama na hai & fiche gne saordu dono In xx gne saorda sin. Cesc, caitiet a n-aradnai foraib o mberar gach ai dip cum a dhilis fein? Berat eiccen uair delpait filltecha Iss ed a lion: a tri a n-uathad, & a tri a n-ilar, conid se samlaid .i. fer, fir, og fir, a tri a n-uathadh: a tri a n-iolar .i. na feur, na fir, na fiora. An xx gne saordai sin Is deimin eim Is he so a n-aradhnai. A do x dibh a forgnuis ainmneda & ainseda, & aon diph a forgnuis geinitli & toghartada, & a secht a ndeilph thobartha & foxlaidae, In da filliud dec dibh tieghait a bforgnuiss ainmneda & ainseda. It e andso ind anmanda .i. ar fer a aircioll, go fer a asgnamh, i feur a inoutacht, sech fer a tsechmall, for fer a fourtadh, fri feur a freislige, iar bfer a tiarmoracht, im fer a timceall, dar feur a thairrsgi, frisin bfer a thormach, tre fer a tregdadh, Is fer a tuarusgbail, ut dixit In file: — Is iat so In da filltech dec, (Dar) lemsa nocha lanbrec, Tiagait a bforgnuis feudha, Ainmneda ocus ainseda. Na secht bfillti, immorro, tiaghait a bforgnuis thobartada & foxlada .i. a fior a aitreuph, og fior a fuirmed, fo fior a fouthad, do fir a danadh, do fir a dighpail, iar fir a thiarmoiracht, fri fir a fhresgabail, ria fir a reimniugud, ut poeta: — Is iat so na secht fillti, Nit ernaile adhmillti, Tiagait a ngnuisibh glana, Tobharta ocus foxladha. Aonfilltech immorro teit a forgnuis toghorta & geinitli, ut dixit In file: — In fer a tusdighe tiar tsoir Do tsealpad, do toghartaidh, Ogus doib araon ni ricc Gus mad int aon don fichit. Is iat sin In fiche gne saerda con a n-aradhnaib corraib forra & rlo. Fer didiu, ebadh a fiod, idedh no iphin ina reim no ina tsealpad, no Is idhedh ina tsealpad & ina thogairm, ipin ina togartaid & ina foxlaid. Eba immorro a fidh ina ainmnid & ina n-ainsid ar chena. Cidh ini Is ipin and .i. guthaige inna comaccomal frisna guthoighibh oile. Cinnus didiu a radh comad ipin fiodh In anma Is fir, ar Is ididh glan fil and? Ni ansa eim, qumusg nobeith and .i. dinin disail a forbaid ina tsealpad .i. In fir, & iphin a fidh ina reimim .i. don fir, ar Is reim gach tuissel on ainmnid sis: no dono int ipin isber i suond, Is ar idhedha ata, ar Is o idhedh doinsgain iphin. Caiti dilius feudha a bfeudhaibh, & dilius feuda a bfidh, & dilis fid i bfedaibh? Dilis fedha i bfedoibh cetumus .i. a riasna ceithri guthagaibh oiliph, ar Is hi cetlabra gach bi a & iachtad gacha mairb ach: dilis fedho i fidh dono .i. Is dilis In forfidh ogaim secip fid ina sgripthar. Dilis fidh a bfedhaib .i. amal ata In fidh Is defoghar .i. Is ed Is dilis and an foghar toisech, ar ni hairmither In foghar deighenach. Alt go bfeisser .i. go bfesor an aisti dona secht n-aisti bprimda na filidhechta do gne do thomhus. O tsin anond is o deachaib tsloinnter alto uadh .i. na rab indsgi cumusgda .i. o sin anound Is do defuachaib .i. Is do deghfoclaib, tsloinnter aisti In airchetail, ar na rab indsge cumusgda .i. amal dogniat na daorbaird. Lourcca fuach .i. lairge no lourgaidhe: reimtsuigiugad detsillaebach bis riasna da chomuaim ica saorad ar da gne ernail .i. fogair & claon ceille. Fertout a tealccud nea. Et buo bo & go ged .i. anmanda sin rangautar na filedha tre ealadain doib do reir foughair. Fertout .i. fer dotuit aund & bou comad a buo on geim nobeith & gedh comad on gedh ghoutha dobir as nobeith, amal isber In Laitneoir: Nomen de suono factum est .i. fourcaomnagair int ainm don foughar, amal itá condall, sdip, stip. Iss ed a foghar ica luosgadh. Is aire sin rainicc stipula do anmoim do icon Laitneoir. Tout dano nomen de suonofactum .i. In guth trom doni an duine oga legad for an toind Aurland indsge .i. do airell gai Is ainm. Caiti int eurland saorda foghapar conid aiccned? Ni ansa. Urland In gai. Caiti In erland indsge do nach bfasand indsge acht aonindsge .i. indsge In bais? Ni ansa. Indsge grainde In gai. Caiti int erlond Is iarlond, & int iarlond Is urland, & int urland Is remlond? Ni ansa. Urland In gai .i. urlond fodeisin, iarlond doteis, ar Is iar gach ndeigheunach, conid he sin int irlound Is iarlound & int urlond Is remlond .i. antan rosauoigh lar co haireill. Caiti urland urlainne a n-urlaind? Ni ansa. Ferurlond, beunurlond, nemurlond. Urlond uorlainde a n-urlond? Ni ansa .i. bean an fir. Aurland a ndis ind urlond .i. ind eum a nemh nou a n-iffern. Aurlanda ilair masgail et feimin andso sis: Se, dha, tri, ceithre: Si, di, teora, ceitheora; inanda insge airme o tsin imach. Is andsin fogabar comrargai ilair neutuir .i. cen urland iolair ogaib acht i n-uathati nama. Caiti ind indsge tsaorda fogbur conid aiccenta? Ni ansa. Iss ed In cend, ar as saorda a radh, & se for In duine. Is aiccenta immorro a radh ris iarna buain de. Cia haonfoucal regcomarcach isna remendaiph gebes eungradus .i. greim ceithri n-ernaile dona reimeundaib? Ni ansa. In foucal Is treghdad & Is aitrioph & indotouacht & Is asgnam: ar ni bi In tregdad gan int aitreph; ni bi ant aitrioph cin int indotacht; ni bi int inotacht cin int asgnamh; ni bi int asgnamh cin an treghdad, conid treghdad o tuoind go tuoind techtus. Cia bricht a mbit ocht bfeudha ocon bfilid congeiph an aonguta greim a leithe, ut est sliachta et Is ogleth andsin & ni certleth .i. a aonar a n-aghaidh na secht litrioch aile. Cia baile In Uraicepta idta In sealpad saordu cin reim acht reim reimraiti, ut est luis ailme no bethe ailme .i. sealpad ita do ailm isin bethe & isin luis? Cia baile i bfoghapar comtath condsained cen tinfed threothaip? Ni ansa. An bail a mbi nin ria ngourt gan guthaigie eutorra, ut est uinge. Cia baile i bfogapar In fidh fourtormaigh iar bfourpa na n-ocht sillab isin bfoucal Is briocht? Ni ansa. In baile a mbi deufougar isinn ochtmad dialt, Is fidh fourtormaigh indala foghar. Cie taopoumna gapus greim taopoumna et feudha et foucail? Ni ansa. Quert. Cia taobomna na gabh greim taoboumna na feudha na foucail? Ni ansa, h. Caiti bunad ruidliusta In foucail Is aipgitir? Apexedebam. Aipgitir, id est: copula con literarum per se .i. ita In aipccitir ina comtinol litir cona comfialus: a litera oni Is legitera .i. ainm tighe aroile anmanda aitreupus a dtraigh maura dienad hainm Molosus & gibe nech adchi tegdus a n-anmanda sin foillsigther do fis cecha healadna. Amal Is seud iarum fouillsigius eolus do neoch faicsin na teghduse sin, Is amlaid Is edh fouillsigius do neoch fiss & aicsin litir, conid airesin tuccad int ainm Is litir o anmaim tige an anmanda sin reimraiti for litir cach baile ita: no litera a literatura .i. on fouillsiugud & on coimilt doberdis arsanta forna claraib ciarta, ar inntib nosgripta ar dtus. Condagar bunad & inde & airbert, coitchend & diles & rudlius & indles don foucal Is aipgitir. Bunad eim di epe ugdair: no eipe icon tor. A hairpert dano a tapairt four ni nach inde, ut dicitur: Aipgitir dno .i. tossach & rlo. Cach tan tiaghait na foucail sech a n-inde toirne amach co ni nach ni Is inde inntib: no comad i In airbert focail aithnigte eile ar an focal anaithnigte .i. tinscetol no tosach no comad i a n-airbert réim dia rosuigidh na foucail ut. Beurla n-airperta: coitchend dona litriph uile: diles dona consainib: ruidlius do guthagaibh: indlius a tapairt for lethgutaib intan legait & for ni as lugaide as a inde. In tiasca do fedhaibh & deachaibh & reimeundaib & for forbaidhib & altaibh & indsgibh & eutargairip amal roshuidhigti la filedaib na sgoile ceuta robautar ag Feinius Faurrsaidh iar dteipe na Gaidilci doip asna di berlaiph lxx co rotaissealpad do Gaidel mac Angin. Ar Is he sin rotothlustar ant aonbeurla do teipe asna hilberlaiph dona mba haille & pa caine In gach berla dona dib berlaibh lxx. Conid airesin doraisealpad do, conid de dogarar Gaidelc & Gaidil. Nel mac Feiniusa Farrsaidh dia dtarthar Sgouta, ingen Foraind, conid dia hainmside raiter Sguit amal adrupromar. Fer a hainmniugud uathaidh, fir a sealpad uathaid, fir a ainmnechad ilair, na fir a sealpadh ilair, do fior a danodh uathaid, do feroib a danodh ilair, In fer a incousg uathaid, na fir a incosg ilair, a fir a toghairm uathaid, a fhira a thogairm ilair, o fer a foxal uathaid, o feraibh a foxal ilair, oc fir a fuirmed uathaid, og feraib a fuirmed ilair, co fer a asgnam uathaid, co feraiph a asgnam ilair, sech fir a sechmall uathaigh, sech fera a sechmall ilair, tre fer a tregdad uathaid, tre fera a tregdad ilair, a fer a inotachta uathaigh, a fera a inotacht ilair, fo fer a fortud uathaigh, for feura a fortud ilair, fo fior a fouthud uathaidh, fo fera a fouthud ilair, tar fer a tairrsge uathaid, tar feura a tairrsgi ilair, fria fir a fresgapail uathaid, fri fera a fresgapail ilair, fri feur a freislige uathaid, fri feura a freislige ilair, sic In sequentibus: feron a formoulad, fer a codud, feear a mallrugud, rer a deilidin, fefriar a chondail, fer a aon, fer a lan, ser a chendfochrus tuois, fel a chendfochrus deirid. Ni airecor i diabul .i. ferfir, firin a lugugad, sofer a saorugud, dofer a daorugud, ni hairecour a urard .i. fera, feraibh a urisiol, feurtot a telccud nai, fe a aircill calaidh, ni hairecor a aircell fuit, firr a deichned, fe a dichned, & Is é iurlond indsge. Cend cridhe fuolach deime teibidi In fir. It e sin deismerecht na ndeime teibidi In fir isna reimendoibh: no lanamna an cind, suil & fiacail: lanamna In cride srephand & cru: lanomna In fulaing, luorga & traghaid: lanamna In chind, suil & fiecail. Gene dano na lanomna ndeime: abratchor & maula, geine na sula: bunad & leithet, geine na fiacla: tanaigecht et dath .i. ban no glas, geine int sreupaind: tighe et dath beos .i. ruaidhe & deirge gene In cru: tond & lith, gene na traigeudh: croicend & feithe, gene na lurgan: no lethor et tound, geine na traigedh. Araile dono it e geine na lanomna deime a fuoirpdai. Ar at e tri geine docuisnet .i. gene forcometa & gen frithchometa & gen decomhéta. Gen forcoiméta cetumus: amal rogap faircle for glun. Imtha samlaid Is fair anuas ginither forsail Is focetoir geinither as do belaiph i fiout & gairdi. Gen decométa dinin disail amal rogap fuil ar dh' feoil agus isin feoil. Is amlaidh dono dinin disail congaib lasin bfoucal o tousach go deired cin urgabail cin urditeun. Gen frecometa airnin amal rogab cnaim mullaich & leicne & cnuic & find & nahi nat geiniter lasin dune fochetoir, uair Is fo cousmalius alta duine domiter alta uad. Ni taidbeut dono In foucal Is airnin lasin bfoucal forsa dtouchrauthar foceutoir co mbi fair fo deoigh ardingidh In foucal. Ferdialt co sin anuas. In tiasca do bandialt andso siss: ben, mna, do bein, na mban, dona mnaib, In mnai, ina mna, a ben, a mna, on mnai, ona mnaib, oc mnai, og mnaib, co mnai, co mnaib, sech mnai, sech mnaib, tre mnai, tre mnaib, im mnai, im mnaib, for mnai, for mnaibh, tar mnai, tar mnaiph. Benon a formoulad, bein a coutud, beean a maullrugud, ben a aon, ben a lan, ni hairechar a diabal .i. beanbean, gia isberat aroile ni bi nach lan cin a diabal, beinin a lugugad, sobeun a saorugud, doben a daorugud. Ni hairecar a urard .i. beana: airecar immorro mnaa. Ni hairecar a urisil .i. benaib, bentot a telccud nae, be a aircealla calaith. Ni hairechar a aircealla fuit, bel a cendfochrus deirid, beund a dichned, len a chendfochrus tuis, be a dichned, si & uindsi a urland indsge; oig & glun a deime teipidi; fair & srithiti a lanomna; blas & millsi a geinsidhe; faircli & esgat a lanomna In gluin; cnaim & feoil a ngeinid-sidhe: no it e i fuirmthe a ngeinsidhe amal reimeipertmor .Banndialt co sin. Don deimdialt so sis. Nem, nime, na nime, do nim, do nimibh, In nim, In nimip, o nimh, o nimibh, oc nim, oc nimiph, co nemh, co nimip, sech nem, sech neimibh, for nemh, for neimibh, tre nem, tre nimibh, tar nem, tar nimiph. Nemon a formolad, neimh a cotud, neemh a mallrugud, nefriam a chondail, nem a aon, nemh a lan. Ni hairecar a diabal, na a tsaorugud, na a daorugud, na a urard, na a urisiol. Forsna, fona, esna, isna, tresna, sech na nime a lourga fuach: o, do, im, co, es, fo, for, e, sech nime a dialt n-eitarleime e. Ni fogabar a thelga nue. Ni hairecar a air-cell fuit, nel a cheundfouchrus deridh. Nemm a deichned, nea a dichned, Is ed & oundar a urlanda indsge. Ni hairecar a deime teipidi, ar Is deime fodeisin: nell & sduag neime a lanamna deime; dath & airdi a ngeinidh-sidhe: no Is he Is a foirbti an gen. Dialt cou sin anuas. Finit. Amen. OGAM Caide loc & aimser & persu & fath airic In ogaim? Ni ansa. Loc do Hibernia insola quam nos Scoti habitamus. I n-aimsir Brese mic Elathan rig Erenn dofrith. Persu do Ogma mac Elathan mic Delbaeith derbrathair do Bres, ar Bres & Ogma & Delbaeth tri mic Elathan mic Delbaeith andsen. Ogma didiu, fer roeolach a mberla & a filidecht, Is e rainic int ogam. Cuis airic derbad a intlechta & co mbeth In bescna-sa ic lucht In eolais fo leth, sech lucht na tirdachta & na buicnechta. Can as fuair ainm iar sund & ret int ogam, & caide mathair & athair In ogaim, & cia cetainm roscribad tri ogam, & cia fid In roscribad, & cuis ar roscribad, & cia dia roscribad, & cid ara remtet bethi ria cach, (hic uoluuntur omnia). Ogam o Ogma suo inuentore primo ria sunn quidem; iar ret, immorro, ogum og-uaim .i. og-uaim, doberait na filid forsin filideacht trid, ar Is fri fedaib toimsither Gaedelg icna filedaib: athair ogaim Ogma, mathair ogaim lám no scian Ogma. Is e so immorro In cetna ni roscribad tri ogam, .. .i. In beithi roscribad, & do breith robaid do Lug mac Etlenn roscribad im dala a mna na ructha uada hi i sidaib .i. secht mbethi i n-aenfhlesc do bethi: Berthar fo secht do ben uait i sid no a ferand ali manis-cometa bethi. Is aire immorro remitet bethi, ar Is a mbethi ro-cetscribad ogam. Cis lir fogla ogaim & caiteat? Ni ansa. A iiii: bethe a v, uath a v, muin a v, ailme a v, forfeda olcena. Cis lir aicme ogaim? Ni ansa. A iii .i. viii n-airigh fedha, & viii n-athaigh, & viii fidlosa. Ocht n-airigh cetus: — fernn, dur, coll, muin, gort, straif, onn, or. Ocht n-athaig .i. bethi, luis, sail, nin, huath, tinne, quert. Ar chuit a feda Is athaig feda fidlosa olchena. Quot sunt genera In ogaim? Ni ansa, CL, et figuras eorum et potestates secundum ordinem nuntiabimus, asnedim primus do fedaibh na crann o tuctha anmand for fedhaibh In ogaim secundum alios et alios nominantur. Cesc, mased, can asin-ainmnigter feda & taebomna In ogaim? Ni ansa. Secundum alios quidem Is o scoil Feniusa Farsaidh .i. scol na filideachta rofaid Fenius fon domun d' fhoglalm na mberla. Bai xxv ba huaisliu dib conid iat a n-anmann-saide tuctha for bethi-luis-nin In ogaim eter feda & taebomna; & bai cethrur ba huaisli dibh-side iterum, conid iat a n-anmann-side tuctha forna vii fedaib airegdaib & rotuillset triur eli friu, conid uaidib-side ainmnigter na tri forfeda aile, conad aire deglaiter ar leth .Secundum alios Is o fedaib na caille tuctha anmann for fedaibh In ogaim trin-troip. Beithi immorro o bethi na cailli forsin cetna fid for set na aipgitri In ogaim. Luis .i. lemh sin isna cailltib. Fern .i. fearn sin isin caill. Sail In ogaim .i. sail dono sin isin caill. Nin In ogaim .i. ginol garmna no nenaid isna feadaib. Uath In ogaim crand fir no sce ar a delgaighe insin. Dur In ogaim dair dono isin caill. Tinne In ogaim .i. quulend no trom isin caill. Coll In ogaim .i. coll isin caill. Quert In ogaim quulend isin caill no cairthend no crithach. Muin .i. midiu. Gort .i. gius. Getal .i. gilcach. Straif saildrong isin caill. Onn .i. aiten no uinius. Ur .i. draighen. Edad .i. eu. Ida .i. ibhar. Ebad .i. elend. Oir .i. feorus. Uilleann .i. edlend. Pin In ogaim, pin dano isin caill, De atbertar caera pinne; ifin dano secundum alios ainm In feda sin. Emancoll dono .i. coll emnaide iar ret no iar fuath .i. coll dar coll ina fuath. Briatharogam Moraind mic Mhain andso. Feocus foltchain ar beithi sen isin briatharogam, uair anmand tuc Morand uaidh fen for fedaib in ogaim Is iat gabus greim feda isin briatharogam Feocus foltchain ar son bethi, ar at e sin da egosc In bethi, & tucad uadsan for fidh In ogaim rogab ainm uad. Li sula .i. luis sin .i. In luisiu. Airinach Fian .i. sciath ar fern aigiseom sin ar a ndergi ar aenrian: no air Is i In fern adbur In sceith tucad o fernae forsin fid ogaim rogab ainm uaidhi. Airenach Fian .i. sciath fern sin aigisium. Li n-aimbi .i. li mairb .i. am fo diultad conach beo acht Is marb. Li n-ambi dono .i. sail aigiseom sin, & tugad uaidisium forsin fid n-ogaim. Cosdad sida .i. nin sen: ginol garmna fri fid e: airde sida sin. Cosdad sida aigi sin o nin na garmna. Conal cuan .i. uath sin, ar Is uath la nech conal chon alladh. Conal cuan do rad re huath In ogaim ar coibnius in anma, ar uath iat ar aenrian. Ardam dossaibh .i. dur sin a dualus a feda isin caill. Trían .i. aill inde sin aniu. Cainiu fedaib .i. coll sin ar a chaini a fedaibh. Clithar mbaiscaill .i. buaili .i. boscell .i. gelt .i. basceall .i. Is and tic a ciall do In tan degas a bas. Clithar boiscell dono .i. quert sin: no boscell .i. elti .i. edruma iat. Clithar boiscell dono .i. gelti no elti: quert a dualus a feda. Tresim fedma .i. muin leis-sium sin .i. ar aentaidh anma fri muin duine no daim, ar Is iat Is tresi feidm ann. Millsiu feraib .i. gort leis-sium sin ar aentaidh in anma frisin gort arba. In tan (quum) bis ina fuachonn, Is millsi na gach fer In fer sin .i. In gort arba. Uad-side forsin fid ut i n-ogam ar comaentaidh In anma atura. Luth legha getal sen .i. ar Is luth lasna leigib, & coibnius etir cath & getal. Tresim ruamna .i. straif leis-sium sin i n-ogam. Straif iar raet; ar isin straif Is tresiu ruamna ic dathadh na raet, ar Is i dogni In airget ngeal conad gorm ic denum airgit decht de. Is i berbthar tresin fual isin or mban co ndene derg de. Tresim ruamna In straif iar raet. Tugad uaid-side isin fid dianad ainm straif ar aentaid anma aturu .i. straif ainm cechtar de. Tinnem ruccae ruis sin .i. on ruidiudh no on ruis iar ret, ar Is tre ruis scribthair, & Is ruidhiud fasas a n-aigid In duine tri sug In lossa do cuimilt faethi. Tindi rucae dono do rad frisin ruis o rus no on ruided, ar Is tri ruis scribtair-side fen. Ardam iactadh .i. mactad .i. ailm aigisium sin; ar Is ailm (no a) adber In duine ac iachtad i ngalar, no ic machtad .i. ag ingantugud secip raeta. Congnamaigh echraide .i. onnaid In carpait .i. na roith .i. onn leis-sium sin, ar Is tri onn scribthar onnaid In carbait. Aliter comguinidech .i. aiten. Tucad uad-side forsin fid ut dianad ainm onn ar aentaid ataru ar Is ainm onn do cechtar de; & Is on aitenn tucad int ainm Is onn frisin fidh n-ogaim secundum alios. Etiud midach .i. cath. Tucad ua-side for getal. Uaraib adbaib .i. ur aigisium sin ar Is do uir In talman Is ainm uaraib adbaib. Tucad uada-side forsin fidh dianad ainm ur In ogaim, ar aentaid anma aturu .i. ur cechtar de, & tre ur scribthair. Ergnaid fid .i. edad aigisium sin, ar Is don crunn crithaig Is ainm ergnaid fid. Tucad uada-side forsin fidh ogaim dianad ainm edhadh, ar Is uad tucad edad fair. Siniu fedhaib .i. idad aigiseom sin; ar Is do ibar as ainm siniu fedaib. Tucad uad-side forsin fid ut i n-ogam dianad ainm idad, ar Is uad tucad int ainm Is idad fair; ar Is do ibar Is ainm idad. Snamchain fheda .i. ebad les-sium sin, ar snamchain fid .i. don bran mor Is ainm sen. Tucad uad-side forsin fid dianid ainm ebad In ogaim, ar Is ainm do bratan é & Is tri ebad scribthar side amal aipgitir In betha .i. tre seg (.i. os), eo (.i.) tre eonasc (.i. lon). Sruitem aicdi .i. or iar ret. Tucad uad-side forsin fid ar aentaid In anma fil aturu .i. or ainm cechtar de. Tutmur fid uilleann .i. uilleann leis-sium sin, ar Is do edlenn Is ainm. Tucadh uad-sidhe forsin ogam dianad ainm uilleann, ar Is uadh tucad uilleann fair, ar Is do edlinn is ainm. Millsim feda .i. pin sin aigisium, ar Is don chrunn dianid ainm pin Is ainm millsium feda. De atbertar caera pinne. Tucad uad-side forsin fid dianad ainm pin, ar Is uadh tucad pin no ifin air. Luad saethaig .i. ach no uch, emancoll leis-sium sin, ar gabair emuncoll ar ach gia gabar ar araill. Finit Briatharogam Moraind. Margin: Abgiter briathairogam Mic ind Oic annso sis. Glaisium cnis .i. beithi sin In ogaim o bethi na cailli, ar Is uad tucad bethi fair; sic In reliquis sequentibus. Cara ceathra (.i. lem). Cara .i. dil lasna ceathra In lem ar a blath & ar canach. Tucad uad-side for luis In ogaim, ar Is uad tuccad luis fair. Comet lachta .i. ferrn In ogaim sin o fern na caill, ar Is i coimetas In lacht, ar Is di doniter lestair imon lacht. Luth bech .i. sail sin ar a blath & ar a canach. Tucad uad-side ara fid coibhnesa In ogaim. Bag ban .i. nin garmna .i. ginol garmna. Uad-side fora fid coibnesa. Banadh gnuisi .i. uath, ar Is ban gnuis In duine In tan doberar uath no uamun uimi. Uad-side for fid In ogaim ar aentaid anma aturu fen .i. uath cechtar de. Gres saír .i. daír. Tucad uad-side fora fidh coibnesa In ogaim. Smir guailíi. cuillenn sen. Uad-side fora fidh coibnesa In ogaim .i. tinne secundum alios; ar Is ainm tindi do cuillenn, ut alii dicunt. Cara bloisc .i. coll. Uad-side fora fidh coibnesa in ogaim. Brigh annum .i. quert. Uad-side fora fidh coibnesa. Aruusc n-arrligh .i. muin duine. Uad-side fora fidh comainmnigthech. Mednercc, .i. gort. Uad-side fora fidh comainmnigthech. Moridrun .i. straif. Tucad uad-side fora fidh comainmnightech. Ruamna dreach .i. sug In rois doní ruamna na ndrech co mbi ruidead intib. Ruamna drech dano do rad fri ruis In ogaim on ruidead no on rus, ar Is tri ruis scribthar side fen. Tosach fregra .i. ailm sin; ar Is i cetlabra gach duine iarna genemain a. Fethim saire no fedem .i. onn .i. o. Siladh clann, ur les-sium sin, ar Is i uir In talman dogni silad na clann cuirtir inti. Silad clann dono do rad o uir In talman do radh frisin fid n-ogaim rogab comainm fria .i. ur cechtar de. Comainm carat .i. edadh isin caill. Uad-side fora fidh comainmnigthech i n-ogam. Crinem feada no claidem .i. ibar. Uad-side forin fidh n-ogaim, rogab ainm aile uadh .i. idadh. Cosc lobair .i. elenn for In fid In ogaim, rogab ainm uad .i. ebad. Lí crotha .i. or. Uad-side fora fid comainmnigthech .i. or In ogaim. Cubat n-oll .i. uilleann .i. edlenn. Uad-side forsin fid In ogaim rogab uaide .i. uilleann. Amram blais .i. pin no ifin. Uad-side forsin fidh rogab ainm uaid .i. pin no iphin. Mucogam In so. Aicme bethi so prius. Finn (b), liath (l), loch (f), cron (s), forglas (n) Aicme huatha .i. cetoth find (h), cetoth leithe (d), cetdoth loichi (t), cetoth cron (c), cetoth forglaisi (q). Aicme muine: indoth finni (m), indoth leithe (g), indoth loichi (ng), indoth cron (str), indoth forglaisi (r). Aicme ailmi: orc a cru finni (a), orc a cru leithi (o), orc a cru loichi (u), orc a cru cron (e), orc a cru forglaisi (i). Foraicmi annso: Fororc a cru findi (ea), fororc a cru leithi (oi), fororc a cru loichi (ui), fororc a cru cron (iphin), fororc a cru forglaisi (cc). Linnogam Aicmi bethi In so prius .i. Berba (b), Luimnech (l), Febal (f), Sinand (s), Nid (n). Aicmi huatha: hon (h), Derg (d), Tearc (t), Teith (t), Catt (c), Cusrat (q). Aicme muine .i. Muinten (m), Gabal (g), nGrian (ng), Strur (str), Rigi (r). Aicme ailme .i. Aru (a), Eobul, Uisiu, Erbos, Indiurnn. Dinnogam .i. Aicme bethi .i. Bruiden, Lifi, Femin, Seolae, Nemthend. Aicme huatha: h-Ochae, Dindrigh, Temair, Cerae, Quorann. Aicme muine: Mide, Gabar, nGarmon, Streulae, Roigni. Aicme ailme .i. Æ, Ogba, Uisnech, Emain, Iliu. Enogam .i. Aicme bethi: besan, lachu, faelinn, segh, naescu. Aicme uatha: hadaig, droen, truiteoc, querc. Aicme muine .i. mintan, geis, ngeigh, stmolach, rocnat. Aicme ailme .i. aidhircleog, odoroscrach, uiseoc, ela, illait. Dathogam. Aicme bethi .i. ban, liath, flann, sodath, necht. Aicme huatha .i. huath, dub, temen, cron, quiar. Aicme muine .i. mbracht, gorm, nglas, srorca, ruadh. Aicme ailme: alath, odhar, usgdha erc, irfind. Ceallogam. Aicme bethi .i. Beanchar, Liath, Fearna, Saigear, Naendruim. Aicme huatha: hIrard, Durmach, Tir-da-glas, Cluain maccu Nois, Quell dara. Aicme muine .i. Mugna, Sruthair, Raithen, &rl. Aicme ailme .i. Ard macha, &rl. Daenogam .i. Fer no laech ar aicmi bethi: i fer, ii fer, iii fir, iiii fir, v fir. Minna (no mna) no clerig ar aicme uatha: i bean, ii mnae, iii mna, iiii mna, v mna. Oglach ar aicme muine: i oglach, ii oglach, iii oglaich, iiii oglaich, v oglaich. Mac no gille ar aicme ailme: i mac, ii mac, iii mic, iiii mic, v mic .i. aenmac ar ailme, a ii ar onn, a iii ar ur, sic In reliquis. Daenogam: Laechesa ar aicme bethi iarsin imraet (no imirt) cetna .i. a i ar bethi, & a ii ar luis, mar sin sis uili. Caillige ar aicme huatha similiter. Macdachta ar aicme muine similiter. Ingena bega ar aicme ailme similiter .i. oen ar ailm, a do ar ur. Ogam tirda. Aicme bethi annso .i. biail, loman, fidba, strathar, nasc. Aicme huatha .i. huartan, dabach, tal, carr, qual. Aicme muine: machad, gat, ngend, sust, rusc. Aicme ailme .i. arathar, ord, usca, epit, indeoin. Rigogam .i. Bran, Labraidh, &rl. & mar sin uile, .i. ainm In righ tinnscanas on fid do gabail ar In ainm. Ogam usceach .i. Glais ar aicme bethi: .i. aenghlais ar bethi, v n. Soud ar aicme huatha: i soud, ii soud, iii suid, iiii suid, v suid. Abann ar aicme muine: i abann, ii abainn, iii aibne, iiii aibne, v aibne. Tipra ar aicme ailme: i tipra, ii tiprait, iii tiprait, iiii tiprait, v tiprait. Conogam .i. Archu ar aicme bethi: i archu ii archu, iii archoin, iiii archoin, v archoin. Milchu ar aicme huatha: i milchu, ii milchu, a tri milchoin, iiii milchoin, v milchoin. Conbuachaill ar aicme muine: i conbuachaill, ii conbuachaill, a tri conbuachaille, iiii conbuachaille, v conbuachaille. Oirci ar aicme ailme: i oirci, a dho oirci, a tri oirci, iiii oirci, v oirci. Damogam .i. Tarb ar aicme bethi: i tarb, a do tarb, a tri tairb, iiii tairb, v tairb. Dam ar aicme huatha: i damh, ii dam, iii daim, iiii daim, v daim. Colpthach firenn ar aicme muine: i colpthach, ii colpthach, a tri colpthacha, iiii colpthacha, v colpthacha. Dartaid ar aicme ailme: i dartaid, ii dartaid, a tri dartada, iiii dartada, v dartada. Boogam .i. Lilgach ar aicme bethi: i lilgach, ii lilgaig, a tri lilgacha, iiii lilgacha, v lilgacha. Gamnach ar aicme huatha: i gamnach, ii gamnaig, iii gamnacha, iiii gamnacha, v gamnacha. Samaisc ar aicme muine: i samaisc, ii samaisc, iii samaisce, iiii samaisce, v samaisce. Dairt ar aicme ailme, &rl. Caechanogam .i. fodailter ainm In duine .i. aicme bethi don leth des: aicme huatha don leth cli: aicme muine don leth des: aicme ailme don leth cli. Loscogam .i. inann iat .i. fogail In anma. Macogam .i. ogam ban torrach .i. ainm na mna fodhailter ann mani bera lenum roime. Dia mbera, immorro, lenum, Is e ainm In lenim fodailter ann; & dia mbe litir forcraidh ann, Is mac. Mad coimlin, bud ingen berthair don toirrchius. Cossogam .i. mera da laime ar son na feadh imon lurgain & a tabairt don leth deis imon lurgain ar aicme beithi. Don leith cli ar aicme huatha. Fiartharsna na lurgan ar aicme muini. Cearttharsna ar aicme ailme .i. aenmer ar In cetfidh na n-aicme, a dho ar In fid tanaise, co soised a coig ar In coiged fid secip aicme. Sronogam .i. mera na lam imon sroin .i. similiter do deis & do chli, co fiar, cearttarsna. Basogam .i. manus aliam percutit lignorum .Naemogam .i. ainm In naim i tinnscanfa gabar ar In fid .i., Brenaind, Laisreann, Finden, Sinchell, Nesan. hAdamnan, Donnan, Tigernach, Cronan, Quiaran. Manchan, Giurgu, nGeman, Strannan, Ruadan. Aed, Oena, Ultan, Ernen, Ite. Danogam. Bethumnacht, luamnacht, filideacht, sairsi, notaireacht. H-airchetul, druidheacht, tornoracht, cruitireacht, quislenacht. Milaideacht, gaibneacht, ngibae, sreghuindeacht, ronnaireacht. Airigeacht, ogmoracht, umaideacht, enaireacht, iascaireacht no ibroracht. Biadogam .i. bairgen, leamnacht, sic usque In finem. Lusogam .i. ainm secip nach losa do gabail ar In fidh a tindscanfa, ut est, braisech ar bethi, &rl. Cend a muine .i. tairisem fo fid i tosach In anma .i. In fad as a hainm frisa cosmailligeacht tosach secip anma, In fidh sain do scribhinn i tosach In anma ar son a anma fen; & deredh In anma do scribenn iarsna fedaib dilsib. Ocus ogum n-airismech ainm ele In ogaim-sea, ut est, .i. certle. Cend fo muine dono: Cotarsna int ogaim remut .i. tairsem fo fid i nderid In anma, a tosach do scribenn iarna fedaib dilsib, ut est .i. Mael R .i. ruis. Nathair im ceann .i. In fid toisech In anma do scribenn i medon na craibi, & int ainm do scribenn co direach uada co dered na craibi; & a scribenn frithrusc co tosach na craibi conid inann ni bis i tosach & a nderedh na craibi .i. dered In anma issed bis a cechtar de, ut est In hac figura, Ceallach, coimdes a airlegind sis & suas, & Is asa medon airlegthar int ainm, ar Is ann ita In fid tosach In anma, ut est

https://celt.ucc.ie//published/G502003.html

G502006

Hebräische Wörter eklärt

Unknown

Benjamin Hazard

900–1200

Middle

IW, GA, LA, GR, DE

Verse

—

—

Episcopus In t-ebra irdairc a lúad re labra, pontifex a gréc, ní mer speculator a laten. Prespiter In t-ebra úais, sacerdos gréc, nír fogúais, senior a laten malle, ní dereóil inn imirge. Diaconus dil delbda rád ríme na ro-n-ebra, leuita a gréc, lúater lib, minister isin laitein. Sinagoga In t-ebra tall, ecclesia In gréc, no-s-frecrand, congregratio sund cid sean, ed a fír isin laitin. Ethelium In t-ebra thair, eoangelium ic Grécaib, bonum nuntium, rád nách nár, ic auctaraib na Rómán. Amellus ainm do chloich cruind astiathir talman tréntruim, Is impe, ní súaill In sein, ro-cumdaig Dauíd cathraigh.

https://celt.ucc.ie//published/G502006.html

G502007

Randglossen und Reimereien aus H.3.18

Unknown

Benjamin Hazard

900–1200

Middle

EN, DE, GA

Prose

—

Tract

fé (trúagh) .i. ue amai .i. lim amin .i. ué. ar Is fern laisin laidneoir & u laisin Gáidel. Flaind line nachamlúaidh nád ro-t-bréccat meschoin .i. dí bhrai múaid, fir étaidh mainbad leca .i. ruici & athis. Lugdach liss eóin bicc baile no-t-beitiss. Intan dono atái-siu aniu a nirt & a n-airechus ní aisg .i. ní dliged duit gúairugud frium-sa, ol éigsi. Ní dolith .i. geis do-róine an Coimdhe gach dúil.

https://celt.ucc.ie//published/G502007.html

G503000

Apraid a éolchu Elga

Eochaid eolach ua céirín

Donnchadh Ó Corráin

1000–1100

Middle

LA, GA

Prose

—

Tract

Duan In chethrachat cest In so, do-rigni Eochaid ua Cérín Apraid a éolchu Elga a slúaig Fótla fírergna. in-fetabair thiar no thair. ainm mná Féniusa Fárrsaid? Bélait ingen Laitin máthair Níuil meic Féniusa. Gae greíne rus-marb. Cía fer ro-marb Iár na n-each. cia h-airmm 'sa-fríth a airlech (ni) bás ro-fuc cíar-gegain. int éoluch co n-ilbérlaib .i. Féinius féin ro-marb Iar mac Néma do leccain chámaill íar n-dula do Iar co Bélait & marb Bélait do grád & ro-adhnocht h-i Carnn Bélaite. Cía h-aiged rucc Feínius feín. i focus i n-etercheín? c' áitt ro-adnacht In suí sean. Iar macc Nému na nainteam? .i. marb Féinius dana íar .u. láib do digh dermuit coro-adnacht h-i tuaiscirt Maigi Senair .i. In Eipithena ciuitate ro-adnocht Iar & nir-léc Féinius a adhnocul feín & Iar maróen i n-óencathair. Is cuich In triar tairptech teann. ro-buí d' eísi na díleann. co-failet a beinn i m-beinn. as cach dithrib i nh-Érinn? .i. tri bráthri do Chessair táncatar h-Érinn áenagaig ría n-dílinn & niro-acaillsit itir Cessair. Luám & Medar & Mel a n-anmann, i n-delbuib eón ro-bátar & i m-Beinn Bairche ro-bátar. Cid thuc Partholón ó thír. cid ara-nderna mórgním? Cía lín ro-buí a glinn i n-glinn. cid arro-díth a n-Érinn? .i. Parttolón ro-marb a athair & a máthair ac íarair ríghe dia bráthair (conid aire at-berar Parrtolón mac Sera friss .i. mac fingalach. cera .i. fingal), co-tánicc co h-Érinn ar teched a finghaile, conid íarum luid taimlechta ina fingail .i. .ix. m. do éc fri oínsechtmain díb. Cía ro-buí for Temraig. diar-fear snechta airdergnaid? In rann ro-buí a Temraig de. ba h-argat fíal findruine. .i. h-i sechtmad blíadain flatha Éna Aircthig ro-fer froiss airget h-i Temruig & fross fína for h-Érinn uile. Coich In maccóem co mét n-glonn. ránic Eamuin cin imroll. ro-marb deich cét monar n-glé. dia muinntir i n-oénaidque? .i. Aengus dana mac In Dágda Is é ránicc Emuin ar bréthir Concobair dia-n-epert: for-ossna Cú Chulainn cach óen. & ro-marb Oengus .x. c. isin Cráebrúaid & ro-chuimrig Coin Culainn & do-fuc Conall & Celtchair & Conchobor h-i suán. Cía dalta dia daltaib thair. ro-sáraigustar Etain? ocus abair rimm co glicc. cade ainm athur Seinbicc? .i. Abcán ua h-Ebricc In file Is é ro-sáruigh Etan ingean Dián Cécht at brú Boínne gu rus-toirrchiustur, co-toracht Oengus iar sain gurro-marb Abcán. Conid íarum ruc Etan Senbec & Oengus ro-n-alt Senbeciar sin. Anmonn na trí son n-doilbthe. na-fácbaid co anforbthi. .i. Gó dana & anfír & ainfiss a n-anmonn na sonndoilbthe. cid fod-era sund co se soillse 'sin chrunn Is brénche?. .i. diaro-eírig Críst asa adnocul Is ed ro-chét saltair for crann crín, ut est tene sinnuig. Cía do-rigni gart ar tús. in-fetabair a imthús? .i. Seth mac Ádaim do-rat fleid dia bráthrib h-i Sléib Taboir & tuc crod da cach bráthair díb, co-farcaibsit bennachtain oca searb ocus milis molle. cid dos-fucc i nd-oénoidque .i. Míchél at-bert fri Ádam: bennach lat na torthi, ar dot-roa demon aslaigh iterum dot malairt im no toirthi. Cach ní no-bennach Ádam Is miliss, cach ní tárill demon Is serb. Cía do rígraidib Fer m-Bolc. ro-gab Érinn cíarb anord i m-Maigh Tured trúagh In dáil. tuc cath do Túaith Dé dámaigh. .i. Tríath mac Amuir In rí deídenoch do Feruib Bolg In nómad rí díb. Ocus Is h-é tuc cath Maighe Turead do Thúathaib Dé Danonn. Cadead anmunn na sé m-ban. & anmunn a n-athar. tucsat léo Meic Míled muáid. o Thúaith Dé Danann drechruáid? .i. Lían & Liphi & Lemain tri h-ingena Midir. Aillenn & Cuilleann & Cairchi .iii. ingena Goibnenn. Ocus anmunn na fear trá. cusa-ndeachatar na mná. a aés dána na n-dúan dil. éistigh uán ocus apraidh. .i. Lían co Cuáilgne, Lifi co Fúat, Lemain co Murthemni, Aillenn co Lugaidh, Cuillenn co Surghe, Cairche ra Sobairche. Cía rí díb déighenach dián. ro-gab for gasrad Gaílían? ocus apraid rimm cen ail. cía ainm boí forsin rígh-sain? .i. tri rí déc díb ó Thúathaib Dé Danann for h-Érinn co-táncatar Meic Miled .i. Gola ó-sluinnter Slíab n-Gola h-i Ciaraighe Is é ba rí déigenach díb. Ocus ainm mná Ébir aird. ni-fetatar na doérbaird. ainm a máthar cemafath. ocus ainm a degathar. .i. Adair dana ingen In Dagda móir Is í ro-faei la h-Éber .i. In Mórrigan dana ainm a m-máthar Adairi mná Ébir. Caide a n-díl ó sin alle. Túaithe Dé na trommdaíne. innisid abus Is tair. caide a n-ord ocus apraidh. Apraid a eol-.

https://celt.ucc.ie//published/G503000.html

G503002

Cóir Anmann

Unknown

Kaarina Hollo , Philip IrwinProof corrections by Kaarina Hollo, Philip Irwin

1050-1200

Middle

EN, LA, GR, GA

Prose

—

Tract

Mumu, canus rohainmnighidh? Ni ansa. A nomine alicuius regis .i. ó ainm righ bái fuirri .i. Eochaid Mumo mac Niadh Feibhis eissidhe. Eochaid Mumo cidh día tá? Ni ansa. Eochaid Momó .i. ar ba mó a nert & a cumachta ina nert & cumachta cach duine a n-Éirinn bói a comhré fris. Is de sin ainmnighther Mumú. Nó Muma .i. mó a h-ana nás ana cach coigidh aili a n-Eirinn, ar Is innti nó adhradh bandía In t-sónusa .i. Ana a h-ainm-sein, & Is uaithi sidhe isberar Da Chigh Anann ós Luachair Degad. 2 Muimnigh iarsin .i. mó neich, ar ba mó cach nech díbh 'nás cach nech aile a n-Eirinn intan sín. 3 Enna Airgthech mac Echach Mumó .i. Enna Airgdidi; Is dó doronta scéith airgdidi a n-Airget Ros. Doradad dó airechus Erenn. 4 Modgaeth Mór Olach indara mac Níadh Feibis. Is é roba mó daeithin dil robái ina aimsir, ar bá mían lais imforcraidh dighi doghres. Nó Modhgaeth Mór Óilech, ar bad mora a óile .i. a di leacain. 5 Conmhael .i. con-mhál. Mál .i. rí .i. rí na con, ár rob é rígh ba conchaire, & Is lía igá m-bídís coin bói a n-Eirinn intansin e. 6 Eochaid Faeburghlas .i. bád glasa gérfaebracha a dhi t-sleig & a ghlaidis. 7 Nuada Deghlamh .i. Nuadha Deaghlamha(ch) .i. roba maith & roba láidir a dhí láimh. 8 Glas mac Nuadat Deghlaimh .i. robo ghlas a ainech & a ghne doghnath. Anbechtach a ainm a toissigh a aissi go tugad "Glas" fair. 9 Cas Clotbach mac Fir Ardda. Cloth .i. enech. Ar Is é nech robo mó enech & bá fearr im cach ní do íarfadh nech fair. 10 Muineamon mac Cais Chlothaig, issé cétduine dochuir muinci óir fó bhraighdibh dáine ar tús a n-Érind. .i. slabra óir eiside. Is de sin aderar Muineamon .i. muin múin .i. main for muinelaib. Maine Mór didiu robe a cétainm-sium go tucad Muineamon fair. 11 ailderg Dóid .i. Is leis dorighnedh failgi oir deirg artús im dóidibh a n-Eirinn, ar ba derg degmhaissech cach dóid ima m-bidis na failghi intan sin. Is aire isberthi Failderg Doid fris. Aedh Derg a ainm aile. 12 Roan Ri Oilech .i. rí rochuir aile leg. ailche? cloch a corthib, & Is do ba h-ainm Aillech .i. ona h-ailltibh leg. ailchibh? cloch dochuirthea h-i coirthibh lais. Is de isberthi Aillech frís. 13 Rothechtaid Rotha mac Roain Rí Ailech Is é cétna rothecht roth na cethri n-ech artús for cairpthibh, & Is dó ba h-ainm Anroth án .i. fír, & Is ó rothan na carpat aderar Anroth fris. Eochaid Urchain cétainm Rothai meic Roain & do-chóid in farainm tar In ainm búnaid annsin tré gnáthúgud In foranma do rádh ris co minic. 14 Eochaid Urcháin .i. úr & cain (.i. alaind) e géin bái a-biu. 15 Failbe Falchoirthech, issed cétna duine lér' togbadh coirthi cloch artús a n-Eirinn do sádha a coicrich. Nó Failbe Ilchórach, ar imat chóra chaich fria linn. 16 Cass Cétchuimnech .i. Cass Cétcoimgneech .i. Is é cétna rothinnscain coimgnedha & filidhecht a Temhraigh artús. 17 Eilim Ollfínsnechta .i. sneachta mór fína rofer ina flaithis: Is dé isberar Eilim Oll Fin Snechta fris. Nó Eilim Olétechtaide .i. ól étechtaidhe dogníth .i. mór a daithin leanna. Sudet qui legat. 18 Art Imlech (nó Art Inflig) .i. on Imlech Fir Aen Dairti a Cliu... .Is ann robhai a dhunarus artus, conad de isberar Art Imlech dé. 19 Bres Rígh .i. bá righ ar ríghdacht é .i. roba ríghda a ghnim & a enech & a flathius, & dobhris sé ilchatha for Fomhóire aga n-dichur a h-Éiriú. 20 Setna Indarraid mac Breis Is é cétna dorat tuarustal (.i. indarrad) d'amhsaibh artús a n-Eirinn, conid aire sin isberar Sétna Indarraid fris. 21 Enna Derg mac Dúach Finn, .i. derg ainech robái, conid é rolil Enna Derg dé. 22 Lughaidh Láighde .i. a Corca Laighi ro h-oiledh é. Nó Lugaid Láighde .i. ar choscrad In láigh & ara bherbhadh adúbhradh Lugaid Láighde fris. 23 Lugaid Iardonn .i. dúbh donn robhói. Nam iarn .i. duibhe dicitur 24 Rechtaid Ríghdherg .i. ríghderg robhói aigi. Nó Rechtaid Ríghdhercc .i. roba mhór, & bad righdai a dá deircc .i. a dí súil. 25 Adammair Flidais Foltcaín .i. Flidhais In ríghan de Thúaith Dé Danann, Is í bá ben d'Adamair mac Fir Cuirp, & Is uaithi aderar Buar Flidhaisi, & Is uaithi Adamair Flidhaisi Foltchain aga radh frissin righ. 26 Niadh Séghamain .i. Is ségh a maín, ar Is cúma nóblighthea bai & eillti fon aenchumai cach día ré linn, ar bá mór In main dó na neiche sin sech na righu aili. Ocús Is sí In Flidhais sín máthair Níadh Ségamain maic Adamair, & do bhlightheá a flaith Niadh Ségamhain In búar sin .i. diabúlbhúar .i. bá & eillti do bhliaghan re linn Níad Ségamain, & issí a máthair túc In cúmhachta t-sidhamail sin dó. Is dó sin rocan In fili: Maith toissech mét amain med dorinne Niadh Ségamain sen, is dó robdar eillti ba, do Niadh Ségamain sabra, .i. siabhartha no sremach robói sé. Nó issé In t-áes sidhe ro timairgdís na h-eillti dia m-bleoghan ina flaith. 27 Lughaidh Lúaighni .i. a Lúaighnibh Temhrech róhoiledh é, & issé cétna lé n-dernadh gai & cruan artús a n-Erinn é. 28 Coirpri Losc mac Luigdech Lúaigni. Is de bói Coirpri Losc fair. Feachtus dochóidh rí h-Erenn .i. Conghal Claringnech mac Rudraige, do ghabail ghiall Muman iar marbad Luigdech Luaigni do Congal. Cairbri mac Luigdech Luaigni bá rí Muman intan sin. Doferadh cath Chairn In Feínedha eturru fri Rossaigh Ruáigh aníar. Domheabaid In cath sin ar Mhuimnechaibh, & docuiredh a n-ár ann. Gonais Forthend mac Cirb Coirbri isin chath gur'ba bacach géin bói a m-bethaidh, conid aire sín gairther Cairpri Losc de .i. Cairpri baccach. 29 Dúach Dalta Deagaid, cidh día tá? Ni ansa. Dá mac maithi bói ag Coirbri Losc .i. Dúach & Deagad a n-anmanna. Bói imchosnam mór etarru imon righí, ar ba h-ádhbur rí Erenn cach mac dib ar dheilbh & ar gnim. Ní roibe a n-Erinn días budh chaime na búdh chuchtghlaine 'náid In dí mac sin Coirbri. Deagad mac Coírpri In soísiur, & bói ac dul tar Duach chum na righi. Rob olc tra la Dúach indí sin, & dochuir techta uadh arcend a bráthar a bhail a roibhe. Doluidh Degad iarsin co h-airm a m-bái Dúach. Dogabad Deagad annsin la Dúach, gur' bhen a rusca dé, gur roibhe dall. Conid é sin gairthar Dúach Dallta Deagaid dé. Ocus issé cétdall Eirenn insin. Is dó sin rochét In fili: Dogabad Deagad na thaigh ic Dúach aga dhearbbrathair ocus do dallad co dían in Deagad sin gér' dhrochíall. Duach Dalta Degaid indara ní de .i. Deagad, mac sin do Érnaibh Muman, Is é rus-ail Dúach. Is de rolil Dúach Daltá Deagaid dé. 30 Eochaid Uarches, cidh día tá? Ni ansa. Ceasa uara bádur aigi ina chobhlaighibh o ro innsaigh forsin n-Gréig, & Is a corraibh a long roghabh cach ní rogabh for cach leth fon doman. Eochaid Uarches .i. úar-ghaiech, nam cess gai dicitur, ar bói siumh dá bhliadain ar innarba for muir. 31 Eochaid Fer Fuirmhe mac Dúach .i. fer fora n-dernadh fuirmheth .i. a lagadh & a laighdiugud & a aimnertugud co mor. Issíat dorinne In fuírmedh sín faír .i. Clánd Degaid mic t-Sin. O dorochair Dúach Dalta Degaid la h-Ulltaib ro fuirimsit Érna & Clanna Deagaid for Eochaig mac Duach. Conad aire sin isbertí Eochaid Fear Fuirmi fris iarsin. 32 Muiredhach Muchna .i. a Muchna rohoiledh é, & Is fría Muiredhach aderthái Líath Dairbhri .i. an oilén Dairbri for muir, & a rennaib órathach & a n-oilénaibh In mhara ro innarbsat Clanna Deagaid é, gur'bhó liath sean inntibh Muiredhach Muchna, ar robíad ranna & imli Muman ferann Chlainne h-Ebir intan sin íarna innarba do Chlannaibh Deagaid inntibh. 33 Enna Munchaín .i. muinél caín (.i. alainn) aigi. Nam muin .i. muinel .i. muinél álainn lais .i. muinci oir nobhíth ima bhraigit, Is de ba Muinchain eissium. 34 Deirgthine mac Enna Muncháin .i. nír'bo dírga grís ar cur a crithri di inná In daiged rúithnech rothaitnemhach bái aigi. & Is fris-side atberthi Corb Úlum .i. rolomadh a ó dia chinn, ar ni roibhe ó fora chiunn intan genair. Is aire sin tra ba Corb Olom é, & Is friu-sidhe aderthí na Deirg .i. é feisin & a mhac .i. Derg mac Dergthine. 35 Mog Néid .i. Nét ainm an aide ron-alt, & ic frithailimh a oide nobhíth gu gnáthach intan ba h-og. Is de ba Mog Néit. Aengus a ainm bunaid, & ba gnathaighi In forainm do radh fris inná In t-ainm dílis, amal isrubairt In fili: Aenghus cétainm Mogha Néid a tús a betha gin bréig, is Mog Néit a ainm iarsin gurus-marbh Goll gu n-gnimaibh. .i. mac Morna. 36 Eoghan mac Moga Néit, cethri h-anmanna ro thecht .i. Eogan Mór & Eogan Fidhfeccach & Eogan Taidhlech & Mog Nuadat, día n-debhairt In fili isin fursunduth: Cethre h-anmanna gan bhron dobhadar for Eogan Mór, Eogan Fidhfeccach fíal gart, Eogan Táidhlech, Mog Nuadhat. 37 Eogan a ainm ó thuistigeine .i. éogenesis .i. gein maith ara eó .i. eu .i. bona, genesis uero genirati Eogain. Eogan didiu bona geniratio a thaithmech. IS de sin ata Eoghanacht do rádh friú tre thoradh na m-bennacht tucsat fir Eirenn fair ara ghart & ara féile fríu & ara tesargain don nuna a rabhadur. Eoganacht desidhe .i. bona acht .i. acht maith dó fir Eirenn do saerad ar ghorta. 37 Eoganacht .i. Eogan icht .i. icht Eoghain for feraibh Erenn. Nó Eogan-necht .i. necht Eogain .i. necht clann .i. clann Eogain na secht n-Éoghanachta. IS dé sin tra rob ainm dó Eogan Mór .i. mór é ós chách & a chlann & a chinél ina dhiaidh. 38 Eogan Taidhlech do radh ris .i. fecht dochoidh Eogan Mór ind Esbain for ceilidhe. Issé ba rí Espain intan sin .i. Eber Mór mac Midhna. Fuair tra Eogan gradhugud mór ind Espain don toisc sin. Do bhói didiu ingen airedha ag In rígh a n-áentuma intan sín .i. Bera ingen Ébir a h-ainm. Ocus tuc sí gradh égmaisi d'Eogan sú dochuaid a n-Espain ara urscélaibh. Tug tra Eogan In ingin íarsin, & rug sí clann t-sainemhail dó .i. mac amra .i. Oilill Olomm, & días ingen .i. Scoithniam & Caimill a n-anmanna. Dothigedh isin aimsír sin Ebir bradan builidh brecdhathach do t-Sruth na n-Dúl a Parrthus cacha bliadne go Sruth Tibir, & tigedh ó Thibhir go Sruth n-Ebir a n-Easpain. Is amhlaid do bói In bradan sin & tlacht olla fíraille co cinél cacha datha trít. Fofrith tra In bradan sin la h-Éber i n-aimsir sin Eóghain a n-Espain, & dobenadh In tlacht olla sin dé, & tucadh do ingin Ebir In olann sin. Doríghnedh tra laisin ingin brat taidhlech taithnemach d'Eogan don tlacht sin robhói forsin m-bradan. Ocus In brat sin Is é ro bhói fá Eogan intan tainic a n-Erinn. Conn Cétchathach a righi n-Erinn intan sin. Robo tháidhlech taithnemach In deallradh bói for Eogan ón brat sín. Conid de sin rod-gíul Eoghan Taidhlech de. 39 Eogan Fidhfeccach do rádh fris, .Ni ansa. Badar tri dunaidh la h-Eogan & Fideg ainm cach ae díbh. Bói trá Eogan ac cur & ac feccadh & ac figi ind fedha la cách. Conid dé sin asberar Eogan Fidegach de .i. ó feccadh ind fedha iga chur. Nó fighfecc .i. o fighi ind feda cétna. 40 Mogh Nuadat, cidh día tá? Ni ansa. Daire Barrach mac Catháir Mháir Is é ros-ail Mogh Nuadat .i. Eogan mac Mogha Nét. Dorighnedh cumdach Dúin Aillinne fecht ann la Dáire m-Barrach mac Cathair. Robhói tra ráthmhoghaidh amra a n-Érinn intan sin .i. Núadha Sálfada mac Aengusa mic Fir Da Crích a crich Cuailgne, nert céit ann, sáith cóicait nomheleth. Tucad co Dáire m-Barrach In mogh sin do chumdach Dhuine Aillinne. INtan badar isin cluidh iga thochailt dorala íarsin cloch mhór dóibh isin cluidh & forfeimidh In mogh a tógbáil. Dobhadar maccraidh In dunaidh & Eogan etarru ar In claidhe na rátha ig fechain In mogaidh ag locad In fedhma. Do íarr In mogh for In maccraidh In chloch do chur assin chlaidh. Rus-eitigh In maccraidh inní sin acht Eogan a aenur. Dochuaidh tra Éogan isin cluidh & do íadh a dhí laimh iman cloich, & rus-tógaibh 'na aenur In chloch, & do chuir ar uillinn deiscertaigh In dúini. Conus fil ann o sin a leth. IS ann asbert In drái frissin mogh: ‘Is saér do mogh aníu, a Núadha!’ or In drai. Conid dé sin rolil Mog Nuadhat de, & Is úaidh rohainmnighedh iarsan slicht sin. 41 Oilill Olomm, cidh 'ma n-apur fris? Ni ansa: ar ní roibhe croicinn na feóil for a chluáis íarna lomadh d'Aíne ingin Eogabhail a n-Druim Eoghamail. Ina chodlud dano robhói Oilill intán rus-lom an ingen a ó for a chinn, ar nír' fág an ingen día chlúais for Oilill acht colum na cluaissi namá. Duíscis Oilill iarsin asa chodlud, & do airigh go mór a ó 'arna lomad dond ingin, & ba h-annsum lais. Isbert Oilill: ‘Is ger In póg sin, a ingen!’ ar Oilill, ‘as lóm dofágais mó ó for mo chinn’. ISbert Aine fri h-Oilill: ‘Do mharbhaisi mh'athairsi anocht, a Oilill!’ or Aine .i. Eogabal Sídhach. ‘Ocus agsin mo chuit-si do dhighail mh'athar fort, a Oilill!’ or Aíne, ‘& bid ainm sloinnti duit co brath, Oilill Olom’, Conadé sin rolil Oilill Olomm dé. Nó Oilill Aulom .i. aula regis .i. ríghthech ind rígh .i. lom a aula .i. a righdúi .i. a ríthech, ar ní roibhe fíal tairís ar a bheódacht .i. ní roibhe fál na cumdach timcholl a thighi ar a omhan la cách. 41 Ailill cidh día tá? Ni ansa. Bá fergach Ailill fría h-Aíne ingin Eogamail don aithis tug aír, & bá tinn láis a lethchinn co mór iar lomadh a ó. Gabhais a t-sleigh coígrinn chuigi & saidhis triasan ingin gu talmain, gurus-bea In cóicedh rinn dí a cloich, gur'ba camH. has here the Latin contraction for quam dé. Bá geis don t-sleigh sin a beín a cloich. Trí geassa robadar for In sléig sin Oilella .i. ba geis dí a beín a cloich: geis aile dí a cur fo dét día dirghuth: geis aile di bén do mharbad lé. Rocoilled na geassa sin la h-Oilill intan sin, ar rochuir Oilill In rinn bói camH. has here the Latin contraction for quam for In sleigh sin Oilella fo dhét día dírghuth. Ind neim & In duabhais dobhói a rinn na sleighe nemhi do chuaidh a n-dét Oilella. Rob olc tra la h-Oilill indí sin & dorinne olc mór dó, ar ró chorb a anáil & ro dhubh a dhét, & do lom an ingen a ó for a chiunn. Tri h-aithisi Oilella sin gein bhói a m-bíu. Is aire sin adubhrad Ailill frís .i. aíl oll .i. Is oll In ail fil forsin fer. Ailill Olom a ainm iar sin la cach. Mais mac Moga Nuadat a ainm gó sin. Is de sín trá robhoí In fiacail fidba (.i. neime) a cinn Oilella iarsin. Ind neim dobhói a rinn na sleighe dochúaidh a n-dét Oilella, ro dhubh In dét & do mhorg a anáil ó neimh dochuaidh ina dhét. Tainic olc na fiacal sin ré h-Oilill co mór íar sin, ar bá bailedhach é co minic o neim na fiaccal, & ba dall e fó dheóidh. 42 Fíacha Muillethan cíd dia tá? Ni ansa. Munchaí ingen Dil mic úi Chreagga In druí, mathair sin mic Eogain. Bá torrach tra Munchai ó Eogan mac Oilella ré n-dul chum catha Muighi Mhucruma. Ind adhaigh ré tuismedh a toirrchísa, dochúaidh isin Siuír, & do t-suidh for cloich a m-bruach na h-abhann, ar adubairt a h-athair fría go m-béredh mac & da m-beredh sí a n-aidhchi sin é gu m-bá drúi dingbhala, & día m-beredh iarnamharach bad ríg é & bid righdha air dhá choígedh Muman a chlann & a chínél día éis. Adubairt Monchai annsin: ‘Muna thí trem thaebh, ní thargathe d apparently dotted In conair choír’. Ba fír tra don ingin inní sin. Do bhói sí adh na h-oidhchi go maidin íarnamhairech forsin cloich ina suidhe. Rug an inghin mac íarsin a mucha na maidne, & rolethnaigh mullach a chind frisin cloich. Is de sin rodn-gíul Fiacha Muillethan dé. 43 Fiacha Fear Da Líach do rádh rís. Ni ansa. Liách .i. scel no doilig .i. bá doilig don mac bheg In dí sgél rohinnissed dó intán rógenair .i. romarbad th'athair aníu, a mic bhig, a cath Mhuighi Mucraime, & Is marbh do mhathair dot bhreith. Is aire sin aderthaí Fíacha Fer Dhá Líach frís. 44 Oilill Flann Beg & Oilill Flann Mór .i. nam flann ruádh dicitur .i. Oilill Bec & Oilill Mór, Is dé ro h-ainmnighedh In dí mac sin Fiachach Mhuillethain. 45 Nat Fráich & Mac Brocc & Mac Iáir, cidh día táit na h-anmanna sin fortha? Ni ansa. Nat Fraich .i. ag Áth Fraich rogenir, Is de rohainmnighedh. Mac Brocc .i. a m-broicenaigh na m-brcc rogenir, Is de rohainmniged. Mac Íair .i. íar cach n-déidhinach, ar Is é mac Is deidinchu rugaib inn In rigan é, Is dé rohainmniged. 46 Crimthan Sréb .i. sríabha derga búi a timchill a mhuineóil intan geinir é. Nó Crimthan Srém .i. sreamach robhoí. 47 Aedh Flann Cathrach .i. nam flann ruadh dicitur & h-i cathair Duine h-Iascaigh for Siuir robhoí a arus. Nó dá ainm badur fair .i. Aedh & Flann 48 Cú Cen Mháthair .i. ic cúi fá mháthair roboí intán coneibilt In mháthair. Cú Cen Máthair a ainm iarsin. 49 Coirpri Crom mac Crimthain Srem .i. a Cill Chromghlaisi a Muigh Feimin rohailedh é: Is de rohainmniged. 50 Fedlimith Uillethan .i. Fedlimith Úi Líathain .i. a n-Uíbh Líathain rohailedh. Is aíre rohainmniged Fedlimid Uillethan dé. Nó Fédhlimid Olleathan .i. oll & lethan ro bhoí, Is de rohainmniged. 51 Fearghus Scandal .i. scandal roferadh imme ind aidhchi genair é dús cia óadhibh nusn-alath. 52 Coirpri Cruithnechán .i. a Cruithnechaibh Alban rucad é & rohoiled. Moingfinn ingen Feradhaigh Fenct, righ Alban máthair Choirpri Chruthnigh, Is dé rohainmniged. Cairbri Cruithnechán de án .i. tormach sillaéibhe (.i. formoladh) tucadh fair do faidiugud ind anma. 53 Cairbri Luachra .i. a Luachair Dheagad a arus & a aittrebh. 54 Conall Corcc, cidh día dá? Ni ansa. Fecht día m-boí In rí .i. Lugaid mac Oililla Flainn Big, inna thaigh a Femiun doluid banchaínti do thigh In rígh intán sin .i. Bolc Banbretnach a ainm sein .i. ban-chainti do Bhretnaibh issidhe. Dolád In benchainti ailgis forsind righ im feis lé .Faemaís In rí inní sin, & luid a comlebaid na banchainti. Ba torrach In bhanchainti ón rí intan sin, & ruc mac dó .i. Conall mac Luigdech. Lair Derg ingen Mothaire mic Clithaire de Chorca Oiche a h-Úi Fidhinti & Torna Eigis In fili remráiti, Is síat rus-ail Corc mac Luigdech. Ocus Is ón Láir sin aderar Corc mac Laíre frís. Bá síúr don Laír sin Feidlim ingen Mothaire, ban-aimit issidhe, & luidh sidhe do thigh In rígh i n-aidhchi rogenair Corc. Tangadar aimididhi Mumhan gusin tech a n-aidhchi cétna rucad Conall. Ban-aimiti íat-sidhe nóbhíth aga imitecht & agá idhmilled mac m-beg. Ocus ba díbh sin Féidlim ingen Mothaire, inn amait. Ro h-ómhnaighedh co mór a m-bai astigh o'dchualadar na h-amaide aili isin dorus. Docuiredh In mac beg a fuin la cách fo bhel In choire bhoí isin tigh & for faesom Féidlimid na h-amaide. Rodhlighsit na h-amaide forcell di gin chumairci do ghabháil forra gibé maighin a coimhreígdís fri araile. Conad aire sin rofuráil Fedlim In amait In mac beg do chur fón coire día folach for na h-amidibh. Rofoillsighedh tra dona h-amidibh In ní sin. Isbert amait díbh: ‘Cía choillfedh día fil astigh?’ Asbert a sétchi: ‘a fuil a fuin fon coire’. Iársin bruinnith araile díbh bréo don teni forsin mac m-beg, gurus-loisc a eó & gurus-corcc. Is aire sín asberar Corcc friss. 55 Fiachu Fer Mara, cídh día tá? Ni ansa. Aengus Tuirmech dorighne In Fiacha sin réna ingin tré mheisci íar n-ól fína co mór dó. Bá h-annsamh la h-Aenghus inní sin .i. á ingen feisin do breith mic dó. Is í comairlé dorighne intí Aenghus, In mac do chleth co maith ardaigh ná budh mac dó, & dorighnedh amlaid. Dolád In mac beg íarsin a náe aenseichedh for muir co slonduth meic rí laís .i. brat corcra co cúach oír ann. Fúaradur iascairidha rí Alban íarsin é i Traigh Bhráena fona fiachaibh, conid esin rodn-giúil Fiacha Fear Mara dé iarsín. Ocus roghabhsat a chlann righi n-Erenn & Alban día eís feisin .i. Etersgel Mór mac úi Iaír & Conaire mac Etersceoil & Conaire mac Mogha Lámha cliamhain Cuinn, &rl. 56 Oilill Érann mac Fiachach Fir Mhara .i. Oilill Érna .i. a n-Érnaibh Muman rohoiled intí Oilill. Is dé sin rohainmniged Oilill Érann de. 57 Caírbri Cromchenn .i. robhoí cruime mhór ina mhuinél co m-bith a smech fora bhruinne la cruime a chinn. Is dé rohainmniged Cairpri Crom dé. 58 Lughaidh Alldathach .i. Lugaid Illdathach .i. datha imdha ticdís día gnúis In cach than. 59 Eochaid Ilchrothach .i. crotha ile tigdís ara chaime amal robhoí Lugaid Alldathach. Ocus Is fría h-Eochaig Ilchrothach aderthaí Mogh Lama .i. ba dalta do rí Laighen é, & ag tabairt uisci tar lamhaibh In rígh & aga frithailemh nobíth intan bá h-óg. Is dé rohainmniged Mogh Láma dé. 60 Conaire Caem mac Mogha Lama .i. ara chaimhe sech cach n-aen a comré frís. Cliamhain Chuinn Cétchathaigh eissidhe. 61 Coirbri Músc & Coirpri Baschain & Cairpri Ríghfoda, cidh día n-apar na Cairpri fríu & cach forthormach anma fil forra? Ni ansa. Día tardadh cath Chind Abrad etar Lugaid Mac Con & Eogan mac Oilella Óluimm, romharbsat na Cairpri Nemhedh mac Sraibhcinn rígh Erenn, fear a mathar feissin, etar a dí laim. Ar i toirithin Mic Con robhoí Nemedh & síat som i toirithin Éogain mic Oilella. Conid é sin aderar na Cairpri friu .i. corbaire .i. lucht coirpthi íad .i. na corbairidha. Is dé sin aderar na Cairpri fríu. 62 Coirpri Musc .i. mo a aisc (.i. miaisc) indaite a bhraithre aili, ar Is é dochóidh co Duibinn ingin Conaire, có derfiaír dia n-derna Corc Duibhne fría. 63 Coirpri Righfoda .i. righ foda bái aigi. Nó righ foda .i. rigid h-i fod doríghne .i. fagbháil Eirenn dó & dul a n-Albain, conid uadh Dail Ríattai a n-Alpain íartain. 64 Cairpri Báschaín .i. bás caín fuaír, ar iss aire asberar Cairpri Báscaín frís, iss é aen dochúaidh bás fri h-adhart díbh é. 65 Oenghus ar Choirpri Musc. Eochaid ar Cairpri Riadai. Oilill ar Chairpre m-Baschaín. Is dé rochét In filí: Oengus ar Chairpre Musc m-binn, Eochu ar Chairpri Riadai ón rinn, gairgi 'sind fairinn co n-áibh, Ailill ar Chairpre m-Baschain. 66 Corcc Duibhni .i. Corc Duibhinne, ar Is fri Duibhfinn ingin Conaire dorighne Cairpre Musc é, & ona mhathair rohainmniged é .i. Corc Duibfinne. 67 Daíre Sírchréchtach .i. ro crechtnaighthi co mór é isna cathaibh doberedh. Nó Daíre Sírdhrechtach .i. sírdhúanach, nam drécht dúan dicitur. Nó sírchrethach, creth .i. eigsi, ar a mhét do dán dogníthi dó Is aíre sin aderthaí Daíre Sírchrethach de, nam creath eígsi dicitur. 68 Daire Fineleg. Dairfine? dano .i. dúar fine .i. fine dhúar fine focul, ar duár focul. Duarfine .i. fine bhís ag ordugud focul. Nó Dair-fine .i. fine Dhaíre mic Dheagath íat. Ocus ní dílsi do chlainn Dáire mic Deagad Dairfine do rádh ríu oldás do chlainn Daíre Doimthig, ar Is Dairfine aile íat sein. 69 Daire Doimthech .i. domatech .i. robhoí daibhris & terci bhídh co mór fría lind. 70 Cóig meic Dhaíre Doimthigh .i. na cóig Lugdaig, cidh día táit na tuillti anmann-sa forra .i. Lugaid Láighe a a quo Corca Láighe, Lugaid Cal, día taít Callraige, Lugaid Corc día taít Corcraidhe, Lugaid Corb dia táit Dáil Mhes Corb Laighen, Lugaid Cosc, día taít Cosgraidhe na n-Déisi. IS aire tug Daíre ‘Lugaid’ for cach mac dia maccaibh, ar robhoí h-i tairngaire dó go n-gebad mac día macaibh ríghi n-Erenn & bát ‘Lugaid’ a ainm. Is ann isbert Daíre fria dhruí: ‘Cia mac dom maccaibh gebhus ríghi darm eís?’ Isbert In druí: ‘Tiucfa lóegh co néimh órdai fair isin aenach’, or In drái, ‘& In macc díbh ghebhus In laegh Is é ghebis In righi dit éis’. Doroich In lóegh iársin isin aeach & lodar fir Erenn ina dhiaidh & maccní Dháire, go rangadur Beinn Étair. Atnagar céo druídhechta etarru & fir Erenn. Lodar meicc Dhaíre a n-díaidh In láigh óthá sin co Daíl Mos Corb Laighin, & tárthis Lugaid Láighi In laegh, & coscrais Lugaid Cosc, conid é rolil Lugaid Cosc é. Dogní Lugaid Láeghfes a ímmaine .i. feis doib dhe, conade rodeat Lugaid Laighfes dé. Teít Lugaid Orcde for cenn uisci & cilarn lais, conade raidhter Lugaid Orcc de. Cach ní no fuinte de no ithid Lugaid Laighi. Cach fuighell dochuiredh uáidh nóchaithedh Lugaid Corb, conid de rolil Corb de .i. coirbthi de. Codlais Lugaid Cál, conid de roghabh ainmniugud. Gnít sealga iarsin isin dithreibh. Ferais snechta mór dóibh, gur'bh'obair doibh a n-airm do chongbáil. Tét nech dibh d'iarraid thighi, & fogeibh tech n-amhra & tene mhór ann & linn & imat m-bídh & miassa airgdidi, & tolc finnruine. Fogabhait forais sentuinne moíre istigh, & etnech impi, & a curach fiacal fría cenn anechtair, & senbriscai salcai móra impi. Isbert sí frisin macc .i. fri Lugaid Corb: ‘Cidh connaighi?’ or sí. ‘IarthuimHere rth Is written for rr lepaidh’, for eissium. ‘Dia tís im chomhlepaid-si, for sí, rot-fíadh’. ‘Nathó’, or In macc. Luidh có a bhraithribh & isbert na fuáir tech. Luidh cách díbh a n-díaidh a chéli isin tech & rob edh In cetna uadhaibh. Luidh Lugaid Láighi fódheoidh. ISbert In chaillech In cétnai frís. ‘Oentudaid fet-sa frit’, or Lugaid. Luidh In chaillech isin tolc. & luidh Lugaid ina díh. INdar-lais bá grían ag turgbháil a mís Mhái soillsi a gnúisi. Fúan corcra corthorach, folt dath-alainn impi. Ba samhaltá fri lugbort cumra a boladh. Teít ina gnaís iarum. ‘Maith do thurus’, or sí. ‘Missi In flaithius, & gébhthar rige n-Erenn úait’. Luidh Lugaid co bhraithribh, & dobeir gusin tech lais íat, & fogabait nua bídh & sen leanna inn, & cuirn ina n-áenar ic dáil dóibh. ISbert sí fri fer díbh: ‘Cidh dorala dhuit?’ or sí. ‘Dorala laegh dam’, or sé, ‘& don-úadhus m'oenur é’. ‘Bid Lugaid Laighé th'ainm cot chinél’, for sí. Roíarfacht didiu diaraile cidh dorala dó. ‘Orcc allaith’, forsé, ‘& don-uadhus mh'oenur’. ‘Bid Lugaid Orccdhai th'ainm cot cinel’, or sí. Rofíarfacht dano d'fir aile In cétna. ‘Ni tharla ní damh itir’, or sé, ‘acht codlud doronus.’ ‘Is cáldai sin’, or sí, ‘bid Lughaidh Cál th'ainm dé sin.’ Rofiarfacht d'fir aile In cétna. ‘In ro laídhsit na fir aili uadhaibh’, orsé, ‘issed rochaithius’. ‘Bid Lugaid Corb t'ainm’, ol sí, ‘ar Is coirpthi an ro chaithis’. Is úadh Corbraidhe. 70 Rofíarfacht d'fir aile béous an cétnai. ‘Atrulla lóeg allaid damh’, or sé. ‘Bidh Lugaid Loegh Fes’ .i. loegh fás, ‘th'ainm’, or sí. Conid é sin rolean na tuillti anmann dona Lughadhaibh. ‘Foíedh nech úaibh lium-sa anocht’, or sí. ‘Fífit-sa lat’, or Lugaid Láighi, ‘ar Is damh rorath’. Fuidhis Lugaid Láighe lé In aidchi sin fría si. Is and conacus dóibh, fúan corcra darsin mnái & dar Lugaid, & mong órbhuidhe fuirri, & Is í bá caimiu do mhnáibh. ‘Cuich thú, a ingen?’ ol síat. ‘Missi banflaith h-Erenn’, or sí, ‘& bám udmhall o dhinn do dhinn, & gébhthair ríghi n-Erenn úaitsi, a Lugaid Láighi’, or sí. IS amhlaid robhadar meic Dhaíre arnabharach, for maigh réidh gin tech, & a coin a tuil a leanmhain día sleghaibh. Lodar iarum co h-áenach Taillten, & innisit a sgéla & a n-echtra d'feraibh Erenn intan sin. Sgailit fir Erenn iarsin assin aénach. Aplaid Dáire iartain, & gabhais Cond Cétchathach ríghe n-Erenn, & gabhais Eogan Táidhlech righi Muman, & gabhais Lugaid Láighi ríghdhamhnacht Muman, &rl. 71 Mac Con, cidh día dá? Ni ansa. Cú ro bói ag Oilill Olomm .i. Eloir Derg a ainm, intan ro bói Mac Con ina náidhin i tigh Oilella. Ró étla iarum ara lamha do saighi na con. Rothimairged In cú ina glotain In macc bec, & nís féta a theasargain arin coin gin techt dó día saige. Unde Mac Con dicitur. 72 Eochu Apthach .i. ara mét atbailedh fría linn .i. támh cach mís .i. dá thamh déc isin bliadain. Unde dicitur Eochu Apthach, conid do thámh atbath feissin. 73 Eochu Edghudach .i. Is dó dorontá imdenm ar étaighibh artús a n-Eirinn. Unde dicitur Eochu Étghudhach. 74 Eochu Fíadhmhuine .i. máine fedha .i. fíadhmíla noghnathaighedh do t-seilg. 75 Dartraíghi .i. Daire traighi .i. traigh Nam traigh .i. cland no cinél .i. cinél Daire Doimthich íat. 76 Connachta cidh día ta? Ni ansa. imarbhaigh dhruidhechta dorala iter dá dhrúi do Thuaith Dé Danann .i. Cithnellach drúi & Conn drái a n-anmanna. Dorat Conn sneachta mór a timchell Connacht, & combadesin ro lean In t-ainm Is Connachta In coigedh ó sin gusaníu .i. Cuinn-sneachta .i. sneachta Cuind drúidh. Connachta .i. coin echta .i. écht con. Issíat romharbh Ailbhe cú Mic Da Thó. Is dé rohainmniged Condachta díbh. Nó Condachta .i. Cunn achta .i. achta Cuinn .i. gnimrad Cuinn, ar issé dorígne tír chlaidhimh di ar eígin, ar Is inann acht & gnim. Nó Connachta .i. Cuinn iuchta .i. iuchta Cuinn .i. clann Chuinn. Nam icht clann nó cinel. 77 Coígedh Olnécmacht do rádh ríu. Ni ansa. Fleadh dotairged doibh-sium & do Chlannaibh Degaid i tigh Dommad druádh, co rangadar Connachta a toíssech & ní randsat ré Clainn Degaid In linn na In bíadh co maith, acht atibhsit a dá trían co mór. Co n-debhairt In draí intan sin: ‘Is écmachta In t-ól-so dogníthí’, or sé, .i. Is écmachta .i. Is écumtha. Conid dé sin rolil Coígidh Ol-n-écmachta do choigedh Connacht ó sin ille. 78 h-Eremón macc Míled, Is fris aderthaí Gede Ollghothach. Gede Ollgothach, cidh día tá? Ni ansa. Is é nech robu mó labhra robhoí a n-Erinn é, & ba binniudh a ghuth amal bid téta mennchrot fogur a ghotha. Ar robhái sídh & samhchaire & cáinchomhrádh & cairdine ag cach duine a n-Eirinn diarailiu ina flaith, & isberait ba h-ollguth cach duine ind Eirinn inda flaith-sium. Is dé bá h-ollghothach-som. 79 h-Irél Fáidh .i. bá fáidh, ba feinnid, & roba rí Erenn íarsin, & iss eissidhe In Núadha Airgétlam bái do maccaibh Miled, & ní fétamair cidh día tá. 80 Fiacha Labhrainne, ar robí cétna airisiu a flatha tómaidhm Labhrainne fó thír, conid é ainmnigther Fiacha Labhrainne dé íarsin. 81 Aengús Ólmuccaid .i. Aengus oll muca .i. roba mhór turcu In rígh. 7rl. 82 Oilill Ollchaín .i. bá h-oll & ba caín (.i. alainn) e. Nó Oilill Olchaín .i. ba cáin carthanach agin ól é sech cach. Núadha Finn Feimin a ainm a tossaigh a aíssi .i. a Finnmhagh Feimin rohoiled é. Is de rohainmniged. 83 Núadha Finn Fáil iarsin .i. fer finn é, & nothaidhledh co minic In Lía Fáil ic cluici fria & ag suirghi, ar ro thirchansat na fáidhe dó co m-bá rí Erenn é, conad aire sin aderthái Núadha Finn Fáil frís íarsin. 84 Aedhán Glás, cidh día n-apar? 85 Símón Brecc, cid dia tá? Ni ansa. Brecc-ainech robhoí .i. aiged bhrec lais on ardbhruth, conid e sin rolil Símon Breac de. 86 Muiredhach Bolgrach 87 Fiacha Tolgach, iss é cétna lé n-dernadh tolg prius. 88 Doach .i. Doaig Ladgra .i. lúath agrai .i. issé na tabrad dáil do neoch íar n-denum écóra gin agra fóchétoír. 89 Sirna Saeghlach .i. ar fod a saeguil sech firu na h-aimsire a m-bói .i. coiga for cét m-bliadan fod a saeguil. Is aire sin atberthe ‘Sírna Saeghlach’ dé. 90 Eochu Buadhach. 91 Ughaine Mór .i. robu mór é sech rigu na h-aimsire a m-bái. & roghabh sé righi iartháir Eórptha ó Mhuir n-Iucht anair co h-Erinn, & Eíre feissin. 92 Cessair Chruthach inghen rígh Frangc. Isí ba seitigh do Ugaine iarsin, & issí rug In chlann remraíti di Ugaine .i. XX. mac & tri h-ingena. Ughaine Mór é íarsin .i. ar mhét a thigernais & ara mhét feissin. 93 Cobthach Cael Bregh, cidh día tá? Ni ansa. Searg galair romhoir ro gabh é tré fúath & format fá sinnserbrathair .i. Laegaire Lorc mac Ugaine, Is é bá rígh Erenn intan sin, & Cobhthach Cáel a righdhamhnacht Erenn. Rofoirmtigh Cobhthach fri Laeghaíre ara beith a ríghe & Cóbhthach 'na rídhamhna. Ró gabh galar mór intí Cóbhthach de sin a Muigh Bhregh, & dosearg co mór, co n-deachaid a fuil & a feóil dé, gur' bó cáel é íarsin serg mór a m-bái, conid aire sin dogarar Cobthach Cáel Breg dé. 94 Meilge Molbthach, cidh día n-apar? 95 IArunngléo Fáthach .i. bád fathemail glic gaesmar é, & bád rígh Erenn eissein, & bád fathagdai In fer sin. Is de sin isberar Iarunngléo Fáthach friss. 96 Connla Cruaidhchealgach. 97 Oilill Cassfiaccluch. 98 Eochaid Altleathan. 99 Oengus Turbech .i. ba torbech (.i. nár) lais In mac doríghni fri ingin .i. Fíacha Fear Mára. Nó Aengus Turmech, ar ís chuígi tuirimtir sáerclanna síl h-Eirimóin meic Míled. Is aire sín berar Aengús Turmech frís. 100 Enna Aignech .i. óg a enech .i. lán a einech, ar ní bíd gradh neich sech arailiu do innmhusaibh In domain aigi. Nó Énna Aignech .i. ágh nech .i. rob ághmar é sech ógu na h-aimsíre a m-bói. 101 Easamhain Eamna .i. a n-Eamhain Mhacha rohoiled é. Is dé isberar Easamain Eamhna fris. 102 Eochaid Fedlech, Is ina remhis arricht fedil fría boin artus a n-Eirinn. Nó Eochaid fedhil-fích. Fích .i. ferann .i. a ferann co feidhil rusgabh. Nó Eochaid feidhil-uch .i. fada .i. feidhil .i. fada .i. uch co mór minic lais, ar ní dheachaid a thinnius asa chridhiu ó romharbhait a maccu lais a cath Droma Críadh, co fuair feín bás, cona ar In fotha sin asberar Eochaid Feídhlech fris. 103 Eochaid Airem .i. Eochaid ar damh .i. Is leis doradadh cuing for muinélaibh damh artús, ar Is fria n-édnu na n-damh dobhíth a feidm gó sin. Nó Eochaid ar uámh, ar Is leis rotochladh talamh artús do dhenum úamha innti. 104 Trí Finneamhna .i. Breas & Nár & Lothar, trí meic Eochach Feidlig. Is airi atberthí na Finneamhna fríu, ar Is d'aentoirbirt ruc a bhen íat d'Eochaig, ar cidh dias nó tríar bertair a n-áenecht Is amhan atberar fríu. Eamhan .i. amh-áen .i. amh fó dhiultadh, ni h-áen acht a dó nó a tri. 105 Lugaid Réo n-Derg .i. sriabh n-dearg .i. dá sreibh dhearga bátar tairis .i. cris fó braigit & cris dara mhedhon. A cheann fri Nár rodhíall, a bhruinne fri Bres, ó chris sís fri Lothar rodell. 106 Crimthan Nía Nár .Níadh .i. trén .i. trénfear Naíre .i. Nár thúathach a sídhibh, ben Chrimthain .Is sidhe rug Crimthan lé a n-echtra n-ordhairc a Dún Chrimthain a n-Édur. 107 Feradhach Fechtnach .i. ar feachtnaighi a flaithiusa for Eirinn, nam feachtnach .i. fírén .i. ar fírinne a flaitha adubhradh Feradhach Fechtnach fris, ar Is a n-aimsir Fearadhaigh robói an Idh Mhorainn & Morann feissin. Issí an Idh sin Morainn nóghléedh fírinne do chách. Iss aire sin adubradh ind aghnomen fris. 108 Fiacha Finnolaidh Finn, nam foladh bó dicitur .i. finna urmhór bhó Eirenn ina reimís. 109 Túathal Techtmar .i. ar imat a sealbha. Nó ar thechtadh cach maithiusa fría reimhis a n-Érinn asberar Techtmar dé. Nó ar theachtadh cháich co coitchinn dósom, ar nír' fagaibh-sium In fóich fóghlas leg. foichni fogla a n-Erinn gin rechtghi flatha. 110 Fedlimid Rechtaidh .i. bretha rechta dofoghnaidís dó, uar talio bo aige .i. similis uindcan leg. uindicatio .i. inneachadh cosmhail dogníthí laís .i. suil h-í suíl & cos h-i cois & lámh i l-laimh, et cetera síc .i. ara mhét dofoghnaidis bretha rechta dó Is aire isberthí Fédhlimid Rechtaid rís. 111 Conn Cétchathach, cidh día n-apar? Ni ansa. Cét cath robhris for Mumhain & cét cath for Ulltu & .lx. for Laighnibh, dia n-debairt In fili: Cét cath for Mumain moír robhris Conn Cétchathach coír, cét cath for Ulltaibh grenghail, sesca cath for Laíghnechaibh. 112 Art Aenfer, cidh dia n-apar? Ni ansa. Ar ní bhoí mac fódheóidh oc Cunn acht esseam 'na aenur, ar dorochradar Connla & Crinna, da mhac aili Chuinn, lé h-Eochaig Finn & la Fíacha Súighi, día n-debairt In fili isin fursunnuth: Da bhráthair Chuinn gin chor dé, Eochaid Finn, Fíacha Suighi ro mharbhsat Connla Is Crinna da mac Cuinn, dá chaemhgilla. Eochaid Finn ba fúath lé h-Art a h-aithle mharbhtha a dá mac, Art Aenur In t-ainm rus-gabh tareís bhaís a dhá brathar. Nó dano Is é aenmac toghaidhe bái oc Cunn Art, ar dorochair Crinna la h-Eochaig & la Fiachaig Suighde. Ocus doluidh Connla for eachtra lé mhnaí sidhe co Sidh m-Boadhaigh, amal innister a n-Eachtra Cunlai feissin, día n-débhair In fili: Do bhás Crinna la h-Eochaig, d'eachtra Connla madheochaid, doluidh In graidhfer dar lear, dé doráidhedh Art Aenfer. 113 Cormac Ulfada .i. ulchai fadai laís. Nó ullt foddai .i. Is é rodláidh Ulltu h-i fod .i. a n-innarba dar muir fri ré .uí. m-bliadan n-déc. Nó Cormac Cúlfoda .i. cúl foddai fair, amal robhadar a seind rémráiti roime. 114 Coirpri Lifechair .i. ara mhét rochar Liphe, nó i l-Liphe a mathair .i. Eithne ingen Chatháir Móir .Nó Coirpri Lifechair .i. i l-Liphe Laighin ro h-oiled é. Is de sin adubhrad Coirpri Lifechair friss. Is dé isbeir In fili: Tri maic do chloinn gin dul dé ac Coirpri dochar Life, Fiacha Sroibtinenosrainfe na sén, Eochaid Is Eochaid Domlén. 115 Fiacha Sroibtine .i. sráib tenedh tucad inna longaib intan bói for muir isin doman tair. Nó a n-Dún t-Sraibtine i Connachtaibh ronalt. Nó dono frossa tenedh tigdís ina ré. Nó Fiacha Roibtine .i. garg é. Fiacha Roibtine didiu .i. Fiacha garg. Nó Fíacha Sraibtine .i. sráb tinedh nomhoidís asna saighdibh dergaibh badar acú dia rus loiscit In dun isin domhan táir. No Sraftine (.i. cathbarr) bá ditin neich do bói ag Midhir ima dhreich, is úadh t-sloinnter In rí dhe dárbh' ainm Fíacha Sraiftine. 116 Muirethach Tírech mac Fiacha Sraiftine, Is é bá tuairgnidh catha friá laim a athar a gabáil tíre ar éigin dó. Is de bá tírthech eissem. 117 Eochaid Muighmedhon .i. medhon mogad lais .i. Eochaid Moghmedon a cheann & a bhruinne frissin rí rodell, a mhedhon frisin mogh .i. fría Mingadhach .Cosa oigtigern (.i. echtigern) lais. Nó muin medon .i. muinél remur laís. .i. bá remur medón a mhuineóil. Nam muin .i. muinél nó braighi dicitur. 118 Níall Nóighiallach .i. nói n-géill roghabh .i. a coíg a h-Erinn & a cethair a h-Albain. Is dé sin isbert In fíli: Mac Echech, ard n-ordan, Níall nár In cach ardbhladh, gabhais righe reimenn Erenn ocus Alban. Ethais giall cach coigid fó thír n-Erenn n-ardda, tuc fri reír gin terba cethri geill a h-Alba. Go m-bad e bói dó-sain i tóraib fian fiathach (nó frithach), fria h-or (nó riad) na rígh ráthach Níall Nóigíallach níathach (nó níthach). Luidh dano Níall do saigid ríghi co Letha & co h-Etail, conid aire asrubhrad Nóighiallach de .i. coic geill h-Erenn & giall Alban & giall Saxan & giall Bretan & giall Franc etc. Lebur Glinne Da Locha In bec sin. 119 Nía Nái n-Graínde .i. nái tulcha filit a Corca Trí, & Grainne ainm cach tulcha dibh, & co m-bad úaidhibh sin ro h-ainmnighthá som .i. Nía Nói Grainne, etc. 120 Domhnall Ilchelggach. 121 Aedh Uaridhnach .i. uara idna tigdís dó gur tidhnaicfed In doman día m-beth fó mhámus .Nó Aedh Fúaridhnach .i. fúar a idhna .i. a ghai, ar sluaighedh geimrid nognáthaighedh. Nó dano uara tigdís dó ina chodlud, conid edh isberid coirm crech cruit. 122 Aedh Ollán .i. oll lán In mhara .i. lán rabarta ann intan rugadh. Nó Aedh Allán .i. Alltan ainm na h-aíti inar' h-oiled é. Nó Aedh Allán .i. Aedh Ildán .i. ildána dogníthi dó. Is dé isberar ind agnómen. 123 Aedh Oirdnide .i. Aed Dorndine .i. a dhornn do dhenedh iárna bhéin dá chighib, conid de sin isberar Aédh Dorndine friss. 124 Níall Frasach .i. tri frassa roferadh la gein .i. frais airgit for Othain Móir, & frais chruithnechta for Othain m-Big & frais ola for Gleann Laighen. Inde dicitur Niall Frassach. 125 Niall Caille, cid día n-apur friss? Ni ansa. Laa didiu taínic Níall Caille márcsluágh mór d'innsaighi na h-abhann dianad ainm Caille. Bái tuile mór isin abhainn intan sin. Luidh tra gilla óg de mhuinntir In rí rempu d'fis na h-abhann & dobháidh ind abhann é fóchétoir. Doráidh In rígh fri cách dul d'foirithin In ghilla, & ní fuaír ó neoch. Dochuaidh In rígh feisin dá foiritin & sé fora each. Mar dobhen cossa cinn ind eich risin m-brúach róbhrisit In brúach & rug ind abhann In rígh lé & dobháidh é. ISsed sin tra dorairngiredh dó a bhadadh i Cailli. Unde Niall Cailli dicitur. Unde quidam cecinit: Mallacht fort, a Caille chrúaidh, a sruaim amail cheó tar sleibh, dorimart de cach leith for dreich níathaigh niamghlain Néill. 126 Conall Err (.i. laech) Bregh .i. gaisgedhach Breg. Nó Conall Err (.i. deredh) Brec .i. eiti brec baí 'na mhatal intan bá h-óg, conid e rolean ind aghnomen. 127 Conall Cremthainne .i. a Cremhtainne la h-Airghialla rotnalt. Nó dano dá ainm badar fair .i. Conall & Crimhthan. Is de rolil In t-ainm fair. 128 Conall Guthbhinn, ideo dicitur Guthbinn quia optimus cantator (.i. cantairi) fuit. Cleiricus et sacerdos (.i. sacart) Chluana h-Iraird fuit. 129 Conall Grant .i. Conall líath, ar itberar grant go gnáthach fri cach liath. Ut dicitur crontsaile .i. saile líath nó glas. 130 Cearnnach Sotal .i. ara uallchai & ar mhét a mheanman lais atberthí Sotal fris. 131 Feargus Cerrbhel .i. caime bái ina bhél. Nó Fergus Gerrbhél .i. girra robhói ina bhél. Is de rolean In senainm de. 132 Fínachta Fleadhach .i. ar imat turgnum fleadh ina reimis, & bat fledach fuirigech feissin. 133 Aed Sláini, cidh día n-apar? Ni ansa. Ben ghnóiech robhoí ag Diarmaid mac Cerbhaill .i. Mughain inghen Concraidh meic Dhuach a h-Airgetros. Roba imrit tra In Mhugain sin, & ní ruc clann don rí. Roboí Diarmaid ag tréigin na righna de sin. 133 Dochuaidh In righan iarsin co Finnén Mhuighi Bile & co h-espoc Aedha mac Bricc, & accáinis friú a beith aimrit. Ro bhennachsat na cleírigh uisci di conus-ibh digh ass, & bá torrach sidhe. Issed ruc don toirrchis sin .i. uán finn. ‘Am mairg-si de seo’, ar Mugain ‘.i. ceithir do choimpert’. ‘Ní h-edh bhías ann,’ or Finnen, ‘acht bidh coisergud dod broinn indí sin .i. innsamhail an Uain nemhlochtaigh rohedbrad tarcenn In chiniudha dáenna.’ Robhennach In cleirech uisci aile dí & ba torrach sidhe dé sin. Issed rochoimpir, bradán airgdidhe co n-eithribh órdha. ‘Am mairg-si de seo’, ar Mugain, ‘& Is mis-di damh a n-dénait na cleírigh frium, ar bid airdhairc ic feraibh Erenn In sgél sa’. ‘Ni h-edh bhías ann’, or In cleirech, ‘acht béra-su mac de, & bérat-sa In bradán lium, & dogéntar fethla lium de, & berair-siu mac díachinn & forberait a bhrithriu, & bidh lía rí uadh for Erinn innás óna macaibh aile.’ ‘Maith lium’, or Mugain, ‘acht gura chomhaillter’. ‘Comhaillfither’, or In cleirech. Dogní Finnén & espoc Aedha bennachadh na ríghna & bennachadh In t-síl rogheinfedh uaithi, & atnaig uisci don ríghain & ibidh digh ás, & fothraigis inn, & ro toirrchid In ríghan de sin, & beridh mac, & dobreth ainm dó .i. Áedh, & dob eissein Áedh Slaíne .i. roslánaigedh é ó na nethibh mínádúra rug an righan reime. Conid esin asberar Áedh Slaine fris. Maith tra In mac rucad ann íarsin .i. Áedh Slaine, & roba mhaith a chlann & a chinél déa eís .i. fir Bhregh. ISberait foirenn aile co m-bad forsan abhainn díanad ainm Sláine rugadh Aed, conid e rohainmniged Aedh Sláne. Nó coma ó Aedh Slaine feisin isberar Slaine frissin abhainn dianadh ainm Slani asberar Slaine fria. 134 Diarmaid Ruanaidh .i. Díarmaid derg, ar ruán lus lus dobeir cucht fair super faciem co m-bi derg de, ut est Ruanaidh dicitur. Nó Rúanaidh didiu .i. roféinnidh, ar bid laechdha-sium intan robói. Diarmaid Rúanaidh dano .i. íarsandí intan ro innarbsat maic Aedha Slaine Mo Chuta a Rathain, dobhadar ag iarraid Diarmada léo. ‘Ní rach’, or Diarmaid, ‘ar ní dhingen ní bhús olc lé Mu Chuda.’ Is ann isbertsat a braithri fri Diamaid ‘Is ruanaidh (.i. Is rída) sin, a Dhiarmaid’, or síat. Conid e sin asberar Diarmait Ruanaid ris iarsin slicht sin. 135 Colmán Rimhidh, Is aíre isberar, ar nóairmedh sé fó a cosaibh In lín ech nóbíth a n-aenach Taillten. Ar ní raibhe a n-Érinn ina aimsir nech doghéneth In rimh amail dogníth. Dá derbbrathair tra Aedh Slaine & Colman Rimid. Cethrí bliadhna dóibh male a r-ríge n-Érinn. 136 Duach Galach .i. gal & uch lais .i. fó ghal & fó uch doberdís maic aili Bhriaín maic Echach Muigmedoin é intan bói ná mac óg. 137 Enna Emalach mac Briaín, & Conall Oirinsi. Is Sen mac Briain. Occus Ercc Derg mac Bríain. Cidh día táit na forthórmaighi sin forro? 138 Dúach Tenga Umha .i. ar bhinne a ghotha itberthí Tenga Umha fris .i. indar lé cách bá tenga umhai nóbhíth ina chiunn, ar ní bo binne fogur tét h-i crot iná fogur a irlabra la cách. 139 Dearbbhráthair do Dhúach Eochaid Tirmcharna. Is aire ba h-ainm dó Eochaid Tirmcharna. Intan robhói Eochaid ar indarba o Dúach Tenga Umhai ní ithedh saill acht carna tirim & ní contibh linn no midh. 140 No Eochaid muin fethan .i. robói cercuil imma medhon amail cnis leg. cris? fir chollnaigh reimhithir medón ind fir. Is de rohainmniged Eochaid muin methán de .i. methain nobhídis timcholl a mhedhóin ara mhéd. 141 Eochaid Domlén .i. damhlén .i. ar lén gin ní d'innsaigi d'Eirinn, ar nir'leíg Fíacha Sraiftine dó aen chuid d'Eirinn do ghabáil dó, ar ba siniu In Fiacha inná In t-Eochaid, & bat rídhamhna Eirenn Eochaid geín bói a m-biu. Is de sin adubairt In fili: Eochaid rodhamh lén ré linn gin ní d'innsaighi d'Eirinn: athair na tri Colla cián, or'chinsit airecht Airghíall. Nó Eochaid Domplén .i. domus (.i. tech) plena (.i. do giallaibh) .i. tech lán do ghiallaibh aigi. Is de rohainmniged Eochaid Domplén de. 142 Na tri Colla cidh día táit? Ni ansa .i. colaigh, ar bá col mór dóibh derbbráthair a n-athar do mharbad .i. Fíacha Sraftine. Coll ní In uétustís librís dicitur .i. ní coll ní Is coír do rádha go fada sed corrupti, acht co gerr Is coír a n-ainm do rádh .i. na Collai. Colla Uais .i. Cairill .i. ara úaisle, ar Is é roghabh righe n-Erenn sech na Collaibh aili. Nó Collai Os .i. os é ara luaithi. Nó issí os bansegainn ron-alt. Nó oss-sédguine é ois allta nót geóghnadh, nam sed (.i. os) .i. agh allaid dicitur. Colla Menn .i. Mennait Cruithnech ron-alt. Nó dano Is guide bói ann. God .i. mend Is de rohainmniged Colla Mend de. 142 Colla Fó Chrí .i. fó Chrínenn cerd dorighnedh lé h-Eochaig n-Domléne fría h-Ailigh inghin rígh Alban. Nó dano fó chrí .i. fó chriaidh .i. cré doberedh ben na cerda ime día díamhlugud .Nó Colla Oichre .i. Oichre ainm na h-aíti inron-alt. Nó Connla Forcraidh, ar líter fair ben Chrínraidh cheird ó Sláine ut est a Rathann. s. q. l. 143 Conaing Begfiaccla nó beg-egla .i. ní thaínic uair n-omhain nó egla dó ríamh, ar bá níadh In cach irghail é, día n-debairt In fili ig a derbad: Conaing mac Conghail, cleath ghlan, rígh nár' omhnaigh nech riamh, fiche rochaith for cach leth nogur' mharbh Art mac Luighdhech. 144 Aerghialla .i. daérghialla .i. Cinél-Eóghain meic Néill ruscuir fo daérchís iát ó chath Beithichaim amach. Nó Aerghialla .i. sáerghialla, ar bat sáer iát sech cach áen aile, uair ní dhligh rí Temhra agrai no cengal for a n-giallaibh-seom sech cach n-giall aile a n-Erinn, dí andebairt In fili: Nói n-gheill do rí Fódla ar fecht do dheoín rí Airghíall aenfecht, i l-laímh rí Temhra na tor gin agrai ocus gin cheanghol. Airghialla tra .i. ar ghialla .i. ar ghiallaibh dóibh ó rígh Temhra & géill uatha som do rí Teamhra. Is de sin isrubhairt In fili: Géill ar ghiallaibh do rí Airghiall ó rí Teamhra tre nert níadh, ara n-uaislecht, ara mordhacht, ara crodhacht a cur ghlíadh. 145 Fiacha Foltsnáithech .i. samaltá fri snáth ordhai In folt leabar lanalainn bói fair, ar bad fada fathmunncháel a folt. Conid e sin rolil Fiacha Foltsnáithech & Foltleabar fair. 146 Dathí .i. Feradhach mac Fiachrach a cétainm. Ocus intán roghabh ríghi n-Erinn dochóidh isin doman sair do ghabaíl righe, & doghabh sé righi iarthair na h-Eórpa go h-Elpa. Robhoí tra fear fírén a n-ucht t-Sleibhe h-Elpa intansin .i. Fer Ménia a ainm. Boi tor daingin díthoghail ag Fer Ménía. Roghabh tra Feradhach mac Fiáchrach cona sluagh ag toghail a thuir for Fer Ménia, & nír' fétsat ní dó. Toingis In righ nách fuícfed In tor nogo n-abad é. Roghabhsat na slóigh co díchra ag toghail In tuir & ag díubhrugud In cháich bói annsa tor. Cácha n-diubraigdís na slóigh úathaibh frisin tor, eter chlochu & armu, Is beg ní rosoichedh lár díbh sech In rígh gan ghabail ina lamhaibh & In righ feissin aridhisi iga fodhail do chach, conidh ed isberdís cách fris: ‘Is daithi In ghabaltaighi dogní In rígh forsna h-armu.’ ‘Fír, tra’, or In drái, ‘bid athí a ainm on mhudh sin.’ Conid e sin rolil Dathi de ósin alle. Fuair tra In rí bás annsin tréna úabur & tréna indliged frisin fer feidhil. Ar taínig saighnen tenedh do nim chuigi ann sin, gurus marbh & gurus loisc In rígh ann. Amal asrubhairt In fili: Nír'ghabh ré thoisc áel naeimir gur' loisc caér thenedh Dáthí. 147 Oilill Molt .i. mián féola muilt bói fora mháthair .i. for Eithne inghin Conrach. Ocus Fíal inghen Echach, sétigh In rígh, dorad In leasainm fair iarsin. Nó Ailill Molt .i. Ailill mó a folt, ar bá mó In folt bái fair inná fora bhraithribh aili. 148 Oilill Inbhanna .i. bá cosmhail fri deilbh mhná a dhealbh som .i. gin ulchai robhói geín bái a m-bíu. 149 Tuatha Dea (.i. Donann) .i. dée In t-áes dána & andeé In t-áes trebhtha; amail asrubhairt Cú .cc. for Taín Bó Cúailnge, día m-bái a toirrsi & a n-ítaidh mhóir déis Lóich meic Mofeidbis do mharbad. INtan bói Cú Chulainn isin comrag sin Lóich, taínic chuigi In Mhórríghan inghen Ernmhais a richt anaichnidh a sidhibh do bhasgadh Con Culainn isin comhrag. Tug Cú Chulainn root n-urchuir don Mhórrighain gura bhris a lethrosc. Taínic sí aridhisi a richt t-seantainne d'innsaighi Chon Culainn, & dobhí sí ag bleghan bó tri sine ina fiadhnaisi. Is ime tra táinic sí arbíthin a foírithnech do Choin Culainn, daigh ní ghonadh Cú Chulainn nech araterná co m-beth cuid dó fein ina leighis. Conaitecht Cú Chulainn In bleóghan fuirri iarna dhéchradh d'ítaidh. Dobreth sí blegan sine dó. ‘Rob slán an neim damh-sa só!’ ar Cú Chulainn. Bá slán didiu lethrosc na ríghna annsin. Ar Cú Chulainn robhris a lethrosc roime sin. Conaitecht som bleoghan sine aile fuirri. Dobert sí dó. ‘An neimh rob slán intí doridhnacht’, or Cú Chulainn. Conatach som In tres n-digh & dobert bleghan sine dó. ‘Bennacht dée & anndée fort, a inghen’, or Cú Culainn. Batar é a n-dée In t-aés cumhachta & a n-andée In t-aes trebaire, & bá slán In righan iarsin. 150 Dagda .i. dagh dé .i. día soinemhail ag na geintíbh é, ar do adhradháis Tuatha Dé Danann dó, ar bá día talmhan dóibh é ar mhét a chumachta. 151 Eochaid Ollathair .i. uilliu é inna a athair. N ollathair .i. athair oll do Thuathaibh Dé Danann é. 152 Ruadh Rofesa .i. Is aigi robhoí óighi ind fessa ginntlidhe, & Is aigi bádar na tréidhe ildealbhaidhe. 153 Eochaid Bres .i. Eochaid cruthach, ar cach ní caem & cach ní cruthach atcíther ind Erinn Is co Bres samhlaither .i. Breas mac Ealadhan meic Dhelbaith Is fris atberar, & Eochaid ainm aile dó. 154 Núadha Airgetlámh, cidh día tá? Ni ansa. A lamh dheas doben Sreng mac Senghainn de a comracc a cath Muighi Turedh Cunga, intan tangadar Túatha Dé Danann a n-Eirinn. Dochuiridar leagha Thúaithe Dé Danann lámh airgit co lánlúth cacha laimhe for Núadhait. Is aire sin tráth aderthi Núadha Airgétlámh friss iarsin. 155 Tuirenn Beggreann .i. grenn beg bhói fair .i. ba beg a ulcha. Dealbháeth ainm aile dó, & Is do Thuirinn bá clánd In chlann remhraíti .i. clann Tuirinn .i. Brían & Eochaid & Iucharbha. 156 Manannán mac Lir .i. Oirbsin a ainmBut according to B: mac desium Oirbsiu proprium nomen eius Allaei nomen patris eius. .i. cendaighi amhra robí a n-Inis Manann .i. issé lúamhaire Is dech robhí for muir a n-iarthar domain. Rofinnadh triana engnacht leg. tria nemhghnacht, as In marg. sup. .i. tría dheicsin ghné índ neime .i. ind aeoir, ind airet nóbhith In t-soininn nó In doininn, & intan conclaechlobadh cechtarde araile, & Is aire sin rothoimnetar Bretnaigh & fir Erenn eissiumh gur' bhá dée In mhara é & Mac Lir aderthi fris .i. mac In mhara. Manannan dano do rádh ris a Manainn. 157 Dían Cecht .i. ainm suithe leigís Eirenn, dían na cumachta, nam cecht cumhachta dicitur, unde Néidhe mac Adhnai dixit: Cechtsam derca áthsgeanmaim ailcne .i. cumhachtaigsium ailcni .i. sceillec romhebaid don ailig condombí fri súil-seom. Coni cáecsom .i. imrubhairt a chumhachta. Non est ut imperiti dicunt Cechtsum .i. cáechsum. Nó dian (.i. deus) caech (.i. sui). Ut est deus salúitis. 158 Maccecht .i. mac dorighne écht n-annsom .i. domharbh sé a dhearbhbhrathair feisin a comhracc .i. Tinne mac Connrach. Rí Connacht tra Tinne intansin & domharbh Monodhar mac Conrach é. Conid iarsin n-echt sin doríne Monodhar tucadh 'Maccecht' fair. Conodhur proprium nomen eius. 159 Dealb Aeth .i. delb aedha .i. teneth, nó dolb-aed .i. tene doilbthi doróine intan ro innarb a chliamhain feissin .i. Trad mac Taissaigh, tría cheird t-seoín dráiechta é assin ferann h-í filet Tradraighi aníu. Issed luidhe for teichedh i crich Ua Néill. Luidh i Carn Fiachach meic Néill, & addaís tenidh-draídhechta ann, gur' mhuidhset cóig srúamanna tenedh ass, gur' chuir-sium mac dó fri cach sruaim, conid íbh atáit na coíg Dealbna. Conad esin rolíl de sium Dealbh-aedh .i. dealbh aedha .i. dealbh thenedh. Lugaid a ainm co sin. Nó Dealbh-aedh .i. dealbh aedha fair, ar a chaime, ar ba derrscaithech a dhealbh som. 160 Ol n-gúalai .i. dabhach umhai issidi. Is sí tuc Conchubar mac Nessa a dún Geirg Faeburdil íar n-argain In dúine & iar marbad Geirg. Ol n-gúalai dorádh fría, fobíth Is tene ghúail nobhíth a n-Emain Mhacha astigh a n-ibhtheá í. Is uadh sin rohainmniged Loch n-Gúalai a n-Daiminis crichi Ulad, ar Is fái atá aníu i n-díamhraibh. Gearg mac Fæburdil, meic Cathaír, meic Glais, meic Inderccaigh, meic Srúibh, meic Rossa, meic Rudhraige. 161 Ferghus Folcthech .i. Fergus mantach. Nó srénfíaclach robói .i. sénusach robói. 162 Aedh Gnái Fer In ghai leathain .i. gai leathan lais .i. laighne lethanmhóra dobói aigi. Aedh Gái In t-ainm bunaid, & nin do gait ás goma h-Aedh Gái é. Aedh Gnái, trí h-anmanna badar fair .i. Feidlimid & Aithinbhleith & Fergna. Da mac na dá Aithinbleith la Daíl Medruaidh .i. Aithinbleith mac Aedha Gnái & Aithinbleith mac Medrúaidh. H. adds .i. maccecht .i. mac doroíne echt, which seems to belong to div 158. 163 Conall Ech-Lúath .i. Conall ech lúaidh .i. eich rolúaidhedh go minic intan ba h-óg. 164 Mac Táil .i. dalta sáir é, Is aire isberthi Mac Táil fris. Cass In t-ainm bunaid, & dochóid In forainm tairis. Ocus a dúthcus ó senathair tucad Cass fair .i. ó Chormac Cass mac Oilella Oluim. 165 Cormac Cás .i. Cormac crúaidh .i. ara chródhacht. Nó Cormac Cás .i. lúath, ar bá luáithin é 'ná cach nech ina aimsir, & deismirecht air día n-débairt arailiu cruitire ag foghlaim día dhalta 'seinn co cass é' .i. co lúath. 166 Fotharta .i. fúath arta .i. fuath (.i. dealb) dee, nam art deus dicitur, amail asberar Eochaid Finn Fúath n-Airt. 167 Eochaid Finn Fúath n-Aírt .i. fuáth (.i. delb) dé fair, ara cháimhe, ar Is inánn art & deus (.i. día), ar bá fer cáin (.i. alaind) sochraidh intí Eochaid Finn. Nó Eochaid Finn Fuath n-Airt, ar bá fuáth lé h-Art mac Cuinn é, ó romharbh sé dá brathair Airt maic Cuinn .i. Connla & Crinna. 168 Fiacha Súighthi .i. so-ghuithi ar bá h-urusa a etarghuidhe ara mhíne, & so-áentadhach é co sír, & bá suilbhir dogrés. 169 Deíssi .i. difoissi, ar ní bhói airissem forro fria ré chíana acht a m-beith for faeindel as cach inadh i n-arailiu. Nó Deíssi .i. duáisi, ar Is a tinnscra mhná tucad dóib ferann iar techt de Mhuigh Breg .i. a tinnscra Eithne Uathaighe inghine Crimhthain, maic Énna Cheinnselaig,, ar Is íat na Deísi ros-ail Eithne Uathaigh. Aengus mac Nadfráich rígh Muman, Is é tuc dóibh In ferann forsa táit na Deísi indíu a tinnscra Eithne Uathaige. 170 Eithne Uathach, cidh dia n-apar? Ni ansa. Intan rugsat na Déissi In ingin léo dia h-altrum, feóil lenum doberdís dí co m-bád praipi-ti nofoirbredh, ar Is ina tinnscra dobhoí a cinnedh dóibh ferann & foistine d'faghbáil. Nó dono cinn lútaingén a clainne feissin do thescadh sí co m-bád suthnaidi íat. Ar nír' leígedh clann a tossach di. Doberdís na leinip fúath mór di arindí adhbar sin. Is aire sin tra isberar Eithne Uathach fría. 171 Art Cearb .i. Art tesctha, nó cirrthi, namh cearb cirriudh dicitur, ar Is cirrthi robhói. Is de bá h-Art Ceab. 172 Fiacha Tort .i. Fíacha bairghinach, nam tort bairghin dicitur, ar Is é cétna las ra cummadh bairghin prius. 173 Fíachra Tuirtri In fear cétna. Is é ronaisc tortgabháil Conailli Muirthemni fó h-Erinn. 174 Laighin cidh día n-apar? Ni ansa. Ona laighnibh lethanghlassaibh tugsat na Dúbhghaill léo a n-Erinn, muinnter Labradha Loingsigh dia tangadur máraen ré Labhraidh co tech Cobthaigh Cháil a nDinn Righ .Dá cét ar fichit cét Gall a lín. Romarbad tra intí Cobhthach Cáel léo, & ro h-ortadh In ríghrad. Ocus Is óna laighnibh lánmhóra tugsat intan sin isberar Laighin fríu ó sin alle. Día n-débairt In fili: Da cét ar fichit cét Gall co laighnibh lethna léo anall, dena laighnibh sin gin ail díbh rohainmnighthea Laighin. 175 Labraidh Loingsech .i. robói sein for longais (.i. indarba) co fada iarna innarba ó Chóbhthach Cháel. Labraid Ollda a ainm a tossaigh. Labraidh Maén iar suidhiugud. Labraidh Loingsech íarsin ó doluidh forsin longais. s. qui l. Is de sin isrubhairt Fercertne fili: Labraidh Loingsech, Ollda, Máen, mac do Ailill Aíne aén. 176 Laeghaire Lorcc .i. Laegaire garg, nam lorcc garg dicitur. Nó lorc .i. sladach .Lurcos enim dicitur .i. rapax deuorator .Laegaire Lorcc tra .i. finghalach .i. fingal doríghnedh fair & dorinne for nech. Nam lorcc .i. finghal. Ar Is é Laegaire domharbh Badhbchadh mac Echach Búadhaigh ag cosnamh ríghi n-Erenn fris & Cobhtach Cáel mac Ugaine meic Echach Búadhaigh issé romharbh Láegaire Lorc ag cosnam na ríghe fris. Mac rucadh do Laegaire Lorc .i. Ailill. Is ann genair sén, oc Tipraid Da Ech n-Aine, Is de bói dósom Ailill Aíne do rádh friss. 177 Oilill Braccáin cidh día tá? 178 Aengus Ollum .i. ollum a filedacht eissium, & bád rígh Erenn íarsin. Is de sin isberar Aenghus Ollam. 179 Fergus Fortamhail .i. bát láechdha fortill In fer sin fri cach n-aén nóthegmadh fris. 180 Féidlimid Forthren .i. ba niadh (.i. tren) In cach cath & a cuibhlengaibh Erenn eissium. 181 Cremthan Coscrach .i. ara mhét doberedh coscur & buáidh cacha chatha a m-bídh & In cach inadh aili a m-bíth. 182 Mogh Airt .i. ag moghsaine & ag frithailemh a maic nóbíth intan bá h-óg .i. Art mac Mogha Airt, ar bá diliu lais é inná cach nech aile. 183 Núadha Fullón .i. Fullón ainm In drúadh rotn-alt, & Is eisein cétna druí rolái bricht for dluí riamh do chuir dhuine for foluamhain. Inde dluí fulla dicitur ó sin alle apud Scotos. Nó fullon ainm do mhaissi. Inde Nuadha Fullón dicitur .i. Núadha maissech. 184 Bressal Brec .i. bá brec a einech .i. a aiged. Is ime dogairthái Bresal Brec de. 185 Lugaid Lóth finn .i. lóth ainm d'allus .i. sód chnis roboí for allus. No lóth finn .i. lóth ainm d'fésoíg .i. fésóg finn bai fair. 186 Sétna Sithbacc .i. sídhbacc, ar ig toirmesc & ag bacadh t-sídha do bíth dogrés & ag tabairt chogaidh mánair etar na dáinibh. 187 Eithne t-Sithbacc .i. sídhbhacc .i. baccadh sidha do. Gníth .i. ig a thairmesc t-sidha dobhith In Eithne seo etar a clainn feissin .i. Cairbri Cluithech mac Concorb & Láidir Ara mac Concorb, ar bad clann d'Eithni íat sidhe díbh línaibh. Nó bac sídh & Eithne ig a astadh doghnáth etar a clainn ag toirmesc In chogaidh dogrés. 188 Núadha Necht .i. Núadha nicht, onní Is nix snechta. Nó nox .i. adhaigh .i. fer nó imthighi aidhchi, ar Is é Núadha cétna dorinne fogail aidhchi ar tús a n-Eirinn. O ní Is nox Núadha Necht. Nó ó ní Is nix .i. snechta .i. bá gilithir fri snechta Núadha Necht .189 Ferghus Fairrgi .i. óndárúathar rodn-ug chum na righi .No Ferghús Fairrgi .i. for longais robhoí co fada, nó Is for fairrgi rugadh. Is de isberar Ferghus Fairrgi fris. 190 Conchubar Abhradrúadh .i. rosc rúadh co mailgibh rúadha ro thecht, nam brai mala dicitur. 191 Cú Corb .i. coirb In charpait a m-baí. Nó ar a beith co fada gin bhaistedh h-á coirbthi de. Nó corb ar Is cerb tesctha. Cú Corb .i. cúi corb .i. coirb In charbait a m-bái rus-bris fái & sé ina mac beg. Roghabh In mac ag cuí fon coirb ro brissed. O'tchonnaic a athair In mac ig cuí dochuir feín coirb isin carbat intan sin. Is ón mhoghsaine dorighne día mac isberar Mogh Corb fris, & Cú Chorb .i. caí chorb indara de. 192 Níadh Corb. Níad .i. trén, & a duthchus a athar & a seanathar rolil In fortormach anma é .i. Níadh Corb. 193 Meissin Corb .i. romhesemhnaigh go mór inní sin, & dorinde feissin a innamail. Is aire sin tra isberar Meissin Corb fris iarsin. Some omission here. Dál Mesincuirb was a tribe In the co. of Wicklow. F. M. 952. 194 Coirpri Cluithechair .i. a Cluithri Clíach & a Maigh Clíach Is ann rus-gabh iar fágbháil chrich Laighin dó gu rus-aitreb la maithri íarsin. 195 Clothrén i Maigh Chliach atá. Is úadh Cluithri Chliach. 196 Féidhlimid Fer Urghlass no íarghlás .i. folt ghlás bái fair. Is de isberar Feidhlimid Fer Urghlas fris. íar .i. folt. 197 Cormac Gealtai Gáeth. Ní feadamair coleíg. 198 Fiacha Baicidha mac Cathair Mhair, cidh día n-debhrad? Ni ansa. Día tarla cath Mhuighi h-Agha etar Catháir Már & Conn mac Fedlimid Rechtada, dochomhraig Fiaca mac Catháir & Oilill Gabra do Thúathaibh Temhrach isin chath. Gonais Oilill Fiacha gur' thesc lúithech a choisi, co m-bái bacach de, conid e robaí Fiacha Baicida fair. Fíacha Aiccidha do rádh rís .i. a n-aice a bhraithrech do bí se, gin ferann do ghabhail ara óigi. Is dé sin aderthaí Fiacha Aicedha fris. 199 Lughaidh Rúamna mac Cathair, cidh día tá? Ni ansa. Comrac tarla etar Chétghein Cruachna mac Conaill isin chath & Lugaid mac Catháir. Roba ruisti rúamanta Lugaid ón chomhrag sin Chétgein. Is aire sin tráth isberthí Lugaid Rúamna fris. 200 Eochaid Cupa mac Catháir, cidh día n-debrad fris? Ni ansa. Comhrac dorala etar Eochaig & Assal Échtach mac Ind Feinedha isin cath cétna. Tromghonais Assal Lugaidleg. Eochaid? isin comhrac, co taínic tonn do chuip fola a chuirp trena chathétedh. Conade asberar Eochaid Cupa fris. 201 Bressal Ainechghlass mac Catháir .i. glass robhói a ainech .i. aighed ghlas lais .i. comarthada glassa bídís for a aighidh dogréss. Is dé ba Bressal Ainechghlas eisium. 202 Eochaid Timine mac Cathair, cidh díatá? Ni ansa. Intan tug Cathair ferann día chlainn bói tra Eochaid ina chodlud intan sin. Luidhsit a bhraithri chuigi gusan inadh a m-boí & dúiscit asa chodlud é. Is ann isbert cach fris: ‘Is tim sin, a Eochaid’, ol síat .i. as sádhail In codlud a fuilidh. Conade sin rolil Eochaid Timine de. 203 Aenghus Nig mac Catháir, cid día tá? Ni ansa. Intan bói Aenghus ag iarraid forba for Catháir, ‘Neg’, ol Catháir fris .i. ‘ní bhía ferann duit, a Aenghais’. Ocus isbert Catháir fris ag timna ferainn dia macaib aili: Neg, níd-bíadh sealbh senorba, &rl. Is aire sin tra isberar Aenghus Nig de. 204 Oilill Cethach mac Catháir. Cethach .i. beimnech .i. buillech, ar bát móra a bheíminna a cath & a comhrach. Is aire isberar Oilill Cethach fris. 205 Forgull Monach .i. cleasuch robhói, ab eo quod est mon .i. cleas, ar fer cumachtach eissium, co téighedh a n-ilrechtaibh. Ar cach fer dogníth cleas bat monach a ainm, amail rochan In fili: Do choígedh Choirpri Níadh Fer Forgull Monach modh miled cach cleasach dochanadh ceilg monach isin t-senghaedheilg. 206 Bresal Bregoman .i. a oman for Bregaib. Nó Bresal breaghmain .i. dia m-dar maine na Brega. 207 Bressal Belach .i. Bressal béodláec .i. láech béodha, ar a beódacht aderthí Bresal Beólach fris. Nó Is bel mór bái aige: Is uadh aderar Bresal Belach fris. 208 Bressal Bronnchaín .i. ba caín (.i. alaind) a bruinne. Nó Bressal Bronncaín ar a mhét dobronnadh a chaín rígh do chách. 209 Enna Ceinnselach, cidh díatá? Ni ansa. Cath roferadh etar Eochaid Muigmedón & Labhraidh mac Bressail Bhelaig .i. cath Cruáchaín Chláenta. Ro mhemhaidh In cath for Eochaigh Mugmedón annsin, & dogabad eíges Eachach ann .i. Cétnathach fili, & dohainceth In fili la cách co torracht Enna chucu. Dosaídh Enna gai trít In filid ann, & doríghne gaire de, co n-debhradar ind fir: ‘Is salach In gen contibhe iarnar sárugud, a Enna’, or síat. ‘Bidh é a ainm’, or In t-éigis, ‘Énda Gen Salach’. Conadesin rolil ind agnomen de ó sin amach .i. Énda Gean Salach. 210 Enna Bóguine .i. guin na m-bó .i. cethra a mháthar & a athar do mharbh. Ag iarraidh ferainn fora athair robhói intan rus marbh. Ideo Boguine dicebatur 211 Rumul Déríar. Ideo 'dé ríar' dicitur .i. ar a mhét dogníth ríarStokes marks as if intending to note a variant reading a dhée. Is eissidhe & Dera a bhen rosn-ail Lugaid Réo n-DergStokes marks as if intending to note a variant reading, & aidde muinti gaiscid dó Cú Chulainn. Is aire atberar comadh aide do Lugaid Cú Chulainn. Rí Laighen, tra, In Rumul sin. Issé cétrí do Láighnibh doghabh ó Bhoinn co BuaidnigStokes marks as if intending to note a variant reading. 212 Gailioin (.i. Lagin) .i. Galleóin, ar dalta do ghallaibh intí Labhraidh Loingsich o filit Laighin. Nó Gailíoin .i. galleoin .i. clothStokes marks as if intending to note a variant reading, nam gall cloth dicitur. .i. ar imat a cloth & a m-búadh Lagen for feraibh Erenn ráiter Gailíoin díbh on mhudh sain. 213 Osairge .i. oséirghe .i. eirghi amail ossu allta leó ic teiched rásna Deíssibh dia rofagsat In ferann h-i filit na Deíssi indíu. Nó Osairgi .i. os-fríthi .i. etir ossaib alltai fríth Aengus Osairge .i. sen Osairge .Cinnfinn ingen Daire maic Degad, máthair Aengusa intan boí inn ingin fri lamhnadh roela sí isind aidhchi ón inghenraidh baí 'na farradh icá coimét. Rolean cach an inghen iar sin gusan inat a m-bai. Iss ann fríth an inghen etar ossaibh alltai intan sin, & sí 'ar m-breith meic etar na h-ossu, & dobreth ainm dó .i. Aenghus, & Is éissidhe Aenghus Osairge o fil ríghrad Osraidhe. 214 Cú Cercca cidh día tá? Ni ansa. Bói caillech noem d'Ibh Losgaín Midmine ic Noitiu .i. Cearc a h-ainm. Fechtus dochóidh Finnchadh mac Fáelaín, mac rí Osraidhe, do mhílrad a fogus do chill na caillighe. Duísgit na gadhair míl intan sin. Bái cú ag In chaillig & marbhaís In míl. Romharbhsat coin finnchad cú na cailligi. ‘Truágh sin, a Finnchad!’ or In chaillech, ‘do marbhais mo chú coiméta, & benfat nemh dít ina h-éiric’. ‘Ná gad neamh dím’, or Finnchadh. ‘Bíatsa am choin choimhéta agat co cenn m-blíadhna a n-éiric do chon’. ‘Gabhaim’, or In cháillech, ‘& bidh Cú Chearca th'ainm’. ‘Faemaim’, or Findchad, & baí amhlaid. Is aire sin tra adubhradh Cú Cearca fris. 215 Laighnech Faeladh .i. fer eissidhe no theghedh fri faeladh .i. i conrachtaibh .i. arachtaibh na mac tire téghedh intan ba h-áil dó, & teighdís a sil ina dheóidh, & domharbhdáis na h-indile fó bés na mac tíre, conadh aire sin isberthí Laighnech Fáeladh fris-sium, ar Is é cétna dochóidh i conrecht díbh. 216 Bigní Caech mac Laighnigh Faeladh .i. beg ní .i. duine beg é. Eochaid a ainm-sium ar tús & Begnechach iarsin .i. Begne Cáech. 217 Rúamann Dúach .i. Eochaid a ainm ar tús, & ní fetamar cidh dá Rúamann Dúach do rád ris fós. 218 Laegaire Birnn Buádhach, ní fetamar coléig. 219 Rónán Ríflaith .i. bá rígh & bát flaith & bát ríghdha a flaithius for cách. 220 Tri Fothaidh .i. tri fósuith .i. sotha maithi íat. Nó Fothaidh .i. fotha suith iat, ar robí cétchlann Fuinchi íat. Nó Fotha .i. fóthaidhe .i. fochlith dorinne Mac Niad (.i. Mac Con) íat fría Fuinchi ingin Bhéinne Brit rí Bretan .Nó Fothaídh .i. fí (.i. olc) aeda (.i. tene) .i. tene nemhnech íat ag orgain chlann & chinél. Nó Fothaidh .i. fó thádi .i. tathi maithi iat. Ar Is táde cach lánamhnus. Is de sin isbert In drúi intan sin: Fochin taídhe día rochin In triar amne. Conadé rolil Fothaidh íat. Aendía & Trendía & Caendía a n-anmanna. Aéndía In t-airgthech, Trendía In cairpthech, Caendía Fothad Canann. D'aen thoirbirt rug Fuinchi íat a triúr do Mac Con. Bretha Fuinchi Aendía a tús aidhchi. Is de dobreth ainm dó, ar bá gin rígh ar febus In t-seoín. Tréndía a medónaidhchi; Is de do breth ainm dó, ar threissi In t-séoin laisna déibh ann. Cáendía isin mhaidín, ar chaimhe & ar áille funghaire ] na maidne Is aire Is Cáendía dobreth dó do anmum. Fothad Canann Is de isbreth ó Chanainn .i. ón choin bái aigi. Unde Dinn Chanann a Maigh Life. Nó Fothad Caínidae .i. caín & álainn na dée intan nót-rucad. Fothad Airgthech, Is de isberar, ar issed innmhus bá h-annsamh lais, ar ba de a bhuinne níadh & a dhí falaigh & a mhuntorc óir & a chú & a ech. Fothad Cairpthech isbreth dó ainm .i. issed slaibhri coníredh, mairc cona cairpthibh. Is fris conraítí Fothad Dolus. Fothad Dolus .i. duallsighi. Disoillsighi .i. fer nóghnáthaighi siubhal a n-aidhchibh dorchaibh, ís de adebhrad Fothad Dolus fris. 221 Feinius Farsaidh .i. fodhailtech, ar Is é rofodhail In sgol fó ilchinelaibh In domain d'foghlaim na n-ilbérla, ar Is inann fariseus & farsaid .i. focul gregda, diuisió a etarcert laidni. 222 Fíanna a uenatione .i. on t-seilg dognidís isberthi fianna fríu. Nó fianna .i. finedha, ar Is ina finib & ina n-aicmibh no bidís síat. Nó fianna .i. feinnedha rígh Erenn íat. 223 Fercheirdne .i. fer cearda ái .i. aircetail, nam ái .i. aircetal dicitur. Nó Ferchertne .i. fírchetal n-ai .i. noís, ar ní beredh bretha fíra. Nó Feircheirtní .i. fír cert nái .i. duine fircherte nam nái duine dicitur. 224 Fir Bholg .i. a m-bolgaibh do thairngidís uír fora muin día cur for leacaibh loma & for cairrgibh cloch i tíribh Grec, co m-bidís ina muighibh fó sgothaibh .Conid óna bolgaibh sin roraídhit Fir Bholg díbh. 225 Fir Domnann .i. fir damnánn .i. don damnadh & don dáire tucad orro la Gregu rohainmniged Fir Domnann díbh. Ut dixit poeta: Doluidh Sémíath sair for sét co tiribh finna fer n-Greg tugsat Greíg cís fergach fair, imurchur uíre a m-bolgaibh. De na bolgaib sin co m-brígh chlainne Semíath maic Sdairn mhín dogairter Fir Bholg co m-bladh, is Fir Domnann ón damnadh. Fir Domhnann tra .i. fir domhain fonn .i. fir no-dhomhnaidís In talamh .i. ba domain no théighdís isin talamhain ag tabairt uisci aisti dia chur for sleibtibh garba la Gréig. 226 Gaileóin didiu .i. ona gaib rohainmnighthi .i. gái lín ar lín a n-gái rohairimthí. Nó Gaíleoin .i. gail fíann, fían In ghaiscid, ar Is síat doghabadh lamh forsin da trian aili. No gáel fíann .i. fiann ghaíl lochta na dáirsi. 227 Maine Aithremail .i. ba cossmail fría athair é .i. fría h-Oilill mac Máda. 228 Maine Maithremhail .i. fria mháthair bá cosmhail .i. fri Meidbh ingin Echach. 229 Maine Mar Condagaibh Uile .i. cruth a máthar & a athar bái fair, ar bát cosmhail fríu díbh línaibh. 230 Maine Tái .i. Maine amhlabar .i. nír bhó raítech é sechach chách. 231 Maine Antái .i. Maine nemthái .i. an ar dhiultadh fil ann .i. bá raidhtech é doghrés, & iss eissidhe Maine Mó A Eipert .i. mó a rádh-som na rádh cach Maine aili díbh. 232 Maine Mínghar mínghaire a mháthar dogníth sé In cach than. 233 Maine Mórghar .i. gaire a athar gu mór dognith. 234 Fomoraigh .i. fómuiride .i. lucht bíde ag sladaighecht & ag crechairecht ar fairrgi .i. loingsig na fairrgi Is dóibh Is ainm Fomoraig. 235 Fer Níadh mac Damhain .i. fer trén, nam níadh tren dicitur. Nó Fer Díadh .i. dé íath .i. a comrag dá ferann rodn-ugad, Is aire tugadh Fer Díad fair. Sicut dicitur Fer Dá Chrích. 236 Fearghus Andot (doit .i. lam) .i. Ferghus gearrlámhach, nam an non dicitur. Andoid .i. nemh-doídech, ar bat gearr a di láimh. 237 Lugna Fer Tri n-Ogh .i. tri h-uighi badar aigi. Nó Fer Trí .i. Tri ainm a mhná .i. Trea inghen Taidhg meic Cein. 238 Luighni .i. Lái geine .i. clann Laí meic Cormaic Gaileng íat. 239 Galanga lang (.i. fell), goa (.i. breg) .i. Cormac mac Taidhg meic Ceín dorinne gó frisna brocaibh .i. gai Táidhg rug Cormac laís chum na m-broc ar co tísdaís asa m-broicthenaigh amach ar enech Taidhg meic Céin, & gaí Taidhg ag Cormac do chomartha friú. Tangadar na bruíc chum Cormaic & domharbh íat. Dochóidh Tadhg iarsin do chaithem na fleidhe baí ag Cormac, & doghraín a aiccnedh ag ól na fleidhe & dofetir a enech do choll .Roloingistar Thadhg a mac úadh assin crích amach iarsin, conid é sin fotha innarbtha Chormaicc o Thadhg. Unde Cormac Gaileng & Gaileng nominatur .i. gáe lang .i. cac ar enech. Aliter Galeng, nomen terrae ideo Cormac Gaelang dicitur pro habitatióne eius. Cormac Gaileng tra .i. gái lang .i. gai meabhlach íarrsaní dorinne gái forsna brocaibh gurus marbh íat. 240 Caínti .i. óní Is cainis cú, ar cend con for caínti ag amhustraigh. Unde Crithenbhél Cainti. Crithinbél .i. bél na chrither .i. ara neimhnighe & ara theintemhlacht na m-bríathar úadh, ar Is nemhnech bríathra In dána iter. Nó Cridenbél .i. a cridhe ina bhél .i. a rún In a bhélu, ar ní gheibed som iter for rún día cluinedh. Nó Critherbhél .i. bél na crithir, ar Is é cétchaínti dobhaídh ríghchainnell ó tengaid artús é. 241 Coirpri Cind Cait .i. diarbo cenn cat .i. fuath (.i. dealb) cait robhaí fora déa. Nó da chlúais chait badar fair amail isrubhairt In fili .i. Eochaid ua Floinn: Amlaid robói Coirbri crúaidh, roghabh Eirinn tes Is túaídh, da chluáis chait ima chenn cain, finnfad cait tríana chlúasaibh. 241 Nó dano Cairpri Cenn Catraigé, ar Is iat rus-ail é, & ba cend forru é. ISberait foirenn aili bá do Luáighnibh Temhra dó & gu m-bá d'Feraibh Bolg a bhunadh genelaig, día n-debairt In fili: Coirpri d' Feraibh Bolg gin bhrath in láech do Luaighnibh Temhrach, ainm a abdhaine gin acht fuaír o Chathraigibh Connacht. 242 Callraighe .i. Cal-traighe .i. clann Luigdech Cal íat, nam traighe clann nó cinél. Nó Cál-righe .i. ríghe Cháil .i. Luigdech Cail meic Daíre Doimthigh. 243 Ealga .i. Eíriu .i. ealg ainm do mhuic isin t-sengáidhilg, go tucad fuirri In t-ainm sin, ar Is cosmhailius mhuice boí for Eirinn intan atchonnaic Íth mac Breogain uada ind innsi do mhullach Thuir Breogain a h-Espain. 244 Aedh Gusdan .i. Aed gus dána, ar mór an gus dó, na trí rígha do mharbad isind aenló .i. Aedh Slaíne rígh Eirenn, & Aedh Róin rí Úa Failge, & Aedh Buide righ Teftha. Gus .i. gnim isin t-senghaeidhilg. 245 Ulaidh, canus rohainmniged? Ni ansa. Ulaid .i. oll saith .i. saith oll duratsat duna filedaib saith .i. innmhus, & deismirecht air amail asbeir In Amhra: Cétaín luidh Íudás tar ord a lorg Deamhna, díghal garg, Cétaín roghabh saint im saith, Cétain dóbhraith Isu ard. No Ulaid .i. oll leath léo im chogadh & im irghail. No Ulaid .i. oll leith .i. ulchadha liatha léo h-i cath Áenaigh Mhacha .i. olann líath dochengladar día smechaibh isin cath cétna .i. uilliu leíth léo isin cath. Conchubar mac Fachtna Fáthaig & a bhráithri, Is síat tug cath Áenaig Macha do Dhabhall Díanbuilleach mac airdríg Lochlann. Ba díairim, tráth, In slógh robhoí maille ré mac rígh Lochland intan sin ar techt do ghabail Eirenn i cóigedh Ulad. Is ann gabhsat artús & luidhsit rempu íarsin co Magh Macha. Rothinóilsit clanna Rúdhraige im Chonchubar anaghidh nan allmurach do thabairt chatha dóibh. ISbert Geanann Grúadhsolus mac Cathbhaidh fría mhuinntir intansin: ‘Is terc bur slúaigh, a Ulltu!’ ol sé, ‘ocus Is óg amhulchach cach áen agaibh’. ‘Cidh doghénam-ní de sin, a Ghenainn?’ or cách. ‘Dénaid, a ógu’, ol Genond. ‘Tabhraid imat d'olainn leith libh & crúadh-cenglaidh an olann dábar n-aigthibh, & bídh moaide graín & egla na n-allmurach remaibh innísin amail bá rígh-laich sibh.’ Dorinnedar Ulaid In chomhairle sin Gheanainn cach aen ba h-amhulchach acu. Tugad In cath iar sin & do mhuidh for na h-allmurchaibh, & doládh a n-ár ann, conid ón chath sin Aenaigh Macha adúbhrad Ulaid fríu ón mhudh sin, amail asrubart In fili: Clanda Fachtna nisfil faill fri cach fachta catha cuill, ainmnighter dib atan tall Ulaid óbdar oll leith uill. Nó Ulaid ó Ollamh Fódla mac Fiachach Fínsgothaigh .i. Ulaid .i. oll lethadh Ollamhan .i. Is mór rolethnaigsit & rotsilsit Ulaid ó Ollamh Fódla. Nó Ulaid .i. oll aí ollam In alio loco dicitur. Ar bát fili amhra eisseín, & Is aire isberar Ollam Fódla fris, & Is uadh isberar Ulaid íar fír,& deismirecht air: Ollam Fódla fegaid graidh uadh rohainmnighthea Ulaid, íar fír feis Teamhrach na treabh is lais taisech rotoirnedh. 246 Fiacha Fínsgothach .i. sgotha fína ina flaith go faísgthi a leastraibh glaine, & bát fín nó mil dobertheá eistibh. 247 Cethre maic Ollamon Fódla .i. Cairpri Condelg, & Fínachta, Slánoll, & Gédhe Ollghothach, cidh día taít? Coirpri Condelg ní Fínnachta .i. finsneachta .i. sneachta már fína rofer ina flaithius for Eirinn cona faicthí In fer nó In fochon tairis, combá measctha cach duine a n-Erinn nós-ibhid. Slánoll .i. oll slaínti cháich ina flaith, ar ni boí tamh nó galar ina flaithius, & ní fess cía galur rus-fuc feissin. Gedhee Ollghothach .i. bá mór guth cach duine ina flaithius, & ní bá binne la cách téta i crot inná guth & amhar cach duine a n-Erinn In flaithius. 248 Sírlamh. Sír .i. foda .i. lamha foda badar aigi, ar ro soichdís a dhí laimh lár & sé ina t-sesam. 249 Dal (.i. rand) n-Araide .i. Dál n-Airéle .i. airél rí Erenn léo Is í a leabaid thechta .Fobhíth Is orba níadh roghabhsat, & Is do chloinn dóibh. Imarcaidh dóibh sech chách beith fo ghlún rí Erenn dóibh ara cródhacht, ar robé rí, níadh Eirenn isin aimsir a roibhe Conall Cernach mac Amargín & cach nech do chloinn Conaill Chernaigh, ar Is síat sidhe Dáil n-Araidhe, & Is ó Conall Chernach ríghraidh Dhal n-Araidhe ó sin alle. 249 Dál n-Araidhe cidh díata? Ni ansa. Dá mac mhaithi la Fiacha Fínsgothach .i. Eochaid (qui et Ollam Fodla) & Araidhe. Eochaid didiu rob fili amhra é. Araidhe trath druí amhra eissein. Rogabh Eochaid ríghi n-Erinn ann sin, & tug ferann airedha d'Araidhe .i. In rann don cóicedh ría raidhter Dáil n-Araidhe, & Is ón Araidhe sin mac Fíacha Fínscothaig ráiter Dáil n-Araidhe friú o sin alle. 250 Fiacha Araidhe, cidh día tá? Ni ansa. Araidhe Bibrae In caínti de Mhumain & Cairech a bhen, Is síat rus-ail Fiacha mac Aenghusa Goibhnenn, & Is ó Araidhe caínti isberar Fiacha Araidhe fris. 251 Conall & Cernach, can assa ráiter? Ni ansa. Rosacht chlainne bói for Finnchaímh ingin Chathbaidh .i. ben Aimirghin Iarghiunnaigh, coná beredh clann. Co tudchaidh araile druí ina dáil, con-epert In druí fría, ‘dáma mhaith mo lógh’, ol sé, ‘doberthá-ssa mac maith do Amhargen’. ‘Bidh fír son’, ol sisi: ‘bid maith do lógh lium-sa’. Con-eipert In druí, ‘tar don tiprait amárach & tiagh-su lat’. Tiaghait andís íarnamhárach don tiprait, con cechain In druí brechtu & tairchetla forsin tiprait. Con-epert In druí: ‘Dot-fothraig eissi & dofuisemha mac, & ní ba h-ingaire nech aile día mathar macne oldás .i. do Connachtaibh’. Atibh an ingen digh assin tiprait iarsin & ro sluig duirb laisin digh, & bai In duirb sin a laimh In maic a m-broinn a mháthar, gu ra tholl an lámh & gurus-cernaigh. O'tchúala Cet mac Maghach, brathair a mhathar, In ní sin .i. go m-béradh a siúr In ghin nómhuirbhfed fer for leth Connacht, boí sein a coimét a seathar co m-berid a mac. Taínic inbaid na h-ingine, & rofug mac. Tangadar drúidh baidsidhe In maic i n-geintliucht gur chansat an m-baithis n-geintlidhe for In mac m-beg, & roráidhsit ‘ni ghinfi mac bhus ingairc oldás In mac so do Connachtaibh’,& ní bhíadh aidhchi gin chenn Connachtaigh for a chriss,& mairbhfidh fer for leth Connacht. Is ann sin roghabh Ceat In mac beg chuigi, & dom-bert fó a sail co m-brúid a brága & ní brúi a smir. Conid ann sin isbeir a mháthair fria Cet: ‘Is connda In feall dogní, a derbbrathair!’ ol sí. ‘Is fír’, ol Cet. ‘Bidh Conall nó confeall a ainm ó sunn’. Ocus dobert a mac di. Unde Conall Claenbhraigdech Cernach nominatur. Conall Cernach didiu, .i. cearn robói assa lethchinn bá meítithir fría cobhraidh sceíth, iarna bhúalad a n-Albain im dhilsi mná. Is dé bá Cernach on mhudh sin. 252 Conall Cernach post .i. Conall trénfer, nam cern fear & níadh tren dicitur. Vel ab eo quod est cerno .i. uideo, ar bá cuma dochíth ní i l-ló & ind aidhchi trésin súil n-ghleoír boí ina chinn Here B. inserts: nó cern doroine In darb dael nó In doirb bai ina laim ig a breth, Is de raiter Cernach de. Nó Conall Cernach .i. Conall buádhach, nam cern buáidh dicitur Here H. adds: cona atchíth radhairc i l-ló & a n-aídchib, ar bá mór In bhúaidh dó seach chach .In H this paragraph follows div 253. 253 Amhargein Iarghiúnnach .i. Amarghein dubh, nam iarn duibe dicitur, íarnleg. íar .i. dubh, giunnach .i. folt .i. folt dubh baí fairis de bá h-Amarghein Iarnghiunnach eissium. 254 Findoll Caisirni .i. cisternaei (.i. duine) .i. talamhmhinugud, ar issé cétduine lér' tochladh talamh artús do dhenum chuirri .i. corr, a fuigthi uísci In cach than. 255 Furbaidhe tra .i. a furbadh .i. a theascad, dorinnedh a broinn a máthar íarna bádhadh forsan abhainn díanadh ainm Glaissi Berramhain, & Is on Eithni sin, ingin Echach Féidhligh, isberar Eithne frisind abhainn aníu, ar Is furri robáidhedh Eithne, & Is fri Furbaidhe mac Conchubair aderthí Diarmaid mac Conchubhair íarsin. 256 Furbaidhe Fearbenn .i. dá bheinn airgit & beann oír robhói asa chathbharr, Is de isberthí Furbaidhe Ferbenn. 257 Fedlim Nói Chruthach .i. nói crotha tigdís dí In cach than atchíthi í. Nó núa-chrothach .i. cruth núa do thaisbentá do cach áen fuirri ara cáime. Nó núa-craidhech í ara connailbhe. 258 Fíacha Lurgan .i. Lurgain ainm a aide, á quo Clann Luirgine la Dáil n-Araidhe, Is de isberar Fíacha Lurgan friss. 259 Fergus Foghai .i. Fogha ainm a mháthar, Is úaithi rohainmniged. Nó Fergus Oiche .i. Oiche ainm a máthar, Is de rohainmniged. Nó Ferghus Fogha, .i. issé raínig foghai la gai mór artus. 260 Ferghus Dubdhétach .i. déta dubha bái aigi. Nó dubh é féin & déta móra lais .i. dubh-dhét mór eisseom. 261 Fearghus Foltleabar .i. folt fada robói fair, ar ro soichédh a folt tara cris sís sechtair. 262 Feargus Bót Tar Bregaibh .i. tene tar Bregaibh, nam bót tene .i. teine tug tar Magh Bhregh gurus-loisc. 263 Dubthach Dáeltengthach, ar roba neimnech goirtbhriathach ó thengaidh é. Amail Is neimneach dubh In dáel la cách Is mar sin bat neimhnech goirtbhriathrach ó erlabhra intí Dubthach fri cach n-aen. Ar bétbríathrach glórach é fri cach n-duine, & isberait araile gur' dubhustair a thengaidh ina chinn ara ghlóraidhe, quod In prouerbium apud Scotos .i. Is sé sin ní aderthaí ris maille ré h-Érennchaibh In bhríathar sín anuás do ráda ré Dubhthach. nam daelos graece formído latíne dicitur, ar Is inann daelos isin tengaidh gregdha & formído isin laitin .i. In sengán, & mar Is nemnéch lé cach n-duine In sengán do bhein fris Is mar sin bát neimnech la cách intí Dubthach. 264 Dubthach Dáel Ulad .i. adhúath Ulad a faigsin o romharbh a n-inghenraidh a n-Eamhain Mhacha, & mar Is adhúath lé cách n-duine In bheíst dar a comainm In dáel d'faicsin, Is marsin Is adhúath la h-Ultu intí Dubhthach d'faigsin o romharbh na h-inghina a n-Eamhain. 265 Cruind Ba Drui .i. cruinn ba drui, ar bá beg é 7 bá druí & bá fili a tús a aimsire, & Is úadh ataít ríghrad Dhál n-Araide. 266 Cú Chulainn, cidh día n-abar? Ni ansa. Ar Is sé ro mharb In cú robhaí ag Cuillinn cerd .i. cerd Conchubuir eisséin Is aigi dobhái In cú dothuit lé Coin Culainn. Cú Is sidhe tugadh tar muir .i. brodchú garbh gruámdha tugadh a h-Espain, & ara macgnimharthaibh do mharbh Cú Culainn í, & dobhí sé féin ina choin choiméta a dhúine & a chethra ag Cuillinn cerd. Is de sin tra adúbra Cú Chuillinn fris, amail isbert Cú na cerda, tolggda In tuir, rob redg robda tar glasmhuir, dár' ort In sarfer tar linn, de doráidhedh Cú Chulinn. 266 Nó didiu Is ó Chuillinn Murthemne rohainmnighedh. 267 Foidbghein mac Sengaidhleg. Sengainn? .i. Eochaid a ainm artús, go tugadh Faidbgen fair, aris 'na aimsir tangadar faidhb tría chrannaibh artús a n-Erinn día n-débhairt In fili: I N-aimsir Oidhbhgein cin ail tangadar faidb tría chrannaibh. crainn Éirenn roime sin de batar reídhe rodhirghe. 268 Rinnal .i. rendail .i. ailreanna, ar Is leis rotinnscanadh rinn for arm artús a n-Erinn, día n-débhairt In fili: Gur fás Rindal ní bhoí rinn for arm artús a n-Erinn, for gaib garga gan chleith cain acht a m-beith mar fidhchrannaibh. 269 Bressal Bódíbad .i. díth taínic ar bhuáibh Erenn 'na remhes, cona terná de bhuaíbh Érenn gin díbad acht teora samaisce .i. dairt h-i Cuailngni: Is úaithi atá Gleann Samhaisci a Cuáilngi, indara dairt, dairt i Clíu: Is de ata Imlech Fir Áen Dairti a Clíu Mháil Meic Ughaine. 270 Eochaid Ronn rígh Ua Maine, ind aimsir Oilella & Mhedhbha rombói, rí-mong órbhuidhe íarleabhar fair co m-bíth for sleasaibh In eich forsa m-bíth Eochaid. Bói ronn óir dheirgh assin fult sin. Slabrad oír eisse ina m-bíd comthrom .uii. n-uinge. Is de rohainmniged Eochaid Ronn. 271 Satni .i. satfine .i. fine Satain .i. Díabhail, nam Satan .i. Diabul .i. Satan robhoí a coimetacht Lula Littenaig a quo Satni. Is uadh adúbhrad Satni fríu. 272 Senchán Toirpéist .i. Senchán día rothogaibh spirat na h-écsi cenn do fo sceibleg. scéim, dat. of scíam dodheilbh, intan luidh Senchán for cuáirt a n-Albain dochoíd spirat na h-écsi a richt pesti gráinchi fora chiund forsan sligi a m-bói, gurus aigill tré fordhorcha filidhechta é. Conid e rohainmniged e. 273 Túathal Máel Garbh, cidh dia n-apar? Ni ansa. Cummain ingen Daill Brónaigh, máthair Thuathail Is sí rofossaigh a chenn fri cloich intan not-ruc día m-bái ag irnaide dhaghtseóin dó, co n-derna In chloch luicc & cnuic ina chiunn, comma máel. Conid e dogarar Tuathal Máel Garbh de. 274 Medhbh Chrúachan & Crúacha feissin, cidh día taít? Ni ansa. Crúacha .i. Cróchen Chrodearg, inilt Edaíne máthar Mheidhbhe, Is úaithi rogbabh Meadhbh Chrúachan & Crúacha feisin ainmniugud. 275 Cormac Conloinges, cidh día tá? Ni ansa. Is sé bá conn agon loingius & bá toíssech don dúbh-loingius la Fergus mac Róich intan doluidh Ferghus for loingius a Coígedh Olnécumthasic, arbá dona comaircibh bói fría macaibh Uisnech Cormac, & Is fris aderthí Cormac Níadh In Chairnn íarsin. Is de sin adubairt In fili: Cormac Conloingis Nía In Chairnn, is de rodet In morainm: bá conn na loingsi gin ail do chom toirrsi for Ulltaibh. 276 Níad In Chairnn dorisi do radh .i. Finncharnn na Foraire ar Slíabh Fuáid, Is agon charn sin ba níadh é a coimét a chóigidh feissin, ar dobídís na cethre choigidh aili a comchodach chogaidh frí Concubur & fría coigedh Ulad, & bat níadh na coíg cóigedh intí Cormac Conloingius agan charnn ucut. Is de bá Níadh In Chairn Cormac. 276 ISberait foirinn dona h-eolchaibh cach inadh a m-bía cóig clocha nó cóig neithi eigin nó cóic cóicidh h-Erenn bá coir carn do radha ríu .i. Níadh In Chairnn Cormac desin .i. níad na cóic cóicidh. &cc. 277 Munremur Mac Eirrcind, cidh día tá? Ni ansa. Fechtus dochóidh Cet mac Mághach a coígedh Ulad. Eighter ime. Do fregair Mac Eirrginn In curaidh Cet. Tuc Cet urchur sleighi do Mac Eirghinn gur' bhean ina mhuinél. Atais In muinél commá remur. Is de bái Munremur fair. 278 Sal Colgg & Mend a mac, cidh día taít na tuillti anmann sin forro? Ni ansa. Cet mac Magach doluidh a coigedh Ulad for creich. Eighter ime intan sin. Fregrais Sál Cholg & a mac é .i. Mend. Tuc Cet urchur sleighi do Mhend go tarla isin m-bráighit & tre bhun a thengadh, gomad mend de iarsin,& tuc buille cloidhim dó tarin cois .i. día cholg, gur'thesc In t-sál dé, co m-ba bacach é iarsin. Conidh aire sin tugadh na leasanmanda forru .i. Mend & Sal Cholgga, &c. 279 Cúsgraidh Mend Macha, cidh día tá? Ni ansa. Issed bá bés la h-Ulltu cach mac óg noghabha gaisced acu artús dothéighdís a Cóigedh Olnécmacht for creich nó do chuingi ghona duine. Doluidh Cuscraidh mac Conchubuir fechtus a coíged Connacht. Eíghter ime. Freccrais Cet é intansin. Gonais Cet intí Cusccraidh trena bhél gur thesc barr na teangadh de, gomá mend é iarsin. 280 Lámh Ghábhaidh, cidh día n-apar? Ni ansa. Fecht dochóidh Cet mac Maghach a coigedh Ulad. Éighter ime. Dofregair Lámh é & dochomhraigidar indís sin ré chéile intan sin. Tuc Cet buille cloidhimh don churaidh isin chomhrac gur bhen a lethlámh de & teít áss ar eígin o Chet iarsin. Is de sin tráth asberar Lámh Ghábhaidh fair, iarsaní ba gábhadh mór dó a lamh do bhein de & é féin do dhul ar eígin o Chet iarsin. 281 Fíacha mac Fir Febha, cidh díatá? Ni ansa. Feabh inghen Chonchubhair maic Nesa bá ben do Chonall Cernach í, & rug mac dó .i. Fiacha & iss eissidhe Fíacha mac Fir Feba, & bá mac Conall Chernach é. 282 Fearghus mac Roích, cidh díatá? Ni ansa .i. Roích inghen Eochach maic Dhaíre a máthair, Is uaithi rohainmniged. Nó comadh í Roch inghen Rúaidh meic Dheirg Dathfola a sídhaibh máthair Fergusa maic Roích & mháthair Sualtaigh maic Roích, & Is í tug In cumhachta sídhe do Sualtach, & comadh uaíthi isberthí Suáltach Sídhe friss. 283 Cíar mac Ferghusa .i. Mog Taeth. Corc Ruádh mac Ferghusa .i. Fer Déodha. Cú mac Ferghusa .i. Conmac a ainm & Lugaid Conmac ainm aile dó. Mogh Ruith mac Ferghusa, Tigernach a ainm artús. Cíar .i. cíar odar a ghnuîs sech na macaibh ailibh. Mogh Táeth ainm aile do Chíar .i. mog Teth .i. Teth mac Degath maic t-Sin de Mhumain ro áil é, & Is úad dogarar Mog Táeth de, día n-débhairt In fili isin fursunnuth: Teth mac Degath, fer gu n-gus, dó bá mogh mac úr d' Ferghus, úadh Áes Teth fri foss fuighli i Tír Tri Ros Rodhuibni. 284 Corc .i. bá corccra a ainech .i. dearg rúadh robhaí. Fer Deódha didiu ainm aile do Chorc .i. ba déodha .i. bá deídhenchu rug Meadbh é inná Cíar & Conmac. Conmac .i. mac na con .i. bá conchaire é naít na maic aili. 285 Fer Tlachta mac Fearghusa .i. Tlachta inghen Moga Ruith bá seídigh dó. Is uaithi ráiter Fer Tlachta de. 286 Dichmaircc .i. Laidir Ara. Is aire aderthí Láidir Ara fris. .i. bá h-ara carpait do Choin Corb mac Moga Corb, do rígh Laighen, é .i. roba laídir & bát niádh In cach irghail intí Láidir Ara. Is ar In fotha sin adubhrad Láidir Ara fris. 287 Mogh Ruith, cid día tá? Ni ansa. Roth mac Ríghuill ron-alt. Druí amhra In Roth sin. Is de bá Mog Ruith eissium. Nó Mog Ruith .i. mágus rotarum, ar Is a rothaib doníth a taiscéladh druídhechta. Uaír Is don Roth sin mac Ríghuill doríghne Mog Ruith moghsaine, día n-débhradh Mog Ruith rss. Tighernach a ainm ar tús go tugadh Mog Ruith fair. Finit. 288 Ailill Diabalgái .i. gai diabalta, uair Is leis dorondad faga artus dia beith i fail gai moir. 289 Balar Balcbemneach .i. ar treisi a beimi. 290 Cormac Gaileng .i. gaeleng .i. gaei meblach. 291 Dairi Cerba .i. i Methus Cerba i m-Bregaib ronaltad. 292 Eber Glunfind .i. comarthada gela badur fora gluinibh. 293 Eochaid Gunnata .i. fear robeag h-e. Nó Eochaid Gunnata .i. ro gunnataich .i. ro bolg. Ar Is leis ro fodailtea Conaille fo Erind. Nó Eochaid Gundat .i. braga fada, nam gunnd .i. braige nó muinél. 294 Eogan SrémIs srém a scribal error for sréin gen. sg. of srian = Lat. frenum? .i. sreng bai ina beolo nó fina rosc. 295 Failbe Fland .i. Failbe ruad, nam fland derg nó ruad. 296 Fergus Caechan .i. Caechan ainm a aidi. 297 Muireadach Muilleathan .i. mullach lethan bai occa unde. 298 Suibni Mend .i. formendi mor ina h-irrlabra.

https://celt.ucc.ie//published/G503002.html

G503020

Dúan in chóicat cest

Unknown

Eystein Thanisch

900–1200

—

GA

Verse

—

—

Dúan In chóicat cest: Iarfaigid lib cóecait cest do clár Temra cen tairmesc cip hé for talmuin na tor, diadá inn-dán a fúasloccod. Fír ocus ní brég In bágh, a comann crichid comlán: sochaide fágbus a brat icon cóicait imchomarcc Tairleam na cesta cóema, nídat espa anóebda, iarfaigid úain huili amach da cach duini dageólach Cía lín na n-arcaingel n-án, cid arnid dún a n-imrád, cía lín d'agmenuib aingel maróen la cach n-árcaingel? Cúiciur In cuinchet dún fuilet ic coimét cóic ndúl, hic coimétt tened, talman, aeoir, usci, ard-anman. Cía spirut fil hi ngréin glain ocusind-éscu inmain? ésca ocus muir (modh ná tais), caide fáth a n-óentachais Cía hairm atát trí topair súgait muir ngairb 'na nglotain? cía muir Is millsi ná mil? cía muir ná tráighenn itir? Cía lín na cenél ule itir míl ocus duine? inn innisit aicnead ógh fil hi secht rannaib Gabón? Cía lín fochraic fil hi nim? cía lín pían iffirn áighthigh? cía brón fil i nim glan gurm? cía fálte fil i n-iffurn? Cía hairm fil iffern na n-ed? Cía delb hi fil Lucifer? ceti secht feda (fír sain) rosáersatar síl Adhaim? Ádam athuir fer ndomain cía cétguth ro cétlobair? cid adconnairc tria nél cíach dar mullach slébe Protiach? Aprat na heólaig abus chlaind Ádaim ría n-imarbus, cía cét-mac rug Euha án? cía hairm fil a chlann chomlán? Cía mac d'Adam dorat grád do mnái a bráthar, cíarb imnár? cáa hingen d'Ádham íar tain triasa torchair a bráthair?> Cía 'coa ndernad cathir chain tall hi tosuch In domain? cía 'ca ndernad trebad trom? cía 'coa ndernad In chét-long? Na dá cholamain cóemu dorónsat clanna cáema, aprat eólaig bethad binn cía díb romair íar ndílinn. Cía corp ná fil i n-inud? in innister hil-liubar? cid ara nderna In snám seang in fer maith Hierusalem? Ainm sáeir na hairci Is eól dam ocus ainm a degathar: cía rolocht ré ndul ó hait dorigni In saer 'sin degh-airc? Cati trí túatha tair tall ná robáidh díliu drech-mall? cía dál fil i n-ilur cíach i mullach Slébi Parthíach? Cía fot ría ndílinn dámaigh ar rochuir spirut Ádaim? cía ben dorigne fighe ría cach mnái co míngile? Cía sægul tucad do Shém, in fail úaib 'coa mbeth In scél? cairdis mac Caim cuindghid suin do chlainn Cháïn miscadhaigh. Anmann trí rann In domain can asa filet foraib? cía rogab In Affraic n-áin do chiniud airdirc Abráim? Cía lín ríg Tibir ria Romal ruidhit filid? cía rí dorochair tall tair ic inbir srotha Caphir? Cadeat trí gáire In domuin finnat ma sencaidh soraid? cía gáir Is trumma díb-sin mád aidhlicc lib íarfaighid!Iarfaigid

https://celt.ucc.ie//published/G503020.html

G503021

A fhir thall triallus

Unknown

Eystein Thanisch

900–1200

—

GA

Prose

—

Tract

A fir thall tríallus In scél, cen innisi nínathgén, a chara, cin hé hi tass, dotrala fo ainéolass. Int éolus-sa rádi rimm, ferr duit ná cloisti as do chínn cáit Cruithnech gius Gédel ngel condat secht maccu Míled. Dá macc déc oca ic Milid, mased ráide darírib, secht micc oca ic Fál ffrriuin is a cóic a mBretanmuigh Britus, iss é In cóiced cóir roráidis frimm fo chétóir, ainm athar Britáin fó nimh nochon fetar-sa, a fir. .i. Isicón athair Brite(sic) no Mílid, mar aderid drong ali, acht ní hé, acht Issiccón. A. Cía hairmm búi Britus cen brath,. .i. isin Gréic robúi Brittus conid rochlannaigh innte. abair frimm masat éolach, caidhe a lín for sét íar sain,. .i. trí chóeca fer & trí chéco ban, Is é lín tánic Brittus assin Gréic. dia rochlann i mBretanchaib? In tor-sa, cía hairde ó lár. .i. trí chaéca cubat ina hairde In tuir. noco romesc Críst gan crád? cía lín luid Fénius Farsaid do gním In tuir trénchabsaid? .i. trí cét lánamno lánanamno luid Fénius Farrsaidh don tur. Cía hairm ruccad Góidel Glas. .i. i nÉigipt dano rucad Eber Scot. inniss mas imdo th'eolus, cía do chlannaib Góidil glicc rogab In Sciathia scíathbricc? .i. Éber Scot mac Srú maic Esrú rogab ríge na Sciathia re secht mblíadna. Cía lastorchair Éber Scot. .i. Noénius mac Nenuail, Is hé romarb Eber Scot. co rabi In rígi robocc? dar Muir Luíis, lethan ler, cía lin lung luid Agnoman? .i. dar Muir Luius lucht tri lung táncatar Gáidhil asin Scithia. Íar ndul immach for linn lir cía forfácsat dia muintir? .i. Glass mac Agnomain atbath oco i nInsi Carónis for Muir Luiis. cía fúair In leigius dóib thall ar medhrad na murdúchann? .i. Cacher drúidh atbert friú céir do leghad In cluássaib. Fechtus táncatar cen táir clanna Góidel a hEspáin, ceithri túathao tair tall fora roémsat trí madmand? .i. In aimser tángatar clanna Góidil Glaiss maicc Niuill a hEspáin rofichsit na catho-so .i. cath for Langbardu, cath for Baccrachu, cath for Toissendu. Cía lin lotar d'Inis Fáil in chlann-sa Míled Espáin? .i. xxx. iii. do thóisechaib & deich míli cathmíled & .ccc. (.i. amus) & .xiiii. (.i. mogad) & cert céit (.i. In cach áe) & .ccc. ban, Is é sin a lín. cía tóisiuch adbath dib thall ar medrad na murdúchann? .i. Ernán ósar na clainde, Is hé atbath díb ar tús. Cía haided fúair Fótla In bean, siur do secht maccuíb Mílead? .i. bádud dano robáidhed Fótla i n-Inbiur Bóinne. cía ceathrur gabsat ós Bóin. .i. cethri maic Ebir .i. Ér, Orba, Ferón, Fergna. tar éis trí macc nErimóin? .i. Muimne, Luighne, Laighne. Cía las torcuir Cuála cain. .i. la Túatha Dé Danann, .i. la Crimthann Scíathbél. ocus Brego a degbráthair? .i. éc atbath Bregho i mBregmaigh. cía lin dia bráithrib gin brón dorochair la hÉremón? .i. triar díb dorochair laiss .i. Amairgin & Éber & Colpha. Ceti trí breatha co mblaid ructha ar tús i nGóidlib? .i. In breth hi Cinn tSáile. cía do chlainn Iareóil fo leth forsa ruc Conmóel claénbreth? .i. Fforollach mac Nethreóil maicc Iáreóil Fáthaigh maic Éremóin. Cadet trí hanmunn Temra? .i. Líathdruimm & Druimm Cáin & Temair. cía fer docer hi Cerna? .i. Conaire dano docher hi Cerna. cía mac do Mílid a bus dorochuir i nArgatruss? .i. hi cath Argatruiss dano dorochair Eber la hÉiremón. Rothechtaid Roth In rí ruád, cia bás rusfuc cona slúag?tene geláin roloiscc Roechtaig Roth i nDún Soburci. Sírna Is Lugaid mac Lug roth, cid romarb riasinn armgroph? .i. tám romarb Sírna & Lughaid hic triáll In chatha. Cía rí 'sin Uanua na mberg las torchair Rechtaid Rigderg? .i. Iughaine Mór, Is hé romarb Rechtaig i ndígail a muimme .i. Macho. cía do chlainn In fir romarb docóid i mbás n-olc n-acgarb? .i. Cobthach Cóel Breg rosloscad la Labraidh Luingsiuch i nDinn Righ. Atchúala mac Is athair gabsat Érinn illdathaig,. .i. Crimtann mac Lugdach & Lugaid Sríab nderg mac na trí Find Emna, tri meic sin Echdach Feidlig & Clothra ingen Echdach máthair Lugdach. & luid Lugaid post co a máathair co nderna Crimtann fria. inunn máthair dóib, cén, air ocus inunn senathair. Cadé bás Lugdach na lann? .i. éc adbath do chumaid. ceitni trí seóit fúair Crímthann? .i. carpat & fidchell & In cétach Crimthainn .i. lenn. cía ben rochar Lugaid lainn? .i. Derborgaill inge ríg Lochlann cía dia raba int id Moraind? .i. do cathbarr búi 'mo chenn a mbroinn a máthar. Innis cía robris In maidm for Connad Cerr mac Guill bailb,. .i. Túathal Techtmar, Is hé robriss for Connad .i. rí Cruithnech cía robris co tenn In cath for Sílén seng slabradach. .i. Is hé dano robriss cath for Silén, In Tuáthal cétna. In éol duit In glece co ngail romudaig Art húa Tuáthail? .i. Lugaid romarb Art hi cath Muighi Muccruime is ithi lochad coa lloss, cía dia fil In senáross. .i. dia tucait na nóe lochaidh do Lugaid mac Con conusdúaid cona n-erblaib. Cía ainm na mná, monur nglé, roait Fíacho Araide? .i. Araide Bibre ainm a muimme, Is de rolil Fíacho Araidhe. Connla, caidhi In locht rolen, cor ort leis Fíacha In fer? .i. Connla mac Taidg bói hi claimhi nogur marb Fíacho Muillethan & co n-eissib a fuil. A. Cía haided rucc mac Nathí Ailill, roba calma a crí?Ailill mac Nathí meic Crimthainn meic Énna Chinnselaig, Is hé atbath éc luiuni. cía las torchair Fergus Glutt acus caide In bás rofucc? Bás Béicci, baile co mblaid,. .i. a éc extenso dolore .i. inngalur fato. 7 aided Chein cellaig,. .i. a éc do úacht nó laighi dó a ngalur bréci a óenar. apair, ma fetar, a fir, cía diarbo mac Aéd aithgin. Cía ainm inn óinfíir co n-ágh lasa torchair Cú Chúarán? .i. Scannal húa Rabán romarb nó Flann Fina mac Ossu romarb Coin Cúarán mac Dúngailli. mac Móile Dúin Congal cain, cía óenfer lasa torchair? .i. Scolaige mac Léighinn romarb Congal mac Máili Dúin. Cía do rígaib Saxan slán dorochair la mac mBáetan? .i. Oreth mac Alfraid rí Saxan, Is hé dorochair la Fíacha mac mBáetáin. Flann mac Ossu cusinn úaill cía romarb do Chruithentuáith? .i. mac d'Eochaid Buidhe Conradh Cerr rí Cruithentúaithe dorochair la Flann & Is hé Conraidh do marb Fíacho mac Demáin. Congal Cerr cía hairm thorchair innis dam, a fir comthaigh,. .i. hi cath Fedha Eoín la Connachta, iss ann docher. 7 inn innisfe dún cia docer hic sruth Charún? .i. Domnall Brecc mac Echach docher hi cath Calatruimm hic sruth Charún. Ainm máthar Echdach cin ail nocho tucat acht eólaig,. .i. Corpach ingen Fiachach meic Nuí. maith sén doluidi ó thigh Muiredach úa Airt Óinfir. .i. Muiredach Tírech doluid a cath Duib Cumair co romarbad a athair dia éis, co ruc sum cona síl ríge hÉrenn co bráth ind ó maccaib bráthar a athar. A. Cía hairdríg romarb mac Cirp? .i. Sárnía mac Cirp, Is hé romarb Cairpre Liffechair. caidhe compert maic da Birp? cía rí buáid In maighi hi torchair mac Fergaile? .i. Domnall mac Murchada, Is hé romarb Áedh Allán mac Fergaile. Cía dorigni do Diarmaid airbid ághmair ar íarmairt? .i. Fráechán mac Tenussáin dorigni In eirbi ndruád do thrumm. in lóech rosling In deirbb lib,. .i. Maglaine rosling & domarbad hé cía ruslá dia chind, Túathán mac Demáin meic Sáráin meic Cormaic, Is hé roslan (sic) dar a chend. Is hé fáth In chatha .i. Caurnán mac Aédha meic Echdach Tírmchárna robái hic Diármuit i ngíallacht ó Chonnactaib, Is hé Is céimiu robúi In aimsir. Co romarbad la Díarmuit hic Crois Coluim Cille hi Leirgin Úa nAilella, conid é fáth catha Chúile Dremne. A. t.

https://celt.ucc.ie//published/G503021.html

G504001

Das Alphabet des Cuigne mac Emoin (Book of Lecan, 176a2)

Unknown

Benjamin Hazard

1400–1425

Early Modern, Middle

DE, GA

Verse

—

—

Cach breitheam a baegal, cach crích a coindealg, cach drúith a diubriucud, cach rígi a rámad, cach dúnad a dítnae, cach tóisich a thulach, cach láimi a láindírgi, cach coirmthigi a chomrád, cach fír a fursundud, cach fiadain a foirgell, cach flaith a fhdorfúacra, cach féine a folad .i. solad dolad, cach féili a forbrithi, cach dán a nemed, cach mac a malubra, cach fuith a mac noco n-eirceltar de .i. secht cumala dó, cach athair a cétchoibchi, cach túath a tindscra, cach aigni a aetain, cach tobaich a trian, cach ráth co h-aithi cách iar m-bliadain, cach mes co cubus, cach cubus co fír, cach úain co tóiscach, cach tóiseach co taisealbad, cach tósaich a thuigmi, cach deidmea a díchur, cach ceard a tuairsin, cach dán a duilgine, cach murigi a meithi, cach cinn a chonrach, cach báith a baegal, cach coibchi a certugud, cach fola a frecor, cach folaid a furechair, cach lái a forshoillsi, cach curaid a gleó, cach mná a taigi, cach altóir a h-idbairt, cach eclais a h-udnocht, cach baithsigi a crislach, cach céili a cédmuinter, cach cundrad cen díchell, cach snaidm co fiadnaib, cach fiada co'roili, cach altrom co díaltrom, cach marrath gan míne, cach gairi co réir, cach réir co cubus, cach cubus co togáis, cach coicertach co slán, cach breath iar n-dliged, cach dliged iar forus, cach faesam co fognom, cach snadmad co h-inill, cach urrudus co deoraidecht, cach deoraidecht co h-urradus, cach fiach co dísli, cach dísli i láim rátha, cach ráth co forus, cach forus co slán, cach slán co forus, cach coirpeil d'fhotaib, ní folach fine, cach fine iar comarbus, cach comarbus iar cintaib, cach cin iar nós, cach nós co díbad, cach comarbus co síd, cach comarba co rind, cach altrom co dísli, cach dísli co rún, cach rún co tubad, cach n-aithni co coimdi, cach coimde i láim n-urrad, Is urraid cacha roar a láim bodeisin, cach díri iar n-aithgenib id' láim bodéin, cach aithgein iar n-indrucus, úair Is inraic cach n-aithgein arani ar ana n-aithinter olc i n-uilcgeinib, cach díri ar n-easbaid, cach easbaid cen forcleith ó bec co mór. Úasal cach n-eoda, fisich cach fáid, fáid cach sen, sean cach ecnaid, ícaid cach n-eólach, ál cach n-aingid, 1 énirt cach n-écond, dímáin cach sendu, diardain cach díscir, dochétfadach cech dona, dídraid cach dimda, écond cach fuithi, drúth cech annlaid, imrisnach cech sigaich, badach cach borb, borb cach aineacnaich, aineacnaid cach aeitil, doirchi cach n-ainfis, ellmaig cach lorgach, toimdinach cech móirfhdesach, tormaidid cech sercach, miscneach cach tromda, míanach cach guidech, sochraid cach comairci, rurach cach n-ainfial, dochraid cach daer, daer cach duirbi, dulbairi cach doichthe, 2 doithir cach n-úathach, cain cach sái, díscir cach dái, dámach cach brugaich, sab catha cech dána, cuidbidi cach n-úallach, dimbrígach cach n-doblóir, obann bríathrach cach bras, athisech cach n-urrachtaig, coibsech cach calad, comairleach cach iriseach, mórda cach menmnach, aigi cach n-indírech, indbera cach damnad, dóinmech cach daidbir, úallach cach ainecnaid, anloisne cach comslán, díglach cach n-daer, úasal cach fir, find cach cóir, dub cach n-debaid, imchisnech cach oimnech, ál cach n-imoman, duthain cach ánroth, suthain cach m-beóda, údmall cach n-ecol, (anairi)3 cach n-eslabra, airdmesach cech lesc, londbriathraid cech n-imreasnaich, 4 imchisneach cach santach, sochuidmid cach n-édaig, ainmnidach cach gaeth, geilbriathrach cach flaitheamain, mucnaid cach borbchraideach, mórda cach slúagadach, suibdillig cach sotal, imráiteach cach sochraid, sái cach suthgnai, subaid cach síth suthain, suthain cach flaith lasa forbaithear fír. Measam dál debaich, measam dúthracht, measam fear forglidi, measam fine fonn fledach, measam ái údmailli, measam airli iargáis, measam cundrada carlinad, measam bean banchánti, measam laidi lethard, measam úath imgabáil, measam ugra (imnead). Finit.

https://celt.ucc.ie//published/G504001.html

G505000

A 17th century criticism of 'Foras Feasa ar Éirinn'

Unknown

Brian Ó Cuív

1695–1698

—

GA

—

—

—

Errata .i. earráide fuair na príomheólaidhe amach san stair so Doctúir Céitin amhail chuirfoim (=chuirfíom) síos ann so. 2 A leightheóir gibé thú, bíodh a fhios agad nach d'fhonn iomurbháidhi nó ráidhseachais re haonneach dá eólaighe nó dá aineolaighe d'ollomhna nó uaisle Éreann do chuiris romham an saothar sa an duine maith beannaighthe, an Doctúra .i. Séthrún Céitin do ghlanadh ón méid fuaras do shalchur ann a n-aghaidh phríomhleabhar barántamhla na hÉireann, agus fós ná meas gurab do thár nó do thaircisne ar eolas an duine maith dhiada fhoghlamtha do bhí 'na sheanchaidh agus 'na stairtheóir ro-mhór do chuiris lámh ina thimchioll, acht nár mhaith liom a chomhphrionnsapálta do leabhar gan bheith roghlan fírinneach dhó. Do réir mo mheasa fós ní raibhi fonn claoin nó cleathraimh ar an Doctúir le haoinneach d'fhearaibh Éireann asa ndéanfadh leatrom ar aon seach a chéile díobh. Measoim, dá bhrígh sin, gurab é nídh tarla dhó: aois ealadhna Leithe Cuinn do chruinniughadh an méid fuaradar do sheinleabhraibh aosda ughdardha ar lorg eaglaise agus ealadhan i nÉirinn fán am sin gur ghlanadar Leabhar Gabhála, agus Réim Ríoghraidhe, agus leabhair iris agus naoimhsheanchos, agus beathadha na naomh as na leabhraibh sin; uime sin go measoim gur diasa fiaigh leabhar nár glanadh agus nár féchadh le haois ealadhna nó le comhthinól daoine foghlamtha le a cúig nó a sé do chédaibh bliadhan fá mar ba gnáth a nglanadh (an uair do bhí cumos agus ceannas na críche ag Gaoidhiolaibh) tarla leis. Bíodh go ccuirionn an Doctúir maith síos ughdair mhaithe eaglaise agus ealadhanta le mórán díobh, tuig, a léightheóir, gurab iomdha lámh a millte tarla friu, ón aimsir fár scríobhadh ó thús iad go haimsir an Doctúire do ghabh le n-ais a scríobhadh, nár thuig agus nár legh go romhaith iad, agus uime sin fós go ttugadar an chuma tháinic lena ttoil agus lena ttuigsin féin ar gach nídh nár thuigsat do shaothar na ndaoine maith. Agus dá dhearbhadh gurab í sin an fhírinne, má tá gurab ealadha an dána dhírigh cuid as buige agus as sothuigsiona do thrí healadhnach prionnsapálta na Gaoidheilgi, as feasach mé féin gurab ro-annomh duainaire nó dán chonnairc scríobhtha a cceart riamh mur bhfacas begán ar lorg aos ealadhna díobh agus mur sin dona sgéltaibh bega boga oile go hiomlán. Dá réir sin ní hiongnadh na seinleabhair mheamroim agá raibhe cruas scríobhneóracht agus Gaoilige do scríobh iomad do dhaoine diaidh a ndiaidh nár chuiriodur a n-ord nó a n-oireagar féin orra do bhrígh nár thuigsat agus nár léighsat go hiomlán iad, bíodh nach amhlaidh do shaoileadur féin é. 3 Do réir a ndubhromar as é nídh do ba mian liom, gach seachrán agus gach dearmad dá bhfaicthar dham do bheith a saothar an duine maith sin .i. Séthrún Céitin, an Doctúir maith diadhachta, do glanadh leis na leabhraibh sin a-dubhart go glanadh leis an aois ealadhna agus agá raibhi breathnughadh urmhór daoine foghlamtha na ríoghachta d'eglais agus d'ealadhain agus do dhaoine uaisle orra. Ná tuigeadh aon nduine do chill nó do thuaith gurab ag cur a n-aghaidh an duine maith fhoghlamtha onóraigh a-táim, acht ag congnamh agus ag teacht leis ar mhaith lena shaothar agus leis an ríoghacht dá bhfoghnann sé. Tuig fós, a léightheóir, nach bhfuil pinnsi ná tarbha ná luaigheacht shaoghalta ó dhuine nó ó dhaoine d'uaisle ná d'ísle na hÉireann agam do láthair asa ndiongnainn claon nó cleathramh le druing díobh seach a chéile. Tuigim fós ar bhriathra an Doctúira gurab ar an ccor chéadna sin do bhí. 4 Ag so cuid dona seinleabhraibh as ar glanadh na leabhair sin thuas adubhart, mur atá Leabhar Bhaile Uí Mhaoilchonaire do scríobh Muirghios mac Paidín Uí Mhaoilchonaire as Leabhar na hUidhre do scríobhadh i cCluain Mhic Nóis a n-aimsir Naoimh Chiaráin, Leabhar Baile Uí Chléirigh do scríobhadh a n-aimsir Mhaoilsheachloinn Mhóir mhíc Dhomhnoill rígh Éreann, Leabhar Muintire Duibhgeannán ó Sheanchuaith Ua n-Oiliolla dá ngiorthar Leabhar Glinde Dá Locha, mailli re hiomad do leabhraibh gabhála agus seanchosa oile geinmothád. 5 Ag so an t-aois ealadhna lér glanadh na leabhair sin mailli re beathadhaibh agus re naomhsheanchos na naomh Éironnach, mur atá Cochoigríche Ó Cléirigh, agus Míchél Ó Cléirigh, an bráthair mionúr as Conbhint Manistreach Dhúin na nGall, Fearfeasa Ó Maoilchonaire, agus Cúchoigcríche Ó Duibhgeannán as Cóigeadh Chonnacht; agus iar na scríobhadh dóibh ro thaisbáin an Bráthair Míchél Ó Cléirigh iad don méid nach raibhe do láthair a scríobhtha do aois ealadhna Leithi Cuinn agus Leithi Mogha d'urmhór, agus go háiridhthe do Fhlann mhac Cairbre mic Aodhagáin do bhí 'na b(hreitheamh) f(éineachais) as Urmhumhain, agus do Mhac Bruaideadha .i. Conchobhar mac Conchobhair ionnas gur chuireadur a lámha air, agus iar sin don phríomháith agus do mhórán d'easpogaibh agus do phréláidibh eaglaise na hÉireann, agus go háiridhthe d'Éaspog Oil Finn, Baothghalach Mac Aodhagáin do bhí eólach a nGaoidheilg mur fa dual dó. Tugsat uimhir áiridhthe do dhaoinibh uaisle na ríoghachta agá raibhi dúil aca gan bheith ainbhiosach a sgélaibh a sean agus a sinnsior fa deara ar an aois ealadhna céadna corp an Leabhair Ghabhála sin do ghlanadar as na seanleabhraibh do scríobhadh dóibh féin. Ba díobh sin a nGaoidheilg bhuig Tighearnan Insi Ceithlionn, Conchobhar mac Conchobhair, agus Fearghal Ruadh mc Taidhg mic Oiliolla Uí Gadhra, agus Toirrdhealbhach mac Sémais mic Cochláin. Uime sin do chuirios romham an saothar sa an duine maith Séthrúin Céitin do ghlanadh leis na leabhraibh sin an aois ealadhna ionnas go mbeithdís na leabhair ar aonsgél agus nach beith brég lena cur 'na leith. 6 Ag so nóta ar urmhór gach neithe dá bhfuaras a n-aghaidh na leabhar sin an tseanchosa do glanadh leis an aois ealadhna a leabhar an Doctúra, bíodh gur scríobhas mórán díobh ann mo leabhar féin go neamhaireach agus ar a leisge liom a bheith ag síréiliughadh saothair an duine maith. 7 Ar tús san díonbhrollach, mur a n-abair gur dhearbhráthair do Muircheartach mac Muireadhaigh mic Eóghain mic Néill Naoighiallaigh (dá ngoirhtar Muircheartach mac Earca ó Earc inghean Loairnn rí Alban do bheith 'na máthair aige) Fearghas mac Eirc mic Eachach Muinreamhair do shliocht Chonaire mic Mhogha Lámha gona chúig dearbhráthar oile do ghabh neart a n-Alboin agus agar ríoghadh an Fearghas sin ann ar Albain. Ag so clann athar Muircheartaigh do réir an chraoibhsgaoilidh atá san Leabhar Eóghanach féin orra, mur atá Muircheartach, Fearadhach, Moen agus Tighearnach, amhail adeir an rann: Ceithri meic ag Muireadhach fria hEarc ba saor so sen Fearadhach agus Tighearnach Muircheartach Is Moen. 8 A-deir mur a labhronn ar an Lia Fáil i nGabháil Tuaithe Dé Danann gurab do shliocht Mhaine mic Cuirc mic Luighdheach an rígh Sémas gona shliocht, agus atá craobhsgaoileadh Dál Riada ag seanchaidhibh Éireann agus Alban agá dhearbhadh gur do shliocht Chonaire mic Mhogha Lámha atá do Shíol Éiriomhóin é. 9 Ag so mur chuirsiot an t-aois ealadhna go deidhionach áiriomh na haimsire ó Ádhomh go gein Críost síos do réir mur do scríobhsat a seanughdair féin ina seanleabhraibh ar lorg an dá fhear seachtmhoghad agus ughdair aireaghdha eólach 'na heaglaise leanas a lorg-sidhe a n-áiriomh na n-aos. Óir gé atá sainiughadh agus éxsamhlacht fhaisnéise ind áiriomh na n-aos ccéadna eidir ughdaraibh iomdha, as iad an dá fhear seachtmhoghad gus an druing leanas iad ina rímh agus ina n-áireamh as mó do leansat seanughdair na Gaoidhilge diaidh a ndiaigh. 10 Áiriomh an dá fhear seachtmhoghat ar na ceithri cédaosaibh don doman: ó Ádhomh go dílinn 2242; ó dhílinn go hAbraham 942; ó hAbraham go Dábhídh 940; ó Dhábhídh go broid Babilóine 485; an cúigeadh haois ó bhroid Baibilóin go gein Críost 590. As uime do chuirsiot na hughdair do lean an dá fhear seachtmhoghat nuimhir bliadhan an cúigeadh haimsir leis na ceithri cédaoisaibh do chomhlíonadh na nuimhire bliadhna so 5199 .i. an líon bliadhan ó Ádhomh go gein Críost. As dona hughdaraibh leanas an dá fhear seachtmhoghat Is na ceithri céadaoisbih: Eusebius áirmhios ina chroinic ó chruthughadh an domain go gein Críost 5199; Orosius isin chédchaib. dá chédleabhar a-deir go bhfuil ó Adhamh go hAbraham 3184 agus ó Abraham go gein Críost 2015 — a suim sin araon 5199. Dá phríomhstaraidhe egailse Críost iad sin. A-dubhairt fós S. Hieronimus ina epistil do chom Titus nár comhlíonadh sé míle bliadhan d'aois an domhain go sin. Adeir trá S. Augustinus isin 10 cab. don 12 leabhar De civitate Dei nach áirmhionn ó chruthughadh an domhain sé míle bliadhain go sin. Cuirthar ina leith sin araon go tteagaid risin an lucht reampa i n-énnuimhir conntais ó chruthughadh go gein Críost 5199. Dearbhadh oile ar an áiriomh chéadna an Martarloig Rómánach dheimhnighios iomláine bliadhan na n-aos so ó chruthughadh an domhain go gein Críost 5199. 11 Mur so chuirios ríoghraidh Tuaithe Dé Danann síos .i. Nuadha Airgiodlámh ar tús roimh Bhreas mac Ealathain agus do-bheir tríocha bliadhain dó a n-áit fhithchit bliadhan. As amhlaidh chuiras an Leabhar Gabhála agus an nuile dhuain seanchois agus Réim Ríoghraidhe dá labhrann orra síos iad .i. Breas seacht mbliadhna gur híocadh lámh Nuadhat, agus Nuadhat fithche iar sin. 12 Ní thugionn acht deich mbliadhna ar thrí fithchit d'Eochaidh Allathair, .i. an Daghdha, a n-áit ceithri fithchiot bliadhan. 13 A-deir gurab trí bliadhna ochtmhoghat ar dhá chéd iar mbáthadh Pharao a Muir Ruaidh tángadar Mic Míleadh i n-Éirinn. A-deir an Leabhar Gabhála atá glan ón aois ealadhna gurab a ccionn trí mbliadhan ar ochtmhoghat ar thrí chéd tángadar iar mbáthadh Pharao go hÉirinn, agus cuirid síos gach rígh dár ghabh an Éigipt ón Pharao Cincris sin do báthadh a Muir Ruaidh go Pharao Nectimbus dárbh inghean Scota, máthair seisir mac do Chloinn Mhíleadh Easpáinne, an líon bliadhan bhí gach rígh díobh a bhflaithios na hÉigipte, ionnas nárbh éidir dóibh gan áiriomh na haimsire go cinnte do bheith aca. 14 Cobhlach Mac Míleadh do réir Leabhair an Doctúra 30 longa agus tríocha laoch ann gach luing. Cúig longa ar thrí fithchit do réir an Leabhair Ghabhála. 15 A-deir gurab é Cairbre Músg mac Conaire fuair a bhfuil ó bhealach mhór Osraighe go Cnoc Áine Cliach a nduais dána ó Fhiacha Mullethain mac Eóghain Mhóir. As cian d'aimsir ria Fiacha Mulleathain do-chuadar sliocht Fiachach Fir Mara mic Aonghosa Tuirmhigh Teamhrach don Mhuimhain, .i. sinnsior Cairbre Músg dá ngoirthear Érna Mumhan, gur bheanadar comhroinn críche amach ann, soim áiridhthe do chédoibh bliadhan ria bhFiacha Mulleathain do bheith a cceannos Mumhan. 16 Ní áirmhionn acht 14 bliadhna d'Éiriomhón a n-áit chúig bliadhna dég. 17 Ní áirmhionn acht 67 bliadhan do Thighearnnmos a n-áit 77 bliadhan, agus a-deir na hioldatha tugadh ar édoighibh le linn Eochach Edgadaigh gur re linn Tighearnnmois do hordaigheadh iad. 18 Seachtmhoghat bliadhan chuirios a n-áit 40 ar Chearnmna agus ar Shobhairce. 19 Ní chuirionn acht trí bliadhna ar Fhiacha Labhroinne a n-áit 24. 20 Seacht mbliadhna chuiras ar Fhaildeargoid mac Muineamhoin a n-áit 10 mbliadhan. 21 Ní thugann d'Ollomh Fódhla acht tríocha bliadhain a n-áit 40 bliadhain. 22 Do-bheir tríocha bliadhan in-áit 20 bliadhain d'Fhionnachta mac Oiliolla. 23 Cúig bliadhna dég do-bheir do Shlánoll mac Ollamhan a n-áit seacht mbliadhan. 24 Do-bheir 17 mbliadhna do Ghéidhi Ollghothach a n-áit 12 bhliadhan. 25 Do-bheir tríocha bliadhain d'Fhiacha mac Fionnachta a n-áit 20 bliadhan. 26 Do-bheir do Shíorna Síorshaoghlach mac Déin 21 a n-áit 150. 27 Do-bheir 22 bhliadhain d'Art Imleach mac Éilim a n-áit 12 bhliadhain. 28 Do-bheir seasga bliadhain do Nuadha Fionn Fáil a n-áit 12 bliadhain. 29 Do-bheir 30 bliadhain d'Fhionn mac Bratha a n-áit 22 bhliadhan. 30 Ní thugann acht cúig bliadhna do Dhuach Fionn mac Sédna a n-áit 10. 31 Do-bheir ceithri bliadhna do Mhuireadhach Bolgraidh i n-áit bliadhna agus míosa. 32 Deich mbliadhna do-bheir do Chonoing Begeglach a n-áit 20 bliadhan. 33 Secht mbliadhna do-bheir d'Fhiachta Tolgach a n-áit 10 mbliadhan. 34 Naoi mbliadhna do-bheir do d'Oilioll Fionn a n-áit aon bhliadhain dég. 35 Ní thugann d'Úghoine Mhór acht tríocha bliadhain a n-áit 40 bliadhain. 36 Ocht mbliadhna dég do-bheir do Labhraidh Loingseach a n-áit 10 mbliadhna. 37 Seacht mbliadhna do-bheir do Mheilge Molbthach a n-áit a 17. 38 Naoi mbliadhna do-bheir do d'Fhearchorb mac Mogha Cuirb a n-áit a 11. 39 Cúig bliadhna dég do-bheir do Chonnla Cruaidhchealgach a n-áit 20 bliadhan. 40 Aoin bhliadhain dég do-bheir d'Eochaidh Ailtleathain a n-áit 17 bliadhan. 41 Do-bheir a dó dég d'Fhearghas Fortamhail a n-áit aoin bhliadhain dég. 42 Do-bheir ocht mbliadhna fithchit d'Énna Aighneach a n-áit 20 bliadhain. 43 Ní thugann acht tríocha bliadhain a n-áit 70 do Rudhraidhe mac Sitrighe. 44 Trí bliadhna do-bheir do Ionnadmair a n-áit naoi mbliadhan. 45 Cúig bliadhna do-bheir do Lughaidh Luaighne a n-áit a cúig dég. 46 Sé bliadhna dég do-bheir do Eidirsgél a n-áit cúig mbliadhna. 47 Sé bliadhna dég do-bheir do Lughaidh Sraibhndearg a n-áit 26 mbliadhan. 48 Fithche bliadhain do-bheir d'Fhearadhach Fionnfheachtnach a n-áit dá bhliadhain agus fithche. 49 Seacht mbliadhna fithchiot do-bheir d'Fhiacha Fionnfholaidh a n-áit a 17. 50 Ní thugann acht fithche bliadhain do Chonn Cédchathach a n-áit 35 bliadhan. 51 Seacht mbliadhna do-bheir do Chonaire a n-áit ocht mbliaghna. 52 Seacht mbliadhna fithchet do-bheir do Chairbre Lifeachair a n-áit a 17. 53 Trí bliadhna dég ar fhithchit do-bheir d'Fhiacha Sraibthine a n-áit 37. 54 Do-bheir trí bliadhna ar fhithchet do Mhuireadhach Tíreach a n-áit 30 bliadhan. 55 Seacht mbliadhna do-bheir d'Eochaidh Moighmheadhón a n-áit ocht mbliadhain. 56 Do-bheir seacht mbliadhna dég do Chriomhthonn mac Fiodhaigh a n-áit a 13. 57 Ní thugann acht trí bliadhna do Thuathal Mhaolgharbh a n-áit 11 bliadhan. 58 Do-bheir dhá bhliadhain agus fithche do Dhiarmaid mac Fearghosa Ciorrbheóil a n-áit fithchit bliaghain. 59 Do-bheir trí bliadhna d'Eochaidh agus do Dhomhnall a n-áit dá bhliaghain. 60 Do-bheir seacht mbliadhna fithchet d'Aodh Uairiodhnach a n-áit seacht mbliadhan. 61 Do-bheir ceithri bliadhna do Mhaolchobha a n-áit trí mbliaghan. 62 Ní thugann acht trí bliadhna dég do Dhomhnall mac Aodha a n-áit 16 mbliadhan. 63 Trí bliadhna dég do-bheir do Chonall agus do Cheallach a n-áit seacht mbliadhna dég. 64 Sé bliadhna do-bheir do Bhláthmac agus do Dhiarmaid a n-áit ocht mbliadhan. 65 Sé bliadhna do-bheir do Sheachnosach a n-áit cúig mbliaghan. 66 Seacht mbliadhna do-bheir d'Fhionnochta Fleadhach a n-áit fithche bliadhan. 67 Do-bheir naoi mbliadhna do Chongal Cinnmhaghar a n-áit seacht mbliadhan. 68 Seacht mbliadhna dég do-bheir d'Fhearghal mac Maoile Dúin a n-áit 10 mbliadhan. 69 Ceithri bliadhna do-bheir do Chaonaodh a n-áit trí mbliaghan. 70 Dá bhliadhain ar fhithchit do-bheir do Dhomhnall mac Murchaidh a n-ait 20 bliadhan. 71 Ceithri bliadhna do-bheir do Niall Frosach mac Fearghail mic Maoile Dúin a n-áit seacht mbliadhan. 72 Ceithri bliadhna fithchit do-bheir d'Aodh Oirdnidhe a n-áit cúig bliadhna fichit. 73 Ní thugann acht fiche bliadhain do Dhonnchadh mac Floinn a n-ait a 25. 74 Deich mbliadhna do-bheir do Chonghalach mac Maoilmhithigh a n-áit a 12. 75 Deich mbliadhna do-bheir do Dhomhnall mac Muircheartaigh a n-áit 24 mbliadhan. 76 As iongnadh liom dá olcas Leabhar Gabhála nó Réim Ríoghraidhe dá ttarla leis an Doctúir a mbeith comhdhearmadach seachránach leis an leabhar sa, agus as mór an bharamhail atá agom ar son gur beg le trí fithchit bliadhain ó do thrácht Séthrún Céitin a leabhar gurab iomdha lámh do scríobh é ó shoin do-rinne dearmad agus díochuimhne ar chóip láimhe an Doctúra gan a scríobhadh commaith agus do fhágaibh é. 77 Cuiridh leabhar an Doctúra síos ina a bhfoisgél uaigneach go raibhe dhá chluais capoill ar Labhraidh Loingseach mac Oiliolla Áine mic Laoghaire Luirc mic Úghoine Mhóir .i. sinnsior na Laighneach. Agus gibé mur atá an sgél sin 'na fhírine nó 'na bhréig, ós 'na bhréig as cosmhoile a bheith, as é duine ar a ccuirionn Leabhar Arda Macha an sgél sa ar thighearna do bhí ar Úíbh Fáilghe dárbh ainm Eochaidh, agus as air do bhí an ainimh sin .i. dá chluais chapoill, agus as cian d'aimsir d'éis Labhraidh Loingsigh do bhí ann; agus ní hé Craiftine Cruitire do bhain adhbhar na cruite as an ccrann inar sgéith mac na baintreabhaighe a rún, acht cruitire oile; agus ní tuigthí uaithe aonphurt acht 'Eochaidh Fearseich2, dá n-ó eich fair', .i. dá chluais. 78 Cairbre Cinn Cait do Aithigh Tuathaigh ro ghabh flaithios Éirionn tar éis Criomhthoin Niadh Náir, as é áit a ccuirionn Leabhar an Doctúra síos é a ndiaidh Fiachach Fionnfholaidh; agus trí rígh ó Chairbre Cinn Cait anuas an Fiacha sin. 79 Cuiridh síos mur an ccédhna gur bhris Mogha Nuadhat deich ccatha ar Conn Cédchathach, agus ainm na n-áiteadh inar bhris iad. Ní fhuil amhoras agom gur scríobh an Doctúir sin ná aoin oile dá bhrégaighe dá bhfuil ina leabhar ann, acht ní fhuair scríobhtha roimhe a ndrochleabhraibh dá nár cóir géilliomh mur a-dubhart thuas. Ní fhuil an nídh sin a n-aoinleabhar barántamhail ná ó ughdar maith ar bioth re a thaisbáineadh; agus dá mbeith aon focal don fhírinne ann do luaidhfidhe i stair Chatha Moighe Tualoing agus Moighe Léna é, mur a bhfuil stair an tsluaigh ó thús a n-imreasna go críochnughadh a ccogadh agus go marbhadh Eóghoin Mhóir ar Moigh Léna. Agus fós dá mbriseadh Eóghan an uiread sin do chathaibh ar Conn, as iongantach nach mbainfeadh ceannas agus urláimh na hÉireann go hiomlán de. Agus fós dearbhadh oile gur brég é, dá mbeith a n-aoinleabhar dár cóir géilleamh ar bioth do thabhairt dó do leabhraibh Éireann as cosmhail go bhfuigheadh an tsaoidh fhoircthe fhíreólach agus an inneóin forais gacha dána agus gacha deaghealadhan, .i. Tadhg mac Dáire mac Bruaideadha, le a mhaoidheamh é san imreasain do bhí eidir é féin agus mo sheanathair, .i. Lughaidh Ó Cléirigh. Óir ní raibhe i nÉirinn ina aimsir féin ná ó shoin, agus ní bhiaidh go bráth do réir cosmhalacht, sás dá fhagháil amach agus dá chosnamh dob fhearr iná é, agus mur nár mheas go rachfadh aige ara shuidhiughadh ná ar a sheasamh do léig thairis é. Agus an ní oile a-deir leabhar an Doctúra go raibhi gorta ar fud Éireann nó gur fhóir Eóghan iad le probhision agus le lón do-rinne d'oirchill ar an aimsir do bhí chuige, agus gur dhaorsat cách iad féin agus gur umhluighsat d'Eóghan mur gheall ar an bhfurtacht sin; má a-tá go raibhi a riachtanas sin san Mumhain nó go ttugsat umhla dhó, ní raibhi ar an ccuid oile d'Éirinn; agus dá dhearbhadh é ní thugadar umhla d'Eóghan. Agus fós ní faghthar a laoidh nó a litir do sheinleabhraibh Éireann go raibhe Éire níosa thortaighe agus níosa fhearr iná mur do bhí re linn Cuinn Chédchathaigh acht amháin Conaire nó Cormac. An nídh oile a-deir gur a bhfeill do mharbadh Eóghan Mór le Conn, as follas as stair Moighe Léna féin nach bhfuil acht brég ann sin, óir as amhlaidh innsios an uile áit ina bhfuil go glan, dhá chomhdhalta Cuinn do-chuaidh a tteachtoireacht uaidh do crochadh d'Eóghan, reacht agus neimh do ghlacadh Conn as sin go nár fhan le mórchruinniughadh do dhéanamh acht amháin an líon tarla ina fharradh d'fhearaibh Connacht go ro ionnsoigh ar maidin mórshluagh Mogha Nuadhad go ro marbhadh Mogh Nuadhat ann iar ndíoláith-riughadh mórán don tsluagh dhó. Agus ní ar a leabaidh do marbhadh é mur a-deir leabhar an Doctúra. Agus a-tá Lughaidh ag teacht ris so mur a n-abair re Tadhg ag tabhairt freagra ar son bponc so: Cosmhoil sin Is mur deiri nár chuir Conn fógra reimhe, gan leithsgél agad acht sin, san chath ré marbhadh Eóghoin. Nach maith an fógra catha re a chur i cceann do fhlatha longphort do ghabháil 'na ghar is teachta Cuinn do chrochadh. As amhlaidh fuairais sgéla Eóghan Mór ar Moigh Léna nach raibhi i ccathais mur Chonn do dhóigh a harmáil eachtronn. Geibhis ar maidin go moch, a chodladh nír chodladh troch, mur nach raibhi comhlíon céd do bhí Conn ar a choiméd. &c. 80 Do-gheibhim san leabhar chéadna é ag labhairt ar Fhorbhais Droma Dámhghoire. Ag so mar a-deir: ‘Tarla fan am sin teirce feóla ar Chormac mac Airt rígh Éreann, agus é ar ccaithiomh cíosa na ccóigeadh tré líonmhuire lochta a theaghlaigh; agus do-rinne comharle rena fheadhmontach cionnas do-ghébhadh nídh re riar a mhuirir go ham a chíosa do thógbháil. As í comhuirle tug a fheadhmantach dhó, sluagh líonmhar do thionól agus triall don Mhuimhain do thabhach rudhrachais cíosa rígh Éireann; "óir ní díoltar leó", ar sé, "acht cíos aoin chóigidh libh-si, agus a-táid dá chóigeadh san Mhumhain, agus téid cíos cóigidh do rígh Éireann as gach cóigeadh díobh." Cinnis Cormac ar an ccomharle sin, agus cuiris teachta go Fiacha Mulleathain fá rígh ar an Muimhain an tan sin do thabhach cíosa an dá chóigeadh air. Freagrais Fiacha dona teachtoibh agus as eadh a-dubhairt nach díolfadh barr cíosa re Cormac nachar díoladh ris na ríoghaibh táinic roimhe. Mur ráinic an sgél sin Cormac cuiris cruinniughadh ar shluagh líonmhar agus triallas leo, agus ní dhearna coimhnaidhe go ráinic Druim Dámhghoire san Mhuimhain, áit dá ngoirthar Cnoc Luinge a-niodh. Agus suidhis a bhforbhais nó a bhfoslongphort ann, agus tig Fiacha Mulleathan rígh Mumhan don leith oile ucht re hucht do. As amhlaidh do bhí Cormac an tráth sin agus draoithe ó Albain ina fhochair ann sin agus iad ag imirt draoidheachta ar rígh Mumhan ionnas go rabhadar daoine agus airnéis a nguais d'easbhaidh uisge, ionnas gur bh'éigion do rígh Mumhan fios do chur a ndáil Mogha Ruith .i. draoi do bhí i cCiarraidhe Luachra; agus mur tháinig Mogha Ruith dob éigion do rígh Mumhan dhá thríocha céd Fear Moighe, dá ngoirthar Críoch Fhear Moidhe agus Críoch Chundúnach, do thabhairt dó. Agus leis sin sgaoilis Mogh Ruith an glas do bhí ar an uisge agá chongbháil ó shluagh Rígh Mumhan maille re ga geinntlidhe do bhí aige do theilgion san aéer suas, agus an áit inar thoirling an ga do ling tobar fíoruisge as gur fóireadh fir Mhumhan ón éigion tarta ina rabhadar. Agus leis sin lingis Rígh Mumhan gona shluagh ar Chormac gona mhuintir gur ruagadar as an Mumhan iad gan cath do thabhairt nó creach do dhéanamh dóibh. Agus do bhadar ag tóireadhacht orra go hOsraighe gur bho héigion do Chormac cuir agus teannta do thabhairt uaidh re bráighde do chur ó Theamhraigh go Ráith Noei, ré ráidhtear Cnoc Rathfonn, go Fiacha Mulleathan a ngioll ré cúitiughadh do thabhairt ann gach dochar dá ndearna don Mhumhain san turas sin. Gonadh dá aisneis sin atá an rann: 'Fiacha Mulleathan, maith an rígh, a hiaith aidhbhle leath ro bhaoi, tugadh géill a Teamhraigh tréin go Rathfoinn réil go Ráith Naoi.' ’ 81 A-táid trí hadhbhair as nach cóir meas fírinne do bheith ar an fhoisgél beg fábhoill sin. An cédadhbhar, nach raibhi rígh ar Éirinn riamh ria ccreidiomh dob egnaighe eólaighe iná Cormac agus dob fhearr ceart agus smacht iná é; agus do bhí ro-fhírénta ionnas gur thaisbéin Dia soillsi an chreidimh dhó as a fhírinne agus as a eólas do réir mur a-deir an Doctúir féin agus mórán do sheinleabhraibh Éireann. Uime sin as dochreidthe go ccuirfeadh roimhe ainchion nó cíos do chur a a bhráthair féin, Fiachra Mulleathan rígh Mumhan, nár chuir aoin rígh roimhe ar chomhairle feadhmantaigh nó duine eile ainbhfiosaigh. An dara hadhbhar, as iongantach liom go ccuirfeadh draoithe nó diabhaldánacht ar bioth dúile Dé ar a ccomhairle féin le hoibriughadh do dhénamh acht do thoil Dé féin. An treas adhbhar, dá mbeith Fiacha comhneartmhar agus a-deir an sgél-sa as iongnadh nach beanfadh an ríghe do Chormac nó roinn innte, amhail a-dubhairt Lughaidh Ó Cléirigh ag tagra re Tadhg mac Dáire ar an ccúis chéadhna: Créd tug d'Fhiacha gan ríghe do bhuain de nó roinn tíre dá mbeith Cormac a láimh leis iar maidhm fair mur do mhaoidhis? Brég do Mhogh Ruith do-fheadar do chur san sgél sa ar Pheadar go ndubhairt leis, ní rádh ceart, 'méaraidh choidhche do dhraoidheacht'. Sgél fuar ar a bhfionntar brég, ní cóir a chreidiomh go hég, 's gan congnamh aoinleabhair lais, as mur sin a-tá t'fhoirbhais. 82 Cuiridh síos gurab é sinnsior Síol Súiliobháin tug a aonshúil don draoi. Mur so aithrisios sin: ‘As a n-aimsir Dhiarmada mic Cearbhoill do bheith a bhflaithios Éireann táinic fili Alban dárbh ainm Labhán draoi a nÉirinn, agus do-chualaidh iomrádh ar eineach Eochaidh aonshúla sinnsior Síol Súiliobhán, agus triallas dá fhios don Mhumhain; agus mur ráinic Eochaidh iarras a shúil air, agus do fhaomh Eochaidh sin dó. Agus tarla Ruadhán Lothra an tan sin a bhfarradh Eochaidh, agus an tan do-chualaidh an itche ainndlightheach iarras ar Dhia súil Labháin do dhol i cceann Eochaidh agus an feidhm do-níodh do Labhán do dhénomh dhó. Agus ann sin tug Eochaidh a shúil do Labhán téid súil Labháin i cceann Eochaidh gur lean de sin Súil Liabhán, .i. súil Labháin, de féin agus dá shíol ó shoin a leith.’ 83 As follas san leabhar dinnsheanchois agus i cCuairt Athairne, gibé do léighfeadh iad, gurab é Eochaidh mac Luchta do chlannaibh Deadhaidh do bhí 'na rígh Mhumhan tug a aonshúil do Athairne áilghiosach, draoi nó file do bhí ag Conchobhar mac Fachtna Fáthaigh rígh Uladh. Agus as uime do iarr í a ndíoghoil Ceirce Boirche rugsat éigis cóigidh Mhumhan ó Chonchobhar, .i. Feircheirtne, file Con Raoi mic Dáire. Agus do bhí cúig céd go leith agus corra bliadhain eidir aimsir Chonchobhair agus Con Raoi mic Dáire agus aimsir Dhiarmada mic Fhearghosa Ceirbheóil agá n-abair seision an sinnsior sa Shíol Súilliobhán do bheith a ccomhaimsir fris. 84 A-deir gur le Diarmada mac Fearghosa Ceirbheóil dá ngoirthear Diarmoid mac Cearbhoill, do cuireadh Cath Cairnn Chonaill ar Ghuaire mac Colmáin. Agus as amhlaidh do bhí sin: do bhí énrígh dég ar Éirinn ó bhás Diarmada mic Cearbhoill gur ghabh Diarmaid Ruanaidh mac Aodha Sláine, lé ttugadh Cath Cairnn Chonaill, ríoghacht Éireann, amhail as follas san Leabhar Gabhála agus san Leabhar Iris agus a stair an chatha féin inn gach áit ina bhfuilid go glan, agus amhail a-deir file áiridhe san rann sa: Diarmaid Ruanaidh ro-chlothach ba hairdrígh ar Éirinn ollbháin, 'na aimsir ós Connachtaibh ba rígh Guaire mac Colmáin. 85 A-deir gur le linn Tuathail Mhaolghairbh do bhí a bhflaithios Éreann roimh Dhiarmaid mac Cearbhoill do ghabh Guaire Aidhne mac Colmáin ríoghacht Chonnacht a ndiaidh bháis Eóghain Bél. Ag so mur a-deir ag labhairt ar Cheallach mac Eóghain Bél agus ar Ghuaire (agus a-tá a fhios agom gurab é as ughdar dó leis sin sgél beg brégach dá ngoirthar 'Oidhidh Ceallaigh mhic Eóghain Bél'): ‘Do ghabh Guaire mac Colmáin ceannas Connacht a ndiaidh Eóghain Bél, agus tarla an tráth sin an mac fá sine ag Eóghan Bél 'na dhalta ag Ciarán ar tí a bheith 'na mhanach. Ceallach fá hainm dó. Agus brégthar le cairdibh Eóghain a coimhthionól Chiaráin é re ceannas feadhna do dhéanomh orra féin a n-aghaidh Guaire. Gidheadh ar ttoidheacht amach tug Ciarán a mhallacht dó agus iarras ar Dhia bás foiréigneach dá bhreith. Ar mbeith iomorro sealad mur sin do Cheallach do thuig gurab olc do-rinne míréir Chiaráin do dhéanomh, agus téid d'fhios an naoimh Ciaráin, agus ciontoighis é féin dó agus gealais go n-anfadh ar a thoil ar feadh a rée. Tug Ciarán beannocht dhó. Gidheadh a-dubhairt gurab bás foiréigneach do-bhéradh é. Fanois Ceallach san ccoimhthinól ó shin amach go ndearnadh a ccionn aimsire 'na dhiaigh sin easbog dhe. Agus ar mbheith 'na easbog san tír dhó, do bhí ag dénomh rannta agus carad do dhearbhráthair dob óige iná é féin a ndóigh go roichfeadh leis ríoghacht Connacht do bhuain amach. Agus ar na chlos sin do Ghuaire ollmhoighthar leis triúr do mhuintir Cheallaigh féin gur marbhadh leó é; gonadh mur sin do fíoradh an tuar do-rinne Ciarán dó, mur a thairngir gurab bás foiréigneach do-ghébhadh Ceallach.’ 86 Ní fhuilim ag cur 'na aghaidh nach mur sin do fuair Ceallach bás le daoinibh éigin oile, acht amháin nach raibhi cuid ag Guaire dhe, óir nír geineadh san saoghal é re linn Tuathail Mhaoilghairbh do bheith a bhfhlaithios Éireann, agá n-abrann seision gur re linn an Tuathail sin do básaigheadh é, ar an adhbhar, do réir an Leabhair Ghabhála, go raibhi dhá rígh dhég a bhflaithios Éireann diaidh a ndiaidh ó Thuathal Maolgharbh go Diarmaid Ruanaidh mac Aodha Sláine do ba rígh Éireann re linn Guaire; agus fós go raibhe ocht rígh ar Connacht ó Eóghan Bél fá hathair do Cheallach go Guaire Aidhne. Ag so bliadhna báis an tríar sin, .i. Tuathal, Diarmaid, agus Guaire, agus bliadhain bháis Eoghan Bél, athair Cheallaigh: Eóghan Bél do marbhadh i cCath Slighigh le Fearghas agus le Domhnall — 9 Tuathal Maolgharbh do marbhadh an bhliaghain-si — 538 Diarmoid mac Cearbhoill do marbadh an bhliadhain-si — 558 Guaire Aidhne d'ég an bhliadhain-si — 663. 87 Ag so mur a-deir Leabhar an Doctúra ag labhairt ar Fheidhlimidh mac Criomthoinn: ‘Tug an Feidhlimidh sin,' ar sé, 'meadharchuairt Leithe Chuinn agus Laighion, agus do íoc riu an cíos do dhlighiodar d'fhagháil ó ríoghraidh Chaisil agus an biatachas do bhí d'fhiachaibh orra-san do thabhairt dó-san dá chionn agus an éirghe amach do bhí aige orra amhail chuirios Beinén naomhtha mac Seisgnéin príomhfháidh Éireann síos a Leabhar na cCeart san duain darab tosach "Dlighiodh gach rígh ó rígh Caisil, &c.". Ag so imorro cíos agus tuarasdal na ríogh sin ó rígh Caisil agus a chuairt agus a aimsir biata orra-san dá chionn, .i. céd cloidheamh, céd cornn, céd each, agus céd brat uadha do rígh Cruachain, agus biathadh dhá ráithe ó rígh Cruachain do rígh Caisil agus a dhol leis goa Tír Conaill; fithche fail nó fáinne, fithche fithchioll agus each do rígh Ceinél cConaill, agus biathadh míosa ó rígh Ceinél cConaill dhó agus a dhol leis a tTír Eóghain; caoga corn agus caoga cloidheamh do rígh Oiligh, agus biathadh míosa ó rígh Oiligh agus a dhol leis go Tulaigh Óg; tríocha cornn agus tríocha cloidheamh do fhlaith Tulach Óg, agus biathadh dhá thráth dég uaidh do rígh Mhumhan agus a dhol leis a nOirghialla; ocht lúireacha, dá fhithchit ionar, agus trí fithchit each do rígh Oirghiall, agus a bhiathadh mí i nEamhain agus a dhol re rígh Mumhain a nUlltoibh ar Clanna Rudhraighe; céd cornn, céd matal, céd cloidhimh, céd each, agus deich longa do rígh Uladh, agus biathadh dá mhíos ó Chlanna Rudhraighe dhó-san agus dol dá choimhideacht go Teamhraigh; tríocha lúireach, tríocha fail, céd each, agus tríocha fithchioll do rígh Teamhrach, agus biathadh míosa i tTeamhraigh do rígh Mhumhan, agus ceithre fine na Teamhrach do dhol leis go hÁth Cliath; deich mná agus deich longa agus deich n-eich do rígh Átha Cliath, agus biathadh míosa ó rígh Átha Cliath dhó, agus a dhol leis a Laighnibh; tríocha bó, tríocha long, tríocha each, agus tríocha cumhal nó cailín do rígh Laighean, agus biathadh dá mhíosa a Laighnibh, .i. mí a n-uachtar Laighion agus mí a n-íochtar Laighion; tríocha each agus tríocha lúireach agus tríocha cloidhimh do fhlaith íochtar Laighion ó rígh Caisil. Meas, a léightheóir, nach meisi as ughdar ris an nídh si acht an naomh Binén a Leabhar na cCeart’. 88 Measoim féin nach é, agus nach é Páttraig, ná Beinén, ná seanchaidh ar bioth dár chóir meas seanchaidh do thabhairt dhó, do chum é, agus gibé sruthaire ar lorg ealadhan nó dothuata do chum é ar tús agus do chuir i seilbh Beinéin é, ionnas go madh móide do creidfidhe gach nídh dár chuir ina dhuain bhréige uaidh, agus do ba mór an mímheas do dhuine naomhtha nó riaghalta a leithéid do nídh écceart éccosmhail do chur 'na leith iná gan a chur; agus más Leabhar na cCeart ghoiris an Doctúir don leabhar ina bhfuar é, as dísle Leabhar na nÉcceart do ghairm de iná Leabhar na cCeart. Agus dá dhearbhadh é, faicim cia hé an rígh do bhí i cCaisil riamh ria bPáttraig nó iar bPáttraig tug an mheadharchuairt a-deir le neart nó lér díoladh an connmheadh nó an chóisridheacht a-deir, nó tug uaidh gach tuarasdal dá luaidhionn d'uaislibh Éireann, nó11 do umhlaigh d'aonrígh dá raibhi i cCaisill riamh, acht amháin Brian Bóromha an dá bhliadhain dég áirmhighthar dó. Agus dá ndéantaoi gérchonntas leis nár umhlaighadar Uí Néill an Tuaisgirt, .i. Ceinél cConaill agus Eóghain, leath na haimsire sin féin dó, agus ní scríobhthar ar Bhrian féin go ttug a shamhail súd do chuairt timchill Éireann, dá dhearbhadh nach raibhe an ceart úd ag rígh Mhumhan nó Caisil ar Éirinn. Agus fós go háiridhe má do thionnsgoin Feidhlimidh mac Criomthoinn meadharchuairt na hÉireann do thabhairt, as goirid táinig tar tóroinn na Mumhan fá leithimiol na Midhe agus go Cluain Mhic Nóis gur creachadh cuid don Mhidhe agus Cluain Mhic Nóis leis, agus go ro eascaoin Cédadhach Comhorba Ciaráin é am chrodh a chille go ro iarr ar Dhia gan neart Feidhlim do dhol ó Chluain soir go bráth. Agus do fhill Feidhlim tar a ais don Mhumhain, agus nír bho dhuine deaghshlán nó cianshaoghlach ó shin amach é go bhfuair bás amhail léighthar san Leabhar Oiris mur a-dubhairt ughdar áiridhe: Do gheall Cédadhach nach biadh neart Fhéilim ó Chluain a-niar, nach maith an fhiadhnoisi so le duain Giolla Mo-Dhudo. 89 Ag so mur a-deir a cCath Cluana Tarbh ag labhairt ar Mhaoilsheachlainn: ‘Féach, a léightheóir, bíodh gurab ar shluagh Bhriain do bhí Maolsheachloinn agus Fir Mhidhe ag teacht go láthair an chatha, máseadh do bhí do cheilg eidir é féin agus Lochlonnaigh nach ttáinig san ordughadh i measg sluaigh Bhriain acht as eadh do-rinne é féin agus a shluagh d'fhanmhoin do leataoibh an chatha amhail ro ordaighsat Lochlannaigh dó.’ 90 As mó as inchreidthe na leabhair oiris agus annála do scríobhadh leis an aois ealadhna diaidh a ndiaidh agus do bhí a n-orlamhos agus a ccoimhéd ag an eaglais ionnas nach ccuirfidhe brég ionnta iná stair Chatha Cluana Tarbh ó aonughdar amháin dá fheabhas gan breathnughadh nó breathamhnas an aois ealadhna nó na seanchaidh go coitchionn do bheith air; óir as amhlaidh a-deir an Leabhar Gabhála agus na leabhair airis gurab é Maolsheachloinn gona mhuintir do chothaigh an cath tar éis marbhtha Briain agus Murchaidh agus uaisleadh Dál cCais d'urmhór gur bhrissiot ar Lochlannaibh agus ar Laighnibh go raibhe marbhadh agus mudhughadh aca orra ó Chluain Tarbh go hÁth Cliath. Measoim fós nach raibhi cairdeas nó caradradh nó síothcháin eidir Mhaoilsheachloinn agus Lochlonnaibh acht uiread le Brian, amhail as follas Is na cathaibh do chuir orra. As cosmhail fós mua bheith fonn air cuidiughadh le Brian agus leis an ríoghacht, nach rachadh ann acht uiread le Ceinél cConaill nó Eóghain.

https://celt.ucc.ie//published/G505000.html

G600005

An Irish Materia Medica

Tadhg ó cuinn

Beatrix Färber

—

Old, Middle

FR, EN, DE, ME, AR, GA, LA, AS, IT, CY, GR

Prose

—

Tract

1. Aron barba, iarus, pes uituli .i. tri hanmanda an geadhair & Is follus da reir Raisis a leabar Coilleged co fuil an luibh so teasaide tirim sa treas ceim, et co fuil brigh lactach tseimh discailteach a preim na luibhi so. Et fognaidh co mor an luib so do minugad, maille re blonaig muice & ceirin de da chur arna neascoidibh fuara & discailidh & seimighidh & aipigh iat. Item, gabtar an luibh cetna & a hurdail dan coinnill muire & a cur a mailin nua lin & bearbtar ar uisce co maith & curtar te fon timtireacht & foiridh flux re n-abar emuroidhas. Item, dentar pudur min da premaib na luibhi so & curtar isna cneadaibh a mbia ainfeoil. Item, gabtar prema na luibi cetna & tirmaidtear & dentar pudur dib & cumusctar le h-uisce roisi & curtar ar In aigid & scrisaidh a fathadh & a brici & da beir dat solus glan uirri. Et adeir Platiarius iiii brigha annsa luibh so .i. brigh discailteach & brigh cnaiteac & brigh lagsaidithi & brigh tanaiteac, gurab uime sin ordaigtear an neascoid na cluas an luibh so da bruith ar fin & ar ola & ar blonaig muice & pudur cuimin da cur innte & a cur amail ceirin arna cluasaib & foirigh galar na cluas. Et as imcubaid an luibh so da tobairt an agaid cumga na h-anala noc re n-abur asma. An luibh so da brisead & a bruith ar blonaigh mathgamna no ar seanblonag tuirc & a fascadh & a coimilt dan ucht & dona maethanaibh & fairsingidh an anal & bogaig an t-ucht. Item, sug na luibhe so da cur annsa maclog amail da berar pisairium & togairmidh an fuil mhista co neamhcunntabartach & co h-ailginach & da curtar benedicta maraen ria Is moidi togairmis an fuil mista mar adubrumar romhainn. Et adeir Plaitiairius gurab mor brigh na luibhe so a ngeimreadh & a s amradh & as mor a brigh da leith a dhuilleabair & as mo na sin da leith a premh & as ro-mo na sin da leith na meall bis urraid. A prema da tirmughad & beirig a brigh innte chum gach neich da ndubrumar re feadh bliadhna. don geadhur da sug na n-airned n-an-abaigh dan uormant dan tsurumant don neanntoig don tathaba don adhaind don tsamhadh don finegra don meacon righ don chrimh don agairg don marbdroighin dan meastorc dan dubchosach don uinneamuin spainnidh d'uball na darach don columbín don eilistront dan ael ur don leamaigh don aloeise don fuinnseoig don uinniman garrda dan aillm don ambra don iubair sleibhe da gerraneime dan amillum don scabios don gairleoig don ros neannta don anetum do blath na roisi don ainis don meirsi garrda don argallaimh don eilifreoig don agairg recte airgead beo. don gum craind don stoinse don buatfallan do lus na frange don poliol ruibel dan macall don cnai gaedilach don coirci don liatlus don or. 2. Accacia7, sucus prunellarum .i. sugh na n-airneadh n-an-abaigh & ata an sug so fuar isin cet ceim & tirim sa treas ceim & Is imcubaid a tabuirt don lucht ara mbi sacrum ignem .i. an tine diadh & dan luct aga mbi teasaideacht maille re fliuchaideacht 'na suilibh & Is maith dan lucht aga mbi bruth no gerba ara mbel. Item, adeir Avicenna an tan teit an maclach no an timtireacht amach an sugh so da tobairt amail clisteri & co n-impaiginn asteach iat & co mbid slan da eisi. Item, adeir Ar. da tuctar an sug so amail digh co toirmiscinn flux na brond & co hairithe disinteria amail adeir Avicenna. 3. Absinthium, centonica, pointicum .i. tri hanmanda an uormoint & aderur co fuil an luib so teasaide annsa cet ceim & tirim annsa ii ceim. Et adeir Avicenna an luib so da bearbugh ar uisci & a sitlodh co maith & deoch d'ol de arna marach & foiridh gontach na brond & tinneas an gaili & comfurtactaigid an brigh tothlaigteach & an brigh dileagtach annsa gaili. Item, brister an luibh so & coimiltear ar leamhnacht bó & sitloigtear co maith & eabar bog & marbaidh peisti fada an gaili .i. lumbrisi. Item, bristear an luibh cetna maille re finegra & faisctear co maith tri edach lin & coimiltear don agaid & ni urcoidiginn cuili na miltoga do an la .Item, curtar an luibh cetna ar fin no ar linn & tobair da ol & foirigh greim na con confaidh & gach uili ain mighe ele nimhe. Item bearbtar an luibh so ar uisce & dentur urbruith de & foiridh buigri na cluaisi. Item, bristear an luibh so maille re mil & faisctear tri breid lin & curtar bog isin cluais aenbraen de & foiridh silidh na cluaisi & salcur na cluaise. Et fos fognaidh an sug cetna da coimilt don agaidh ara mbi guirim o bualadh no o tuitim & dabeir dath maith uirri. Item, dentur ceirin don luibh cetna & da mhil & foiridh scinainnsia. Item, bearbtar an luib so ar uisce & innailtear as an ball ara mbi a bruth no gerba & foiridh é. Item, coimiltear an luibh so ar fin & eabar re ndul ar fairgi & ni sceithfi & ni dingna murgalar olc dho. Item, curtar an luibh so a cinn adhairt an easlain & togairmidh an codladh. Item, bristear an luib so & domblas ae daimh & faisctear tri breid lin & curtar aen bainni isin cluais de & foiridh buigri & torman na cluaisi. Et da curtar an luibh so a leabraib no an edaighibh uaisli ni crutaidtear leomain inntu. Item, dentar ceirin dan luib so & do mhil & curtar ar druim na seilgi no ar druim an maclaig & foirigh an maclac & In tsealg ona cruas & ona tinneas. Item, da coimiltear sugh na luibi so da pulsaibh na lam no na cos & coiscidh rigor & aixis, fiabruis intribulata. Item, gabh sugh na luibhi so & sug andiuia comtrom de gach ni & eabar an aigid cruais na n-ae & na buideochuire thic o linn ruadh. Item, gabtar sug na luibhi so & siucra & uisce bog & eabur ar cet longadh & foiridh gach uili tinneas cinn tic o adbar ghaethmur leanna ruaigh noch eirgheas on gaili cum In cinn. Item, gabtar sugh na luibhi so & finegra & uisce bog & eabar ar cet longad & foiridh suficacio matrisis. Item, bearbtar an luibh so ar fin & bristear co maith & curtar ceirin ar druim na seilgi de & foiridh cruas na seilgi & na n-ae. Item, gabtar sudh aipsinti & mil & pudur cuimin & cumusctar tri na celi & curtar mar ceirin ar In mball teit a nguirim no a ndroch-dath & foiridh a tinneas. Et fós togairmigh an fuil mista. Et fos adeir Galienus a Leabar na Ceiminn co fuil folmugadh leanna ruaigh co hairedha innte & leanna finn co tanaiste & co hairithi o bel an gaili & ona haeibh. Et aderar annsan inadh cetna co fuilid da brigha contrardha annsa uormont .i. brigh lactach & brigh fastoiteach, brigh lactach an tan teagmas na leanna arna ndileagadh annsa gaili o catham na luibhi so folmaidtear da leith a truime iat. Et an tan teagmas na leanna neimh-dileagta annsa gaili o catamh na luibhi so remraigh & metaidtear a neim-dileagad on brigh stipeacta ata innte. Et folmaidh fos linn ruagh ona cuisleannaibh miseracio uene & metaigidh an luibh so an totlugadh ata co heasbadhach o imurcaidh leanna ruaigh da beit isin gaili. Et as amlaidh daberar hi .i. sugh na luibhi so tri ℥ di & ℥ da siucra gheal arna cumasc co maith & lan leighi da tobairt da ol de ar cedlongadh. 4. Abrotanum, camphorata, .i. da ainm Laidianta an t-suramuint & ata an luib so da reir Platiarius teasaide sa dara & tirim annsa cet ceim. A bearbad ar uisce & foiridh cumgacht an cleibh & an cosachtach tic o adbar fuar. Item, a brisid & a bruith ar fin & a tobuirt amail digh & togairmidh an fual & an fuil mista. Item, an luib so da bruith ar fin & foghnaidh co mor an agaid tinnis na n-arann & na n-innedh darub ainm lion & colon & an aigid fuardachta na feitheadh ana digh & ana ceirin. Item, as imcubaigh an luibh so an aigid gach uili neimhe leath amuit & leat astidh. Item, an luibh cetna da brisidh & a coimilt ar uisce & a tobairt roim aixis fiabhrasa coididiana & quartana & icaidh. Item, uinnemint da denam (am) dan luibh so & da blonaig muice & d'ola coitcinn & a coimilt d'altaib an droma & toirmiscidh aixis na fiabhras adubrumar. Item, an luibh cetna da briseadh & a coimilt ar leamnacht bo & a ol ar cet longadh & marbaidh gach uili peist bhis an eachaib & a ndamaib. Item, bristear an luibh so & cumasctar le blonaig muice & curtar mar ceirin ar an dealg bis a laimh no a cois & tairrngidh an dealg quigi. Item, an luibh so da bruit ar fin & a briseadh co min & blonaig muice da cur trite & foirigh loiniga gan amarus. Et adeir Platiarius an luibh so da bruith ar fin & a tobairt da ol & innarbaigh an toirrceas marb & togairmidh an fuil mista. Item, foiridh neascoid an maclaig & na banntachta & furtachtaidh co mor sdranguria & gac uili tindeas bis isin maclac & na leanna morgaithi imdaigheas and, innarbtar iat o catamh na luibhi so mar as du. Item, dentar pudur don luibh so & curtar maille re sean-ola ar an maili & dabeir an finnfad gan fuireach. Item, bristear an luib so & bointear sugh aiste & tumtar edach nua lin annsa sugh sin & curtar arna pulsaib & foirigh rigor fiabrais antribulata. Item, ceirin don luibh so da chur arin mball a mbia fuil o bualadh idir fheoil & leatar & foirigh e. 5. Acalife, urtica: .i. da ainm na neanntoigi & ata an luib so tirim sa treas ceim & teasaide sa iiii, & adeir Avicenna gurab inmolta an luib so an aigid fuardachta an scamain & an aigid na sean-cosachtaidhi bis re fada ar neach & Is imcubaid an aigid ait & tinnis na bronn ros neannta da bruith ar mil & a sitlodh tri etach & lan leighi da thobairt da ol de ar cet longadh. Et fognaid mar an cetna an luibh fein da brisid & a c oimilt ar fin & a tobairt da ol amhuil digh. Item, an luib cetna da brisidh & a sugh da buain aisdi & /an sug sin da cur annsna cneadaib salcha morgaithe no a ngreim na con confaidh no an aillsi & icaidh. Item, an luib so da brisidh maille re salann co min & a chur amuil ceirin arna heasbadaibh & foirigh & ata brigh tirmaidteac & glantach annsa luibh so & ata brigh fasta feola nua isna cneadaib innte & fognaidh an luib so an aigid cruas & ait na seilgi & a cur amail ceirin. Et adeir Gillibertinus an luibh so da briseadh co min & a cumasc maille re finegra & a cur amuil ceirin fona haltaib & foirigh an potagra & an t-artetica tig o fuaraideacht. Et sil na luibi so da brisidh & a bruith arin digh darub ainm mulsa & togairmigh an fuil mista & an fual co cumachtach. Et aseadh as mulsa ann da reir Avicenna .i. viii rainn d'fin finn & an ix-adh rann d'uisce fir-tibrad & In x-madh rann da mil glain & a cumasc & a mbearbadh trina ceili & a sitlodh & isi sin an deoch darub ainm mulsa da reir Avicenna. Item, as maith an luibh so da bearbadh ar fin & an fin so da congbail co fada annsa bel & as maith an aigid tuitim & reamhadas an t-sine thseaain. Et adeir Platiarius an luib so da bearbadh ar fin & a tobairt an aigid an galair buighi & íce & fos as imcubaidh an aigid coilica passio & togairmidh an luibh so an druis da caitear amail as du. Et adeir Platiarius co coiscinn an luibh so arna brisidh flux fola na cneadh & as imcubaidh i cum leighis na pleurisisi & da ghlanadh an cleib & an maclaig o gach uili tsalcur bis ionta. 6. Arasca, elleborus albus: .i. da ainm an tataba gil, & as teasaide tirim sa treas ceim he. Et adeir Avicenna gurab do na leigesaibh folmaideas co dasachtach suas & sis e, & as mor urcoidigheas munfa dileaghtar an t-adbar roimhe & ata ruidhleas aigi d'impogh na rann fliuch a ngaethamlacht gan fuireach & gnathaightear e a leigesaib comsuigighte & a siroipibh lactacha & daberur e mai lle re sugh cruithneachta no tsisain eorna cum bogaidh na leannann & as luga urcoidigheas arna bruith na arna caitim fuar. Et as lugha urcoidigheas a cumasc na leigis na arna tobairt co haenda & adeir Ipocras a Libro Ampoirismorum madh ailt an leiges so da tobairt gan comhnaighe da denam da eisi acht an corp da gluasacht co prap da eisi & ase as adbar do sin .i. on comnaighi a haitli an leigis so impaidtear an fliuchaideacht a ngaetamlacht & teagmaidh an gaethamlacht so cum an craighi innus co teit an anbainne & uair ele a mbas. Et folmaidh an leiges so linn finn righin co hoireada & linn ruagh co tanaiste guru b airi sin as imcubaidh an leiges so da gach uili easlainti tic o leannaib righne fuara amuil ata apoplexia & eipilepsia & sietica & potagra & artetica & coilica & ilica & a cosmuili. Et tuic leat co fuil da gne ar eliborus .i. eleborus geal & eleborus dubh & Is inann brigh doib ach amain as mo lagas eliborus dubh dan leth sis & Is mo lagas eliborus geal don leith suas & folmaidh linn dubh mi-nadurda co hoireada gurab airi sin as imcubaidh e da lucht quartana & don luct ara mbi mania & melangcolia & uertigo & scotomia & da gac uili easlainte tic o linn dubh & ni dleagar an leiges so da tabairt a meit as mo na en ʒ. Et adeir Platiairius pudur an tataba gil da tobairt isin sroin & togairmidh an tsraedach noch as cuis comhfurtacta d'eipilepsia. Item, gabh pudur an tatabha gil & croith arin ceann a haitli a foilce & foiridh an carraighi. Albagia, portulaca, pes pulli: .i. tri hanmanna na hadainne & ata si fuar fliuch sa treas ceim & Is mor a brigh úr & as bec a brigh feoighi & ata cumhachta alci .i. na baill da cur a fuardhacht & a fliuchaideacht co hailghineach gurab airi sin Is imcubaidh a mbiadh hi da lucht na fiabras coilerda & fognuidh se co mor dona dainibh ina mbia ainnteas co hinmedonach & fognuidh fos an aigid consipasion na bronn isna heaslaintib gera & a bearbadh maille re hairnedaibh & a catamh idir lus & airni a haitli a mbearbtha & Is imcubaidh an lus so an aigid brisidh an beoil & In luibh so da brisidh & fritbuailidh na neascoide ana tosach co himcubaidh. Et tuic leat da reir Platiairius an tan bis an lus so arna tirmugad co fuil togairm an fuail innti & an tan bis úr ata toghairm an innruma innte. 8. Acedula, oxilapacium, rumei: .i. tri hanmanna an tsamaigh & aderaid na dochtuiredha an luib si da beith fuar isin cet ceim & tirim sa dara ceim & fognaidh co mor an aigid na tene diadh & a brisidh & agailteac triti & a cur amail ceirin. Item, den tar an luib cetna da brisidh & sugh na n-ubull trithe & a cur arin creacht a mbia aillsi & icaidh. Item, an luibh cetna da brisidh & gealan uighe trithi & foirigh att & teasbach na sul. Item, an luibh cetna da brisid co min & a cur amail ceirin arin mball loisctear o teinigh no o uisce & icaidh. Item, dentar sugh na luibhe so da cumasc maille re plur mine eorna & icaidh an potagra & an t-artetica tic o teasaideacht. Item, sugh na luibhe cetna da cumusc maille re h-ola na roisi & a cur amail ceirin arin ceann & icaidh a tinneas an tan tic o teasaideacht. Item, an luibh cetna da bearbadh maille re fin dearg & caitear & icaidh flux na bronn. Item, an luibh cetna da cur isin maclac no a sugh d'ol & icaidh flux na fola mista. Item, adeir Maid an luib cetna da tobairt an aigid peisteadh na brond & marbaidh iat gan fuireach. Et adeir an fear cetna an luib so da caitimh an aigid urcoidi & neme & uilc na mban & gach uili neimhi. Et adeir fos co comfurtachtaidinn an radarc & co coimedaighinn & a gnathughadh an tslí & adeir fos co fognann an luibh so an aigid urchoidi & neimhe na mbeach & na fuitead & na con confaidh & na neimhe fein. Item, adeir Maitcher en bainne da sugh na luibhe cetna da cur isin cluais & foiridh na huili buidri. 9. Accetum, oxiren, oxiriun: .i. tri hanmanna an finegra & adearaid na doctuiri a beith fuar isin cet ceim & tirim sa ii ceim & ata brigh seim tolltanach discailteach & coimceangail aici & adearaid na doctuire rós dearg & ubla dulilleabair na darach da bruith ar finegra & foiridh gac uili sceatrach & flux & Minntas da bruit ar finegra & a cur ar bel an gaili & coiscidh an sceatrach & gurmaill da bruit mar an cetna & a cur amail ceirin fona hairnib & coiscidh flux an fuail. Item, meacain na righ raitnighi & prema airgead luacra da bruith ar finegra & a cur amail ceirin fon imlican & coisgidh flux na brond & not leat da reir Avicenna sil losa da cur a fin tren re 4 huairib xx & bidh 'na finegra. Item, bruit coirt darach ar finegra noco ndeach a trian no a leath fai & tumtar olunn annsa sugh sin & curtar arin imlican & coiscidh flux na bronn. Item, adeir finegra da cumusc maille re siucra amail dithsiroip & a tobairt an aigid an terciana & In coididiana noch donitear o linn finn milis no o linn finn saillte & an aigid gach easlainte geri & a tobairt maille re huisce bog. Item, oiximul aenta da denamh don finegra .i. da rann d'finegra & en rann meala & a bearbad noco mbia a tighe meala & fognaidh da dileaghadh gach uili adbair fuair. Oiximil comsuigighthi .i. gabh prema feineil & meirsi & persilli & bristear leag ar comnaigi la co n-aichi a finegra arna maireach bearbtar & sitoiltear & curtar trian meal a arna glanadh innti & fognaidh an t-oiximul sin da dileaghadh gac uill adbair fuair & not leat da reir Avicenna da dtuctar an finegra a haitli an proinnithi co lagann an bru & da caitear roimhe co tirmaiginn. Item, gabh finegra & doirt a mbuiling no an aran eli the & tobair da cathamh & fodhnuidh da comhfurtacht an dileaghadh a haitli galair & adeir Plaitiairius an finegra da coimilt dona cuisleannaibh no dona hairterib re n-abar puls & comfurtachtaidh an craidhi & foirig an tsincoipis. Item, finegra & salann da coimilt dona bonnaib & comfurtachtaighi lucht na litairgia & frenisisi & adeir Plaitiairius deascaidh an finegra da chur ar imleacan no arin fordronn na mna a ara mbia flux na fola mista, coiscidh a cetoir. 10. Accride, bancia, pastinaca: .i. tri hanmanna an meacain righ & adearur an luib so da beith teasaide a medon an ii ceim & fliuch a tosach an ii ceim & adeir Plaitiairius gurab mo imcubhuigheas an luibh da leith an bidh na da leith an leigis & tuismidtear fuil remur uaithi & medaigid co mor an toil & an sperma & fodnaigh prema na luibhi so da catatamh omh da lucht leanna duibh & cuiridh a fliuchaideacht iat & medaighi a coimpert & adeir Maidcer an luibh so da bearbad ar fin an aigid tinneasa an gaili & na n-ae & na seilgi & na n-arann & adeir fos prema na luibhi so da bruith ar leamnacht & fognaidh an aigid asma & disnia & ortomia & adeir fos premh na luibhi so da cur fo braighid an lucht aga mbia att na n-uirgibh & foiridh a n-att & a tinneas & adeir fos gibe ga mbia fo braighid nach urcoidigheann neimh dho. Et adeir fos prema na luibhi so da cur fona fiaclaibh & foiridh a tinneas & a tobairt dona mnaib aga mbia toirrcis marb & innarbaigh e. Et adeir Plaitiairius co medaighinn an luib so an dileaghadh & co n-oilind an corp co mor & adeir co foghnann co mor da lucht stranguria & disuiria. 11. Affodillus, centum capita, aillium agreiste: .i. tri hanmanna an creamha & adeir Platiairius as mo as imcuibe dhi a premha so cum an leigis na a duilleabar & as mo foghnus a hur na a crin & ata brigh togairmthi an fuail & glanta na n-arann innte & ata an luib so teasaide tirim sa ii ceim & sugh na luibhi so da cur ar loscadh teneadh no uisce & icaidh & an luibh so da chognamh & foiridh an galar beil. Item, gabh prem rusc ualauairt & a urdail eli da prem rusc truim & a mbearbadh ar sugh na luibhi so & foirid an igroipis re n-abur leucafleadmainnsia & a sugh da cur isna foibertaibh & foiridh galar na sul. Item, adeir Plaitiairius nach imcubaidh ach a blath amhain cum an leigis & fetar so da taisgi go ceann da bliadain an a brigh & an a hoibriugad & ata brigh discailteach ann co mor & adeir an fear cetna In fin no an t-uisce ara mbearbtar an luib so da tobairt da ol & glanaidh na baill spiradalta o linn finn reamur & adeir fos da mbia tinneas no gaethamhlacht annsa gaili no isna hinnibh o fuardacht no o duintibh na selgi & na n-ae & sin da tiacht o adbar fuar an luibh adubrumar da bearbadh ar fin & a tobairt da ol & icaidh. Item, an luibh cetna da bearbadh ar uisce saillti & a tobairt da ol an aigid stranguiria & disuria & an luibh cetna da brisid & ceirin da denamh de an aigid tinnis an gaili tic o fuaraideacht & o gaetamhlacht & fognaidh a cathamh an aigid coilica passio. Item, an luib cetna da bruith ar uisce & fotragadh da denamh de & a deatach da ligin fuithi & glanaidh an maclac & togairmid an fuil mista agna mnaib. 12. Agaricus, fungus: .i. da ainm na h-agairge & ata si teasaide tirim annsa cet ceim ase Is agairg ann .i. farcan crainn darub ainm abietis & a crich na h-Innia fasas & ataid da gne air .i. gne mascalta & gne ementa. Et isi In gne ementa as mo foghnas cum an leigis & Is mar so athaintear i .i. an tan bristear an gne ementa an a brataibh sleamhna & ni mar sin an tan bristear an gne mascalta ach beith an a bruscar mín & adeir Ebe Mesue gurab i an agairc as gili & Is usa da brisid as fearr ann & folmuigid si linn finn co hoireada & linn dubh co tanaiste & gurub airi sin as mor foghnus an aigid terciana an tan tic o coilera sitrina & uitiliana & fodnuidh an aigid an coididiana & an quartana do-nitear o linn ruagh loisci & aderur fos co fognann an aigid coilica & ilica & an aigid gach uili tindis tic o leannaib righne isin corp leath astig. Et oslaigidh duinte na n-ae & na seilgi & na n-arann amail adeir Ebe Mesue. Et gnathaigtear an agairg da tobairt comsuigigte a ndeocaib & a tretaib & a clairetaib & a leigesaib lactacha & Uair ann bearbtar an agairg ar fin da gerugad na leiges lactacha & ni bec en dragma di cum geraithi na leiges eli. Et uair ann bearbmaid hi maille re croicinn pfrem na raidleoige & le sail cuaich & deoch d'ol de roimh aixis fiabrasa coididiana & foiridh an fiabhras isin gan fuireach. Et da-beir drong eli ℥ di maille re tri ℥ da sugh feinel & foirid an fiabras adubrumar & a pudur da cumusc maille re mil & le hola & a tobairt amuil clisteri & foiridh stranguirria & disuiria. Item, gabh egrim Gaedilach & bruith ar fin & cuir pudur agairge ar an fin hisin & foiridh gach uili fual-galar & tinneas bis isin tslait ferrdha & adeir Ebe Mesue co tairrnginn a pudur so na cnama bristi asna cneadhaib & co n-innarbann an droch-feoil & co tobair feoil maith inntu & co leigesinn gach uili linnida & feadantacht teit a mi-cenel. Item, pudur min da denam de & a timperail le sugh clamain lin & le hola & a cur isin timtireacht ar cadas min & foiridh emeroidhis & gach uili gne don daergalar. Item, dentur pudur min de & curtar salann trit & fuilidtear arin ngne luibri re n-abur moirfia arin inadh a mbia & croithtear an pudur air & icaidh. Item, gabh ℥ d'agairc & ℥ co leith da scinannti & dragma da ʒ da castorium & leath-℥ do do sene & bristear co min & dentar pillidi dib & le sugh aipsinnte & feineil & icaidh an tinneas cinn eirghis on gaili o cin leanna finn. 13. Agrimonia, argimonia: .i. da ainm an marbdroigin & Is luibh teasaide tirim sa treas ceim e & aderur co fodhnann co mor a foibertaib & a ceirinib cum na sul & co comfurtachtaidinn an radarc & co n-innarbann an salchar na sul & gach docamlacht eli da mbinn ortha & co ngearrann ainfbeoil an fabra & co n-innarbann & co togaidh gac teimil eli bis orta & coiscidh a tinneas & foirigh na cneadha fliucha & coiscidh flux fola na srona & a cur fa cinn an duine na codladh & ni musclann no co ma hail leat. Et a brisidh maille re finegra & foiridh na faithneadha. 14. Agnus castus: .i. In meas torc allaidh & Is luibh teasaide tirim he sa 4 ceim & aderuid na dochtuiri crand risin luibh so & Is inunn aghnus castus re radh & uan geanmnaighi & as uimi aderur sin ris .i. loighdiugadh na toili do-ni & blath na luibhi so as fearr cum an leigis & a tinol isin earrach & berídh a brigh re feadh bliadhna ann & da ndearntar leabaidh da duilleabhar & neac da laighi air gan edach aturu bid genmnaighi amail uan & dentur fothragad da duilleabhar na luibi so fon mbandacht & fon fearrdacht & mucaicear an toil & In druis uadha. Bristear an luibh so & coimiltear idir bosaib ar uisce & sitoiltear da eisi & bearbtar becan don castoirium arin sugh so & toirmiscidtear gac uili geneamain ona ol. Et dentar ceirin da duilleabhar na luibhi so & toirmiscidh an easlainte re n-abar gomoiria. Et not leat co fuil leigis ann toirmisceas eirghi na slaiti fearrda & leigis noch reamaraigheas & techtas an an sperma & leigis eli noch discaileas & cnaiis an fliuchaideacht & as iat so na leigis remraighis an sperma .i. sil an lacdaca & pisillium & sitruilli & melones & cucuirbita & cucumeris & porculaca & scairiola & accetum .i. uinegra sumac & campora & as iat so na leigis tirmaidheas In sperma & laighdigeas na spiruda amail ata ruib & meas torc allaigh & coinnill muire & cailmint & cuimin & anetum gona cosmaili oir atait so cnaiteac discailteac ac toirmisc na gaethamlachta noc as adbar d'eirgi na slaite ferrda Item, gabh sug feineil & sugh meas toirc allaigh & bearbtar tri ℥ dan easola orta & sitoiltear & tobair da ol da lucht na hidroipisi & foiridh gach uili idroibpis. Item, gabh meas toirc allaigh & cainci cailli & bearbtar ar uisce & dentar fothragadh fona huirgib & fon maclac di & tirmaidig imurcraid an maclaic & cumgaid bel an maclaic innus co tobair an fuil mista co foreigneach & co faiscinn amail adubrumar. Item, gabh meas torc allaigh & meirsi & saidsi & bearbtar ar uisce saillti & bearrtar an ceann & coimiltear da chul an cinn & icaidh an galar re n-abar litairgia. 15. Alacon, politricum, capillus ueniris: .i. tri hanmanna an dubcosaigh & as fuar tirim mi-measarda hi & ata brigh oslaicteac diureticach innte & as mor fognus an algid duinti na n-ae & na seilgi & ainnteasa na mball cetna & an luibh cetna da bearbadh ar uisce & a tobairt ana digh no ceirin da denamh dhi & a cur ar druim na n-ae & foiridh a n-ainnteas & a cruas. Et adeir Platiairius gurab mor brigh na luibi so ur & gurab bec a brigh crin; an luibh so da bearbadh ar uisce co maith & siucra da cumasc trite & a tobairt amail digh & foirigh duinti & ainnteas na n-ae & na seilgi & an luibh cetna da brisidh & ola da cur trite & a cur arin ceann & fasaidh an finfad & an luibh cetna do bruit ar fin & foirigh gach uili piseog & neimh eli air cena. Et not leat nac dleagar an dubcosach da tabairt an tan beas an t-adbar seimh dileaghtha acht an tan beas reamur neim-dileaghtha gurab uimi sin toirmisctear a tobairt a quabson & a teirciana cona cosmuilib. 16. Alapin, cepa mairina, scilla: .i. tri hanmanna an uinneamuin spainnidh & ata se teasaide tirim sa ii ceim & ata brigh discailteac diureticach glantach aigi & ata brigh marbhtac aigi an tan tic uadha fein co fiadhanta & ata brigh comfurtachta na slainti ann an tan curtar co haicideac a ngarrgaibh e. Et gairmid drong ele cepa marina de .i. uinniman muiridhi & an tan curtar a leigeasaib he dleagar a roinn .i. an leath imilleach dhe da chur amach oir ata brigh marbtach ann & an leath inmedonach da cur cum an leigis & cum an oiximel darub ainm scilletorum & fodnaigh an t-oiximel so co mor cum dileaghtha adbhuir coididiana & quartana & ilica passio & artetica & an fir-uinneaman da bruit ar fin & ar ola & a cur ar druim na n-ae & na seilgi & foirigh a cruas & a tinneas. Item, curtar scilla re v la dheag a fin & an ola & fiuchadh da tobairt air & as a haitli ceir da cur trit & uinnemint da denamh dhe & a coimilt do druim na n-ae & na seilgi & icaidh a cruas & a tinneas & a bearbadh ar finegra & do-ni mar In cetna. Et tuic leat na hinair imilleacha de da beith ro-theasaide ain-measarda & na hinair inmedonacha measarda idir tesaideacht & fuaraideacht. 17. Alapsa14, galla, pomum quersuus: .i. ubull fasas ar duilleabar na darach ata fuar tirim sa ii ceim & tirim sa treas ceim & Is amlaid Is maith iat a mbeith trom reamur gan puill innta & ata gne eli dib noch da gabtar annsan Aisia & annsan Afraic & Is bec an gne hisin & ni bid puill innta & ata brigh fostoiteach coirtiteach innta araen & adeir Platiarius pudur da denum dib & a cumusc maille re finegra & le gealan ugh & a cur arin imlican & arna dubanaib & foirigh flux na bronn & flux fuail na n-arann. Et bearbtar ar uisce fertana & dentar urbruith fon timtireacht de & foirid flux disinteria & emoroighidas. Et a mbrisidh & a mbearbadh ar sisan eorna & clisteri da denam de & foirigh stranguria. Item, bearbtar an fer cetna ar finegra & ar uisce fairgi & curtar farcan ann an tan beas ac fiucadh & a cur ar bel an gaili & foirigh gac uili sceatrach tic o anmainni na brighi. Item, adeir an fear cetna e da brisidh & a bruith ar uisce fertana & a tobairt ar cadas amail pisairium isin maclocc & foirigh flux fola na mban & uair eli a bruith ar sug cruaichi Padraig & a tobairt amail adubrumar & do-ni mar In cetna. Item, pudur da denam dib & a cumusc le sugh losa an sparain & a fascadh tri edach isin sroin & icaidh flux fola na srona. Item, dentar pudur de & curtar gealan uighe trit & a cur na ceirin arna hairgib & foirigh flux fola na srona. Item, dentar pudur de & a cur isna creachtaibh & cneasaigidh na creachta co maith. Item, madh all lit an folt da dubadh gab chugad an galla na beit puill ann & beas trom imlan & bearb ar ola iat no co n-ataid attaid & no gu remraigid annsan ola & a tirmugad asa haitli In edaigaib lin & pudur min da denamh dibh maille re croicinn no le duilleabar na cno franccach & cumuisc le huisce fertana an pudur so & a mbearbadh d'entaib & an folt no an fhesoc da nighi as asa haitli & bid dub da eisi & nigtear an folt da eisi a huisce bog ar eagla an croicinn do milleadh. 18. Albedarug, colubrina15, basilicon: .i. tri hanmanna an colambin & ata se teasaide tirim sa iii ceim & gach neach aga mbi ar imurchur no a coimilt de ni urcoidighinn naitreaca neime do nait coin confuigh & an luibh so da bruith & a cur arna neascoidibh amail ceirin & brisidh ortha. Item, sugh na luibhi cetna no an luibh fein da brisidh & a cur arin creacht a mbi aillsi & icaidh & Is maith an aigid dorcachta & teimhil an radairc sugh preimhi na luibhi so & blath na luibhi cetna da cur a sroin na mban torrac & do-ni toghluasacht. Item, an luibh cetna da bruith ar fin & co hairithi a prema & togairmid an fuil mista & a bearbadh ar im amail olaid & foiridh an cosachtach fuar & an easlainti re n-abur ematoica .i. seili fola. Item, Is maith hi da glanadh na creacht maille re pudur ailime & ceirin da denamh di. Item, as maith hi da glanadh na haighthi & ceirin da denamh de maille re finegra & a cur uirri. Item, prema na luibhi cetna da brisid & uisce na h-ailime da cur trit & foirid na focmadha. 19. Alagsandrum, masedonica, petrusidinum: .i. tri hanmanna an elistroint & ata an luib so teasaide tirim a ndeireadh an dara ceim & Aderur persilli alastroint risin luibh so & Is inann coimpleasc do & don persilli garrdha & ata brigh diureticac innti. Et as mor fognus sil na luibhe so cum an leighis & ata brigh discailteac chna iteac innti & fos ata brigh seimhidthi na leannann reamur innti & comfurtachtaidtear an gaili & medaidtear an totlugadh uaithi & brisidh na clocha fuail & togairmigh an fuil mista & furtachtaidhid co mor da lucht na higroipisi & fodnuidh co mor da duintib na n-ae & na seilgi an tan tic o adbar fuar & glanaig an t-uct & an scamhan o adbar reamur leanna find. Et an luib fein da bhrisidh & a chur ana ceirin arin cheand & foiridh an carraighi & In moirfeaa & a brisidh & a cur annsa mbanndacht & togairmidh an fuil mista & an slanugadh & an togluasacht. Et fodhnuigh co mor da luct coididiana antribulata & gnathaidhtear sil na luibhi so & seimhigid na leanna remra & oslaigidh poiri an coirp innarbaigh mailis na leannann cintac & togairmidh an fual & an t-allus & innarbaidh gaetamlacht an coilica passio amail adeir Isac. Albeston, calx uiua: .i. da ainm ata arin ael ur & aseadh as calx uiua he an tan nach boinind fliucad ris & folmuigig co hoireada linn finn rigin & marbaidh na huili dergnait & mil da croitear a leabaid e & ni dleagar a tobairt co haenda ana purgoit gan leiges eli 'na farradh & foiridh na huili d'finegra folio" n="53b2"> ainmfeoil bis isna cneadhaibh & marbaidh na peisti gebe inad a mbeid isin corp. 21. Altea, malbua, bismalua: .i. tri hanmanna an leamhaidh & aderur an luib so da beith teasaide sa ced ceim & fliuch sa ceim tanaisti & as imcubaidh an luib so d'oirithin na cneadh & d'fas a feola. Et fos Is imcubaidh i isna clisterib da lucht teneasmon & as cumachtach an luibh so an aigid leonta na mball & an aigid aitt a ngac inad a mbia. Item, prema na luibhi so do bruith & a mbrisid & blonag muice da cur tritu & foirigh gach uili att & teinneas neimh da curtar an gum darub ainm terbentina trit foiridh mar an cedha gac uili att & neimh. Item, an luibh so da bearbadh & a sugh da cur annsa maclac & glanaidh e ona salcar & furtachtaidh on tinnis. Et adeir Platiairus ceirin da denamh don luibh so an aigid thinnis & tirmaidh na feitheadh. Et an luibh so da bruith cona premhaibh & foiridh gac uili tinneas na mball ana urbruith & ina ceirin. Et as maith e an aigid disinteria & a bearbadh ar fin no ar lind & furtachtaidh cuirrineacht na brond mar an cedna & as maith an aigid anntoili fearrdha e. Et adeir Avicenna gurab nor laighdigheas praiseach na luibhi so tinnis na cloichi fuail arna hol. Et leamhach da bruith ar fin no ar leamnucht & scailidh ceangal na fola bis a mbroinn na mban a haitli an toirrcisa. Item, bristear an luibh so & a bruith ar oluid & ar finegra & inarbaidh coin adairci na haitce & glanaidh hi ona salcur & ona fatudna. Et as maith an luibh so arna creachta tirma & a brisidh & a cumasc le mil. Item, an luibh so da brisidh & a bruith ar ola & foirigh greim na con confaidh & gac uili loscadh teneadh & uisci amail adeir Isac. Et ceirin da denamh don luibh seo & blonag muice do chur triti & foiridh cruas na seilgi & na n-ae amail adeir Platiairius & as imcubaidh ros na luibhi so da bruith ar leamnacht & furtachtaidhidh lucht na heitice amuil adeir Platiairius. 22. Aloe, epaticum, cicotrinum: .i. tri hanmanna na h-aloese & sugh luibe e & ata se teasaide tirim sa ii ceim & ni mor lagas & as iat so an da gne as fearr dhi .i. cicotrinum & epaticum & ar dath na n-ae as maith iat & a mbeith dorcha so-bristi & gan a mbeith drocblasta na do-balaidh & ata folmugadh leanna finn & na leannann remur innti on gaili & ona hinnib & ata brigh glanta na hinchinne & brigh comfurtachta na feitidh & coiscidhthi na ndeataighe innte & ni dleaghar a tobairt an aimser ro-the na ro-fuair & ni dleaghar a tobairt don lucht ara mbi flux fola an daerghalair & da tuctar dleaghar ainis & maisdix & gum araibi da cumusc mar aen ris & as mor foghnus do cosc deor na sul & a pudar da chur isna cneadhaib & fasaidh a feoil. 23. Alphur, flos fraxini: .i. blath na fuinnseoigi & ata se teasaide tirim sa treas ceim & croicin & sil an crainn so do bruith ar uisce & an duine ara mbia flux a haitli purgoidi da cur ann conuig a imlican & farcan na fuinnseoigi da bearbadh ar uisce fertana & a ol & foirigh gach uili flux & a bearbadh ar finegra & croicinn an croin cetna & edach lin do tuma ann & & & a chur arin ngaili & icaid a tinneas & premr rusc an croinn so da bearbadh ar fin no co ndech a trian fai & furtachtaidh luct na seilgi & folmuigid linn dubh. 24. Allusal, cepa: .i. da ainm an uinneamhain gharrda & ata se teasaide fliuch sa treas ceim & comfurtachtaid & calmaigid an gaili & an dileagadh & medaigaid an tothlugadh & innarbaid brentus na fiacal & na hanala. A brisidh & a cumasc le mil no le finegra & a cur ar greim na con confaidh co ceann an treas la & a atarrach an 3 la ar eagla na neimhe d'impod aris. Item, gabh sug uinneamhain & imain & bainne cic & a cumasc trina celi & a chur i sin cluais & foirigh gach tinneas cluaise. Item, fos bristear an t-uinneaman & coimiltear ar uisce fuar & tobair da ol don tia o teit a urlabra & foiridh e co luath. Item, sugh uinneamain da cur bog isin sroin & glanaidh an innchinn o imurcaid leanna finn reamuir. Item, gabh sugh uinnimain & blonaig circi & a mbearbadh le ceili & foiridh an giba & na gaga. Item, bristear uinneaman & bruithtear he ar finegra & coimiltear e don inad a mbeid na faitneadha & foirid iat co luath. Et tuig leat mad ailt a fis an eireocaidh an t-othur gabh uinneamhan, bruith fon luait & cuir fona sroin & da di as coimeolaidh a tsroin & muna ti ni mothoca teas na boltanugh an uinneamain. Item, na huinneamain da gearrad & asa fetita mar aen riu & foiridh galar na mban re n-abar suficacio matricis & presuficacio matricis & a cur ar smeroidib dearga & a ndeathac da ligin fon maclac. Item, togairmidh gnathughadh na n-uinneamun an fuil mista co ger agna mnaibh & foiridh arna cur tri mil cailicin na sul. 25. Alumen, stipteria, sucarium: .i. tri hanmanna na h-ailime & aderur a beit teasaide tirim sa iiii ceim & ata brigh cnalteac tirmaidteac alci & fotracad da denam d'ailim & da tsalann d'fer na higroipisi & foiridh an igroipis. Item, pudur do denam do cuide ogaib & d'ailim trina ceili & a cur an inad a mbia aillsi & foiridh hi. Item, pudur da denamh dhi & a cur arna creachtaib a mbia ainmfeoil & foiridh e & icaid sreama na sul & uisce na hailmi da cur arna sreamaib & seangaid & tirmaid iat. Item, bruit mil & finegra & beirb noco mbia a tigi meala & pudur na h-ailimi da cur trit aindsein & greim da congmail isin bel de & daingnigidh na fiacla & cruadaig feoil na fiacul & atait tri gneiti uirri .i. rotunndum & licidum & scissum & asi scissum gnathaidtear againne & a tirtaib ro-teasaide da gabur .i. Item, adeir Platiairius uisce na h-ailime da chur a feadanaib linnighan & foiridh iat. Item, gab raib & allim, comtrom do gach ni, & beirbtear ar finegra & foirigh gach uili carraige & aderaid na doctuiri gurub i Is maighistir da gach uili dath. 26. Ambra, spearma ceti: .i. coimpeirt an mil moir & as mor fodnus. As imcubaighi an aigid na heipilepsia i; gabh cnaimh craige an fiada & doen casnaidheach de & cuir ambra trit & a cur a soitheac gloine ar smearoidigib derga & leagar a balad fo bel & fo sroin fir na heipilepsia & foirig gan aimirus & ata brigh comfurtachta an craighe ann da reir Platiairius gurab uime sin as imcubaid i da lucht an cairdiaca & na sincoipise .i. gab ambra & lignum aloeis & cnaimh craigi an fhiada, urdail da gac ni, cumuisctear le sugh ruibi & dentar pillaide dib & caitear a haitli na codac & foghnuidh co mor an aigid eipilepsia & na n-easlainteadh adubrumar. 27. Ambrosiana, eupatorium, lilifagus: .i. tri hanmanna na hiubair sleibe & ata si teasaide sa cet ceim & tirim sa ii ceim & aderur saidsi coilleadh risin luib so & Is mor a brigh ur & as bec a brigh crin & as mor fodnus si an aigid quartana & coididiana & an aigid na pairilisi uilidighe no rannaighi & an aigid na higroipisi re n-abur alsiteis & an aigid na buideocairi tic o duintib n a n-ae & as amlaid da berur hi .i. an luib so da bruith ar sug meirsi & mil & finegra da cur trite & a tobairt amail siroip & foirig cruas na seilge. Et as do buadaib na luibi an fuil mista da togairm & glanaid slidti an fuail & fidhisi na n-arann on a ngaineam. Item, tobair sugh na luibhi so & eitneadha sirin da tobairt da n-ol & marbaid na huili peisti bis a corp duini. 28. Anabulla, titimaillus: .i. gerraneime & Is luib teasaide tirim sa treas ceim e da reir na ndochtuiredh & In luib so do tinol isna laeib re n-abur dieis cainicalareis & a cumusc a haitle a bristi re mil & a bearbadh no go mbia a tige meala & a taisci a mbucsa glan & geraidtear na leigis lactacha leis & folmuigid linn finn saillti & fiabrus morgaithi coididiana & ni dleagar an leiges so do tobairt acht dona dainibh aga mbia inne remurra & meadon feolmur oir da mbeitis na hinni tana daba egal flux disinteria da tiacht & as maith e bruith & as olc omh an luib so. 29. Amedum, amillum: .i. leiges do-nitear da sugh na cruithneachta & adeir Platiairius co fuil an leiges so tesaide fliuch co measurda & aderuid dochtuire ele an leiges so da beit fuar tirim co measurda & as mar so do-nitear é .i. gab cruithneacht glan no eorna remur glan & a chur an uisce fuar re lo co n-aitchi & na hatruidtear an t-uisce so no go mboga an gran & a brisedh & a fascad tri edach & a tirmugad le grein no le tene no co mbia na pudur & a denamh amail potaiste & as maith e da tirmugad na fliuchaideachta imurcach bis isna corpaibh co hinmedonach. Item, amedum da chumasc & sarcacolla .i. gum & a cumusc trina ceili co maith & a cur ar ing lín & a chur ar druim na sul & foiri dh a fliuchaideacht & a ndeirgi. Item, potaiste da denamh de & siucra geal da chur ann & glanaidh an t-ucht & na scamana & creachta an coirp co hinmedonac gurab uime sin as mor fognas an aigid na cosachtaidhi & na leannann seimh silteach tic on incinn & da nderntar d'eorna he & a cumasc le bainne le bainn almont & Is mor foghnus an aigid na tisisi & na heitice & creachta na scamhan. Et adermaid gan an leiges so da ro-gnathughadh dona dainib le rab eagail clocha arann no lesa da beit innta & as mor foghnus an leiges so an aigid na leannann toitis chum na sul & an aigid creachta na fabra. 30. Ancula alba, scabiosa: & ata se teasaide tirim sa ii ceim & an luib so da brisidh & a bruith ar blonaig muice no re hola & foirigh an carraighi & sugh na luibhi so do coimilt don bruitidain & foiridh. Item, eabar iiii dragma da sug na luibi so & foirigh an luibri re n-abar allapisia. Item, bearbtar an luib so & gairleog cailli ar fin & curtar te arin timtireacht & icaidh an easlainte re n-abar emoroigideis & a chur amail ceirin isin inad cetna & foirigh bolga na timtireachta & fos fodnuid an ceirin cetna an aigid neascoid na timtireachta & teneasmon & an aigid an rema fuair isna sean-dainibh & a berbad ar fin & a tobairt da ol. Et ceirin da denamh don luibh so & gealan uighe trit & foirigh an neascoid re n-abur antrax. Et adeir Plaitiairius sugh na luibi so da cur sa cluais an aigid na buigri & foiridh an buighri. Et adeir Maitcer ceirin da denam don luib so & d'im gan saland & foirid teinnis na taebh & na n-arann & In luibh cetna da bruith ar mil & foirigh an cosactach tirim. Et lan leighe da sug na luibhi si da tobairt da ol & foiridh olc na mban & gac uili neim da caitinn neach & a brisidh & blonaig muice trit brisidh na neascoidi amail adeir Averoeis. 31. Aillium: .i. an gairleog, teasaide tirim a medon an iiii ceim da reir Plaitiairius; gairleog omh & a cur ar cneadhaibh na con confaidh & foirid iat. Gairleog da brisidh & a bruit ar leamnacht & a ol 'na bolgumaib beca & foirid easlainti an scamain tic o fua raideacht & as imcubaidh i an aigaidh na higroipisi fuairi & galair na n-arann & teinnisa In cind tic o fuaraideacht. Gairleog do minugadh & blonag geidh triti & a sug da cur bog isin cluais a meid bic foirid tinneas na cluaisi tic o fuaraideacht. Gairleoc da bearbadh ar im ur & foirid In t-asma & easlainti an cleibh tic o fuaraideacht. Ceirin da gairleoig & da blonaic muici da chur arin timtireacht & foiridh teneasmon & tinnis na timtireachta & Is imcubaidh an ceirin cetna an aghaidh gac uile aitt tic o fuaraideacht. Gairleog da catamh ar cet longad an aimsir an aeir truaillnigthi & as mor fognas gairleog da chur fon fiacuil teinn & foirid a teinnis tic o fuaraideacht. Gnatocan na gairleoige tirmaigidh na hinne & an gaili & togairmid an lubra & mania & freinisis & anbaindigidh an radarc & as mor urcoidigidh da lucht leanna ruaigh & as imcubaidh i da lucht leanna find & do lucht na n-easlainteadh fuar oir ata bridh discailteach cnaiteach na leannann fliuch innte & innarbuidh gach gac uili neim & togairmidar na seandaine icslainte na mbatlach dhi. Item, gab salunn & mil & eitneadha na cno nGaeidilach & gairleog, comtrom da gach ni, cumasctar & curtar 'na ceirin ar greim na con confaidh & foirid e & ni aitheirgind an neimh asa haitli & an comsuigiughadh cetna da cur isna cneadhaib & foirid iat o gach uili urcoit & feadanacht & linnigha. Gairleog da brisid fuar & a coimilt dan carraige & dan bruitigain & da moirfea & glanaid iat. Pudur na gairleoige arna loscad da chur isna cneadaib salca do-cneasaigthi & cneasaigidh iat; gairleog da brisid & a catamh co gnath & foirig gairbi In gotha noc brisis a fuaraideacht. Item, gab gairleog & pibar & persilli & piletra & sugh mindtais & finegra & cumuisctear trit a ceili & caitear & foirig lumbrisi & oslaigidh duinti na n-ae & na seilgi f& fognaid an aigidh stranguria & disuria. Ingne gairleoige arna glanad da cur isin maclog & togairmidh an fuil mista amail adeir Constantin no an gairleog da bearbadh ar uisce & In bean da chur ann co nuigi a himleinn & togairmigidh an fuil mista. Gairleog da catamh ar cet longad & ni urcoidigind uisce duit an la sin. A catamh re ndul ar fairrgi & ni denand murgalar na fairrgi urcoid duit an la sin. A bearbadh ar fin & a ol & foiridh an buideochair amail adeir Macer. A catam mar In cetna & bogaid cruas na bronn. Et ni denann plaig na neim urcoid duit an la caiteas tu i ar cet longad. 32. Acantum, semen urtice: .i. ros na neannta & adeir Maitcer ros na neannta da brisidh & a bruith ar ola & a coimilt dona pulsaib & togairmidh an t-allas. Item, da mbia an gruag a toitim sugh na luibi so da coimilt don ceann a haitle a bearrta & coiscid tuitim an fuilt. Item, adeir an fear cetna da coimiltear an luib so d'iartar na n-ainmhinnteadh co tigid so-dair. 33. Anetam: .i. luib; teasaide sa ii ceim & aderuid drong ele co fuil si tirim sa treas ceim & glanuigh clocha an lesa & na n-arunn & uair ann brisidh iat & beirid a brigh annso gu ceann tri mbliadhan gemadh ferr co nua hi & ata brigh discailteach diuireticac innte & ata brigh togairmiti na fola mista co hailginach innti & figeada da chur a sugh na luibhe so la co n-aithi & a mbearbadh ar fin arna maireac & a tobairt da ol don ti a mbia easlainte cleibh no cosachtach & foirigh & pudur da denamh da sil na luibi si & da ros neannta an pudur sin da crotad arin inad a mbia emaroighideis & foirigh e & as mor foghnus an luib so d'furtacht teinnis na brond & da togairm an codlata & chum na neascoideadh remur da n-aipiugadh & d'innarbud leanna finn asna ballibh co hinmedonach. Et co leighesinn an fail tic o linugh & a bruith ar blonaig no ar ola & foirigh an crupan tic o linad & a tirmugadh & pudar da denam di & a crotad isna cneadhaib no isna creachtaib. 34. Antera, flos rose: .i. blath an rosa & ata se fuar isin ced ceim & tirim sa dara ceim & ceirin do denamh de & a chur arin tene diadh & foiridh hi & foirigh an ceirin cetna fiucadh & tesbach beil an gaili & ros da bruith ar uisce & a brisidh & gealan uighe da cur trit & a cur 'na ceirin arna suilib & foirigh teasbach & deirge na sul & a bruit ar fin & coisgidh flux na bronn & na fola mista. Et fodnuig uisce na roisi an aigid na n-uili ainnteas. Et adeir Raisis ceirin da denam don ros ur & foiridh gac uili att tic co nadurtha no co haicideac. Et tuig leat da reir Platiairius an tan caitear e arna tirmugadh co fuil brigh fastogtheach ann an tan caitear ur he co fuil brigh lacthach ann & folmaigti leanna ruaigh & co hairiti an tan cumaisctear e re reubarbrum he. Et adeir Platiairius gurab de so do-nitear meal rosasiam & aqua rosasium & siucra rosasiam & siropus rosasius. Et fognaid co mor na saethraigi so an aigid na n-easlainteadh teasaide & an aigid tinnis an chinn & na n-airged amuil ata olium rosasiam & fognuid an aigid na heitice & na sincoipise & an aigid flux na bronn & na sceatraige noch do-nitear o linn ruagh & comfurtachtadtear ona saetraigib so an incinn & an craidi & fognuid an agaid fliuchaideachta an t-sine tseaain & d'innarbud fiabruis quartana. Et adeir Maitcer pudur da denum don ros dearg & a cur isna cneadhaib & glanuidh iat ona salcur & da curtar an blath cetna ar loscud tenig no uisce maille re gealan uighi ni teit an urchoit. 35. Anisum, ciminum dulse: .i. an ainis & ata si teasaide tirim sa treas ceim & ata si co cnaiteach discailteac diureticach & as mor fognus si an aigaidh langanaighi & bructaid fuairi an gaili & an aghaid gac uili tinnis na n-inneadh tic o fuaraideacht & an aigidh na buigri .i. ainis da bruith ar sugh losa no uinneamain & aen bainne da chur sa chluais & icaidh a buigri & a tinnis & an ben gnataideas medaigi an bainne cich & an fear medaigid a sperma isna huirgib aige. Item, an aigid droch-datha tig o bualad no o tuitim arin croicinn ainis da cur tri ciaraig & foirig e & an ceir da cur bog air. Item, adeir Platiairius an luibh so da bruith maille re luigib eli diureticac & oslaigidh duinte na n-ae & na seilge. 36. Apum domisdicum: .i. an meirsi garrda & aderur an luib si do beit tesaide tirim sa iii ceim. Et adeir Platiairius gurub ferr a sil so chum an leigis nan luib fein & as mor fognus mar ceirin cum na sul maille re plur arain gil & sug na luibhe so trit & fodnuigh mar an cetna cum na cic. Item, gabh duillebar na luibi so & coimiltear da cul cinn an fir ar mbia litairgia & a sug da cur annsa sroin ag an fer cetna & furtachtaig e. Itim, an aigid aitt & tinnis beil an gaili prema meirsi da bruith ar fin finn & a ol & icaidh & meirsi ana aenur da chur ar cneadh & ni dingna urcoid da eisi. Item, sil na luibi so da bruit ar finegra & coiscid an sceatrac tic o adbur fuar leanna finn. Item, adeir Raisis na daine ara mbia droc-gne a haitli easlainte meirsi omh da tobairt da ithe doib & tiadhuit ana crut fein aris. Item, an luibh cetna da brisid & a coimilt ar uisce & foirigh an fiabras coididana & adeir an fear cetna eugh meirsi & feineil oiread da gach sugh & a tobairt da ol d'fear na higroipisi & icaidh he. Item, gabh sug meirsi & amillam & gealan uighi & mil & a cumusc & a cur isna creachtaib & glanuigh & slanaighid iat. Et tuic leath co fuilit gneithe imda arin meirsi .i. aipium & ranarum .i. imas na lathfan & aipium risus .i. imas an gairi & comfurtachtaidh se an tsealg ag innarbadh leanna duibh uaithi gurub adbar dan gairi sin & aipium emaroidarum noch as imcubaig cum an daergalair. Et adeir Platiairius nach dleaghaid na mna torrcha an meirsi da gnathughadh oir sleamnaigid & bogaid na sreabainn bis a timcill an toirrcisa innas gurab cuis don toglua sact sin & da ngnataidhid bigh neascoide morgaithe arna leanbaibh. Et seacnad an banaltra a glacadh na a tadall ar eagla an leinimh do dul an eipilensia oir ata an ais leanmhaighe maille re moran fliuchaideachta re hanbainne brighe & re becan an teasa & le hanmainne brighe & re duintib na poireadh & as iat sin na cuisi ullmaigeas neac chum epilensia. 37. Auripimentum, arsenicum: .i. anmanna an argalluimh & ata se teasaide tirim sa iiii ceim & ata brigh discailteach atairrngteac glantach aigi & Is imcubaigh e an aigid cosachtaidhi na leanam, scrubul da pudur aurupimentum da cur tri bainne no tri uig laigdhe & foirig e & as mait an aigid easma & na cosachtaidi cruaighi pudur an argallaimh da cur ar smeroidib & a deathac da ligin ina mbel & comfurtachtaid hi. Item, gabh dragma d'argallaim & a da oiread da gallainig & cumuisc trina celi & coimil don inad a mbia moirfeaa & an bruitigha & icaidh. Item, gabh pudur argallaimh & ola coitcend & cumuisctear trina celi & curtar arna bruisingib & icaidh hi. 20 38. Arracia, attriplex: .i. eilitreog & ata si teasaide sa cet ceim & fliuch sa ii & as mor fognas an aigid tirmaig na n-inneadh tic o linn ruagh loiscithi & potaiste da denamh di ar cet longadh .i. eanbruithi caerach & lagaid an bru co hailginach. Item, gabh elitreog & mercuirial & leamac maighe & borraiste & sail cuach & bruith ar im nua & curtar ainis innti & tobair ar fin no ar lind te & eabur re loighe & foirig an cosactach & lagaidh an bru. Item, gabh an luib cetna & prema gloiriam & dubcosach & crimh muc fiadh & bun milbocan & eigrim & gurmaill & bearbtar ar fin & sitoiltear & curtar mil glan trit & eabur mocrach & re loighi & foirigh salcar na n-arann & an lesa. Item, an luib cetna da timperail tri finegra & a chur 'na ceirin arna haltaib & foiridh galair na n-alt mar ata arteitica & potagra cona cosmailib. 39. Arigentum uium: .i. an t-airgid beo & ata se teasaide fliuch sa 4 ceim & ata brigh tollta & gerrta & discailti aigi & Is mor d'aimsir fetur a coimed ana brigh a beit fein a soiteac dunta & an inad fuar. Et aderur gurab mor fodnus an aigid na mil & na sneadh & gac uili salcur bis arin folt & min na ponairi da chur trit & a bearbadh ar finegra amail litin & an tan beas fuar an t-airgid beo da cur ann amail meid leath ℥ de & a cumasc go mait & a coimilt don folt no don finnfad & foirigh e o gach urcoid bhis ana dhiaigh. Et as follus gurab mor urcoidigeas deatac an airgid beo da gac neac re mbaineann oir bogaid se na feiti & ullmaigh lat cum pairilisi & an tan teit annsa cluais no sa mbel marbaid gan fuireac neach & da tegmad co racad annsa mbel tobair bainne gobair do a med moir & na hanad ag leimnid & a surdallaigh & bearbtar isoip & aipsint do ar lind no ar fin & eabar & muna dearntar da geib bas gan fuireach. Et da mbia truailleadh arin aigid o linn finn tsaillte no an easlainte re n-abar serpigho .i. deir gab prema corrcopoige & bris co min & cuir im gan salann & blonaig muice trit & becan d'airgead beo a cumasc & a coimilt dan deir no don tsalcar & icaidh. Fognaid premha na muinge miri no prema stafisagria an inadh na corrcopoigi & tarraingtear snaithi olla trit an leiges so adubrumar & a ceangal fon folt & marbaidh na mila & na sneadha amuil adubramar. Et tuic leat co bfuilid .u. brigha aigi brig discailteach & brigh tollus na ranna dluithi remra et brigh cnaidheas an fliuchaideacht & brigh glanas an salcar & brigh innarbus na himurcaca. Et as amhlaidh marbtar dasact an airgid beo .i. le seili duine & le luaith. Item, agairead beo da cumusc le hola & le uinegra le serusa & a cumusc & a cur arin carraigi & foirigh an luibri & gach salcar & fognuigh commorain da neicib eli. 40. Asufetida: .i. gum crainn & ata se teasaide tirim sa iii ceim & gac med bus bren hi Is moidi a luach & Is uaislidi hi & ata brigh discailteach aipidtheach ann & Is mor fognus an aigid easlainte an cleibh tic o adbar fuar. Et adeir Platiairius gurub mor fodnus asafeitita maille re siroip na uiola an aigid asma & disnia & an aigid an quartana & an aigid cruais na seilge & an aigid arteitica & pairilisi & eipilensia & fuardachta na hinchinne a coitcinne & gach uili easlainte fuair air cheana. 41. Aroistoloia longa, aroistolola rotunda: .i. an stoinsi cruinn & an stoinsi fada; ata se teasaide sa ii ceim & tirim sa ced ceim & a brisidh & a tobairt ar uisce & foirigh gac uili neimh & a brisidh & a coimilt ar fin no ar lind & togairmidh an slant ugadh dona mnaibh & a bruit ar mil & a fascad tri edach lin & lan leige d'ol de gac lae & as maith ar gac uili eslainte fuair & a brisid & blonaig muice da cur trit & tairrngidh gach uili arm no dealg amach co cumachtac & a brisid & mil da chur trit & glanaig & slanaigidh na cneadha & a coimilt ar fin & a ol & foirig an spasmus & foirig fos cuirrineach na bronn & sireagra & potagra & artetica noch thic o adbur fuar. A brisidh & a coimilt ar uisce & a tobairt roimh aixis fiabrasa coididiana & quartana. Stoinsi da brisidh & pudur da denam de & an pudur sin da crotad ar teinigh & ruagaidh na demna as an tigh a croitear. Item, bristear premha na luibi so & a cur a pollaib na linnighan & foirigh hi & eabur an luib cetna ar uisce no ar dig eli & coiscidh an fail. Et tuic leat co fognunn an stoinsi fada an inad an stoinsi cruinn & adeir Plaitiairius gurub fearr an stoinsi cruinn cum an leigis na an stoinsi fada & mairigh a brigh leis co ceann tri mbliadan & a mi Octoibir dleagar a prema da buain cum an leigis & a taiscidh conuig an cetna & fognuigh co ceann tri mbliadan cum an leigis. Et adeir an fear cetna gach uili prem foghnus cum an leigis gurab ann Is fearr hi cum an leigis ar tuitim a duillebair & gach uili duillebar fodnus & bointear cum an leigis gurab ann as fearr a buain chuigi an tan fasas a blath uirri. et atait tri brigha annsa luibh so .i. brigh icslainti & brigh discailteach & brigh cnaiteach. Et mad ailt an leanamh marb d'innarbugh an luib so da bruith ar fin & ar ola & a cur amuil ceirin fa sliasaid deis na mna a ngaire da lochaib blene & furtachtuigh co luath hi. Et gearraid pudur na luibhe cetna an ainmfeoil asna cneadhaib no asna feadanaib linnighan. Et pudur na luibhe cetna & pibur da bruith ar eanbruithi foirig teinnis ana bronn. Et pudur na luibhe cetna da chur ar uisce te & coiscigh rigur fiabrus antribullata. 42. Artamesia, mater herbarum: .i. an buatfallan liath & ata se teasaide tirim sa treas ceim & a bruith ar bainne no ar fin no ar lind & togairmigh an fuil mista & glanaig an maclac & a coimilt fuar ar fin no ar lind & do-ni mar In cetna & a brisid & a chur amail ceirin arin imlican & togairmidh an fuil mista & a brisid & a coimilt ar uisce no ar fin & a tobairt da mnai con ighinaib & beirid a toirrceas co luat & an luibh cetna da ceangal fana sliasaid a ngairi don banndact & beirigh leanamh & beartar an leanamh uaithi co luath da eisi ar eagla an maclac da tarraing amach dhi & as mor fognus an luibh so an aigid greime na con confaigh & na ndeoc neime & an luibh cetna da brisidh & a cur ar lind ur & fognuigh chum na neitidh adubrumar & an luibh cetna da briseadh & a chur tri blonuig muici & a cur fona cosaib a haitli siubuil & foirig a tinneas & an cortaidi & an luibh cetna da brisidh & a cur ar cloit dearg & a deatac da ligin fo fear teneasmon & foirig e & as maith an luib cetna da chur 'na ceirin arna gearbaib & foiridh iat & adeir Platiairius gurab e ur & duillebar na luibhe so as fearr chum an leigis & mairigh a brigh re bliadhain ann chum gac neich da ndubrumur & coiscid an aimrideacht tic o fliuchaidheacht an maclaig & medaigid an aimrideacht tic ona tirmaideacht. Item, an luib cetna & duillebar an laibriola da bruith ar uisce & a deatach do ligin fon mbanndacht & togairmidh an fuil mista. Item, an luib cetna & neanntog muiri da brisid & a cur 'na ceirin arna heasbaib & foirig. Item, an luib cetna da brisid & a bruith ar fin & foirid sefailia & emagrania & adeir Platiairius gurub imcubaigh an luibh so isna neascoidib cleib mar ata peripleumonia & pleurisis & fognaid an luibh cet na & sugh tenecail da fritbualad an adbair a ngach uili neascoid. 43. Athanasia, tanesetum: .i. lus na francc & as teasaide tirim hi & ni fadar a ceim ona hugdaraib & as inann atanasia & ni toirmisceas an bas & coimedus an beata oir ni leiginn bas a ngairi na ndaine gnathuigheas hi & fodnuigh co hairithi dona mnaib ara mbi flux fola co himurcac. Et gac uili flux ro-seimh coilerda tic o seimigheacht na fola no o oslugad na poireadh & as mait an luibh so ana ceirin & 'na deochaib da toirmeasc. Et foghnuigh an aigid tsalcair na fola & an aigid na heaslainti re n-abur filun & co hairithi a mi Mai as brighmuire an luibh so & as cumachtach í ar moran da galraibh & as mor fognus an luib so an aigid flux na bronn amhail ata diarria & lienteria & disinteria. Item, bristear an luib so & curtar gealan uighe triti & a cur fona hairgibh & foirigh flux fola na srona. Item, an luibh so da tirmugadh & pudur da denamh di & pudur sinseir da cur trite & pudur ainise & gailingan & cainel & minntais & na puduir so da cur ar potaiste no ar eanbruithi & fodnuigh co mor da calmugadh an di dileaghadh. 44. Athasar, polem regale: .i. poiliol ruibel & ata si teasaide tirim sa iii ceim & Is mor fognus an luibh so an aigid na neime & co hairiti an tan caiteas neac luibi ana fuil brigh neime amail ata an tatabha no an corrcopog no an mong mer& na luibe marbtaca & fognuig fos dona dainib do-geib tuitim no combrugad no bis gan labra & a hol ar dig eigin. Et an luib so da brisidh & a tobairt ar finegra & innarbaidh linn dubh & a congmail annsa bel & fognuig an aigid aitt & teinnis an t-sine seaain & a bruit ar fin no ar lind & togairmidh an fual & an fuil mista & a bearbadh mar In cetna & comfurtachtaid an gaili & toirmiscidh cuirrineach & gaethamlact na n-innead. Item, an luib so da congmail fada annsa bel & foirig teinneas na fiacul. Item, dentar ceirin don luib so maille re plur cruithneachta & foirid tinnis na feiteadh & fognuig an luibh so co mor da marbadh peistidh na n-inneadh re n-abuir lumbrisi. 45. Auansia, gairiofilata: .i. an macall & ata se teasaide tirim annsa ii ceim & as mo brigh a duillebair na a preimhe & ata brigh discailteach cnaiteach oscailteach inti & togairmigh fotragad na luibi so an fuil mista & foghnuidh an fotracad cetna an aigid coilica passio & foghnuigh fos an aigid teinnis an ghaili & gaethamlact na n-innead & an luib so da bruith ar fin no ar lind & comfurtachtaigh an dileaghadh & a tait da ghne arin luib so .i. gne coillighe & gne uisce & as i an gne uisce as ferr an aigid fluxa na bronn & foghnuigh prema an macaill caillighe an gac inad ana foghnann an clobus. 46. Auellana, nux parba: .i. an cnu Gaeidilach & ata si teasaide sa cet ceim & fliuch sa ii ceim & as mo oilis an corp naid na cno francacha & da caitear iat co himurcach maille risan craiceann bis fona n-eitnedhaib tuismidtear gaetamlacht isna hinnib uatadh & da nglantar iat on forcroicinn sin as mor foghnus an aigid na cosachtaigi & a mbruith ar mil & ceirin da denamh dib & blonuig muice da cur trita & fasaigh an finnfad & na heitneada cetna da brisid & a cur ar greim na con confuig & ni urcoidig nis mo. 47. Auena: .i. an coirci et ata brigh lacthach co hailghinach ann & Is mor fognas an aigidh na n-att teasaidhi & bogaidh na hadbuir cruaighe & Is imcubaidh ana ceirin e arna cneadaib neimhneacha. 48. Auricula muris: .i. an liath lus beac & adeir Auicenna an luib so da brisidh & a cur arin dealg bus ailt da buain a ball & tairrngidh go cumachtach he. Et ceinnsceatrach da denam de & glanuigh an incinn ona salcur. Et a tobairt da lucht eipilencia & furtachtaigh iat co mor. 49. Aurum: .i. an t-or & Is ar med a measarachta nacar cuiread a ceim e seoch na mitalaib eli & as mor fognus a catamh & a faicsin don craig e & ata catimia mar an cetna .i. slaithteach an oir & fodnuigh an t-or co mor an aigid eilifainnsia & comfurtachtaigh an gaili & sincoipis & cardiaca & a tabairt fa dho sa tseachtmain & a coimilt fein no a slaidteac as maith a mbiag no a ndigh & foirigh an lubra & pudur da denumh da meanadaib an oir & a cur fona suilib & scailidh a finna & a salcuir. Et atait cumachta ecsamsamla ag an or .i. uair ann medaigid & comfurtachtaigidh na spiruid & calmaigid an dileaghadh & fostaigid gach flux ona cumachtaib fein & as mait an aigid na fuaraideachta & na teasaideachta e & innarbaidh gac uili imurcraid anbainnigus an naduir & glanaidh na leanna salca. 50. Balanon, glans: .i. na measoga daracha; atait siat fuar tirim sa dara ceim & ata brigh tirmaidh teach fostoiteach acu & pudar da denamh dona measocaib & a cur isna cneadhaib tirmaidh iat & coiscidh an sileadh fola & glanaidh iat ona salcar & duillebar an croinn cetna da bruith ur & coiscidh teneasmon & lienteria, Et adeir Raisis co fuil togairm an fuail and & tirmugad na bronn & adeir an fer cetna gurab fearr cucain na measog cum na neitead adubrumar naid na measoga fein & ata deathmuireacht & tinneas cinn innta rena catam & tuismidtear gaethamlacht na n-innead uatha. Da mesogaib na darach don gum crainn don cruaich Padraig do lus na laegh don glaisir caille don teneagul don meacan tua dan gallfotannan don biatus don coinnill Muire d'uir sleibhe Armenia don borrax da lus an sparain do betonica don cartlainn don lus creighi don fotlac dan n-im. 51. Balsamum: .i. gum crainn fasas annsa Babileoin e & ata se teasaide tirim sa dara ceim & fognuigh co mor da lucht na pairilisi & na n-easlainteadh fuar air cena & a congmail annsa bel & teigidh an incind & idir na huile ni deagbalaigh ase as ferr boltanugadh dib & as amluidh as mait an balsamum & a beit glan & dath fobuide uirri & a coimilt ar uisce & mad glan e niba saile an t-uisce & mad salac an t-uisce do-ni a contrara. 52. Barba filicana, plantago maigheor: .i. an cruach Padraic & ata si fuar fuar annsa cet ceim & tirim sa dara ceim & as mait da glanad & do slanugadh na cneadh an luib so da brisidh & mil da cur triti & potaiste da denam don luibh so ar eanbruiti meth caeireach no ar leamnacht & foirigh flux na bronn. Item, bristear & coimiltear ar leamnacht an luibh so & foirig an seili fola & an cosactach tic o teasaideacht. Item, ceirin don luibh cetna da cur arin cneid & coiscidh a sileadh fola. Et an luibh cetna da brisid & a cur tri gealan uigi & foirigh loscadh teineadh co cumhachtacht .An luibh so da brisid & olunn da chur trite & a cur ar greim na con confaigh & foirig. Item, cruach Padraic da brisidh & a sugh d'ol ar cedlongad & icaidh eipilensia. Sugh na luibhe cetna da congmail sa mbel & foirig an galar beil. Sugh na luibhe so da cur arin teinigh diadh & teitidh roimpe. Item, educh lin da cur a sugh na luibe so & a cur ar druim na n-ae & foiridh a n-att & a teinneas. Item, an aigid tinnis na fiacul & aitt a feola & a teasbaigh an luibh so da cognamh & icaidh. Item, da cosc na fola mista olund chirta da thuma a sugh na luibi & a cur sa mbanndacht. An aigid tinnis an lesa In luib so do coimilt ar uisce & foirigh. Item, an luibh so da cur fo braigid In leinimh & ni gabaid easbudha e. Item, coimiltear tri prema di ar uisce In aigid terciana & a ceathuir a fiabrus quartana roimh an aixis & icaidh gan fuireach. Item, an aigid gac uili aitt tic o teasaideacht an luibh so da brisidh & blonaig muici da cur trid & icaidh e. An luibh so da brisid ar uisce & a tobairt da mnai bis gan slanugadh & slanuidtear co luath. Item, an luib cetna da coimilt ar finegra & a coimilt dona cosaib a haitli sibail no saetair & icaidh. 53. Barba sina: .i. lus na laedh, fuar sa cet ceim & tirim sa dara ceim & ata brigh stipecda ann; a duillebar da tirmugadh & pudur da denum dhe & a cur isna cneadhaibh arsaighe & foiridh iad & adeir gurab treisi a blath na'n luibh fein & Is mor foghnus an luibh so an aigid creachta na scaman & ata brigh glanta 'na prem & brigh stipecda 'na barr & comfurtachtaigh an gaili & ni liginn leanna ele ana ceann da tuitim cuigi. Adeir Avicenna nach fuil leighis as ferr na so a creachtuib na n-inneadh & coiscidh flux imurcach na mban & a ol ar uisce no ar fin & a cur amuil ceirin arin imlican. 54. Barba siluana: .i. glaiser coille, teasaide sa cet ceim & fliuch sa ii; an luib so do brisid & a tobairt dona mnaib da ndenann linn ruagh urcoid & foirigh & innarbaidh imurcaigh leanna ruaigh. Item, an tan imduideas linn dubh annsa gaili & tuismidtear fail foireigneach uadha, an luib so do coimilt ar fin no ar uisce & coiscidh gan fuireac an fail. Item, an luib cetna da coimilt ar fin & a tobairt da hol d'fer na micuimhni & icaidh. Item, adeir Avicenna an luib so da coimilt ar fin no ar lind d'fir na linnighan co ceann en la dheag & icaidh & a tabairt don mnai ara mbi mola matrisis & scailigh e gan fuireac ina haitli. 55. Barba Iouis, semperuiua: .i. an teneagal, fuar sa iiii ceim & tirim sa dara & fodnuigh co mor an aigid na teineadh diag & na haillsi & an attcomhaill na sul an tan tic o teasaideacht & In aigid gach uili loscadh teineadh & uisce. Item, adeir Avicenna sugh na luibi so da chumasc maille re min eorna no seagail & a cur arna haltaib & foirigh an t-artetica tic o teasaideacht. Item, sugh na luibhe so & sugh & sug cruaiche Padraig & leamnacht bo & plur mine cruithneachta & dentar potaiste dib & foirigh flux na mbronn gan fuireac & foiridh sugh na luibhe so imurcaid na fola mista & a cur sa mbanndacht & olunn. 56. Bardana no lapa: .i. In meacan tua & adeir Avicenna corub mor fodnus premh na luibi so an aigid na neime & co marbann natraca neime & adeir fos gibe neach choimeolas sugh na luibi so de nach cailginn beach é an la sin na nathair neime. Item, sugh na luibhe so da congmail sa bel & daingnig na fiacla. Item, premh na luibhe so da caiteamh & coiscidh In seili fola. A prema so da bearbadh ar fin & foiridh disinteria. Premha na luibhe so da bearbadh ar fin & foirigh na cloca fuail. An luib so idir bun & barr da brisid & blonaig muice trit & brisidh & aibighidh na neascoide amail adeir Avicenna. 57. Branca ursina: .i. an gallfotannan24, fuar tirim, & adeir Avicenna an luibh so da brisidh & blonuic muice trite & aipigh na neascoide. An luibh so da brisidh & a bearbadh ar blonuic no ar ola, a ligin mar sin co ceann en la dec & a fascad tri edach lin ana haitli & ceir da cur ann & uinnemint da denamh dhe & a coimilt dona feitib & dona haltaib & foirigh rigor & cruas na feiteadh. An luibh cetna da brisidh & bainne gobair & min ruis & sugh fleata & a cur 'na ceirin arna cighib & foi righ iat. Item, sugh na luibe & bainne cic da cumasc trit a ceili & sug feineil deirg & plur mine eorna & a cur 'na scartaidh arin etan & ar druim na sul & coiscidh teasbac & tinneas na sul & togairmid an codladh. 58. Beta & pleta, cicula: .i. tri han .i. tri hanmanna an biatuis & ata teasaide fliuch sa cet ceim & Is luibh coitcinn e da reir Avicenna. Item, sugh na luibhe so do cur a pollaib na srona & glanaid an incinn ona salcur. Sugh na luibi da cur bog san cluais & foirig tinneas na cluaise. Item, sugh na luibhe so da cur arin folt & arin fesoig & glanaigh iat ona milaib & ona sneadhaibh & coimedaid an folt gan tuitim. Item, sug na luibhe so da cumusc maille re mil comtrom da gach ni & a cur arin loscadh da nitear o teinig no o uisce & icaidh co luat & crutaidtear droch-leanna o gnathughadh na luibhe so. Item, gabh biatas & borraiste & duillebar saitsi & isoip & Minntas & persilli & duillebar macail co mor da gach ni, bearbtar ar uisce & garbain coirci arna nighe da cur and & a mbearbadh & salann da cur air & Is cumachtach ar urcoid an cleibh & da medugadh an dileaghadh. 25 59. Bilonia, molena: In coinneall Mhuire & Is m or foghnus an aigid flux emaroigideis & ata si fuar tirim & as mor a brigh ur & as bec crin & ata brigh fastaiteac cnaiteac innti. An luibh so fein da cur ar cloit dearg & a cur te sa timtireacht & foirig bolga an daergalair & a hatarrach co minic arna tedhad & an luib so da brisid & a cur a srut & ni ligin sileadh di gurab uime sin sin as imcubaigh an gac uile flux hi co dearb. 60. Bolus Armenicus: .i. uir sleibhe Armeinia & ata si fuar tirim sa ii ceim & ata brigh fastoiteac & ceangail innti innus co coiscinn gac uili flux. A pudur so & pudur cruaiti Padraig da cumasc & a cur arna cneadhaib & icaidh & as amlaidh as maith e & a beith dearg sobristi & adeir Avicenna ma ta an flux sa ceann a tabairt da caitim sa mbel & mad annsa gaili no isna hinnibh tabhair mar clisteri. 61. Borax: .i. gum croinn & ata se teasaide tirim sa ceatramad ceim & ata brigh discailteach attairngtec cnaiteac coimceangail comhdlutaiti ann & as leis daingnid na cerdada na mitaill ele re ceili & as amlaidh Is maith e geal cruaidh. Item, cuirtear borax & gealan uighe circe & mil & uisce roisi trit a ceili & glanuidh an aigid ona salcar & on brici. Item, scrupall d'uisce & tri scrupaill do borax da coimilt don aigid arna cumasc & bith geal. 62. Bursa pastoris: .i. lus an sbarain; fuar tirim sa dara ceim & as cumachtac hi In aigid flux na fola & gach uile flux & Is maith hi a n-uinneminntib bristi cuislinni & an bean aga mbi ina braigit ni urcoidiginn flux fola di. A cur a fotragadh & Is mait i an aigid na buigeacairi. A cur fo braigid na caerach & ni faicid na mic tire iat. Pudur da denum dan luibh cetna & a cur isna cneadhaib & ni fasann ainmfeoil innta & tirmaig iat. Blat na luibhe so & blath uiole & blath sail cuach & siucra & a mbrisidh trit a ceili & a tobairt da caitim da luct an tseili fola mar ata emotoica pasio & a cosmuili. 63. Bitonica: .i. In bitoine; teasaide sa iii ceim ceim & tirim sa iiii ceim. A tabairt ar fin da lucht na cloch fuail & brisidh iat & togairmig In fual mar an cetna & Is maith an aigid na higroipisi hi & a coimilt ar fin no ar lind. Item, pudur da denam dan luibh so & a cumusc ar mil arna spumail & Is maith an aigid na cosachtaighe fuaire. Item, pudur na luibhe so da tabairt ar fin & foirigh teinneas an gaili & madh o fiabras tic a tobairt ar uisce. Item, pudur na luibhe so da tobairt arin digh re n-abar mulsa & lagaidh an bru co hailginach ona tirmacht. Item, a brisidh & salann da cur trite & a cur isna cneadhaib nua & ni denaid urcoid Is mo. Item, duillebar na luibhe so da bearbadh ar uisce & im gan salann da cur trite & a cur mar ceirin arna suilibh & coiscidh a tinneas. Item, a coimilt ar uisce & a ol & foirigh an fliuchaideacht suilighi. Item, bitoine & ruib da coimilt ar uisce & foillsigid an radharc. Item, iiii ℥ da duillebar bitone & viii ngrainne xx da pibar dubh & a tabairt da lucht easlainte na n-arann & foirid iat & a cur fan ded. Item, ceirin da denam de mar In cetna & foirid duinti na n-ae & na seilge. Item, duillebar cruaiti Padraic & da ℥ da duillebar bitoine & a ol roimh aixiis coididiana & coiscid an fiabras. Item, an aigid an galair re n-abur presuficasio matricis & an luibh so da brisid & a tabairt ar fin no ar uisce & foirigh emaroidas. Item, a hol ar uisce no ar fin & togairmigh an fuil mista & foirigh an galar buighi co cumachtact. 64. Balsamita: .i. In cartlann; teasaide sa ii & tirim sa treas ceim. An luib so da brisidh & a bearbadh ar a sugh fein & foirigh tinneas an cinn & an ceirin cetna da cur arin ngaili & foirigh a gaetmuireacht & a tinneas. Item, an ceirin cetna da cur arin imlican & foirig coilica & ilica. Item, an ceirin cetna da cur arin timtireacht & icaidh bolga an daergalair & ata brigh diureticac annsa luibh so. Item, gach uili luibh ina fuil brigh diureticach ata brigh osluice na poireadh annsa luibh sin. 65. Burneta: .i. In lus creidhe; ata si fuar tirim & Is mor furtachtaidheas na cuisleanna ona teinneas & ona neim & o neim cuislinn an etain & gabh camamilla & duillebar bitone & duillebar na huluighi & modoman & feinel dearg & duillebar daireach & blat an rosa deirg & bris na neici so & beirb ar im nua & ar becan do laigh na roisi & faisctear tri edac & curtar a soiteac cumdaig & coimiltear don edan & dona hairgib & coiscidh tinneas an cinn & togairmidh an codladh. Item, lan duirn don luibh so & prema cruaiche Padraig & stoinse cruinn dearg & gabh lan duirn don dubhcosach & crim muice fiadha & bearbtar na luibhi so ar uisce fertana & a sitlodh & In sugh so da cumasc tri baine & a bearbadh maille re haran & a tabairt da ol ag loidhi & ag eirghi & foirig flux disinteria. Item, an luibh cetna da gearrad re sciain & duillebar minntais & mormoint & cailmint & sil feneil da cur triti & a cur & a bearbadh ar fin no ar lind, a cur a mbocsa & a cur te ar bel an gaili & comfurtachtaigh co mor. 66. Bibolica vel biliria: .i. In fotlact & ata brigh diureticach ann & togairmig In fual & In fuil mista & fodnuigh an aigidh easlainte an cleibh. Item, fotlact & dubhcosach ur & mellisa & lus an galloglaig & blath saili cuach & raibi uisce & lus na sum talman & liatroidi & blath fotannain & easbuc beoain comor da gach ni & a mbearbadh ar im mhi Mai & a sitlodh tri edach lin & pudur siucra & licoirisi & ainisi da cur ann & a ol ar midh no ar lind no ar digh milis & fairsingidh an t-ucht & foirigh an cosachtach. Item, an luibh cetna da brisid & leamac muighe & easbog beoain & a mbearbadh arin digh darub ainm mulsa & a tobairt bog da ol & foirigh In cosachtach cruaigh. Item, sugh na luibhe so & sil eigrime & sil elistroint & sil culurain & ainisi & sil feinel & gaill eigrim & an luibh so & dentar pudur min dibh & caitear ar fin no ar lind & Is comachtach an aigid stranguria & disuria. Item, bristear an luibh so & prema moingi miri & prema leamhaigh muighe a mbrisidh & blonaig da cur trita & a cur umna haltaibh & foirid att & teinn eas na n-alt. 67. Butirum: .i. In t-im & ata se teasaide fliuch sa cet ceim & ata brigh aipithi discailteac bocta ann & ata brigh tinnis da cur ar cul ann & medaidtear & reamraidhtear an corp & Is mor a cumachta ar gearrad na feiteadh & glanaigh na cneadha. Item, a coimilt da carbad na leanamh & da beir ar a fiaclaibh fas & Is mor foghnus an aigid na cosachtaighi fuaire & as mor fognus an aigid. perplemonia & pleurisis oir aipigh iat & togairmid an seli co hurusa & toirmisctear an sele fola. Don cailmint don culuran don ualuart don finscoith dona huili luaith don sidabal da sil an labriola don popin geal da chongna In fiadha dan gurmaill don praisid garrdha don selidonia don dedgha don comann gall dan luaigh don curnan caisil don orofont don cainel don raib don picc Greagach don colacindida don concoire don easbuc beain don noinin do ros na minne miri don litronta don eacsemar don coiriandrum don gluinigh bec don croch don cubibis don gran oililla don cucuirbita don claman lin. 68. Calamentum (vel calamentum maighis): .i. an cailimint et ata se teasaide tirim sa iii ceim & atait da gne air .i. gne mhor & gne bec & isi an gne mhor an neft & In ghne bec .i. an cailmint coitceann. Bearbhtar an cailimint ar fin no ar mulsa & togairmid an t-allus. Item, cailimint da bearbadh ar ola & a coimilt dona pulsaibh & don corp roimh aixis codidiana & foirigh & coiscidh an fiabhras. Item, an luibh so da brisid & a cur ar bel na n-isgad & foiridh teinneas an droma & an igha fuar bhis ann & togairmigh na leanna righni o altaib In droma. Item, an luibh so da brisidh & a bearbadh ar fin no ar lind & togairmigh an fuil mista. Item, a bearbadh ar uisce & an bandacht da nighi as & doni an cetna. Item, cailimint da bearbadh ar fin no ar lind & a ol dan ti gerras madra gaithi no cu confaigh no peist neimhe & icaidh. Item, an luibh so da brisid & a coimilt ar uisce & innarbaidh luimbrisi asan broinn. Item, an luibh cetna .i. a sugh da cur isna cluasaib & marbaid na cruime bis innta & ni dleagar dona mnaib torrcha buain risin luibh so oir togairmigh In togluasacht. Item, an luibh so da brisid no da bearbadh ar fin & foirigh asma & cumgacht In cleib & duinti na n-ae & na seilge & singultus & tinnis In gaile. 69. Ciclamin, malum terre: .i. In cularan; teasaide tirim sa iii ceim & ata brigh attairrngteac cnaidteac discailteac aigi. Item, culuran da brisidh & blonaig muice da cur trit & a cur arna neascoidib cruaigi & aibigid iat. Item, premh na luibhe so da tirmugadh re grein & pudur da denamh de & a cur isna cneadhaib & glanuigh iat ona n-ainmfeoil. Is ann as mait an luibh so da buain an tseachtmuin deiginach do mi Auist & mairigh a brigh ann co ceann ii bliaghan. 70. Cameactis, ebulus: .i. In ualuart; teasaide tirim sa ii ceim & Is inann brigh & oibriugadh do & don t-sambucus acht amain Is treisi an brigh lactach isin sambucus & ata brigh attairrngteac & innarbtha na leannann righin ann & ata brigh folmuighthi suas & sis annsa luibh so & ni dleaghar a tobairt acht In tan bus dileaghtha an t-adbar & an tan uillmightear an corp cum folmaighthi & cum flux da gabail cuigi & as amlaidh sin dleaghar gac uili sceatrac da tobairt an tan bus dileaghtha an tan bus dileaghtha In t-adbar. Is mor fognas an luibh so an aigidh terciana & uitilina & as mait an luib so an aigidh duinti na n-ae & na seilge & coilica & arteitica & leucafleadhmannsia & potagra & Is mar so dleaghar a tabairt .i. leath lan blaisci uighe da sug na luibhe so & a urdail d'fin finn & lagaigh & folmuighidh na hadbair adubhramar. Item, prema na luibhe so da bearbadh ar uisce & a timperail maille re h-oiximil & re siroip lacthach. Bearbtar sug na luibhe so & a hurdail da mil trit a ceili & a tabairt amail purgoid & fodhnaidh co maith. Item, fotragadh da denam da barr na luibhe so & a deatach da ligin fo fer na higroipise fuairi & as maith do e. Item, urbruit da duillebar na luibhe an aigid gac uili aitt & tuitmi & bualadh & innarbaidh se tinneasa & scailidh aitt & neartaigid na feithi. Item, sug na luibhe so & pudur esola & siucra da chumasc & a tabairt amail purgoid & fognuigh co mor. Item, pudur da denamh da preimh na luibhe so & sugh feineil & sug meirsi & siucra & a tabairt amail purgoid. Item, Is mait an aigid atchomuill na cos & na lamh & da lucht na higroipise urbruith na luibhe so. Item, an luibh so da bruit ar a sug fein & ceirin da denam de ar potagra & ar siregra & ar arteitica. 71. Cinoglosa: .i. an finscoth & Is teasaide tirim hi & ata brigh comfurtachta In craighe innti & as mor fognus an aigidh galair na seilge & ata cosc sceatraighi 'na preim & Is mor fognus an aigid an galair re n-abar faisdidium & an anastropa & ata togairm na sceatraighi 'na barr. Item, gabh sil ragaim & barr finscoithi bristear & coimiltear ar meadg bog & togairmig an sceatrach. Item, dentar deoc da comfurtacht an craigi .i. gabh prema finscotha & premih neantoige & prema egrime & minntais & bun macaill & marbdroigin & saitsi & cailmint & bristear & curtar ar fin no ar lind & eabar amail digh & comhfurtachtaig an craighi. Item, gabh barr na luibhe so & fuarc fuinnseann & bearb ar fin & cuir amail ceirin arin seilg & comfurtachtaigid e. 72. Cinis omnis: .i. gac uile luaith; ata brigh tirmaithi & glanta innti da reir Auicenna & adeir fos luaith na crand stipecdha co fuil cosc na fola innti & co hairithi luaith na fuinnsinne & na darac & adeir fos co fuil fas an fuilt & an finnfaigh an gac uili luaithrig fuilt & a chumasc maille re holaigh & a cur arin ceann a haitli a bearrtha & da bheir teas arin ceann & coiscig a allus. Item, gabh scim darach & dena luaith di maille re crann feitleoigi an eighinn & an luaith so da cur ar folcadh fuinnseann & In ceann d'folcad as & coiscigh emagrainia & da bheir dath mait arin folt. 73. Citonalens: .i. an sidual; teasaide sa iii & tirim sa ii & atait da gne air .i. gne .i. gne garrdha & gne coillighi & asi an gne coillighi .i. an cartlann leg. caerthann curruig & ata blas stipec air & as mor fognus an aigid na haimrideachta & galar na mban. An sidubal garrdha, ata brigh comfurtachta In totluithi ann & comfurtachtaigh an incinn & coiscigh an gaetmuireacht & comfurtachtaigid lucht na sincoipise & as maith an luibh so a ceirinacaibh & a ndeocaib luchta an filuin. Da curtar premh na luibhe so fon fiacail tein coiscig an teinneas. Uisce da denamh don luibh so mar do-nitear uisce na roisi & a crotad arin aigid & ar ceann lucht na fiabras & coiscidh teinneas an cinn. Item, pudur da denam don luibh so .i. da premhaib & a cumasc maille re pudur caineil & gailingain & a tabairt a potaistib & neartaigid an brigh totluitheach & coiscig gaetmuireacht an gaili & na n-inneadh. 74. Conconidum: .i. sil In labriola; teasaide tirim sa iiii ceim & ata craeb & croicinn & sil na luibhe so imcubaidh cum In leigis & ata folmugadh leanna finn, & na leannann rigin ann ona ballaib foirimilleacha amail atait na hailt & co hairithe folmughadh leanna ruaigh mi-nadurtha amail ata coilera sitrina & uitilina & ata folmughadh leanna duibh co tanaiste innte gurub uime sin as imcubaidh an luibh so da tabairt da lucht sietica & potagra & apoplexia & pairilisi & eipilensia & a cosmuili d'easlaintibh fuara fleadmaiticaca eli & da berur an luibh so an oiximel oir ni dleaghar a tabuirt co haenda oir o ro-geri na luibhe so ata scris na n-innead innti & dleaghar a tobairt le gum araibium & le maisdix & le neitibh comfurtachtaighi an craighi amail ata croch & cainel & calamus armaticus oir gac uili ni ana fuil folmughadh foireigneac ata anmuinne craighi ana diaigh. Ni dleaghar so da tabairt da lucht nach urusa da cur cum innruma na dona dainib 'ca mbeth inde tana & a cosmuile & fognaidh dona dainibh ara mb i codidiana no terciana. Item, an luibh so da bearbadh ar ola coitcinn & a coimilt don timtireacht & coiscidh teneasmon. Item, an luibh cetna da coimilt don druim & dona hairnib & dona huirgibh & coiscidh disuria & to stranguria. Item, an luibh cetna da cur isna cluasaib & coiscid an buigri. An luibh cetna da coimilt don timtireacht & fognaidh an aigid In daergalair. 75. Codion: .i. In popin geal; teasaide fliuch sa treas ceim & Is de do-nitear an leiges re n-abur opium & Is mar so do-nitear e: mill fasas ar barr na luibhe so & a mbuain a mi Iuil & a mbrisidh a moirtel & a fascad tri edach lin & a cur re grein & an tan bi tirim a taiscigh & a coimilt don dreich & don edan & togairmigh an codladh. Atait da gne arin luibh so .i. popin geal & popin dubh & bigh an popin dubh maille re blath dearg & Is de sin do-nitear an ola fodnus a moran d'easlaintib & co hairthi cum teinnis In cinn & Is risin popin so aderur pobol righ noc ata fuar tirim sa iiii ceim & do-nitear ola de mar adubrumur & a coimilt don ceann d'eis a bearrta & togairmigh an codladh. Ata gne don luibh cetna ara mbi blath crocha & Is maith a sil sin da coimilt ar uisce & togairmigh an codladh & gebe dibh so gne bruitear ar uisce togairmig an codladh muna bia In bas a fogus do. Popin da bearbadh ar fin no ar lind & coisgid flux fola mista & ni dleaghar sil na luibhe so da tobairt a meid as mo na comtrom leith pinginne. Duillebar na luibhe so da brisid & a cur mar ceirin arin tene diad & icaidh. Item, gabh duillebar na luibhe so & bearb ar uisce & cuir te fon mbraigid & foirigh gairbi an gota gebe cuis o mbia. Item, sug na luibhe so da coimilt dona haltaibh & foirigh an potagra tic o teasaideacht & adeir Plaitiairius popin geal da brisidh & gealan uighe da cur trit no bainne cic & a cur amail ceirin arin edan & foirig teinneas an cinn & togairmigh an codlad. Item, sil na luibhe so no a duillebar da cumasc maille re hola na roise & a cur da fritbhualadh na neascoideadh teasaide & an aigid ainnteasa na n-ae. Item, adeir an fer cetna ola In poipin da cumasc maille re fin fionn & a coimilt d'altaib an droma & foirigh tirmach na mball & a caili amail as follus a lucht na heitice. Item, an lictabair darub ainm diapapauer .i. lictabair an popin gil & sugh licoirisi & gum araibi & draganti a cumusc trit a ceili & Is mor fognus an aigid na hetice & tirmachta na mball amail Is follus a perpleumonia & isna fiabrasa cnaigteaca. 76. Cornu serui: .i. congna an fiadha; fuar tirim e. A loscadh & pudur da denam de & a cur ar feoil na fiacal & daingnig iat & foiridh a teineas. A caitem a meanadaigh ana mbia pudur ainisi & licoirisi & toirmiscidh tuitim na leannann cum na sul & Is mait an aigidh an galair re n-abar ematoica .i. In sele fola & Is mait da lucht na buigri. 77. Cauda purcina: .i. In gurmaill; teasaide tirim sa iii ceim & mairigh a brigh an a sil co ceann x mbliadhan & ata brigh diureticach In a sil & annsa luibh fein & as mor fodnus an aigidh disuria & stranguria & da brisidh na cloch fuail. A bearbadh ar fin & foirigh ilica & coilica. Item, sil carauaidh & cularain & ainisi & eigrime & sil gurmaille & sil elestroint & cearrbocan co mor da gach ni & tri drachmae da granta parthais & cumasctar iat & caitear mar Is du. Item, gabh duillebar gurmaille & duillebar meas tuirc allaidh & sil eigrime & bristear & cumasctar maille re blonaig muice & curtar mar ceirin arna hairnibh & foirigh an teinnis bis innta. 78. Caulis ortentis: .i. an praiseac garrdha; fuar tirim sa cet ceim & atait da gne uirre .i. gne mor & gne bec & isi In gne as fearr ann 'ga mbi lurga dearg & duillebar bec. Adeir Auicenna gurab maith duillebar na praisige deirgi arna cneadhaib salcha. Item, ceirin don duillebar so da cur maille re blonaig muice & discailidh na neascoide cruaighi. Adeir Plaitiairius an tan bearbtar an luibh so co maith co fuil brigh fostoigteac ann & an tan caitear leath om co fuil brigh lactach innti. Item, adeir Auicenna an praiseach dearg da brisid co maith maille re mil & a cur isna cneadhaib a mbi aillsi & glanuid iad & a cur fa dho sa lo innta. Item, gabh ruib & praiseach dearg & min eorna & salann & bristear co mait & cumaisctear co maith & curtar arna haltaibh a mbi artetica & potagra & foirid iat. Item, adeir Isac fual na ndaineadh caiteas an praiseac dearg do cur te ar easlainte na feitheadh & comfurtachtaigid co mor. Item, aderar gurab mor fodhnus gnathughadh na pralsighe leat-omh da lucht cailitin na sul & da dorcacht an radhairc amail adeir Isacc. Item, bristear paiseach co maith & cuir allim & finegra trite & coimil da lucht. na lubra & coisgidh an lubra & salcar an croicinn. Item, an leiges cetna da coimilt cetna da coimilt & don fholt & ni ligean tuitim do. Item, a cur mar an cetna & ponuire arna bearbadh & arna brisidh trit & foirigh & icaidh at na n-uirgead. Item, praiseach dearg & ros lin & finegra da cur mar ceirin arna haltaib & foirigh artetica. Item, prema praisighe deirgi da losgad & luaith da denam dib & a ol ar fin & foirigh tuitim an t-sine seain. Item, duillebar praisighe deirge & finegra da cur mar ceirin ar druim na seilgi & foirig att & cruas na seilge. A sil da tabairt da mnai aca mbi togluasacht & beruigh e. A tabairt do mnai gan beith torrac & togairmid an fuil mista. Item, praiseach dearg da bruith ar uisce & coiscidh flux na bronn. Item, dentar luaith dan praisigh & curtar blonaig muice trite & curtar arna hiscadaib & foirigh an teanga urcan. 79. Celedonia: et ata se teasaide tirim sa 4 ceim & gab an luibh so cona blath & boin a sugh aiste & cumaisc an sugh so & a urdail da mil trit & bearbtar a soiteac umha ar teinigh min & boin cubur co fricnamac de & faisctear tri edach lin & cuir a soiteac umha da taisce & cuir fona suilibh & geraigid an radarc co mait. Item, bristear an luibh so & cuir fona fiaclaibh ana mbia teinneas & foirigh iat. 80. Centauria: .i. In dedga; teasaide tirim sa iii ceim & ata brigh atairngteac diuireticach ann & aderur ii gne da beith air .i. gne mor & gne bec & asi In gne bec as fearr chum an leigis & a barr & a blath Is mo gnataidtear chum an leigis & as bec lagas & ata folmugad leanna ruaigh innte on gaili & ona hinnibh & oslaigid duinti na n-ae & na seilge & Is mor fognas an aigid terciana do-nitear o linn ruagh. Item, pudur da denam don luib so & a cur a lictabairibh & a clisterib & a leigeasaibh comsuighte & uair eli gnathaigtear an luibh so co haenda ar fin no ar lind. A tinol an tan beas a blat uirre & mairid a brigh innte chum gach neic da ndubrumar & Is mait urbruit na luibhe so an aigid teinnis na feited & a tobairt dona mnaib torrca & beraid togluasacht & a tobairt dona mnaib nach bi torrac & togairmigh an fuil mista. A bearbadh ar mil & calmaigid an dileagad arna caitim & Is mor fodnus an aigid tineasa an lesa & na n-arann & stranguria & a bearbadh ar fin. Item, an luibh cetna da bearbadh co mait & a cumasc maille re fin & re him & a cur amail ceirin ar druim na selgi & foirig a hatt & a tinneas. An tan teid peist beo sa cluais curtar sug na luibhe so innte & tic amach. Item, an aigid finna na sul pudur da genam da gran pibuir & sugh dedga da cur trit & scailid an finna. Item, mad ailt linn finn reamur d'innarbadh ona hairnib & linn ruagh gab dedga & clamhan lin comor da gach ni & a tabairt maille re maille re meadg bainni gobair fo do sa seachtmuin & folmuigid amail adubrumar & coimedaigh an deoch so linn ruagh an aimsir samraigh gan dul a fiabras, Item, dentar an tsiroip so .i. prema feineil & persille & meirsi & centaurea & a mbearbadh ar uisce & a sitlodh co mait & siucra no mil da cur tritu & Is mor cumachta na siroipe so an aigid duinti na n-ae & na n-arann & na selgi. 81. Cerefolium: .i. In comann gall; teasaide tirim & ni fadar a ceim ona dochtuirib. In luibh so da brisid & a cumusc maille re mil & foirigh an aillsi. Item, an luibh cetna da bearbadh ar fin & a tabairt dona mnaib & togairmig an fuil mista. An luibh so da brisig & a bearbadh maille re blonaig muice & re ceir & a cur arna neascoidib cruaighi & bogaigh iat. An luibh so da bearbadh maille re finegra & as mor fognus an aigid flux na bronn. An luibh so da bearbadh ar uisce & an ceann d'folcadh as & foirigh scotomia & uertigo. An luibh cetna do brisig & a cur mar ceirin arin edan & foirig teinneas an chinn. 82. Cerusa: .i. blath In luaidhe; fuar tirim sa ii ceim & ata brigh glanta In croicinn ann & as amlaidh do-nitear serusa da reir Plaitiairius .i. plata luaighe da cur ar bel soithig criadh ana mbi finegra tren & an sal eirgis arin finegra as de gairtear serusa & na daine gnathuigheas serusa da glacadh as minic tiagaid a pairilis & an apoplexia & an epilensia & an artetica tic o fuaraideacht tig o fuaraideacht oir In luaighi & an finegra marbaid na spiraid & na feithe & anmuinnigid an brigh ainmighe & as mor fodnus an serusa d'fas feola na cneadh & da scris an ainmfeola. 83. Cotilodion (vel cimbulairia, umbilicius ueniris): .i. an curnan caisil & ata se fuar fliuch & ata brigh boctha frithbuailteac ann & Is mor fognus an aigid cuise an cleibh. Item, dentar an tsailbh so .i. sail cuach & croicinn feitlinne an eiginn & isoip garrda & barr cartlainne & cornan caisil duillebar leamhaig & biatus & borraiste & barr losa na fraechoc & bristear na luibhe so & bearbtar ar im ur & leagar tri edac lin amail tsailb mar Is du an aigid gac uili easlainte cleib. 84. Citragha: .i. In t-orufont; teasaide tirim sa ii ceim & Is mor brigh na luibhe so ur & Is bec crin & beiridh a brigh innte bliadhain & ata brigh cnaiteac discailteac innti & as maith an aigidh duinti na n-ae & na seilge & a bearbadh ar fin no ar lind & a boltanadh da cur fon sroin & comfurtachtaigid an incinn. Duillebar na luibhe so da chur a mailin & a bearbadh ar fin & a cur fon mbaitis & coiscigh siubal an rema & teinneas an cinn. Dentar fotracadh don luibh so on imlican sis da togairm na fola mista & isi cumachta na luibhe so oibriughadh an aigid gach uili easlainte fuaire & co hairithe In aigid easlainte an chinn. 85. Cinamomum: .i. an cainel; teasaide sa iii ceim & tirim sa ii ceim & mairigh a brigh ann co ceann x mbliadhan & as mor calmuigeas an dileaghadh & comfurtachtaigeas an craighi. Pudur caineil & caruaighe da cur a potaistibh & calmaigid an dileaghadh & do-ni anal maith & an tan bis an anal bren o cuis feola na fiacal, na fiacla da nighe a huisce bog & an pudur so da crotad orra & foirigh a mbrentas. Is mor foghnus an sinamomum an aigid an cardiaca passio & ata brigh cnaigteac glantach ann & ona boltanugadh ata brigh comhfurtach ann & an brigh cnaiteac ona biadhamlacht. Et atait da gne air .i. gne tiugh & gne tanaighe & asi an gne tiugh as fearr cum an fluxa & an gne tanaighi as fearr cum na sceatraighi. Dentar an sabus so .i. gabh persilli & finegra & Minntas & peiletra co mor da gach ni & pudur caineil & cumaisctear mar adubrumar amail tsabus. Item, adeir Plaitiairius cainel da tabairt an aigid na cosachtaige tic o fliuchaideacht & o gaetmuireacht an scamain & fognuig an aigid na higroipisi dana ainm tempaniteis. Adeir Macer pudur caineil da tobairt an aigid cnead na con confaidh .i. a cur innta & foiridh a neim. Pudur caineil & uisce roisica da cumusc & da cur fona suilib & foirig a teinneas & a teasbach amail adubrumur. Pudur caineil reamair d'ol ar uisce & foirigh flux emaroigidas & adeir Plaitiairius an tan da berur cainel a folmugad reamur co lagann an bru & an tan da berar a folmughadh seim co medaigeann an fual. Item, adeir Plaitiairius cainel & min eorna & sug minntais da cur 'na ceirin aran gaile & arna hinnibh & coiscig a teinnis. An pudur cetna da seideadh sa sroin & coisgid flux fola na srona. Item, figeada tirma & cainel & fin & a cumusc & a cur 'na ceirin arna heasbadhaibh & foirig iat & adeir Plaitiairius co n-innarbann & co toirmiscinn an cainel In morgadh. Adeir an fear cetna da tuctar an cainel do mnai co n-ighnaibh co mbeirinn an toirrceas & da tuctar do mnai gan slanugadh co slanaidtear gan fuireac & da tuctar da mnai 'ga mbi mola matrisis slanaigid hi. 86. Ciba pirum: .i. In raibh; teasaide tirim sa 4 ceim & Is mait hi an aigid an asma & an tan beas an t-adbur dileaghtha .i. tri scrubail di da tobairt an uigh buig & deathach an neith cetna da tobairt an aigid an asma tar In mbel & fodnaid & ni dleaghar so da tobairt dona dainibh coilerdha tirma aga mbi ucht cumang. Item, pudur na raibhe da cur a n-uinneminntib an aigid salcuir In croicinn. Item, pudur tataba & duillebar féithe & slanlus & cruach padraig & bun soibirgin & pudur ruis lin, bristear & bearbtar ar ola coitcinn & cuir pudur raibhe trita & a coimilt dona haltaib & ni rige a leas leiges ele an aigid potagra na artetica ac sin. Item, gabh pudur raibhe & ola na no francac & den amail uinnemint & foirigh gach uili carraighe & mifuile. 87. Colafonium: .i. an picc Greagach: teasaide sa ii ceim & tirim sa iii ceim & asi gne Is fearr uirri a beith dubh leath amuit & solus leat astig amail adharc soluis & ata brigh tirmuiti & cneasaiti innti & Is mor fodnus an aigid disinteria In tan curtar ar smeroid dearg & In t-easlan da gabail a deathaigh tre stol pollta. Is mait In deathac cetna an aigid teneasmon & In deathac cetna da gabail tar In mbel & foirig easma & innarbaigh & discailidh na leanna reamra righin biamla bis ar sligtib an scamain. Item, gabh ʒ don picc adubrumur & ʒ da maisdix & leadhtar iat a soiteac criad & sitoiltear tri edach ar uisce fuar & togtar don uisce a haitle a teighti & bogtar idir meruib re tenigh & togaidh In finnfad don aigid ona cur uirre co hailghineach & fetur a congbail aran aigid co ceann uaire no do & berigh a brigh annsa leiges so co ceann da bliadhain chum gac neic. 88. Colocindida: .i. leigeas lactach ata teasaide tirim sa iii ceim & torad crainn e & bith amail ublaibh & bigh forcroiceann leat amuith air & bith ara lar amhail farcan & bith gran ann astidh & adeir Auicenna colacindida da bearbadh ar fin & foirig eipilensia & ata folmughadh leanna finn co hoiredha ann & folmugadh leanna duibh co tanaiste & fognuig co mor an aigid cruais na n-ae noch da nitear o linn finn no o linn dubh. Sil feinel & colacindita da bearbadh & a tobairt da n-ol & comfurtachtuigid an dileaghadh co mor & ata brigh marbtach ann da reir Plaitiairius & co hairiti annsa colacindida fasas arna crannaib & In colacindida fasas an inadaib reigi ase as fearr ann. Et adeir Plaitiairius co fuil smir & sil colacindida imcubaidh chum an leighis & ata an croicinn am imcubaidh cum an leigis oir ata brigh marbtac ann & mairig a brigh ann co ceann iiii mbliadhan & ata brigh diuireticach serui ann amail adeir Plaitiairius & innarbuigh In carruighi & gac gne ele don luibri & a tobairt mar gairisma maille re finegra & foirigh teinneas na fiacal & a tobairt 'na purgoid ur & foirig tinneas & marbaidh na peiste. Mormont & pudur colacinndita da cur amail ceirin arin imlinn & marbaigh peiste na n-inneadh. Item, sugh pairetairia & pudur colacindida da cumasc & da cur sa cluais & marbaig peiste na cluas. Item, pudur colocindida & ola coitcinn & tumtar cadas ann & curtar arin timtireacht & foirig emaroideis. 89. Consolida madior: .i. lus na cnam mbristi & as risi aderur an conccoire & ata si fuar tirim sa ii ceim & ata tath & dlutugad na cnam ann .i. gab sug concoire & airgead luachra & sug cruach padraig & plur mine eorna & sug corta darach a cumasc & a cur 'na ceirin arna cnamaib briste & foirigh iat. Item, dentar deoch na cnam mbristi .i. gabh prema ferdrisi & macaill coilleadh & prem madra & prema na maetan conairi & lus na sum talman & prema airgid luacra & marbdroigin & barr cailmint & prem stoinsi fada & bun selidonia comor da gac neith bristear & & bearb tar ar fin no ar uisce & glantar le mil no le siucra & dentar amail siroip & dentar uinnemint dona luibhib & cuir ar ola an popin & aran uinnemint re n-abar marsiatan & a coimilt don cnaim a haitle an cnamha da cneasuad & coiscid an teinneas. Item, dentar urbruith dona luibhib ar & do duillebar pairitairia & da duillebar crainn na m-bulas & da duillebar an rosa deirg & a cur amail urbruith fon mball mbristi mar adubrumar. 90. Consolida media: .i. an t-easboc beoain & ata se teasaide fliuch & ata brigh comfurtachta ann an aigid duinte na n-ae & na seilge. Gab s ugh easboc beoain & iubar sleibhe & prema feneil & persille & barr mercuirial & crim muice fiadha & dubhchosach & premha egrime & chuilinn dumac comor da gach neith. bearbtar ar braitlis mait & curtar mil & gabail innti & eabar mar gach ndigh. Adeir Diescoirdeis gurab mor foghnus an luibh so an aigid na tisisi & na heitice & an cardiaca .i. gabh easboc beoain & barr isoipi & meillisi & local & aitnim liag & poltulaca & sail cuach & samadh ferna comor da gach neith bearbtar iat ar sisan eorna & curtar mil & siucra innti & tobair da hol co minic sa lo co n-aithi. Item, dentar an tsailb ochta so ar im mhi Mai & curtar pudur licoirisi & ainisi & caineil inti & curtar blonaig circe no cabuin annsa sailb & eabar ar bainne gobair & coimiltear don ucht & dona maethanuibh. 91. Consolida minur: an noinin & ata se fuar sa ii ceim & fliuch sa iii ceim & Is mor fognus an aigid na n-easlainteadh teasaide nger mar ata terciana & causon & a cosmaile .i. gab noinin & sail cuach & dubcosach ur & portulaca & andiuia & scairiola & premha samaig & simsoca & samhadh ferna & adhann & cruac padraig & blath rosa deirg & raibe uisce comor da gach neith bristear iat & bearb tar ar uisce firtibrad & sitoiltear co maith & curtar becan finegra & sug na n-uball ngrainneac ann & siucra & licoiris & an vii cuit dona neithib so & coimetar a soiteac stain & curtar an soiteac an uisce fuar 'na comnaighi & tobuir da ol don easlan mar Is du. Item, gabh In luibh so & bearb ar folcadh da-nitear da duillebar na darach & a coimilt don folt & don fesoig & claeclaid dath na leiti. Item, adeir Auicenna an luibh so da briseadh & an t-uisce bhis 'na comnaigi a m-bualtrac bo da cur trit & a cur arna faitnib & icaid iat. Item, gabh sug na luibhe so & bainne cich mna beiris ingin & curtar en bainne de a poll na srona & glanaigh an incinn. Item, gabh sug na luibhe cetna & barr popin & duillebar midhaighi, na neithe so da brisig & a cumasc maille re gealan uighe & a cur 'na ceirin arna neascoidib neimhneaca ina tosac & fritbuailigh co cumachtach iat. 92. Conium: .i. ros na minne mire & as fuar marbtac In ros so & da tuctar co hinmedonac marbaigh gan fuireac muna tuctar deoc d'fin te do ana diaigh & da tuctar foirig gan fuireac gan amurus & da curtar an ross so 'na ceirin arna cicib coiscid an bainne cic & tirmuigid iat. Item, gabh sug na luibhe so & bearb a duillebar fein arna brisig arin sug so & dentar ceirin cum na teneadh diadh & chum na cneadh cnaidteac & foirigh. Item, gabh sug na luibhi so do coimilt da cicib na maigdin & ni tuitid & caelaid iat. A cuimilt mar an cetna dona huirgibh & coiscigh a ndruis. Ceirin don luibh so da cur arna brisid maille re blonaig muice & re tuirinn an airgead arna haltaib & foirig galar na n-alt. Item, ceirin don luibh. so 'na haenur da cur arna haltaib teasaide & foirig iat. An aigid artetica & potagra an luibh so da brisig & a fuine a plur mine eorna & a cur an uamain & a brisig ana haitli sin & a cumasc maille re finegra & re sug na luibhe so & a cur 'na ceirin arna haltaib mar In cetna & foirig gac uili guta & artetica tic o teasaideacht. An luibh so da brisidh ar fin tren & ar uisce moinge mire & a cur 'na ceirin arin fordronn & arin imlinn & foirigh ilica & coilica. Item, gabh an luibh so da lan duirn & en lan duirn da scairiola & bristear co mait & bearb ar blonaig muice amail uinnemint & foirigh an carraige. Item, gabh prem na luibhe so & bearb fo luaith & bristear co maith & curtar blonaig muice triti & plur mine cruithneachta & a cur arna hesbadhaibh & foirigh. Et adeir Plaitiairius gurub mor brigh na luibhe so ana prem & ana sil & ana ros & as di gairtear ‘erba que interfecit Socratem’ .i. an luibh da marb Socrates. 93. Corallus rubius: .i. cruel dearg .i. cloch noc ata fuar tirim sa ii ceim & gach deirge bis Is uaislide & atait da gne uirre .i. gne geal & gne dearg & gac truimide & gac coinnlidhe beas as uaislide & ni ni bi brigh innte acht da xx bliadhan & ata brigh coisce na fola innte & ata brigh comhfurtachta innti & Is mor foghnus an aigid eipilensia. Et adeir Diescordeis cebe ' ga mbia ca himcur ni urcoidighinn toirneac na tennteach do gibe long a mbia ni denann anfad olc di & Is maith an aigid na ndroc aislingthi e & ni denaid deamuin aerdha urcoid don ti 'ga mbi & cebe aca mbi ar imchur da sir ni baitear e. Et ase In litronta dleaghus an fear do beit fona braigid & an cruel geal dleaghus In bean do beith aici fona cicibh ga imcur & Is mait pudur crueil an aigid easlainte na mball spiradalta amail ata empima & a cosmaile d'easlaintibh ele ata maille re sileadh fola. 94. Corona regia: .i. an eachseamur; teasaide tirim sa cet ceim & ata brigh comfurtachta & diureticac innti. An luibh so da bearbadh maille re blonaig & coiscid gaetmuireacht na n-innead & an gaili & oslaigid duinti na n-ae & na n-arann & In lesa & gebe gnathaigeas an luibh so d'ithi do-ni anal maith aigi & Is maith hi a foibertaibh na sul & da caitear co ceann xiii la maille re huisce foirig an buigeacuir. Da n-eabur an luibh so go ceann xx la foiridh potagra & loiniga. Adeir Plaitiairius co mbinn a brigh co ceann 4 mbliadhan sa luibh so .i. ina sil & In sil sin da brisidh & a cur ar eanbruiti & ar biataibh & do-ni deagblasta dhe. 95. Coriandrum: .i. luib fasus annsa doman mhor & gairtear an t-ainm so da sil; teasaide tirim sa ii ceim an sil so & an tan curtar an sil so a finegra & a bearbadh & air in feadh mairis an finegra ann & a tobairt a haitle na codach & dileaghaidh an biadh & comfurtachtaigid brigha an gaili & as e a hainm an tan sin coiriandrum infusum & mairig a brigh annsa tsil so da bhliadhain & as mor fodhnus an aigid na singcoipise & In cardiaca passio & medaigid an toil & an druis ona gnathughadh. Aderar fos gan a tobairt a med moir, Item, pudur do denamh de & a crotad ar feoil & da beir blas maith uirre. 96. Centinodia: .i. In gluinech bec & as teasaide tirim hi & as maith i an uinnimeinntib lucta na highan .i. abh gluinec bec & selidonia & rosa dearg & prema feineil no a duillebar & cainci acuidh & duillebar ruibe & lus creighe & comunn gall & bristear na luibhe so & dentar uisce dib a cosmaileas uisci roisi & glanaid an rosc. Item, dentar amail so an uinnemint so .i. gabh ros na gluinighi bigi & prema ragmuinn & barr bilair & tene talman & aibill uisce & ros neannta & prema egrime Gaedilaighi bristear na luibhe so & bearbtar ar seanblonaig muice & sitailtear & curtar blonaig circe & cabun innte & coimiltear dona cosaibh ina mbi potagra & att na higroipisi & foirig iat. Item, dentar fotragadh mar so .i. gabh duillebar sidubail & gluineach bec & lubaitsi & buatfallan liath & duillebar truim bearbtar ar uisci sailti & dentar fotragadh fona haltaibh amail aderar & foirig easlainte na n-alt. 97. Crocus: .i. In croch & ata se teasaide tirim sa cet ceim & ata brigh comfurtachta an craige ann & na hincinne & da taiscidtear é an inadh glan .i. a leathar glan geal bigh brigh ann co ceann vi mbl. Adeir Isacc co comfurtachtaiginn & co n-anmannuiginn an gaili. Is amhlaigh comfurtachtaitear an gaili uadha .i. an tan caitear & an gaili folum & Is amlaigh anbuinnigtear e In tan bis lan roimh a caitheamh. Item, gabh croch arna brisid co min & cumusc maille re buighen uighe & curtar cadas ann & curtar ar druim na sul & foirigh a ndeirge & a teinneas. Adeir Plaitiairius co fuilid da gne arin croc .i. ortentis & orientalis. Orientis vero .i. croch do-nitear isna garrdaibh. Orientalis .i. croch da gabar gan garrdha & an croc foruagh Is olc e & co hairithi an tan bis a ndat sitrina & gac deirgi beas Is fearrdi e & Is moide as inmholta chum gac neith da ndubrumur e. Item, adeir Plaitiairius cebe gnataideas an croc co himurcach da-ni faisdidium do & ni dleaghar a tobairt da lucht leanna ruaigh oir togairmid In sceathrach annsa coimpleasc so & Is mor foghnus In aigid stranguria & coilica & ilica. 98. Cubebis: .i. spisrad; teasaide tirim sa cet ceim & ata se measurda & torad crainn noch fasas san Innia & bid a brigh ann co ceann x mbliadhan & as amluig as maith é maille re blas ger & re boltanugad mor & re millseact & Is mor fodhnus d'easlainte an craighe re n-abur sincoipis .i. gabh iiii ℈ da pudur cubibis & cumuisc maille re borraiste & a tabairt da lucht na sincoipise & In cardiaca & foirig iat. Item, gabh cubibis & dena pudur dhe & cuir fo sroin luct apaplexia & eipilensia & foirigh iat & glanuigh an incinn ona salcur. Item, gabh an spisrad so & dein piement de maille re fin & re mil & comfurtachtaid an gaili & na baill inmedonaca. 99. Catapusia: .i. gran oilella & ata se teasaide tirim sa iii ceim & ata folmugad leanna finn rigin ann co hairithi on gaili & ona hinnib & Is mor fodhnus an aigid artetica & fiabrus coididiana & coilica & ilica & ni dleaghar a tabairt co haenda ar eagla na sceatraighi da thogairm co foireigneac & Is amlaidh Is maith e geal no uaine & gach dorcacht beas as misdi cum an leigis. 100. Cucurbita: .i. luib fuar fliuch co measarda & a cric teasaide fasas & fetar an t-ainm so da radh re sil na luibhe so & as re sil ele aderur sitruilli noc ata an aen aicned re cucuirbita & Is mor fhodhnuidh na silta so an aigid duinti na n-ae & na seilge & na n-arunn & an lesa & an aigid na neascoid cleibh & Is mor fognus da lucht leanna ruaigh a caitim a samradh & Is maith an aigid easlainte leanna ruaigh amail ata terciana & causon. Et adeir Plaitiairius co fuilit na tri silta mora fuara amail ata melones & cucuirbita & sitruilli a dul co hurusa an aigid leanna ruaigh o seime a folaidh. Tuic leat an tir nac fadtar na sila so co fodnann sceallain na n-uball cumhra ana inadh. 101. Cuscuta: .i. claman lin; teasaide tirim sa cet ceim & Is bec lacus & In meid lagus ise linn finn no leanna righin lagus on galli & ona hinnibh & as mor foghnus da lucht na higroipisi & Is mor fodnus an aigid duinti na n-ae & na buideacuire & as mor fodnus an aigid an fiabrasa re n-abur emitritius & Is e cuscuta Is measa ann .i. In cuscuta fasas a faireadh an lin & ata seimiugudh na iiii leannann ann & linn finn co hairithi. A cnuasach an tan beas a blath air & mairigh a brigh co cenn da bliadhann amail adubramur. Don dactuili don milbocan don dragantum don diegridium don tserban muc dona luibhib diureticaca don litronta don copurrus 102. Dactulus: .i. torud crainn noch ata teasaide fliuch sa ii ceim & Is mor fodnus an aigid na cosachtaighe tirma & na cnaimhe bhis isin toradh so da brisidh & a tobairt dan luct ara mbinn innrum brond & foirigh. An cnaimh cetna da chur fon luaith a cur fona fiaclaibh tene & foirigh a teinneas co cumachtach an tan tic o fuaruigheacht & aderuid na tuatada nac baidhtear an ti 'ca mbi fona braigid. 103. Daucus asininus: .i. In milbocan; teasaide tirim sa iii ceim & Is mor a brigh a leith a sil & a duillebair & a preme & a blatha & as uime aderur an t-ainm sin ris .i. daucus asininus .i. asininus an t-asal & ise biadh dilis an asail e e. Ata gne ele don luibh so re n-abur daucus credicus & on oilean darub ainm Creidi ainmnidtear e .i. oilen Greagach eisein oir ni fasann acht san oilen sin. Ata brigh cnaidteach discailteach seimhithi annsa luibh so on foladh seimh ata aici & ona cailibh cudruma ata innti & as mor fodnus an luibh so arna bearbadh maille re figeadhaibh tirma ar fin an aigid an asma & na cosachtaighi fuaire fliuch & a cuis an cleibh tic o adbar fuar gan fiabras In luibh so da bearbadh ar fin maille re liccoiris & re pudur rueil & eabar mocrac & trat nona. Item, gabh da trian fina & trian uisci & lan duirn da dubcosac & lan duirn da mercuirial & da milbocan oiread da gach luibh bristear & bearb ar fin no ar uisce mar adubramur & sitlaidhtear & eabur ar cur meala fai & oslaigidh duinti na n-ae & na seilge. Item, gabh sugh meirsi & bearbtar milbocan & faisctear & glantar amail siroip & foirigh an igroipis gan amurus & osluichis duinti & slidhte na n-ae & na seilge na n-arunn. Item, gabh an luibh so & bris co maith hi & dena pudur dhi & curtar a maillin lin & bearbtar a mailin ar fin & curtar ar In mbatais & coiscigh teinneas an cinn & a cur ar druim an gaili & coiscigh a gaetmuireacht. Item, gabh an lictabaire darub ainm triafera & pudur na luibhe so & foirigh an igroipis. Tabair an pudur so ar fin finn & glanuigh an fuil mista. Item, gabh moran da barr na luibhe so & bearbar fin & ar ola & curtar arna hairnib an aigid stranguria & disuria & a cur arin imlican & foirig coilica & ilica. Gabh prem na luibhe so & premha eigrime & a bearbadh ar fin & foirig galair na n-arann & an lesa. Dentar siroip da sugh feineil & da premaib ba luibhe so an aigid na higroipisi tic o fuaraideacht. Item, gabh an luibh so & bearb ar fin & ar ola & a leigin amail sin co ceann x la & a bearbadh ina haitle no co ndeaca an fin fo bruit & a cur sis aris & ceir da cur trit & a mbearbadh d'aentaibh no co mbia amail uinnemint & a coimilt dona ballaibh fuara & teigidh lad gan amurus. 104. Dragantum: .i. gum crainn fasas annsa Talamh Naem; fuar sa ii ceim & fliuch sa cet ceim & atait tri gneiti uirre, an cet ghne dibh bit geal & issi Is ferr dib; an ii gne a ndath foruagh; an iii gne a ndath buighi no annsa dath re n-abar sitrina & asi an gne geal bertar isna leigesaibh fuara & na gneithi eli isna leigesaib teasaide. Mairigh a brigh da bliadhain ann & atait tri brigha sa gum so .i. brigh fuartha ona fuaire & brigh glanta ona fliuchaidheacht & brigh ceangail ona gumamlacht. Item, bearbtar an gum so & gum araibi ar sisan eorna & as cumachtach an aigid ainnteasa an cleibh an sisan sin. Item, gabh uisce ara mbearbtar licoiris & curtar an gum so air & foirigh an cosachtach. Item, an t-uisce cetna & cuirtear dragantum ann la co n-aithe & tabair lan leighi da ol de & foirigh tirmach an bel. Item, gabh uisce na roisi & cuir an gum so air no go leagha & curtar pudur ameide ann & sitoiltear ar eng rian & curtar cleite ann & a coimilt d'algaib an beoil & na teangadh & foirigh iat. Item, gabh dragantum & curtar an uisce na roisi la co n-aithe & curtar arna maireac borax maeth & campora ann & coimiltear dan aigid & glanuigh hi & scrisaidh a fatadh dhi. Item, gabh griban & boin sugh as & cuir dragantum ann re fead aitche & tumtar edach ann & cuirtear arna neascoidibh teasaide ina tosach & fritbuailidh iat. Item, gabh an gum cetna & cumusc an uisce fertana & en circe do bearbadh arin uisce so & a tabairt da caiteamh idir feoil & eanbruiti & bristear na cloca fuail uada & foirigh urcoid na n-arann. Item, adeir Plaitiairius da cumusctar dragantum maille re gealan uighe & a cur ar loscad teineadh no uisce & foirigh he. 105. Diegreidium: .i. sud luibe noch Is cosmuil re gerr na heigme & isna laeib re n-abur dies caineclaireis do-nitear & as amluigh do-nitear .i. gabh duillebar & sil na luibe re n-abar diegredium & bristear co maith faisctear tri edach lin & tirmuidtear & bigh 'na diegreidium & ase dath as fearr air a beith dub no a ngoire da duibhe no fo-geal & ni dleaghar a tobairt a meid Is mo na da ℥ no da scrupal co leith & ni dleaghar a tobairt gan maisdix no gum araibi no bidellium .i. srianta ele dona leigesaibh lactacha & ata folmugad leanna ruaigh co hoireda & leanna finn co tanaiste & leanna duibh co deiginach. Et adeir Plaitiairius nach dleaghar diegridium da tobairt maille re huisce fuar da berar e maille re leigesaibh lactacha amail ata oiximel lactacha lictubaire lactacha amail ata triafera sarasenica noch folmuigeas linn ruagh co hoireda no a cumusc le blanca o folmuidtear linn finn no a cumusc maille re diesene o folmuidtear linn dubh & as faidi beras a brigh ann & a cumasc maille re na lictabairib na a cumusc maille re na deocaib oir mairigh a brigh ann co ceann da bliadhain no tri mbliadhan & a cumusc maille re na lictabairib & ni dleaghar a tabairt an aimser tsamraigh acht maille re huisce bog annsa meid adubrumur romhainn. 106. Dens leonis: .i. an serban muc: teasaide sa ii ceim & tirim sa iii & as mor fodnus & as mor folmuigheas & glanus linn dubh & an tan peacaigus fuil dearg ana call maille re linn dubh gabh prema na luibhe so & liatlus bec & gorman & prema losa na franc & prema finscoithi & dairin & prema odraigh & becan fumiter bristear na luibhe so & curtar ar lind tren maille re mil & eabar an deoch so & glanaidh an fuil mista & innarbaidh linn dubh. Gabh an luib so & buigen uighe & sug slanlosa & min eorna & cuir arin neascoid re n-abur antrax & brisig & foirigh gan amurus. Item, gabh an luibh cetna & bun copog & bearb ar folcad fuinnseann & coimil don t-sail cnis & foirigh cudum an fuilt & da-beir dat maith air. 107. Diureticam: .i. gach luibh ana fuil brig togairmthi In fuail & briste na cloc mar ata sil melones & sitruilli & cucumeris & cucuirbita & sil feinel & ainisi & persille & elistroint & premha egrime & milbocan & bilar & sil raidleoigi & fuil bocain & caera In eighind na crann & gurmaill & Is iat so na neithi diureticaca fuara amail ata andiuia & scairiola & sicoreo & samadh & ae aba & teneagal & blath raibhi uisci & sil popin. Is iat so na neice diureticaca fliucha .i. licoiris & sil leamhaigh & sil popin gil & prema na raibi uisce & na iiii sila mora fuara mar ata cemen citruilli & melonium & cucuirbita & nenufar & a cosmuile. Is lat so na leigis brisis na clocha fuail .i. bun feir magrullaigh & crim muice fiad & spica nardi & licoiris & mine muire & bruscus .i. gilcac sleibe & lus cnis conculainn & caera an eighinn & a cosmuile. 108. Diptannus, pulegium martis: .i. da ainm an litontra & ata se teasaide tirim sa iii ceim & ata brigh aitairrngteac innti & brigh seimidteac & brigh discailteach & Is mor fodhnus an easlainte na n-ae & greime na con confaidh. In luibh so do brisidh & ceirin do denamh de no a sugh so d'ol & foirigh gerradh na con confaigh & gach uili neimh & Is mor fodnus an luibh so da bearbadh ar fin an aigid stranguria & disuria & icaidh iat. A tabairt ar fin & foirigh asma. Prema na luibhe so da bearbadh ar sugh artamesia & a tobairt sa maclac amuil pisairium & togairmigh an fuil mista & innarbaidh an toirrceas marb bis ann. An luibh so da bearbadh ar sug ruibhe & pudur castoirium da cur ann & a ol & foirig eipilensia. An luibh cetna & soibirgin da brisid & a cur 'na ceirin um In mball a mbi crit & foiridh. Adeir Pilorietus gurab ferr an luibh so ur na crin & gurob mo tigernaidheas a brigh 'na preim na 'na barr & bigh a brigh 'na preim on a tirmugad co ceann da bliadhan. Pudur na luibhe so da cumusc maille re sugh minntais & foirigh gac neimh & gac olc ban. Item, gabh pudur na luibhe so & sug aipsinnti & becan da siucra geal cumusctar & tabair lan leighi dib gac lae & foirig teinneas an gaili & supocasio matrisis. Pudur na luibhe so & sugh minntais da congmail sa bel co fada & foirig pairilis na teangad. A sug so & sugh minntais da tabairt mar In cetna sa sroin & fodnaig co mor an aigid pairilisi na mball air ceana. 109. Dragantum: .i. In coporrus; teasaide tirim sa 4 ceim & atait iiii gneiti air .i. gne geal & araibicum a hainm .i. san Araip da-gabar e & gne buighi darub ainm siperinum & sain oilen darub ainm Sipra da-gabar e. In iii gne darub ainm frasina .i. sa Frainc da-gabur e & dath uaine bhis air. In iiii gne darub ainm andicum & dat glas bis air & san Innia da-gabur & mitaill talmuighe na gneu so & ase dath as ferr air .i. dath solus uaine & bigh a brigh x mbliadhna ann. Et ata brigh discailteac cnaigteac tirmaigteac ann gurab uime sin Is imcubaidh e da reir Plaitiairius an aigid na linnigan & na feadanachta fliucha ele da tirmugad. Item, gabh pudur dragantum & a da urdail da min ponairi arna parsail & an iiii cuid da gallunaigh & dentar ga copo de & a cur a mbel na cneidhi & fairsingid na cneadha & tairrngidh a cnaime bristi & atnuaigid a feoil. Is mor fodnus an aigid an galair darub ainm poilipus .i. galar da galraibh na srona & Is uime aderar poillipus ris .i. as inann poli & meall & Is inann pus & siligh .i. meall bis ar sileadh sa sroin. Item, gabh apostoilicon uinnemint imcubaidh na cneadh & curtar dragantum triti & suat co maith trit a celi & curtar a pollaibh na srona & foirigh an galar adubrumur. Item, ga copa da cadas da tuma an uisce saillte & cuir pudur dragantum air & cuir sa sroin & foirig poilipus. Et adeir Plaitiairius In leiges cetna da cur sa maclac & foirigh flux na fola mista. A cur mar In cetna sa sroin & foirig flux fola na srona & foirigh mar In cetna flux fola na timtireachta. Dragantum da legadh ar uisce no ar bainne no ar gealan uighe & a cur amail foibert fona suilib & foirigh a ndeirge & a fliuchaidheacht. Nod leat nac dleaghar dragantum da cumusc maille re leiges eli acht muna loisctear ar dus e as amlaidh .i. a cur ar ndenam puduir de a mblaeisc uighe circe e ar teinigh gan en raed trit & an uair bus dearg e a cur isna cneadaib & isna leigesaib adubrumar. Don baluart d'eiginn na crann don eigeann talman don tatabaid don endiuia don ellinn dona haeib abha da blath na time don eisbeorna don euforbium don uma loiscte don ematites don emblisi don cearrbocan. 110. Ebulus, cameactis: .i. da ainm In ualuaird & Is teasaide tirim sa ii ceim & Is mor cosmailtear a brigh & a oibriugad risin sambucas acht amain gurab treisi an brigh lactach sa ualuard & ase sugh a premh Is imcubaidh chum an leigis & ata folmugadh leanna finn co hoireda innte maille re haitarraing & folmugad na n-uili leannann righin & ata folmugad suas & sis ann co foireigneac gurab uime sin nac dleaghar a tobairt act an tan bus dileaghtha In t-adbar. Dleagur an corp d'ullmugad chum an fluxa roimpi & adeir Plaitiairius nach dleaghar an leiges ana mbia toghairm na sceatraige da tobairt no co mbia In t-adbar dileaghtha. Fodnuigh purgoid na luibhe so co mor an aigid tersiana & do-nitear o coilera uitilina no citrina & fodnuigh co mor an aigid coididiana bis re haimser fada. Is mor fodnus an luibh cetna an aigid duinte na n-ae & na buidheocuire & coilica & ilica & potagra & artetica & leucafleadhmainnsia. Item, gabh lan blaisce uighe da sugh a preime & cumusc maille re fin finn & tabar & as mait an aigid na neitead adubrumar. Gab prema na luibhe cetna & cuir a siroip no an oiximel lactach no bearbtar a sugh a sugh so maille re mil & bigh brigh lactach sa mil so co mor. Item, dentar fotragad da duillebar na luibhe so da lucht na higroipisi & comfurtachtaigid co mor iat & Is mor fodhnus an uinnemint do-nitear don luibh so don luct ara mbi bruth no gerba no salcar idir feoil & leatar. Urbruith da denamh don luibh so don ball arna bruthadh. Adeir Raisis prema na luibhe so da buain san errach & a tirmughadh re grein & bigh a mbrigh innta co ceann mbliadhan, Et adeir an fer cetna pudur da denam da premaib na luibhe cetna & a teimperail maille re sugh felneil & minntais & siucra & cumaisc & leagar feadh oidchi 'na comnaighi & eabur arna mhaireach & foirigh an easlainte adubrumur. Item, gabh duillebar ualuairt & truim bearbtar ar uisce sallite & dentar fotragad don ball a mbia att na higroipisi no potagra no artetica & foirigh iat. Item, gabh duillebar baluairt & duillebar truim bristear co min & bearbtar ar sug na luibhe so fein & curtar ceirin de arna haltaib mar Is teo fuilingeas & foirigh artetica & att na higroipisi. Item, sug na luibhe cetna & pudur assola maille re siucra & folmhaigidh gac uili easlainte tic o linn finn & na heaslainti adubrumar romainn. 111. Edera arborea: .i. eiginn na crann & ata se teasaide co measurdha & as mor a tirmaigeacht & funis paperum ainm eli do. Sugh eiginn da coimilt dan inadh darb ail leat a finnfad da buain & boinigh a finnfadh de. An ni cetna da coimilt don folt & marbaigh na mila & na sneadha. An sug cetna d'ol & oslaigidh duinti na n-ae & na seilge & a tobairt co mor da lucht an asma. In sugh cetna da cur sa cluais & foirigh teinneas & neascoide na cluas & coiscigh sileadh na n-adbar ele cucu & foirigh creachta na cluas. An sugh cetna d'ol & innarbaidh linn ruagh loisce & da tuctar co himurcach togairmig disinteria & as uime aderar edera risin luibh so .i. edus an meannan or biad dilis na meannan e oir da-beir se bainne doib gin go berid meannain ele. In sug so d'ol da duine & marbaidh gac uili peist bi san gaile. Adeir Plaitiairius co fuil brigh sdipecda sa luibh so & fognuig co mor an aigid disinteria & urbruith da denam de fon timtireacht no ceirin umna dubhanaib & do-nit caera an eiginn an .c. n. darub ainm Laidne carapotisi. 112. Edera terrestris: .i. an t-eigheann talman & Is teasaide tirim an luibh so & ata togairm na fola mista ann & tarbaigid co mor an aigid mola matricis. Gabh an luibh so & clamhan lin oiread da gach ni & bearbt ar ar fin finn & tobairt mar dig do mnai & scailid mola matrisis. Item, dentar ceirin don luibh cetna maille re type="pharm">deascaib fina da cur mon imlinn ar druim an maclaig & togairmig an fuil mista & scailid mola matrisis. Item, ceirin dan luibh cetna maille re blonaig muice da cur arna haltaibh & foirigh potagra & artetica. An luibh cetna maille re crotfull cuill & fotragadh da denamh as & foirigh an buigheacair. 113. Eleborus nider: .i. In tathaba dub; teasaide tirim sa iii ceim Is cosmuil a oibriugadh risin tataba ngeal act amain Is mo lagas an tataba dubh sis & an tataba geal suas & asi prem na luibhe so Is fearr cum an leigis oir gnathuightear a cur an oiximel & a comsuigigtib & a lictabairib lactacha & folmuigid In luibh so linn dubh nadura & linn dubh mi-nadura co hoireda. Is mor foghnus an aigid mainia & melangcoilia & don luct ara mbi uuertigo & scotomia do-nitear o linn dubh & curtar isna purgaidib lactacha hi mar so .i. ʒ da pudur premh na luibe so & madh e a bearbadh na luibhe so da gentar ar fin no ar lind no ar midh fitear da ʒ no a tri da tobairt di mar sin. Et adeir Plaitiairius nac dleaghar an luib so da tobairt dan lucht aga mbi easlainte cleibh na don lucht aga mbidh corp cael anmann. Item, pudur na luibhe cetna da cur a pollaibh na srona & fodnaidh co mor da lucht litairgia. Item, duillebar na luibhe so da bearbadh ar im no ar ola & a ligin tri edac lin & foiridh an carraighi co deimin. 114. Endiuia: et ata In luibh so fuar sa cet ceim & tirim sa ii ceim & ata a brigh uili ana duillebar & ina sil & ata brigh diureticach ann & comhfurtachtaigid na hae & an tsealg an tan tic o adbur teasaide & Is mor tarbaidheas an luibh so an aigid na neascoide teasaide inmedonaighi & Is mor fodnus an aigid na fiabras seacranach noc tic o adbar teasaide a siroipib & a ndeocaib & ceirinacaib. Gab indiuia & prema sitabail & dubcosach ur & sail cuach & samadh ferrna & easboc beain & rudus & prema samaig bearbaigh na luibhe so ar braitlis & glantar le mil & le licoiris & eabur mar gac siroip. Sugh na luibhe so do chumusc maille re huisce & osluigidh duinti na n~ae & na seilge & adeir Plaitiairius gurub bec bearbadh na luibhe so gurab uime sin ordaigtear a cur sa fiucadh ndeiginach dona saetraigridibh so anuas. 115. Elena campana: .i. In eillin; teasaide tirim sa iii ceim & fliuch sa cet ceim. In luibh so da bearbadh ar fin no ar lind & togairmigh an fuil mista & In togluasacht & In fual. Ceirin da preimh na luibhe so da chur arin imlinn & coiscid ilica & coilica. An luib cetna da bearbadh ar fin & ar mil an aenfeacht & a cur 'na ceirin arna dubanaib & foirigh teinneas na n-arunn. Item, gabh prema na luibhe cetna & dena pudar de & beirb ar mil noco ma tiugh & eabar lan leighe ar cetlongad & re loighe & foirigh an cosactac & ata brigh comfurtachta & cnaidteac & glantach na feitheadh sa luibh so. In luibh so da bearbadh ar fin an aigid teinnis & gaetmuireachta In gaili. Premha na luibhi cetna da tirmugadh a tosach an tsamraigh & beirig a brigh bliadhain innte. Item, pudur na luibhi so da bearbadh ar uisce maille re huisce eorna & re licoiris & pudur caineil & siucra da cur air & tarbaigh co mor an aigid easlainte na mball spiradalta. In luibh cetna da bearbadh ar fin & ar ola & a cur 'na ceirin ar In imlican & foirigh ilica & coilica & stranguria. 116. Epatica: .i. ae aba & atait siat fuar tirim, sa iii ceim & isi uair as fearr hi an uair Is mo a duillebar & ata brigh fuarta diureticach innti & as mor fognus an aigid duinti na n-ae & na seilge noc do-nitear o adbar teasaide. Siroip na luibe so 'na haenur & pudur reubarbram da chur innti & foirigh duinte na n-ae & an buigheocur. Gac uili deoch & siroip & ceirin do-gentar cum na n-ae dleaghar ae aba da cur ann. Item, bristear an luibh & curtar gealan uighe triti & fritbuailidh na neascoide teasaide. An luibh cetna da brisidh & im gan salann da cur trite & foirigh In ceirin duinti na n-ae & na seilge. 117. Epetimen: .i. blath na time; teasaide tirim sa iii ceim & ata folmugadh leanna duibh nadurta & mi-nadurtha ann co hoireda & folmugadh leanna finn co tanaiste gurab uime sin as tarbach hi da lucht mainia & melancoilia & quartana & coididiana & galar na seilge & gach easlainte do-nitear o linn dubh. Et gnathuightear a cur isna comsuigtibh oir geraidh se an leiges lactach & da tuctar 'na haenur togairmig sincoipis & glanuigh fidhisi na scamhan o linn finn reamur & o linn dubh co dilis. Not leat da reir Plaitiairius co ndileaghann an luibh so linn dubh co dilis. An luibh so do bearbadh ar fin an aigid na sincoipisi do-nitear o gaetmuireacht & furtachtaigid co mor e. An luibh cetna & claman lin da brisidh & blonaig muice da cur trita & foirigh cruas na seilge. An luibh cetna da bearbadh ar uisce & a ol roimh aixis quartana & foirig. 118. Esula: eisbeorna & ata si teasaide tirim sa iii ceim & isi a premh Is fearr chum an leigis lactaigh a ngach en gne dibh & ata folmugadh leanna finn & na leannann righin innte co hoireda & folmugadh leanna ruaigh co tanaiste gurab uime sin as mor tarbaigheas si da lucht potagra & sireagra & artetica & coilica & ilica & leucafleadhmainnsia & codidiana & a cosmuili. Da-berur an luibh so ar fin te no ar lind te no an uigh buic & oibrighidh co mor & geraigid gach leiges folmuigheas linn finn & na leanna air ceana. A buain san errach & bigh a brigh da bliadhain innte. 119. Euforbium: .i. gum crainn & Is teasaide tirim sa iii ceim e & ata brigh lactach co foirtill ann & Is amluigh Is ferr e a ndath buidhi & folmuigid linn finn & na leanna rigni co hoireda on gaili & ona hinnibh & folmuigid na leanna cetna ona haltaib & Is tarbach e an aigid stranguria coididiana do-nitear o coilera sitrina no uitilina. Is mor fodhnus an aigid na higroipisi tig o fuaraideacht & an aigid artetica & coilica & ilica oir cnaigid In fliuchaideacht imurcach o ndentar na heaslainte adubrumur & calmuigid cumscugadh & rathughadh na feitead. Adeir Plaitiairius gurab amlaigh dleagur an purgoid so da tobairt .i. gum araibium & bidellium & maisdix da cumusc mallle ris & a tobairt amlaigh sin oir da scrisfadh se na hinne da tuctaigid e co haenda. Adeir In fear cetna gurab tarbach he an aigid eipilensia & apaplexia & sefailia & ise an gum so geraideas benedicta & iaralogodion & dleaghar a tobairt maille re huisce ara mbearbtar ainis no sil feinel cum leigis asma no disnia. In gum cetna da cur ar smeroidib derga & a deathac da ligin sa mbel an aigid an cumgaid anala & oslaigid na fidhisi innas co ritaid na leanna righne bis ansa scaman cum a n-innarbtha & bigh a brigh ann x mbliadhna & lictabaire ana curtar e fodnuigh co mor da lucht na mi-cuimhni & litairgia. An ceann da bearradh & a nighe a fin te & ainnsein eufoirbium da coimilt de & foirigh litairgia. Item, eufoirbium da tobairt an uigh buig & foirigh an buidheacuir & duinte na n-ae & na seilge. Item, eufoirbium & maisdix & gallunach uiread da gach ni a cur isna cneadhaib & foirig gac uile linniga & salcur & feadanacht. 120. Es ustum: .i. umha loisce; teasaide triim sa sa iiii ceim & ata folmughadh leanna duibh co hoireda ann & ata brigh seimhithi cnaidteac discailteach ann gurab uime sin curtar e isna tretaib discailteacha amail ata apostolicon & a cosmuile. Pudur da denam dhe chum na cneadh salach & cnaigidh an ainmfeoil & comfurtachtaidh iat. An pudur cetna da cumasc maille re mil & re gallunaigh & a cur isna cneadhaib & foirigh gach uili linnidha & feadanacht na cneadh. Pudur umha loisce da tobairt maille re h-oiximel no maille re huisce bog & as cumachtach fholmuigheas linn dubh sis & suas. 121. Ematites: .i. cloch noch ata fuar tirim sa ii ceim & dat banglas bis uirre & san Innia oirteraigh da gabur hi & ata brigh coisci fola innte & Is uime aderar ematiteis ria oir Is inann ‘ema’ asin Greigis & fuil isin Gaeidilg & as inann ‘titis’ & fostogh oir ata fostogh na fola innti. Sug losa In sparain da choimilt don cloith so & a cur sa sroin & coiscid flux fola na srona & cadas da tuma sa sugh cetna & a cur san cneigh & coiscidh fuil na cneadh. Tabuir uisce na cloithi so da ol da lucht ematoica .i. an tseli fola & foirigh iat. An cloch so do nighe a sugh cruaiche Padraig & a tabairt dona mnaib ara mbi flux fola mista & foirig iat. 122. Emblici: .i. torta crainn fasus sa domun mhor & ata folmughadh leanna duib & leanna finn inntu & as tarbach iat an aigid na n-easlainteadh adoghmur mar ata quartana & a cosmuile. Pudur do denamh d'emblici & d'aloes & ola da chur trita & a coimilt don folt & ni licinn a tuitim & da-beir fas air. Pudur emblici da chumasc maille re sugh coinnle muire & a cur isin timtireacht & coiscidh flux fola emaroighideis & a chur sa maclac & coiscigh flux fola na mban. 123. Eruca: .i. In cearrmacan; teasaide tirim sa iii ceim & ata brigh diureticach and & glanuigh co mor slidhthi In lesa. Prema cerrmacain da bearbadh ar mil & foirig an cosachtac. Sugh na luibhe so & mil da bearbadh ara ceili & a caitimh & osluigidh duinte na n-ae & na seilge. An luibh cetna da bearbadh ar fin & a cur 'na ceirin arin ceann ara mbi cneadh & tairrngid na cnaimhe bristi & a salcur as. Et adeir Macer gibe neac gnataigeas na prema so co medaigid an silne & an geineamhain & In tan caitear maille re lactuca & re sil feineil & Is mor fodnus mar In cetna. Don iarrunn don ladh bis san omur don aibill uisce don pis Greagach don lus na sum talman don fuinnseoic don eorna don fenel don feinel muc don laibin don domblas ae don filipindula don fumiter don caertann curraigh don bitnua do caerib In ibuir craige dona figeadaib dona deascaib. 124. Ferrum, ferrugo & sgama ferri: .i. In t-iarunn & In t-slaighe & In tuirinn; Is teasaide tirim sa iii ceim & ata deitfir idir na gneitib so .i. ferrum In t-iarunn & ferrugo In tslaighi & scama ferra an tuireann. An t-iarann vero ata brigh comfurtachta & tairngteac & fostoiteac ann. An bainne bearbtar leisin iarunn coisgidh flux na bronn. In cned loisctear leis coiscid a fuil. In slaighi vero ata brigh seimhighti tirmaidteac ann. An fin ina mbaitear an slaighe coiscid remadus & duinti na seilge. Item, dentar pudur min don tslaighe & cumaisctear maille re sugh na coinnle muire & tumtar cadas ann & curtar sa timtireacht & coiscid flux emaroides. Item, gabh slaigteach dearg & doirt finegra air & lic a deatach fon timtireacht & foirig tenesmon & ni dleaghar an tuireann da tobairt ana haenur gan neithi stipeaca maille ris mar ata duillebar rosa oir da ghenfadh creachta arna hinnibh & folmaigid da reir a truime na leanna truaillnidhe da geib san gaili & isna hinnib & ata folmughadh leanna duibh co haireda innti. Ata brigh fostoiteac ann amail Is follus a lucht emoroideis oir coiscid a flux & flux fola na mban & Is cumachtach foiris drochdat na haithce noch do-nitear o linn dubh. Da chur neith ar dermaid o duine d'fuat no da grad no gibe ni bis ar a aire an fin no an deoch bearbtar leisin slaighe da tobairt da ol & ni cuimhneocha da cumachta na neithi so. Adeir Plaitiairius an slaidteac do minugad a meid grainne pibair & pudur caineil & sinnseir & ainisi & licoirisi da cur ann & a caitimh ar cetlongadh & re loighe & foirig duinti na n-ae & na seilge & curtar pudur na tuirinne a lictabairibh & a leigeasaibh comsuigigte mar ata triafera sarasenica & a cosmaile. 125. Ferrarium: .i. In ladh bis an ictar an omair a mbaitear an t-iarunn & Is fuar tirim e & ata brigh fostoidteac ann & Is tarbach e an aigid potagra & artetica. An t-uisce bearbtar leisin iarunn da chur a fotragad & coiscid an t-allus imurcach. Urbruit da denam d'uisce a mbaitear an t-iarann & d'uisce fertana & a deatach da ligin fo fer disinteria. 126. Flamula: .i. In aibill uisce; teasaide tirim sa iii ceim & as mor fodhnus cum na cnaitidh oir tairrngid fliucada imurcach cum a hinaigh. D' aipiugad na neascoidead fuar ceirin don luibh cetna & do blonaig muice da cur orra. Da-beraid drong eigin an luibh cetna ar digh an aigid potagra & quartana & a cosmuile. Uinnemint don luibh cetna do coimilt dona taebaibh & foirigh stranguria & disuria. Sugh na luibhe cetna da coimilt don baiteas & foiridh an teinneas cinn re n-abar emagrania. 127. Fenugrecum: .i. pis no feinel Greagach: teasaide sa ii ceim & tirim sa cet ceim & ata brigh coimhceangail & aipithi innti. Min fenegrecum & buigen uighe circe da cur mar ceirin arna neascoidibh & foirid iat & madh ailt an neascoid da brisidh gabh fenigrecum & ola coitceann & terpentina cumusctar & curtar arin neascoid & brisid gac uile neascoid re lo con aithi. Et mad ailt cruas na seilge da cur ar cul gabh fenegrecum & beirb maille re hola & re fin & a cur mar ceirin arin seilg & foirigh teinneas & cruas na seilge. Item, min finegrecum maille re huisce mbog da cur 'na ceirin arin gaili & foirigh teinneas In gaili & na n-innead. 128. Fragaria: .i. lus na sum talman; fuar tirim ata In luibh so & Is mor fodnus da crectaib na scaman & na heaslainte re n-abur tisis .i. gabh prem madra & prem niamnaiti & lus na sum talman & prema cruaiche padraig co mor da gach ni bristear na luibhe so & dentar praiseac dib & tobuir ar fin bog da ol & cneasaigid creachta na scaman & foirid flux bronn. Item, gabh an luibh so & lus na fraecog & prema na tri ndrisighi & cailimint & madra .i. a prem & prema cartlainn 31 curraig & puliol montana & prema murdroigin & an cuigidach comtrom da gach ni bearbtar ar braitlis & glantar le mil & le gealan uighe & coiscid gach uili flux bronn no daergalair na mban mar adubrumar. 129. Fraximus: .i. In fuinnseoc; teasaide tirim sa ii ceim & Is mor coiscis an flux tic a haitli purgaidi. Croicinn an croinn cetna da bearbadh ar uisce fertana & fer na heaslainte da cur ann co nuic a imlinn & foirid disinteria & lienteria. An croicinn cetna da bearbadh ar leamnacht & foirigh na heaslainte cetna. A brisid & a bearbadh ar finegra & a cur ar bel an gaili & coiscid an sceatruc. Premhrusc an crainn cetna da bearbadh ar fin & coiscid duinti na n-ae & na seilge noc tic o fuaraideacht. An premrusc cetna & clamhan lin & mil goibrin & folmuigid sin linn dub on tseilg. 130. Farina ordi: .i. eorna no min & Is fuar sa cet ceim & tirim sa ii ceim & ata brigh fritbuailteac innti & as tarbach chum na neascoid teasaide re n-abur carbuncalus & eirisipialas .i. gab min eorna & duillebar sidubail & crasola .i. toirpin & sugh noinin bristear na luibhe so & curtar gealan uighe circe tritu & curtar 'na ceirin arna neascoidibh ana tosac & fritbuailid an t-adbar ger. Adeir Plaitiairius gurab mor fodnus an eorna cum an leigis .i. a caith & a haran & a min oir ata brigh glantac oslaigteac innti gurab uime sin Is imcubaidh hi an aigid gac uili easlainte na n-ae & an tan cumusctar i maille re leigesaibh teasaide no fuar oibrighidh innta araen oir ata brigh socaidhti innti cebe ni le cumusctar hi. Do-nitear deoch dhi don lucht ara mbi easlainte na mball spiradalta & na fiabras nger Is imcubaidh i mar biadh an easlainte na mball spirudalta .i. liti mhine eorna maille re him mi Mhai oir aibigid In neascoid & slanaigid an t-adbur & Is mor oilis na baill anmanna. Da fritbualadh na neascoid teasaide min eorna finegra da chur orra. D' aipiugadh na neascoid teasaide min eorna & mil da cur orra no min eorna & picc boc no min eorna & terpentina & a cur orra amhuil ceirin. 131. Feniculus: .i. In feinel; teasaide sa ii ceim. An luibh so da brisidh & a bearbadh ar fin & foirigh gac uile neimh & foirigh mar In cetna galur na n-arunn. An aigid easlainte In radairc an luibh so da cur a ndeoch a barr no a sil no a prema & Is tarbach an leiges sin. In luibh cetna da brisid & a cur ar greim na con confaigh & icaidh a neimh & ni athgabann aris. Prema no sil na luibhe cetna da bearbadh ar fin no ar lind & togairmigh an fuil mista & an fual & foirig teinneas an gaili & coiscidh In sceathrac. Item, an aigid gac uili aitt tic o fuaraideacht o tuitim no o bualadh ceirin don luibh so maille re blonaig muice da cur air & icaidh he. Sil na luibhe so da buain a tosac fodmuir & bigh a brigh ann da bliadhain. Prema na luibhe so da buain a tosac an erraigh & bidh brigh isna premuib sin leath-bliadhain. Croicinn na prem cetna da bearbadh ar uisce & a tobairt da ol osluigidh duinti na n-ae & na seilge. An t-uisce cetna da tobairt an aigid tinnis an gaili do-nitear o gaetmuireacht & furtachtaigid Item, tri ℈ do pudur asola da tobairt maille re sugh feineil & foirigh Leucafleadhmansia. Item, sugh feineil da cur a soiteac uma re v laeib dheag & cuir mar foibert fona suilibh & scailidh finn ceo. 132. Feniculus porsinas: .i. feinel na muc .i. an maelan muilithi; teasaide sa ii ceim & tirim sa iii ceim. A ol ar uisce & foiridh antracx & Is bren an luibh so amail adeir an proeirb so: ‘Petit amurisga redolet similiter camomilla’ .i. mar beiris an camamilla tigernas ar deaghbaladh Is mar sin beiris an luibh so tigernus ar drochbalad. 133. Fenementum: .i. laibin & da plur cruithneachta do-nitear e & d'uisce & da tsalann ata brigh cnaidhteac attairngteac na leannann ann. A chumasc maille re him no maille re hola & foirigh na neascoide & brisidh iat co deimin. 134. Fel: .i. In domblas ae gach uili ainmighe; teasaide tirim sa iiii ceim. Domblas ae bo no tairbh da cur 'na ceirin arin tenig diadh & foirigh. Domblas ae bocaidi da cur isna cneadhaibh & scrisaig an ainmfeoil gan fuireach & coimhedaig iat ar spasmus an aimsir fuair. Domblas ae bocaidi da coimilt don gne don luibri re n-abar elifansia & foiigh hi & Is tarbac domblas ae na n-en do comfurtacht an radairc & co hairiti domblas ae na na n-en beris a cuid ar eigin mar atait seabaic & a cosmuili. Domblas ae tairb da coimilt dona huirgib & foirig errnia amuil adeir Auicenna. 135. Filipindula: teasaide tirim sa treas ceim & a premha Is mo fodnus cum an leigis & an inadhaib cruaighe sleibtighi fasus & bidh a brigh as ana preimh x mbliadhna re taiscidh & a tinol a ndeireadh fodmuir & ata brigh diureticach ann. An luibh so da bearbadh ar fin & brisid na cloca fuail & Is tarbach an aigid stranguria & disuria & Is tarbac a clistiribh an aigid ilica & coilica. Pudur na luibhe so maille re pudur sil feinel & a ol ar fin & foirid tinnis an gaili. Pudur premh na luibhe so d'ol ar digh & foirig eipilensia amail adeir Diascordeis. Et as mor fodnas an pudur cetna an aigid duinti na n-ae & na seilge. An luibh so da cur a mailin & a bearbadh ar fin finn & a cur ar druim na n-ae & na seilge & osluigidh a nduinte & foirid iat. Pudur na luibhe so da tabairt a ndeocaibh no a mbiadhaibh & as mor fodnus an aigid cumhgaidh na hanala. An pudur cetna do cur ar smeroidibh dearga & a deathac da gabhail tri feadan sa mbel & Is mor fodnus an aigid cumgaid na hanala. 136. Fumus terra: .i. fumiter; teasaide tirim sa ii ceim & folmaigid na leanna loisce & linn finn saillte & gac gne da linn dubh & Is mor fodnus an aigid na luibri & gac uili brotha bhis arin croicinn. Is amhlaidh so da berar e .i. gab lan tri liagh da sug an fumiter & lan legi da mil no do siucra a cumusc & a tobairt ar cetlongadh & coimedaigh neach on luibri & foirigh gach uili brut. Item, leath cart da sug fumiter & an oired da meadg bainne gobair & a ol & Is mirbuileach foiris gach uili luibri & bruth & carruighi, Item, gabh da ʒ da pudur asola & a tabairt ar sugh fumiter & foirigh gac uili idroipis. Item, gabh prema feinel & persille & meirsi & sugh fumiter dentar siroip dibh mar Is du & Is tarbach da lucht na hidroipisi & artetica & potagra. Et ni dleaghar an luibh so da tobairt gan luibhe eli maille ris ana fuil togairm an fuail oir Is mor a gaetmuireacht & ni dleaghar a tobairt gach n-en la gan la da beit aturra. Et ni dleaghar a tobairt beirbfi acht omh & adeir Plaitiairius gurab e ur na luibhe so Is ferr ann & Is uime aderur fumus terra ris .i. fumus an deatac & deathac na talman an luibh so oir as eddrom gabus an talam. 137. Fu ualerian: .i. caertann curraig; teasaide tirim sa ii ceim. A buain a mi Mai & berig a brigh ann tri bliadhna. A bearbadh ar fin finn & foirigh an galar fuail. A bearbadh ar fin & foirid teinneas an gaili & calmuigid an dileaghadh & foiridh tinneas na bronn. Item, gabh. prema na luibhe so & prema feinel & maisdix beirb ar fin & coiscidh duinti na n-ae & na seilge. Item, gabh prema na luibhe cetna & bran cruithneachta & a mbearbadh ar fin & a tobairt an aigid easlainte an maclaig. An luibh cetna da bearbadh ar fin & ar mil & ar im maille re sil egrime no cularain & foirig an buideacair & cruas na n-ae re n-abar ascites. 138. Fugo demonum: .i. an bitnua; teasaide tirim sa iii ceim. A bearbadh ar fin no ar uisce & glanuidh an fuil leath astigh dona soigidibh & osluigidh duinte na n-ae & na seilge & togairmig an fual & an fuil mista & as tarbach hi an aigid na neime. Pudur na luibhe cetna da cur isna cneadhaibh fliucha & tirmuigid iat gan fuireac. An luibh so d'ol ar uisce co ceann da xx la & foirig loinigha & Is uime aderur fugo demonum ris .i. ruagaidh si na deamhuin on ti imurcas hi & bigh buaigh uirgill air an ti 'ga mbia ina laim mar adubrumur. 139. Fructus iuniperi: .i. caera In iubair craigi; teasaide tirim sa iii ceim; a tinol san errach & bidh brigh co ceann da bliadhain ann. An toradh so da bearbadh ar uisce fertana & coiscidh an flux tic a haitli purgoidi. Is mor fodnas an aigid stranguria & disuria & ilica & coilica pasio & do-nitear ola na sul don tsil so .i. olium iuniperi a hainm. Comtrom ℥ da tobairt di a mbiadh no a ndig & foirig quartana. Pudur na caer so & gallunach da cumusc trit a ceili & a cur risna creachtaibh & foirigh gac uili aillsi & linnigha. Pudur na caer cetna & pudur uma loisce trit da cur sa sroin & foiridh polipus. In torad cetna da cur isna gedaib & isna cabunaib ga rostad & calmaigidh an dileaghadh. 140. Ficus: .i. figeada; teasaide fliuch sa ii ceim & na seanndaoine gnathuigheas iat cuirig casad a n-aigthi ar cul & bidh min. Item, na hainminti eciallaighi ceangailtear don crann ara fasaid bid ro-muinnterdha. Sugh croicinn an crainn cetna teachtaig an bainne cum caisi da denamh de amuil binid. Item, sugh duillebair an crainn sin da coimilt dona huirgibh & medaigid an druis & adeir Isaac nach fuil dona huili toradh toradh Is mo oilis an corp naid na figeadha & adeir an fer cetna cebe gnathuigheas na figeadha co mbid imlach & taismidtear leanna nadurtha innta. Da mbia an gaili lan da leannaib truaillnide medaigid na figeada an droch-coimpleasc sin & da raib glan comfurtachtaidh & geinigh fuil glan & glanaigh an t-ucht & na scamhain & glanaid na hairni & an les ona leannaibh reamra imdaigheas innta. Is ann dleaghar a caitimh .i. a caitim maille re pudur seinnseir no pibur no almoint no cno frainccac. Figeada & isoip da bearbadh ar fin & as cumachtach an aigid easlainte an cleib & na scaman. Item, figeada & ros lin da bearbadh ar ola & aipig na neascoide gan fuireach. Item, musdard & figeada da bearbadh ar fin & foirigh torman na cluas & glanaigh an incinn. 141. Fex: .i. na deasgaid & adeir Avicenna idir na huili deascaib gurab iat deascaid an finegra Is treisi dibh & ainnsein deascaidh an fina. Deascaidh an finecra da cur arin imlinn & coiscidh flux imurcac na fola misda gan fuireach. Don galbanum don gailingan don caince coilli don soilisdur don clobus don oirci lacha don gumi don gilcach sleibhi 142. Galbanum: .i. sug luibhi & adeir Platiairus gurub gum crainn e & ata brigh aitairrngteach discailteach cnaidhteach aipidteac ann. iii dragmae de da tobairt an uigh buig no a sisan eorna & foirig asma. An gum cetna da cur ar smeroidibh dearga & a deatach da gabail sa sroin & foirigh litairgia. A deathac da ligin sa maclac & foirid suficasio matricis. A cur fon fiacail teinn & foirigh an teinneas. Pillule da denam do galbanum & da mil & a caitim & foirigh gac uili peist gaili & inne mar adubramur. 143. Galanga: .i. gailingan; teasaide tirim sa iii ceim & ni bi brigh ann acht v bliadhna & as amlaidh Is fearr e .i. a beit trom doinn-dearg cnapanach co mblas nger & ata brigh cnaidteac comhfurtachtach discailteac ann. A cur fon sroin & comfurtacht aigid an brigh ainmighi. Item, pudur gailingain da tobairt maille re sugh borraiste & foirig cardiaca & sincoipis. An gailingan da gnathughadh & do-ni anal maith ag neach. Atait na neice so innann ana n-oibrighibh .i. clobus & gailingan & lighnum aloeis oir gabtar gac ni dib so ar son a cele. Gab pudur gailingain & beirb ar fin maille re pudur quarubughe & ainisi & a ol foirigh neimhdileaghadh teinneas an gaili noch tic o gaetmuireacht. 144. Galitricum: .i. In caince coilli; teasaide tirim & ni fadur a ceim a leabhraibh & togairmigh co mor an fuil mista & an fual & fotragadh da denamh de on imlican sis. Sug na luibhe so & domblas ae cailigh da cur fona suilib mar foibert foirigh gach uili teimheal. Item, an luibh cetna da bearbadh ar uisce sisain eorna & crim muice fiadh & dubcosach ur & sail cuach & teanga enain maille ris da bearbadh co maith & a nglanadh le mil & le gealan uighe & foirigh ainnteas na n-ae & na scaman. 145. Gladiolus: .i. In tsoilisdur; teasaide tirim sa dara ceim. Pinginneda beca da denam da premaibh & a mbearbadh a sugh licoirisi & foirig easlainte na scamhan & an cosactac tic o fuaraideacht. Pudur na luibhe cetna da cur a potaistib & innarbaidh linn dubh. An pudur cetna da tobairt an aigid na piseog & na ndeoch neime & foirig iat & as mait an aigid duinti na n-ae & na seilge. Pudur na luibhe cetna da cur maille re mil isna cnadhaibh fliucha & a feadanuib na linnidhan & foirigh. Pudur na luibhe cetna da cumusc maille re mil & a cur isna cneadhaib & coiscid a n-ainmfeoil & glanaidh iat. Item, prema na luibhe cetna da bearbadh ar fin & a ol & foirig gach uili brugadh da geib neach o bualadh no o tuitim. Item, premha na luibhe cetna da brisidh & a sugh maille re mil do cur fona suilibh & scailigh a finna. An aigid salcuir & fathfaigh na haidhce ceirin da premaibh na luibhe so & da premaib an tataba ghil & do mil da cur orra re feadh oidhce & glanaidh an aiged. Sil na luibhe cetna do bearbadh ar fin & togairmigh an fuil mista & an toirrceas marb & an fual. Item, prema na luibhe cetna da cur an oiximelaib maille re pudur gloiriam & ualuairt & luibeadh lactacha ndiureticac eli & fodnaigh co mor da lucht na higroipisi. 146. Gariofilus: .i. In clobus; teasaide tirim sa iii ceim & toradh crainn e fhasas san Innia & a tinol sa samrad & big brigh vi bliadhna ann & blas ger as fearr air & ata brigh comfurtachta discailti ann & calmuigid an dileaghadh co mor & a bearbadh maille re fin & re maisdix. A mbearbadh maille re sil feineil & Is mor comfurtachtaigheas an dileaghadh & an gaili ona gaethmuireacht. A gnathughadh & comfurtachtaidh an dileaghadh & an incinn & an gaili & na hinni & Is tarbach an aigid na singcoipisi & coiscid an sceatrach & comfurtacht aigid a gnathughadh & a boltanughadh an incinn. A bearbadh ar fin & a cur fo sroin na mna ara mbi presuficasio matricis & foirigh iat. Item, gabh clobus, da tairngi dheag & ʒ da maisdix & beirb ar uisce na roisi a soitheach gloine & tobair bog da ol & icaidh flux na mbronn. 147. Genciana: .i. In coirce lo; teasaide ttirm sa iii ceim & prema na luibhe so Is mo fodnus chum an leigis & ata brigh atairrngteac discailteac chnaidteac osluicteac ann & Is tarbach e an aigid asma do-nitear o fuaraideacht & a prema da bearbadh ar fin no ar lind an aigid an asma & foirigh e. An luibh cetna da bearbadh ar uinnemint darab ainm dialtia & a coimilt don ucht & foirigh an cumgach cleibh & a tabairt a potaistib no a mbiadhaibh & foirigh easlainte na scamhan & an cleibh. A tobairt maille re sug minntais & foirigh eipilensia & a tobairt mar an cetna foirigh greim na con confuigh & gac neimh. A tobairt maille re sugh artameisia & togairmigh an fual & an fuil mista & an toirrcis marb & an slanugad. 148. Gumi: .i. gum & In tan aderur gum a focal coitceann Is don gum araibhi Is coir a thuicsin & ata gumi araibi teasaide fliuch sa cet ceim & atait tri gneithi air .i. alba .i. gum geal & sitrina .i. gum buighi & rufa .i. gum ruadh & ise an gum geal as fearr ann & ata brigh lactach co min ailginach innti & Is inann gum araibi & gum sarasenica .i. gum na Sarrisdinach. Item, an gum so & pudur caineil & minntais & ceir ur do chumasc trit a ceili & a cur ar bel an ghaili & coiscid gach sceatrach. A tobairt maille re h-uisce na roisi & coiscidh disinteria. Gum araibi & fuil dregain & uisce na roisi da tobairt & coiscidh an fuil mista. An luibh cetna da cur a pollaibh na srona np a ceirinaibh umna hairgibh & coiscidh flux fola na srona. 149. Gitt: .i. an cogul; teasaide tirim sa dara ceim & luibh noc fasas idir an cruitneacht & a sil & as mor fodhnus cum an leigis & ata brigh diureticac cnaidteac discailteac ann & as mor fodnus an aigid duinti na n-ae & na seilge & stranguria & disuria & ilica & coilica & teinneas beil an gaili & a bearbadh ar fin & a ol & a cur a potaistibh no a mbiadhaibh eli. Item, an luibh cetna & coinneall muire da bearbadh ar fin & tumtar cadas ann & curtar sa timtireacht & coiscidh flux emaroigideis. Item, gabh pudur na luibhe cetna & cumusctar maille re mil & marbaid gac uili peist bis a ngaili & a n-innib. Ceirin don pudur cetna & do sugh uormoint & a cur arin imlican & marbaid gach uili peist bis a n-innib. Item, pudur cogail & sug cornain caisil da cur bog isna cluasaibh & furtachtaigid iat. 150. Genestula: .i. In gilcach slebhe; fuar tirim & ata brigh stipeca ann & as mor fodnus an aigidh flux na fola mista fotragad da denamh don luibh so ar uisce & a deatach da ligin fon maclac. Pudur da denam do sil an gilcaidh & a cumasc maille re sug cruaiche padraig & a tobairt amail pisairium & coiscidh flux na fola mista. Urbruit da denamh da sil na luibhe cetna& a deatac do ligin fon corp & coiscid disinteria. Don tene talman don tsoibirgin don flig don rinnruisc. 151. Hermodactuli: .i. an tene talmun; teasaide tirim sa iii ceim. A prema da thinol sa samradh & a tirmugadh & big brigh bliadhain innti & ata brigh cnaighteac discailteac aittairngteac innti & Is purgoid dilis da linn finn hi & as tarbac an aigid artetica & potagra sireagra & coilica & ilica & an aigid gac uili easlainte tic o linn finn & Is leis geraidtear na purgaidi so amail ata iaralagadion & teotoricon anacardinum & a cosmuile. Item, gabh sug feineil & mil & beirb co maith & cuir pudur hermodactuili ann & tabair ʒ de gach lae & foirigh artetica & potagra & sireagra gan amurus. Item, pudur hermodactuili & gallunach & tumtar ga copa ann & curtar a feadanuib na linnigan. Pudur hermodactuili & urna loisce a cumusc maille re sug feineil no ruibhi & a cur sa sroin & foirigh polipus. 152. Herba Sangti Petri: .i. an soibirgin; teasaide tirim & as mor fodhnus an aigid na pairilisi .i. gabh prema soibirgin & tene talman & barr sabrae & cailimint & premha eigrime & ragaim & eillinne & aibill uisce co mor da gach ni & a mbearbadh ar blonaig cabuin & ar usca cait no sinnaigh & faisctear tri etac lin & curtar an ola an camamilla ann & ola do-nitear da blath an truim ann & curtar ℥ d'oilium lauirinam innti & curtar a soiteac & coimiltear don cul an cinn & do bunait na feitheadh & foirigh an pairilis. Gab an luibh cetna & bris co mait & cuir bainne cic mna oileas ingean trita & faisctear tri edach lin & curtar en bainne de a ngach leat sroin & folmuighidh linn finn on incinn. Gab duillebar na luibhe so & mongach measc & lubhaiste & finel dearg & camamilla & comann gall urdail da gach ni bearbtar ar uisce & dentar urbruit fon ceann de & foirigh fuaraideacht an cinn & emagrania. 153. Hipia mador: In flidh; teasaide fliuch & ata brigh boctha osluicteach choisce tinneasa ann. Gab an luibh so & beirb ar uisce & faisc co maith da eis & bris maille re blonaig muice & re him & curtar 'na ceirin fon mball ina mbia teinneas & coiscidh gac uili teinneas. Item, beirb an luibh cetna ara sugh fein & curtar te arin imlinn & coiscidh gontach na bronn. Item, sugh na luibhe cetna maille re sug nonin & bainne cich & plur mine eorna & cumusctar trit a ceili & curtar umna hairgibh & coiscidh a teasbach & a teinnis & togairmigh an codladh. Item, tirmuigh moran don luibh so & dena luait de & dein folcadh don luaith sin & coiscidh an leithi. Item, gabh sugh fleadha & pudur cumin & min coirce & beirb na neichi so co maith & curtar blonaig muice no im gan salann trit & cuir mar ceirin arna cneadhaibh & arna ballaibh eli & foirigh an teinnis. 154. Hipia minor: .i. an rinn ruissc; teasaide fliuch mar an cetna & Is mor fodhnus uisce na luibhe so do gerugadh an radairc .i. gabh barr na luibhe so & caince achaig & ros dearg & feinel dearg & duillebar ruibhi & duillebar selidonia bristear & bearbtar no beantar a sugh asta & curtar bainne cich no fin tritu & a cur fona suilibh & geraigh an radharc & glanaigh an fabra. Item, gabh sugh na luibhe cetna & cuir pudur copurruis air & cuir fona suilibh & foirigh cailitin & teimeal na sul & a ndeargadus & a teinneas & a tochas. Item, gabh an luibh cetna & maetain ferdrisi & bristear co min & cuir buighean uighe & becan croich trit & foirigh deargadas & teinneas na sul & a cur mar ceirin umpa. Item, blath na luibhe cetna & blath an rosa deirg bristear & cumusctar maille re gealan uighe & curtar 'na ceirin umna fabraighibh & foirigh mar an cetna. Don isoip do lus na meacon don teinagal don gloiriam don bilur muiri. 155. Isopus: .i. isoip; teasaide tirim sa iii ceim & as mor fodhnus an aigid na cosachtaighi thic o fuaraideacht & gairbhi an gotha & na tisisi. Item, isoip & figeada tirma & mil da bearbadh trit a ceili & a ol & foiridh gac uili easlainte cleib. Item, pudur isoipi da bearbadh ar mil no go mbia tiugh & lan leighi d'ol de gac lae & foirigh gac uili easlainte cleibh. Item, isoip & gaill bilur da bearbadh ar oiximul & innarbaig linn finn rigin & foiridh gaethmuireacht na n-inneadh. Isoip da bearbadh ar finegra & bolgam do congmhail sa bel de & foirigh teinnis na fiacal. Isoip da loscadh & a deathac da licin sa cluais & foirigh easlainte na cluas. Isoip da brisidh & a bearbadh ar uisce maille re h-ainis & a cur 'na ceirin um an mball bis gorm o bualadh & da-beir dath maith air. An luibh cetna da brisidh & a coimilt ar uisce mboog & a tobairt te don mnai re n-ignaib & beraigh leanamh gan fuireach & ata brigh glantac aittairngteach cnaidhteac discailteach innti da reir Avicenna & adeir Avicenna gurab 'na blath & 'na duillebar Is mo ata brigh na luibhe so & nach 'na preimh na 'na luirgnibh amuil adubrumur. 156. Ipoquisdidos: .i. lus na meacan; fuar tirim annsa ii ceim. A premha da tinol san earrach & a tirmugadh & bigh brigh co ceann da bliadain ann & ata brigh sdipecta coirtithi ann & as mor fodhnus an aigid flux coilerdha na bronn do-nitear o anmainne na brigh fostoiti & a cumusc maille re h-uisce na roisi. Pudur na luibhe cetna da cumasc maille re sugh cruaiche padraig & a cur 'na ceirin umna hairnibh & um an imlican & coiscidh flux na bronn. An ceirin cetna da cur ar bel an gaili & coiscigh an sceatrach. Pisairium da denamh don luibh so & a thuma a sugh cruaiche padraig & a cur mar as du & coiscigh flux na fola mista. 157. Iouis barba: .i. In teineagul; fuar sa iii ceim & tirim, sa ii ceim & adeir Plaitiairius gac ni chum a fodhnann an bo-samadh co fodnunn an luibh so cuige. Sug na luibhe so da cur bog sa cluais & foirigh an buidhri. Gab leath chart da sugh an teineagail & a urdail da sugh samaidh & leath cart finegra a cumusc trit a ceili & gab pudur gloiriam & fineil & persilli & crim muice fiadh & dubhcosach & prem ragmainn bearbtar co maith no go ndeacha an iiii cuit fai & glantar le mil & le gealan uighe & taisctear a soiteach sdain & eabar mar gac n-oiximal & osluigidh duinti na n-ae & na seilge & na n-arunn. 158. Iris: .i. In gloiriam & atait tri hanmhanna air .i. iris .i. blath mar corcair bhis air; irios .i. blath geal bis air; gladiolas .i. blath croca bis air; & ata an luibh so teasaide tirim sa ii ceim. A premha do tinol a ndeiread an earraigh & bid brigh ii bliadhain ann & ata brigh lactach diureticach ann & oslaigidh duinti na n-ae & na seilge & na n-arann & an lesa. Is mor fodhnus an aigid urcoidi na mball spiradalta & teinis an gaili an tan tic o gaethmuireacht. A pudur da cur isna cneadhaibh & coiscigh a n-ainmfeoil & glanaidh iat. Foibert do denamh d'uisce na roisi & do pudur gloiriam & glanaig bratt & finn sul. An luibh cetna da bearbadh ar fin & as tarbach an deoc so an aigid gomorria & ata folmugad leanna ruaigh innti & pudur na luibhe so da chur isna cneadhaib fliucha & foirigh an linnigha & Is tarbach an aigid sietica & potagra. 159. Ipofilia: .i. In bilur muire & Is luib teasaide tirim hi & Is mor fodnus ceirin na luibe so an aigid tinnis & do cosc neimhe. An luibh cetna da bearbadh ar eanbruithi caerach & a tobairt amail digh dona hechaibh & foirigh an sileadh srona. Et fodnuigh an uinnemintibh & a ceirinaibh boctha da chose neimhe. Don bainne do lactuca don laudanum don corrcopoig do lapis lasuili don maidnes don t-slanlus don lauriola don ros lacan don lubhaitsi don mil muidhe don lapis agapidis don lisum don lilum don tenga enain don slaidhteach airgid don licoiris don chopoic don ogradh. 160. Lacc: .i. don bainne & ar tus da baine na ngobar noch ata measurdha ina cail. Bainne na caerach noch ata reamur meth. Bainne na mbo ata nis seimhe & nis meithe. Et ni fuil dona bainnibh bainne Is fearr na bainne na ngobhur & Is amlaidh Is fearr e & gach uili bainne mar ticfas asin uth & as mor fodhnus an bainne do lucht an coimpleasca tirime acht muna bia linn sa gaili an tan sin. Is mor urcoidigeas an bainne don luct aga mbid neascoidi co foirimilleach no co hinmedonac & Is mor urcoidigheas da lucht na ceann teinn & da gach uili easlainte tic o linn finn & as olc don luct ara mbid cneadha & do lucht na hincinne teinne an bainne oir dorcaigid an radarc. Et as mait an easlainte na sul bainne cich do bleagan fuiti oir coiscidh se a teasbac & furtachtaigid iat. Bainne mar bligtear e da bearbadh le cloith no le hiarand & furtachtaigid flux na bronn. An bainne da mbeantar a im as mor fognus an aigid flux leanna ruaigh & da lucht na tisisi amail adeir Avicenna. 161. Lactuca: .i. leigeas 33; fuar fliuch sa ii ceim & a brisidh & a cur 'na ceirin arna ballaibh a mbia imurcraig teasbaidh & furtactachtaigid e. A cur maille re gealan uighe 'na ceirin uman edan & togairmigh an codladh isna fiabhrasaibh gera & as inann brigh & oibriugadh di & don portulaca. Et adeir Plaitiairius an luibh so da beith measardha & adeir gurab fuaire a sil na si fein & as mor fodhnus an luibh so mar biadh da lucht na fiabhras & a sil mar leiges & adeir Plaitiairius a hughdaras na n-uili ughdar go roib i an luibh so as measurdha dona huili luibhibh oir geinigh fuil mait & medaigid an bainne cich & In silne & Is biadh imcubaidh da lucht leanna ruaigh. Et as imcubaidh i da gach uili coimpleasc teasaide om no beirbfi. A bearbadh ar finegra & siucra da cur trit & osluigidh duinti na n-ae & na seilge. Sil na luibhe so do brisidh & gealan uighe trit & a cur 'na ceirin arna hairgibh & togairmig an codladh. An luibh so da coimilt da ballain na cich & a tabairt a mbel an leinim & togairmigh an codlad. Item, adeir Macer ceir & an luibh so da chaitim maille re finegra & comfurtachtaigid an gaili & lagaidh an bru & da caitear i co gnatac dorcaigid an radarc. A bearbadh ar uisci & an t-uisci do tobairt da ol da lucht na fiabras & togairmigh an codladh. A cur maille re hola 'na ceirin risna neascoidib & fritbuailig iat & Is uime aderar lactuca 34 ris .i. lac an bainne oir bainne geal bis innti mar adubrumuir. 162. Laudanum: teasaide fliuch e sa cet ceim & as amlaidh Is fearr e .i. a beith glan deaghbalaidh brisc solus & ata brigh fastoiteac comfuertachtach discailteac ann. Aderaid na heolaidh gurab gum crainn e & aderaid drong eli gurob ni fasas a coimedacht luibi sa doman mor e. Pudur da denamh de & a cur a pollaibh na srona & foirigh In creatan & folmuigid an rema. A cumusc maille re maisdix & a cur fona fiaclaibh & daingnidh iat. A cur ar smeroidib dearga & a deatach da ligin fon maclac & glanaidh e & do-beir an fuil mista. Pisairium da denam de & a cur sa maclac & glanaidh & foirigh presuficacio matrisis. V pillaili da denamh do laudanum & a tobairt a haitili na codach & furtachtaigidh an dileadhadh. 163. Lapasium acutum: .i. an corrcopog; teasaide tirim sa iii ceim. A cur 'na ceirin arin ngaili & coiscidh a teinneas & a gaetmuireacht. A bearbadh ar leamnacht & ar feoil muice amail potaitse & foirigh an flux bronn tic o fuaraideacht. Urbruith do denamh don luibh cetna ar uisce & foirig an carraighe & gach uili bruth bis ar In croicinn. A bearbadh ar fin & bolgam do congmail sa bel & foirigh teinneas na teinneas na fiacal & ramadus an tsine heaain. An luibh cetna da bearbadh ar fin arsaigh no ar leamhnacht bo & a ol & foirig tinnis an ghaile & na seilge & na n-inneadh & flux disinteria. A premha da bearbadh ar blonaig muice & foirigh gach uili att tic o fuaraideacht. A bearbadh ar fin & a ol & brisidh na cloca fuail & da-beir an fuil mhista. Sudh na luibhe so maille re h-ola na cno francach & pic & ceir nua da cur trite & foirig gach uili carraighe. An luibh cetna da bearbadh ar ola & gallunach da cur triti & foirigh gac uili carraighe. An luibh so da bearbadh ar blonaig muice & aibigh & brisidh na neascoideadh & beirbtear an luibh cetna ar ola & curtar ceir innti & coimiltear amail uinneminntibh don tseilg & foirigh duinti na sseilge. Pudur na luibhe so & pudur asola da bearbadh ar mil & foirigh idroipis t re n-abur leucafleadhmansia. Sug na luibhe cetna da caitim maille re mil & marbaidh peiste na n-inneadh. An sug cetna maille re sug ruibi da cur sa sroin & glanaidh an incinn o imurcaigh leanna finn. Pinginne beca da denamh da premhaibh & a mbearbadh ar leamnacht & foirigh asma. 164. Lapis lasuili: .i. cloch noch ata fuar tirim sa cet ceim & folmuigid linn dubh co hoireda ono truime & Is mor fodnus an aigid na sincoipisi do-nitear o linn dubh & Is amlaidh dleaghar a tobairt arna cumasc maille re teotoiricon & rena h-anacairdi & not leat gurab don cloit so do-nitear an asuir gorm. Sil feinel da bearbadh ar fin & pudur na cloithi so da cur trit & foirig gach uili galar seilgi amail adubrumar. 165. Lapis magnetis: .i. cloch; teasaide tirim, sa iii ceim & as uime aderar maighneis ria oir Is inann madhneiti isin Greigis & fuil asin Gaedilg oir coiscid gach uile fuil. An cloc so do coimilt ar cloit lia & sug losa an sbarain aturra & eang lin da tuma ann & a cur re tilgin na fola & coiscid gach uili fuil. Ise ruidleas dilis na cloice so gach uili fuil da cosc & ata brigh atairrngteac innti da reir Alaxanndair & a traig Mara Toirrian da gabur e & gac uili long no eatur siblaidus an muir so ana mbid tairrngeada iaraind tairngid so cuca iat & baidtear iat. Pudur na cloithi so maille re sug fineil da tobairt & foirig an igroipis. 166. Lansiolata: .i. In slanlus; fuar tirim & as inann brigh & oibriughadh do & don cruait padraig. A cur a creachtaibh na linnidhan & foirigh. An sug cetna da cur ar tene diadh & foirigh. Ceirin don luibh cetna & da blonaig muice da cur arna haltaibh teasaide & foirig iat. Sudh na luibhe so d'ol roimh aixis fiabrasa quartana & foirigh. An sug cetna d'ol ar uisce do mnai gan slanugad & slanaidtear gan fuireach. Sugh na luibhe cetna maille re finegra do coimilt dona cuisleannaib tar eis sibuil & coisgid an tuirsi. Sugh na luibhe cetna da tobairt ar fin no ar lind & foirigh cneadha an lesa. An luibh cetna da bearbadh ar uisce & an t-uisce da cur ar loscadh teineadh no uisce & foirig gan fuireach. Gab sug slanlosa & cainci acaid & sugh cruaiche padraig & buras maeth & becan ailimi & gealan uighe, cumuisc & cuir sa creacht & foirig linniga & aillsi. 167. Lauriola: .i. crand; teasaide tirim sa iiii ceim & folmaigid co foireigneach & as risan toradh bis arin crann cetna aderar conidium & ata se teasaide tirim mar an cetna & atait craeba & duillebar & sil an croinn so umhal chum an leigis & folmuigid linn finn co hoireda & leanna righin ona ballaibh foirimilleacha amail atait na hailt & na cosa & an ceann cona cosmailibh. Et folmaigid linn dubh co tanaiste gurab uime sin Is imcubaidh e da luct sietica & apoplesia & eipilensia & pairilis & arteitica & potagra & sireagra & dona huili easlainte fleadhmhica & folmaigid linn ruagh minadurtha amail ata coilera citrina & uitilina & curtar an lauriola a leigeasaibh comsuigigte amail atait oiximail & a cosmaile oir ni dleaghar a tabairt ana haenur oir ata scris na n-inneadh innti & dleaghar a cumasc maille re gum araibi & le bolus armenicus & ni dleaghar a tabairt acht don lucht aga mbid inne reamur & & Is docur da cur chum innruma & Is da sugh duillebair an crainn so do-nitear oilium laurinum. 168. Lenticula acatica: .i. ros lachan: Is fuar e & ni fadar a ceim & ata brigh coisce neimhe & fritbuailti sa luibh so & Is mor fodnus an aigid na neascoid teasaide amail ata quarbunculus & eirisipiala .i. gabh ros lacan & barr sidubail & teneagal & gealan uighe circi & cumuisctear & curtar umna neascoidibh & fritbuailidh an t-ainnteas & bocaig an t-adbar cruagh. Gab ros lachan & duillebar caince achaigh & barr uiola & duillebar eacseamrach & maetan drisi co mor da gach ni bristear & curtar bainne cic trit & curthar mar foibert fona suilibh & glanaigh an dearc & tirmuigid In ro-fabra. 169. Leuisticus: .i. In lubhaitse teasaide tirim sa ii ceim & ata brigh diureticach osluigteac ann & seimhidteac. A preim & a sil Is mo fodhnus chum an leigis. Ceirin don luibh so da cur ar bel an gaili & coisgidh a teinneas & a fuaraideacht. Pudur na luibhe so da bearbadh ar fin & togairmigh an fuil mista & an fual & foirigh an luibh so greim na con confaigh & a cur 'na ceirin risin creacht. A brisidh maille re heitneadhaibh na cno nGaeidhilach & a cur sa cneadh & foirigh gach uili neimh & gabh barr lubaitse & elisdroint & meirsi & feineil deirg & liat-neanntog & camamilla beirb ar uisce milis amail fotragadh & tobair co mor da lucht na pairilise & do lucht 'ga mbid imurcaca idir feoil & leathar & bigh a brigh iiii bliadhna innti. A bearbadh ar fin & osluigidh duinti na n-ae & na seilge. Sil na luibhe so da caitim maille re pudur caineil & comfortachtaidh an dileaghadh & a tabairt a mbiadaib & a sabsaib & a n-eanbruithib da caitheamh. 170. Lepus: .i. In mil muidhe; fuar tirim, da reir nadura. A fuil da cur fona suilibh & glanaidh finn & brat na sul. A cenn da loscad pudur da denam dhe & a cur maille re holaidh uman cenn & fasaidh a finnfadh. Cenn an mil da loscadh & a caitim & foirig crit na mball & furtachtaigid an pairilis. Incinn mil muidhe da rostad & da coimilt dan carbad na leanam & fasaid a fiacla gan teinneas. A fuil da chaitim da lucht disinteria & foirig iat & foirigh neascoide na n-innead. Binid mil muidhe da caitim an iii la a ndiaigh na fola mista & ticemaigh an toirrceas gan fuireach. Pudur da denamh d'fuil an mil muidhe a crocan criad & pudur a croicinn arna loscadh da chumusc ar fin finn & brisidh na cloca fuail gemudh arrsaigh iat. 171. Lapis agapidis: .i. cloch; fuar tirim. Et tairrngidh gach uili iarann asna cneadhaibh & a cumasc maille re hapostolicon. Pudur na cloithi so da cumasc maille re sug copoigi & a cur isna cneadhaibh & cneasaigh & glanaidh iat. Comtrom da ℥ da pudur na cloithi so da tobairt maille re sugh feinel & foirig an igroipis & an pairilis & adeir Raisis pudur na cloithi so da tobairt maille re diatuirbid & re hagairc & pudur lapis lasuili & a cumasc maille re sugh feinel & ruibhe & folmuigid linn finn co hoireda & linn dubh co tanaiste & Is mor scribthar buada na cloithi so an antitair Avicenna. 172. Lisium: .i. gum craind; teasaide sa cet ceim & tirim sa ii ceim amail adeir Plaitiairius & aderaid na doctuiri eli gurab sugh luibhe fasas sa talamh oirrcerach. A tirmugad a tosac an tsamraigh & bid brigh da bliadhain ann & aderar oculus lucrisi ria .i. glanaidh si na suili ona temeal & da-beir soillsi innta & ata brigh glantac innarbtac ann. Pudur an licium maille re h-uisce roisicdha da cur fona suilib & glanaidh iat & athnuaigid an radarc. Pudur an licium maille re h-uisce na roisi da coimilt da creachtaibh an beil & foirigh iat gan fuireach. An pudur cetna maille re blonaig muice da cur sa timtireacht amail p pisairium & lagaid gan guasact. Pisairium da denamh da saill muice & pudur licium da crothadh air & a cur sa maclac, & glanaidh e & da-beir an fuil mista Pudur licium & pudur serusa da cumasc maille re gealan uighe & a cur fon aigid & glanuig ona salcar hi. 173. Lilium: .i. In lilidh; teasaide fliuch sa cet ceim. An luibh so da bearbadh maille re blonaig muice & a cur ar loscadh teneadh no uisce & foirigh gan fuireach. An ceirin cetna an aigid spasmus na feiteadh. Item, gabh lilidh & beirb ar ola coitcinn no ar blonaig muice gan salann & faisc tri edach & coimil don maili & fasaigh an finnfadh gan fuireach. Premha na luibhe cetna da bearbadh ar midh & lagaidh an bru co hailginach. Item, sug lili & an 4 cuit d'finegra & an iiii cuit do mil beirb noco mbia tiugh & faisctear tri edac & curtar isna cneadhaib & foirigh. Sugh lili da coimilt don corp re teinigh & cuirigh allus co lor dhe, Gabh prema lili & beirb aran uinnemint darub ainm dialtea & leagur tri edach & coimiltear da druim na n-ae & na seilge & osluicidh a nduinti & a cruas. 174. Linga auis, pigla: .i. In tenga enain; teasaide fliuch sa cet ceim & Is mor a brig ur & as bec crin. An luibh so da bearbadh ar fin & medaigid an sperma & togairmigh an toil. Item, gabh sug na luibhe so & cuir a comsuigiugad na lictabaireadh da comfurtacht na n-arann & an lesa amail ata benedicta & a cosmaile. An luibh cetna da bearbadh ar sisan eorna & as mor comfurtachtaidheas luct na tisisi. Sud na luibhe cetna maille re siucra & a caitim & fodnaigh mar an cetna da lucht na tisisi & an ainnteasa. Sug na luibhe cetna maille re dragantum fodnaidh co mor ainnteasa na mball. 175. Litairgirum: .i. slaidteac an airgid; fuar fliuch co measarda & fedtar an t-ainm so da rad re slaidtec an oir & ata brigh coirtiteac cneasaidteac ann & fedtur an t-ainm si da rad re slaidteac an stain & ase as mo gnathaidtear cum an leigis oir glanaidh se na cnaime ona salcur & ona mbrentas & glanaidh fos an carraighi do-nitear o linn ruagh no o linn finn saillte. Pudur na slaidteac so da cur arna carraghaibh & foirigh gac uili cairraighi. An pudur cetna maille re h-ola na roisi da cur uman slait ferrda & foiridh a hatt & deirgi. Item, litairgirum da brisidh co min & cumaisctear maille re finegra no re huisce na heorna & coiscidh flux disinteria. An slaidteac cetna da deargadh & a baghadh le finegra re ix cuartaibh & In finegra da cur mar fhoibert fona suilibh & foirigh finn & teimil na sul. 176. Licrisi: .i. licoiris; teasaide fliuch sa cet ceim & aderuid na doctuire gurab prem crainn e & as amlaidh as fearr e & a beith cael rigin a ndath crochda & Is amlaidh as measa e a beith geal edrom so-brisdi & adeir Plaitiairius gurab maith e an aigid gach uili easlainte cleibh & pleuirisisi & perpleumonia & co hairithe uisce ara mbearbtar licoiris da tabairt da ol doib & gurab mor comhfurtachtaideas iat. Item, gabh licoiris & beirb ar fin & foirigh gac uili cosachtach. Item, lictabairi da denamh da sugh licoirise & do mil & comhfurtachtaig a n-easlainte an cleibh. Item, licoiris da cognam & a connbail fo bun na t eangad & coiscid an ita & furtachtaigid gairbten na tenga & na braigead amuil adubramar. 177. Lapasium: .i. In copog; teasaide tirim sa iii ceim & atait tri gneiti uirre .i. lapasium rotunndam .i. copoc cruinn & lapasium aqutum .i. copoc corr & lapasium & l domisdicum .i. copoc coitceann. Et adeir Plaitiairius co fuil brigh discailteach seimhidteac osluicteac innta. Sug na copoige & ola na cna francach & pic urdail da gach ni a mbearbadh ar fin tren & pudur deascadh an fina da cur tritu & a mbearbadh aris amail uinnemint & foirigh gac uili gne don cairrighe. Sug copoige maille re mil & a cumasc trit a ceili & lan leighi d'ol ar cet longadh de & marbaidh lumbrisi .i. peiste fada. Item, sug copoige & sug ruibi & a cur a meid big a pollaibh na srona an aimsir te & glanaidh an incinn o imurcaid leanna finn. 178. Linga bouina: .i. an t-odhrad; teasaide sa cet ceim & fliuch sa ii ceim da reir Auicenna. An luibh so d'ol ar fin co gnatac & innarbaidh linn ruagh loisce. An luibh cetna d'ol ar fin & coiscidh an mi-cuimne. An luibh cetna do bearbadh ar fin & foiridh an fail do-nitear o linn dubh. An luibh cetna d'ol ar fin no ar lind co ceann xx la & foirigh an linniga. Do mas do eachsemar don manna dona hublaibh graineacha don orufunt do smir don masdix don mil do nemainn don pimentairia don mellicratum don minntus don mercurial don athair talman don raidleoig do mirr don mighaidhi don caiserban bec don muscus do mumia don mandragora don mirbolanum dona hublaib fiadhain dons smeraib don melli dona sceachoiribh. 179. Mas: teasaide tirim sa dara ceim & croicind crainn e no mogall na cno re n-abar muscata & ase sin denamh Is firinnighe air ata brigh cnaidteach comfurtachtach discailteach ann & ase dath as fearr air .i. dat fo-ruagh & blas ger as fearr air & beirig a brigh ix mbliadhna ann. A bearbadh ar fin tren & a ol & comfurtachtaigh an gaili & a congbail co fad a sa bel & glanaig an incinn. Item, mas da bearbadh ar sug fineil noco nderna fiucadh no do & a urdail d'fin tren da cur trit & a sitlod co mait & foirid an igroipis fuar & fuaraideacht an gaili & an t-asma tic o fuaraideacht & innarbaidh linn finn rigin on cliabh & on incinn. Item, mas da brisidh co min & a urdail da masdix da cur trit & a cumasc maille re h-ola na roisi & ceir ur da cur ann & a cur ar bel an gaili amail treta & foirig a tinis & a neimh-dileaghadh. Item, pudur da denamh da mas & a cur ar biadh no ar digh & foirid cardiaca. 180. Maccula trifolium: .i. an eachsemuir; teasaide tirim sa cet ceim & ata brigh diureticac comfurtachtach innti. A bearbadh ar fin maille rena blath & comfurtachtaigid an gaili & coiscidh a gaetmuireacht. Item, an luibh cetna maille re egrim da bearbadh ar fin & osluigid duinti na n-arann & an lesa. Blath na luibhe cetna da caitim & foirig an bren-analaighe & beirig a brigh ann co ceann iiii mbliadhain .i. ana blath & ana sil. Sil na luibhe cetna da cur an eanbruitibh & a mbiadaibh & do-ni deagbalaidh dibh & comfurtachtaigid an gaili co cumachtach. 181. Manna: teasaide fliuch co measurda & aderaid drong ann gurab sugh luibhi e & aderaid drong eli gurab drucht neamhda e toiteas ar luibhib diureticaca isin talam naem at abrigh glanta na fola ann. Manna & casia fistula da cumasc trina ceili & a tobairt isna fiabrasib gera & lagaidh co hailginac & coiscidh an tinneas. Et adeir Plaitiairius manna do congmail co fada isin bel & coiscidh ita & gairbi na teangadh. Item, manna & siucra caindi & licoiris da cumasc trit a ceili & Is leiges imcubaigh e isna fiabrasaib gera & ni fuil dona huili ni milis ni Is millsi na'n manna firi. Et aderaid na dochtuire gurab inann brigh & oibriughadh don manna & don casia fistula & folmaig linn ruagh co hoireda & linn dubh co tanaiste & Is mor fodnus da luct an terciana & da luct na buideacuiri do-nitear o linn ruagh. Coimlinaigh easbadha na brighi totlaigeach noch tic o imdugad leanna ruaigh & o ainmeasurdacht na n-ae & confurtachtaigid gac uili easlainte do-nitear o linn ruagh. A tabairt ar uisce mbog & lagaid an bru & coiscid ainnteas leanna ruaigh. 182. Mala granata: .i. na hubla graineacha; fuar tirim isin ii ceim & annsa Sbainn da gabur iat & at abrigh comfurtachtach sdipecdha tirmteac innta & coiscidh gach flux fola fola & gac sceathrac coilerdha. Et adeir Isac sugh na n-uball ngraineach da cur fona suilibh ara mbi an buideacuir & foiridh iat. Item, croicinn na n-uball ngraineach da brisidh co min mil da cur trit & a cur amail foibert fona suilibh & glanaidh iat. Item, sug na n-uball ngraineach & siucra & finegra fina finnn cumaisctear amail tsiroip aigeidi & a tobairt da luct na fiabrus nger & comfurtachtaigid iat. Item, croicinn na n-uball ngraineach & a cumasc maille re sugh na cruaiti padraig & a tobairt amail pisairium & foiridh flux na fola mista. Item, sugh na n-uball ngraineach da gabail & tumtar edach lin and & curtar imon edan & umna hairgibh & coiscidh flux fola na srona & ainnteas na fiabrus nger. 183. Marubium: .i. In t-orofont; teasaide sa ii ceim & tirim sa iii ceim. An luibh so da bearbadh ar fin no ar midh maille re prem soilistair & foirigh tisis & taisis noc do-nitear o adbar fuar. An luibh cetna da coimilt ar uisce & deoch dhe da tobairt don mnai bis re n-ignaibh & beiridh leanamh gan fuireach. An luibh cetna maille re mil oimh da cur isna cneadhaib & glanaidh iat & icaidh linnigdha. An luibh cetna da coimilt ar fin & a ol & icaidh an tineas cinn do-nitear o fuaraideacht. Item, foibert da denamh da sug na luibi cetna maille re fin & re mil & glanaidh finna na sul. Item, sugh na luibhe cetna da cur bog san cluais & innarbaidh peisti na cluaise & ni maith da lucht galair na n-arann na'n lesa an luibh so do gnathughadh. An luibh so do bearbadh ar fin & a tobairt an aigid ilica & coilica & foirigh iat. An luib cedna d'ol ar fin & togarmaig an slanugad gan fuireac. 184. Medulla: .i. In smir & ni fuil dona huili smiraib smir as fearr na smir fiadha & smir laigh & ainnsein smir tairb & ainnsein smir gabair 'na diaig-sin smir caerach & ata gac smir dib so maille re brigh bocta & muna dileaghur iat laidhighid an totlugh & combuaigrid an gaili & ni dleaghar a caitim acht maille re pibar da reir Auicenna oir da caiti da dendais fasdidium isin gultus da reir Isac. 185. Masdix: .i. gum crainn fasus annsa Greig. Teasaide tirim isin ii ceim. Masdix da brisidh & gealan uighe da cur trit & a cur 'na ceirin uman edan & umna hairgibh & coiscidh teasbac & deargadas na sul & a ndera & coiscidh rith an adbair cucu. Item, pudur masdix da cumasc maille re ceir bhuig & a cur 'na ceirin arin ngaili & coiscidh an sceatrac. Item, gabh sil fineil & bris co maith e & bearbtar ar fin maille re maisdix & eabar & comfurtachtaig an gaili ona gaetmuireacht & ona teinneas & ni dleaghar a bearbadh co mor & ni dleaghar a tobairt te. 186. Mel: .i. In mil; teasaide sa ced ceim & tirim sa ii ceim & atait da ghne uire .i. mil geal & mil ruagh. An mil geal uero bis isna cuirrceogaibh & an mil ruagh bis annsna crannaibh. An mil geal uero curtar isna leigesaib fuara & an mil ruagh isna leigesaib teasaide. Et ata brigh glantac sleamnaidhteac coimedtac innti oir coimedaigh gach uili ni ana curtar hi ina brigh & ina naduir fein. A taisce om & mairig a brigh ii. xx bliadhain indte & ata si teasaide diureticach & atait tri cuisi 'ma curtar cum an leigis hi. An cet cuis dib ara beit tolltanach ag breith brighe & cumachta an leigis cum na mball. An dara hadbur a beit milis ac ceannsugad seirbi gac uili leigis. An iii cuis brigh coimeda gac uili neith ina foladh fein innti idir teasaideacht & fuaraideacht & is mo fodnus an mil da luct an coimpleasca fuair na do lucht an coimpleasca teasaide oir imdaigid si linn ruagh co mor & as mor fodnus an aigid na leannann fuar bis san gaili & Is amlaigh fodnus .i. dentar an deoc darub ainm mulsa .i. ocht rainn d'uisce & aen rann meala oir discailid & innarbaigh na leanna fuara ona ballaibh inmedonaca. Item, mil & domblas ae tairbh do coimilt don aigid & glanaid hi ona salcur & innarbaidh coin adairce na haidhce & fodhnaig fos uisce bog & mil do coimilt don aigid & glanaidh hi mar In cetna. Item, adeir Plaitiairius mil & fin da cumasc trit a ceili & foirig sincoipis & Is mor fodnaid na gaeti do-nitear do mil & da salann da lucht na fiabras teasaide ara mbi constipasion. 187. Margarite: .i. In nemunn; fuar tirim an cloch so & a sligenaibh da gabar hi & Is amluidh fasas an uair a sluigeas an sligen sin gabaidh a lan don druct neamhdha cuigi & dunaigh ana timcill & do-ni cloch de re n-abur an nemann. Et an nemann ana mbi poll do reir a nadura fein asi as fearr ann & a beith a ndat geal & ata brigh comfurtachta In craighi innti & curtar iat a lictabairib comhfurtachta darub ainm diamargaireton. Et not leat mad ailt an nemann da beit geal tobair hi do peta coluim da hite & leagar dhi ana gaili tri huair no a iiii & scoiltear an t-en asa haithli & bointear an cloch as & big glan solus deallraitheach da eis. 188. Mellago: .i. pimentaria; teasaide tirim sa ii ceim & Is mor a brigh ur & crin & dleaghar a tirmugad re grein ar dus & a taisce an inad innfuar & beirigh brigh bliadhna ann & ata brigh discailteac cnaidteac innti. A bearbadh ar fin no ar linn & a ol & foirig at & tinneas na bronn & osluigidh duinti na n-ae & na seilge. A boltanugad da cur fon sroin co minic & comfurtachtaig an incinn. A duillebar da bearbadh ar fin & a cur te arin mbaitis & coiscig silead an rema & teinnis an cinn. An luibh cetna do cur a fotracadh & an bean da cur ann conuic a himlinn & togairmigh an fuil mista co mait. 189. Mellicratum: .i. deoch do-nitear do mil & d'fin .i. da rann fina & en rann meala & as mor comfurtachtaigeas an deoc so an naduir. Isoip & saidsi da bearbadh arin digh so & Is tarbach sin an aigid gac uili easlainte an cleibh. Aran geal arna rosdad da tuma annsan digh so & icaidh an cairdiaca & sincoipis gan fuireach. 190. Menta: .i. minntus; teasaide tirim sa ii ceim & Is mor confurtachtaigeas In gaili & In dileaghadh. A tabairt ar cet longadh & marbaidh peiste noch bis leat astidh isin corp. A bearbadh ar uisce & urbruith da denum dona huirgibh dhe & foirid a n-att & fodnaidh fos an aigid cruais & aitt na cich. Minntas & salann da brisidh trit a ceili & a cur ar greim na con confaid & foirig e gan fuireach & ni teit a neimh ina haitli. Da thoirmeasc na geineamhna sugh minntais da cur sa mbandacht & ni teagmann clann don mnai. Sugh minntais da coimilt don caisi & ni brenann gemad fada beas astigh. Minntus da tirmugadh & beirid a brigh ann bliadhain. Minntas da bearbadh ar finegra & na fiacla do nighe as & furtachtaigid a tinneas & daingnidh iat & foirigh an brenanalaighi. Pudur pibair & caineil da caitim maille re sugh minntais amail sabus & comfurtachtaigid an dileaghadh. Item, minntus do bearbadh ar finegra & a ol & coiscidh an sceatrach. Barr minntais da bearbadh ar finegra & a cur 'na ceirin umna hairnibh & glanaidh an maclac agna mnaib. Lan duirn da barr minntais da bearbadh ar fin & a cur te arin imlican & foirigh coilica & ilica. 191. Mercurialis: .i. mercurial; fuar fliuch sa cet ceim & ata foludh rigin aici & at abrigh bochta innti & folmuighidh linn ruagh co hoireda ona haeib & ona hinnibh & linn dubh co tanaiste. Sugh na luibhe so da tobairt omh maille re siucra & folmuighidh co hailginach na leanna reamraiti. Et teit an brigh lactach asdi rena bearbadh. An luibh cetna da bearbadh ar im no ar blonaig muice & a fascad tri edach & a tobairt amail sailb & foirid an cosachtach & easlainte an cleibh. Mercurial do bearbadh ar feoil mhuice & an feoil & an t-eanbruithi da caitim roimh an purgoid & bogaid & sleamhnaigh na hinne & na sligthi co hinmedonac. A bearbadh ar finegra & a ol & reamraigid an tsealg noch do cael o imurcraig leanna ruaigh. Item, beirb an luibh cetna ar uisce & curtar blonaig muici & mil & salann ann & a tabairt amail clistire & lagaidh na hinne co socamlac ailghineach. 192. Mellifolium: .i. In athair talmun; teasaide tirim ata si as mor fodhnus an aigid na cloc fuail & coididiana. Item, gabh tri craeba beca don atair talman & tabair re tri laeib don othar & da sceidhi ni ticfa as & muna sceidhi budh slan. Et as mor fodhnus an luibh cetna an aigid artetica & potagra. An luibh cetna da cur adrut & da brog a dul a coinne no an oireachtasaibh & biaidh buaigh n-uiruigill ort an feadh bis ann. 193. Mirtuis: .i. In raidleag; fuar sa cet ceim & tirim sa dara ceim & Is fearr a hur na a crin. A ros da tirmugad re grein & beirig a brigh ii bliadhain ann & beirid a brigh ana duillebar iii bliadhna & ata brigh fastoidhteac innte ona poinnticeacht & brigh comfurtachta ona deaghbaladh gurab uime sin fodnus an aigid na sceatraighe coilerda & flux na bronn & fluxa na fola mista noch tic o anbainne na brighe fostoidhthi & o geire na leannann. Ros na luibhe so do brisidh maille re gealan uighe & a cur 'na ceirin arin ngaili & coiscidh In sceatrach. An ceirin cetna da cur umna hairnibh & coiscidh flux na fola mista. An luibh cetna da bearbadh ar uisce & fotragadh da denamh dhi & an t-easlan da cur 'na suighi ann & coiscidh flux disinteria & na fola mista. Item, gabh ros na luibhe so & premh madra & marbdroigin & airged luacra & premha macaill & bearbtar ar uisce & cuirtear mil no siucra innti & a hol mocrach & re laighi & foiridh na cneadha. 194. Mirra: .i. mirr; teasaide tirim sa dara ceim & gum croinn e fasas annsan Innia & dat dearg no solus or-buighi Is fearr air & beirigh a brigh ann cet bliadhan & Is amlaidh da gabur e an aimsir samraig & builli da tuaigh da tabairt arin crand & silidh an ghum so as. Mirr da cur ar smeroidib dearga & a deatac da ligin sa mbel & foirigh do-baladh na hanala, Pudur mirri da congmail fona fiaclaibh & do coimilt dibh & daingnigid iat & do-ni anal co mait. Item, dentar pillula da sdoracx & do mirr & connaimtear san bel & toirmiscigh sibal an rema & foirig catarrus. An pillula cetna da cur ar smeroidibh & a deathac da gababail isin bel & comhfurtachtaidh an dileaghadh. Mirr & ubla figi da bearbadh ar fin & a ol & Is comachtach comfurtachtaigeas an dileaghadh. A cur ar smeroidibh dearga & a deatac da ligin a mbel an maclaic & glanaidh e & comfurtachtaidh an brigh geneamhnach. An deatac cetna da ligin fon timtireacht & foirig an tineasmon amail adubrumar. 195. Morella: .i. midhaidi; fuar tirim sa dara ceim. Da bainne da sugh na luibhe so do cur sa cluais & foirig an teinneas tic o teasaideacht innti. Ceirin don luib so da cur fon edan & foirig tinneas an cinn tic o teasaideacht. Sudh na luibhe cetna da coimilt don brut & dona goranaib do-nitear o teasaideacht & foirig iat. Sugh na luibhe & cetna min cruithneachta da cur arin teinigh diadh & ar in aillsi & foirigh iat. An luibh cetna da bearbadh ar sisan eorna & a tobairt an aigid na neascoid teasaide bis isna ballaibh inmedonacha. Item, breid dearg da tuma a sug na luibhe so & a cur ar druim na n-ae & coiscidh a n-ainnteas & a cur umna haltaibh & foirig an potagra thic o teasaideacht mar adubramur. 196. Morsus demonis: .i. greim an deamhain .i. an caisearban bec; fuar tirim sa cet ceim. A coimilt ar fin & a ol & comfurtachtaigid an gaili & osluigidh duinti na n-ae & na seilge & tirmaigid uisgimlacht ainmeasardha na fola. A coimilt ar uisce & a ol & glanaidh salcur an maclaic. Item, gabh caisearban bec & fumiter & gorman bec & ogradh & prema losa na franc & premha macaill & finscoithi & atur talman; bristear na luibhe so & curtar ar lind tren & curtar mil arna spumail innti In med Is ailt & a ol mocrac & re loighi & osluigidh duinti na n-ae & na seilge & an maclaic & glanaidh an fuil co himcubaig. 197. Muscus: .i. spisrad; teasaide tirim sa ii ceim & adeir Plaitiairius gurab edh as muscus ann .i. bracadh bis a neascoidib ainmidedh san Innia & as cosmuil iat re gobraibh & a ngoiri da ngluinibh bis an neascoid so. Et atait tri datha .i. dat dubh co huili & dat dubh co rannaige & dath fo-ruagh & ase dath as fearr dib an dath fo-ruag. A boltanughadh da cur fon sroin & foirigh an sincoipis & gac uili anbuinne craighi & ata brigh comfurtachta innti ona deaghballadh & brigh discailteac ona cailib fein. Muscus da cur fon sroin co gnatac & foirigh presuficacio matricis & gac uili anmainne na brighi ainmighi. Muscus da cur isin maclac & togairmigh an geneamhain. Item, muscus da cur an ola no co leaga & olunn no cadas da tuma innti & a cur sa maclac & do-ni mar In cetna & a congmail isin bel & colscidh do-baladh na hanala. Muscus da coimilt idir da basaib a srut no a loch & tiucfaid an t-iasc chugad & an liusach co hairithi. Pudur an muscus da coimilt dona hascallaibh & foirigh a mbrentas re n-abuir ircus amail adubrumar romhainn. 198. Mumia: .i. gne spisruidh noch ata teasaide tirim sa iii ceim & as amlaidh da gabur e annsa Babileoin & a crich na paghanac & na Serristinech .i. an tan adnaictear tigerna dib so curtar moran da mirr & da balsamum & da spisartaibh uaisli deagbalaidh ana timceall isin comraigh & an tan leaghas an corp daenna & na neithi sin do-ni pudur min dibh & ni fuil dona huili neithibh ni as fearr baladh na e & an tan toctar an comra da gabur e ameasc na cnamh 'na pudur min & ata brigh fastaiteac ann & cosc fola & Is mor fodnus da luct ematoica .i. don luct chuiris fuil tara mbel & an aigid flux na fola mista. Et as mor fodnus boltanughadh an guma so an aimsiri an droc-aeir truaillnigthi. 199. Mandragora: .i. prem luibhi noch ata fuar tirim & ni fadur a ceim ona hugdaraibh & atait da gne uirre .i. gne bannda & gne fearrdha & aderaid drong dona doctuiribh gurab faisna crocairibh da gabur e .i. an silni tuitis uata san talam innas co crutaidtear e & co mbinn a premh a ndeilbh duine. Croicinn na preimhe so da taisceadh & mairidh a brigh iii bliadhna innti. Et ata brigh fritbuailteac coimhceangail marbtac innti. A cur fo cinn an duine & togairmigh an codladh. Pudur na premhi so maille re gealan uighe da cur fon edan & foirigh tinneas an cinn & togairmigh an codlad mar an cetna. An pudur so do tobairt ar fin da ol & fritbuailigh na neascoide teasaide co hinmedonac. Is imda buadha eli ar manndragora isna leabraibh noc licfeamaid torainn annso. 200. Mirbulani: torudh crainn fasas annsan Innia & atait u gneithi air & atait uili fuar sa cet ceim & tirim sa ii ceim & ata brigh lactach a ngach gne dibh. An cet gne dib mirbolani citrini & bit trom a ndat buighe & folmuighidh linn ruagh co hoireda & linn dubh co tanaiste & Is imcubaidh da luct na buideacuire & terciana an gne so & an aigid ainmeasurdachta na n-ae & na seilge & an aigidh easbada na brighi totluighthe noch do laidigh o imarcaidh leanna ruaigh & glanaidh an gaili & na hinne & innarbaidh uisce na hidroipisi re n-abar alcites & tempanites & as amlaidh dleaghar a tabairt maille re meadg bainne gobair no le sugh fumiter & ni dleaghar aen gne acu so da bearbadh acht a tobairt fuar oir beanaidh a mbearbadh a mbrigh asta. An ii gne re n-abur mirbolani cebuli & as mo as fearr hi na'n gne adubrumar & as luga as searb & as mo tigernaidheas brigh sdipicda innti & as bec lagas & folmuighidheas linn dubh & na leanna loiscte as mo da-ni gurab uime sin as imcubaidh e da lucht quartana nota & cardiaca & sincoipisi do-nitear o linn dubh & an aigid duinti na n-ae & na seilge & fluxa an daergalair & an aigid dorcachta an radairc do-nitear o deathaigib leanna duibh & cuirtear an gne so da mirbolani a leigesaib comsuigigte maille re reubarbram & re siltaib diureticaca an aigid dorcacht an radairc mar adubramur. An iii gne .i. mirbolani inndi & ata a oibriughadh co hinmedonac idir sitrina & cebuli oir ni folmuightear linn ruagh co mor le sitrini & folmuightear linn dubh co mor le cebuli. An iiii gne .i. mirbolani emblici & folmuighidh linn dubh co hoireda & linn finn co tanaiste. An v gne .i. mirbolani bellirisi & folmuighidh mar In cetna linn dubh co hoireda & linn ruagh co tanaiste. Et aderait na dochtuire co folmuighinn gac uili mirbolani ona haeibh & on gaili & ona cuisleannaib re n-abar miseracio uena & na baill imilleacha amail adubrumar romhainn. 201. Mala masiana: .i. na hubla fiadain; fuar tirim & ni fadur a ceim a leabraibh Plaitiairius & ata brigh fostoidteach innta. Gabh ubla coillighi & maetain drisi arna mbrisidh & beirb iat a finegra & curtar umna hairnib no arin fordronn & foiridh disinteria. Na hubla millsi atait maille re gaetmuireacht moir. Na hubla stipica coillighi da tobairt a haitli an big omh no beirbfi & as mor fodnuid don luct eirgeas a heaslainte 'ga mbi neimh-dileaghadh 'na ngaili & as amlaidh dleaghar a tobairt .i. na hubla da gearradh ara lar & a sceallain da buain asta leath astid & a linadh dona puduraib so .i. pudur clobuis & nutmicc & lignum aloeis & muna fadtar so curtar pudur cuimin amhain innta no pibair & a rostadh & a caitim a haitli na codach & comfurtachtaig an dileaghadh co mor. Item, garr an ubaill cetna arna rostadh do cumasc maille re h-ailim & re borax & a cur arin aillsi & foirig hi gan aimiris mar adubrumar. 202. Mora selsi: .i. na smera; fuar tirim atait siat & ata gne eli dib noch ata teasaide tirim & ar crannaib fasaid & ata brigh discailteac isna smeraibh fasas arna drisibh & Is mor fodnaid an aigid scinannsia & tuitme an t-sine tseaain & na cat mbraigid. A cur isna lictabairibh danadh ainm diamoron. Sugh na smer & mil da bearbadh trit a ceili & fodhnaidh an inad diamoron & mairidh a brigh ann x mbliadhna. Sudh na smer da tabairt co diuid no maille re biadhaibh & marbaid peiste an gaili & na n-inneadh & lagaidh an bru. 203. Melli: .i. luib; teasaide tirim sa dara ceim & as da preim gairtear an t-ainm so .i. ara millsi aderar an t-ainm ria & ata brigh diureticac innte ona seimhe & brigh aitairngteac on a cailib fein. A bearbadh ar fin no ar uisce & a ol & osluigid duinti na n-ae & na seilge. A bearbadh ar uisce an airasir samraig dona dainibh oga a aca mbeith na duinti sin. A bearbadh ar fin an aimsir fuair dona dainib arrsaige aca mbeit na duinti remraiti. Pudur da denamh da premhaib na luibhe cetna & pudur sil feinel da cur trit & a tobairt ar biadh no ar dig & calmaigid an dileaghadh & comfurtachtaigid na baill inmedonaca. Item, beirbtear an luibh cetna ar fin & curtar te arin timtireacht & foirigh teneasmon. Item, lictabair da denamh da pudur melli & do mil & as mor comhfurtachtaideas an dileadhadh. 204. Mesbili: .i. na sceachoire; fuar tirim sa cet ceim & comhfurtactaidit an gaili & coiscidh an t-innrum coilerda & togairmigh an fual & Is mo fodnaid da leith an leigis na da leit an bigh oir as bec oilid an corp & an meid oilid as fuil reamur tuismidh & as roim an cuit dleaghar a caitimh & as mar sin comfurtachtaidid an gaili & gac ball feitheach air ceana. Don bilur uisce don musdard da blath na raibhi uisce don neift don cnu francach don nus muscata don almont. 205. Nastursium: .i. In bilur usci; teasaide tirim sa dara ceim; a bearbadh ar uisce no ar feoil & a caitimh & glanaidh an gaile & na baill spirudalta ona leannaibh fuara. A bearbadh ar fin & ar ola & a caitim & foiridh sdranguria & disuria. Bilur uisce do bearbadh ar im no ar ola & a cur arin imlican & icaidh coilica & ilica. Urbruith fon timtireacht da denam da bilur & a deathac do licin fon timtireacht & foirid teneasmon a cur te arin imlican foirigh coilica amail adubramur. 206. Napeum, sinapium: .i. da ainm an mosdaird & ata se teasaide tirim sa iiii ceim & as mo brigh ana sil na san luibh fein & seimigid na leanna remra isin cliabh & isin n-incinn & togairmigh an fual & an fuil mista & dicuirigh bron & dubacas o neach. Ceirin don tsil so & d'figeadaibh tirma & do plur arain gil & do mil & d'finegra & a cumasc trit a celi & a cur umna haltaibh & foirigh gach uili easlainte na n-alt. An ola da-nitear don mosdard Is cumachtac hi an aigid gac uili easlainte na feithid & pairilis. Sil na luibhe so do congmail isan bel & foirigh teinnis na fiacal do-nitear o fuaraideacht. Ceirin do min mosdaird & do blonaig muice & foirigh salcur & brut an craicinn. Ceirin do min mosdaird & d'figeadaib tirma & do mil da cur fon ceann d'eis a bearrta & foirig litairgia. Item, ceirin do min mosdaird & do mil & do blonaig muice da cur arin ceann & fasaig an finnfad & foirig gach uili maili. Mosdard da caitim roimh aixis coididiana & foirig e amail adubrumar. 207. Nenufar: .i. blath na raibhe uisce; fuar fliuch sa dara ceim & Is da premaib na luibhe cet na gairtear ungula cabalina. Blath na luibhe cetna do tinol a mi Iuil & a tirmughadh an inadh innfuar & beirigh a brigh da bliadhain ann. Blath na luibhe so da bearbadh ar uisce na licoirisi & Is mor fodhnus an aigid ainnteasa na mball spirudalta & Is dileas an t-uisce cetna an aigid na fiabras nger mar ata terciana intribulata & quason & a cosmaile. Et fos dleaghar an aigid & na hairgi & na pulsada a coitcinne d'innladh asin uisci sin isna fiabrasaib gera. Ceirin da duillebar na luibhe cetna da cur ar druim na n-ae & coiscidh an buideocuir & ainntes na n-ae. Do tiugugad na gruaigi noch tuitis o adhbar teasaide .i. premha na luibhe so da brisidh & a cur ar folcadh & an ceann do nighi as & Is fearr an luibh so isna tirtaibh teasaide na isna tirtaibh fuara & as mor fodnus siroip an blatha so isna heaslaintib gera. Et as amlaidh do-nitear hi .i. moran da blath na luibhe so da bearbadh ar uisci & a sitlodh & siucra da cur ann & bidh ana siroip. Blath na luibhe so da cur re feadh oidhche an uisci fuar & a cur arna maireach gan brisidh arin edan & togairmigh an codladh isna fiabrasaibh gera & coiscidh teinneas an cinn & a cur umna pulsaibh & coiscid luas an craighi. 208. Nepta: .i. neift; teasaide tirim sa iii ceim; a bearbadh ar fin & a ol & togairmigh an t-allus co huilidhi. An luibh cetna da bearbadh & a ol & a coimilt dona pulsaibh & foirig aixis. quartana. An luibh cetna da brisid 'na haenur & a cur 'na ceirin ar bel an da iscad & foirig teinneas an droma & na n-arann & tairrngidh cuigi na leanna righne bis annsna ballaibh sin. An luibh cetna da bearbadh ar fin & togairmidh an fuil mista. An luibh cetna da bearbadh ar fin & a tobairt an aigid na luibri tic o fuaraideacht & ni mhedaigeann nis mo. An luibh cetna da thabairt ar fin no ar lind & foirigh greim na con confaidh. Sugh na luibhe cetna d'ol & marbaidh na peiste. An sugh cetna da cur isna cluasaibh & marbaidh na peiste isna cluasaib. Et na gnataidhid na mna torrcha an luibh so. An luibh cetna da bearbadh ar fin no ar lind & foirigh an t-asma tic o fuaraideacht & cumgacht an cleibh & duinti na seilge & teinneas an gaili & an fail. An luibh cetna da brisidh co min & a cur arna neascoidibh & foirigh a ndroc-dath & glanaidh iad. 209. Nux magna: .i. In cnu franccach; fuar fliuch sa ii ceim & ata brigh stipeca co foirtill ana duillebar & an a croicinn an crainn so ara mbit na cno so gurab u uime sin coisceas gach flux fola. Duillebar an crainn so maille re ruibh da brisidh & mil da cur trita & foirigh teinneas na feitheadh. An ola cetna do-nitear d'eitnib na cno so foirigh an aillsi bhis a ngoire dona suilib & isna cicibh amail adeir Auicenna. Cebe codlus fo scaili an crainn so as cuis geneamhna do mhoran d'easlaintibh e. Sugh croicinn na cno so da tobairt maille re siucra & foirigh stranguria. Sugh an croinn cetna da tobairt maille re finegra isna fiabrasaibh tic maille re rigur & re fuacht & foirigh iat gan fuireach. Eitneadha na cno so da caitim maille re sugh ruibhi & foirigh gach uile neim & da caitear iat co gnathach tuismidh leanna coilerda teasaide & isna coimpleascaibh teasaide co hairithi. Eitneadh na cno francach da brisidh mil tritha & foirigh na neascoide chruaidhi do-nitear o lind dub mar adubramur. 210. Nux muscata: .i. nutamicc; teasaide tirim sa ii ceim & torudh crainn e noch fasas san Innia & bid a mbrigh vii mbliadhna innta & Is amhluidh as fearr an cnu so .i. a beit trom daingin gan puill innti & ata brigh comhfurtachta aici ona deagbaladh & brigh cnaidteac discailteac ona cailibh fein. Leath na cno so do tobairt ar cet longadh an aigid fuaraideachta an gaili & an neimhdhileaghadh & da-beir dath maith arin aigid leis. Nus muscata & mas da bearbadh ar fin & a tobairt ar cet longadh & da dearb Plaitiairius a cumachta so an aigid fuaraideachta na mball spirudalta no inmedonac. Item, cuimin & nus muscata da bearbadh ar fin & do-ni an t-oibriugad cetna. An cnu cetna do congmail co fada sa bel & comhfurtachtaigh an inchinn. Et adeir Raisis da caitear nus muscata & cubebis & mass roimh an cuid co foiridh an brenanalaidhi & da caitear a ndiaigh na codach co ndein an meisce. Et curtar nus muscata isna lictabairib comhsuigigte chomhfurtachtaidheas an incinn & an craighe mar ata diapinidi & diaradon & diasiminum & diagalanga & a cosmaile amail adubrumur. 211. Nux longa: .i. almont milis; teasaide fliuch a medon an cet ceime & atait na halmonta searba teasaide tirim a ndeireadh an ii ceime & adeir Galienus co fuil gne seirbe a ngach aen almont & olid amail oil id na cno Gaedealta & as reamur a foladh & as an-umal don dileaghadh iat do reir roime a folaidh & urcoidigid don galli da reir Isac. Et as mor fodnuidh don luct aca mbid cumgach cleib & tirmacht scaman & arann & togairmigh an fual & ullmuighigh duinti na n-ae gurab uime sin aderar na halmonta searba da tobairt mar leiges & na halmonta millsi mar biad. Et an ola do-nitear dona halmontaibh millsi as mor fodnas da galraibh an cleibh & a tobairt maille re mil & re siucra da caiteamh. Et adeir Isac gurab amlaidh as fearr na halmonta .i. a mbeit ur a ngoire da fliuchaideacht nadurtha fein & as olc iat arrsaig. A caitim an uair as oc iat & coiscidh ainnteas an gaili & an cleibh. Na halmoint searbha da caitear iat cuirig an corp a calle & discailid na leanna ramra on cliabh & ona scamhanaib & osluicidh duinti na n-ae & na seilge & discailidh an gaetmuireacht ramur bis annsan inne re n-abar colon & glanaidh salcar na n-arann & an maclaig & furtachtaig constipasion na bronn. An croiceann bhis orra leath amuith do buain dibh & a cur san maclac & togairmidh an fuil mista co cumactach & innarbaidh gach ulli 1inn morgaithi bis annsa corp & coisgidh teinneas na bronn & togairmigh In codladh. A tabairt maille re sugh minntus & coiscidh an flux fola. A tobairt maille re sugh egrime Gaedilaighi & brisidh na clocha fuail. A cumasc maille re finegra & an aigid d'innladh as & glanuidh hi o gach uili salcur. Bainne na n-almont searb da tobairt maille re fin & furt acht aigid co mor an aigid na fiabras righin. Don olibanum don opoponax dona huighib do cnaim craighi In fiadha don eorna. 212. Olibanum: teasaide tirim sa ii ceim & gum croinn e noch da gabhar annsa catraig darub ainm Alaxanndria & da gabur e fos annsa chatraig darub ainm Gamascum & a ndath solus as fearr e. Et ata brigh comfurtachtach cneasaidhteac and & Is fada d'aimsir beiris brigh ann re coimed. Olibanum & masdix da chumasc maille re fin & re gealan uighe & a cur fona hairgibh & iman edan & coiscid silidh na leannann cum na sul & cum na fiacal. A congmail fona fiaclaibh & foirig tuitim an t-sine seaain & toirmiscidh sileadh na leannann cum an cleibh & cum na scamhan. Pilluili do denamh dan gum cetna & a v no a iiii dib da tobairt re loighi & foirigh an bructach goirt & comf urtachtaigid an dileaghadh. An gum cetna da cur ar smeroidibh dearga & a deathach da ligean fon maclac & togairmigh an toirrceas gan fuireach. Pudur oilibanum da cur ar finegra no co leadha ann & edach lin da tuma and ina haitli & a cur arna cighib ro-mhora bis ac mnaibh & laidhlgid iat co hingantach. Olibanum amh do bearbadh ar fin finn & a fascadh tri edach lin & a cur mar foibert fona suilib & glanaidh an radharc. 213. Opoponax: & Is inunn ‘opo’ asin Is inann Greigis & sugh asin Gaedhilc & as inann ‘ponax’ isin teangaidh cetna & luibh isin Gaedhilc oir sugh luibhe e noch da gabur isan doman toir. Et ata se teasaide tirim san iii ceim & ordaigid Plaitiairius pilluili beaca da denamh dhe & a tabairt an uigh buig & foiridh docamail na hanala re n-abar asma. Item, a cur a sug uormoint re la con aitche & a sitlodh arna maireach siucra & mil da cur ann & a ol arna maireac ar cet longadh & foirid an idhroipis tic o fuaraideacht & gac tercair fuar ele tic ona fiabhrasaibh. A cur ar smeroidib dearga & a deatach da licin fon sroin & foirid litairgia. Anni cetna da cur a sudh premh ruisc trum re feadh oidhce & a fascadh arna maireach & a tobairt bog maille re siucra & foiridh an idroipis & na heaslainteadha fuara air cheana. Opoponax da cur ar smeroidibh dearga & a deathach do licean fon maclac & togairmid an slanugad & an toirrceas marb bis ann. Pisairium da denam don ni cetna maille re hartamesia & cadas da tuma ann & a cur i sin maclac & do-beir an fuil mista. Opoponax da tobairt maille re sugh uormoint & re mil & marbaid gac uili peist bis a ndainib & an eachaibh. 214. Ouua: .i. na huidhi & ata gach uili ugh teasaide fliuch & aderar co fuil fliuchaideacht ana mbuigean & ana ngealan. Et an tan rostar In buighean ata brigh fostoidhteac ann. Et idir na huili uigib as iat uighi na cerc Is fearr & Is mo Is inmholta iat an tan Is ur na an tan as arrsaidh iat. Et as di-molta uighi na n-en ghnathuigheas uisce da reir Auicenna oir tuismidtear droc-leanna uata. Et adeir fos co fuil cosc neimhe a ngealan gach uili uighe & co hairithi a ngealan na n-uigeadh cerc. Et adeir Auicenna gurab amlaidh Is fearr a caitim .i. a mbearbadh ar uisce & a caitimh bog & as mo moltar an buigean cum na hoileamhna da reir da reir Auicenna na an gealan. Buiden na n-uighead da caithimh bog & foriid gairbhi an gotha & na braidhid & cumgach an cleibh & fodnaid da luct pleurisisi & da luct na heitici & da lucht ematoica. Et ordaigid Auicenna ugh da bearbadh ar finegra no co mbad cruaidh & a caitimh & foiridh disinteria. 215. Os de corde serui: .i. an cnaimh bis a craighi an fhiadha & ata se fuar tirim & ni fadhar a ceim a leabar Plaitiairius & a leat cle an craighi bis se & d'fuil an craighi fein tuismidtear e & bidh ar dus ana maetan no co cruadaidhinn a ngne cnaimh e & bidh fos cosmailis an cnama so a craighi an gobair & racaidtear a richt an cnaimhe so e. Et ata deichfir atura .i. cnaimh craighi an fiadha bid se for-ruagh & cnaim craighi an gobair bidh se geal bog & beirid a brigh a cnaimh craighi an fiadha x mbliadhna xx & a tirmugad re grein ar dus & ata brigh comhfurtachta an craighi ann & brigh glanta na fola. Casnaideac an cnama so da bearbadh ar sug borraiste & a tobairt da neach ar a mbi a sincoipis no cardiaca passio & foiridh e gan fuireac. Pudur an cnaimhe cetna da tobairt ar fin & foirig flux fola an daer-galair & Is imdha buadha an cnama so ag Auicenna. 216. Ordium: .i. In eorna; fuar tirim sa ii ceim & Is mor moltar a leabar Plaitiairius hi cum an leigis oir as di da-nitear tisanum ordi .i. sisan na heorna & as mor fodnus da luct an fiabrasa amail adeir Ipocras a leabar Rementa acutorum & fos i sin cet leabar d' Amprismorum. Et fodnaid an aigid na neascoid teasaide & fuar co coitcinn .i. min eorna & finegra cum fritbuailti na neascoid teasaide ana tosac & min eorna & buiden chum a n-aipiti ana tormach. Et min eorna & picc & mil cum aipithi na neascoid fuar. Et adeir Galienus idir na huili gran gurab i In eorna Is mo oileas co haicideach & Is mo ollis an cruithneacht co nadura. Et adeir Isac eorna arna bearbadh da brisidh a moirtel & potaiste da denumh dhi ar bainne gabuir & as biadh imchubaigeas da lucht na tisisi & na heitice an potaiste sin oir athnuaigid an fliuchaideacht nadura & imdaigid an sperma & an fual & na spiruid amuil adeir Isac In Dietis Uneuersalibus. Da duillebar na fineamhna don persille don puiliol muntanum don pibur dubh do mhillsen monadh don pairitair don scim don eigrim don ruib cloithe don lus don meathradh dona peirib don luaighi. 217. Pampinus: .i. duillebar na fineamhna; teasaide tirim ata se. A briseadh & blonuic muice da chur trit & a bearbadh an aighean & a cur 'na ceirin ar druim na seilge & foirig a cruas & a nduinti. Pisairium da denamh dhe & togairmidh an fuil mista & an slanugad & an toirrceas marb. Pudur da duillebar na fineamhna & blonaig circe da cur trit & a cur 'na ceirin arna neascoidibh fuara & foirigh iat. 218. Petrosilium: .i. In peirsille; teasaide tirim sa iii ceim & atait da gne air .i. gne muinnterdha & gne coillidhe & ase a sil & a prem Is mo fodnas chum an leigis & beiridh a brig ana sil v bliadhna & ata brigh diureticach comhfurtachtach ann & Is tarbac an luibh so an aigid na gaethmuireachta & a caitim omh no beirbfe & comhfurtachtaidh an gaile co mor & lagaidh an bru co hailginach. An luibh so da bearbadh maille re borraiste ar feoil caeireach & fodnuidh co cumachtachtach an aigid stranguria & disuria & duinti na n-ae & na seilge. Ceirin don luibh cetna da cur umna huirghibh & coiscidh a n-att & a teinneas. 219. Pulegium muntanum: .i. an puliol muntanum; teasaide sa ii ceim & tirim sa iii ceim & ata brigh diureticach ann. A buain an tan bis a blath uirre & beiridh a brigh bliadhain innte & a taiscid an inad dorcha. Et fodnuigh si an aigid easlainte teasaide & fuar an cleibh & fos foiridh tinneas & gaethmuireacht an gaili & na n-inneadh & osluigidh duinti na n-ae & na n-arann & na seilge. A bearbadh ar fin & glanaidh slidte an fuail & icaidh stranguria & disuria. Fodnaid an luibh cetna co mor an aigid easlainte na n-alt a ceirinaibh & a n-uinneminntib. A bearbadh ar fin & furtachtaigid galar na mban. Piper nigrum: .i. an pibur dubh; teasaide tirim sa iiii ceim & mairig a brigh ann co ceann ii bliadhain. Et ata brigh diureticach ann. A pudur da cur isna cneadhaibh & coiscidh a n-ainmfeoil & Is leor da loscadh orra & ata brigh atairrngteac cnaidteac ann da reir Auicenna. Pudur pibair da cur fon sroin & togairmigh an sraedach noch Is cuis da glanugh na hincinne ona leannaib reamra. Pudur pibair & figeadha da bearbadh ar fin & a caitim & glanaidh an cliabh ona leannaibh fuara. Pudur pibair & ainisi da caitim maille re figeadaib a haitli na codach & comfurtachtaigid an dileaghadh. Item, pudur laedhain an pibair duib da cur an uisce na roisi & a cur fon suil & scailig finna na sul. Item, dentar an sabus so da calmugad an totluighthe .i. gabh saitsi & minntus & persilli & bris iat & boin sudh asdu & cuir plur arain gil arna rosdadh ann & pudur pibair & cumusctar maille re finegra no re fin & caittear maille ris an cuit. Et na ro-gnathaigheadh lucht leanna ruaigh na fola deirge an pibar oir ullmaigid iat cum na luibhri. Et ata gne ele de .i. pibar fada & as mo ata brigh comfurtachta ann na sa pibar dhubh. Adeir Auicenna gurab eadh as pibar fada ann .i. caitine fasas arin luibh ara fasann an pibar dubh. Et adeir Plaitiairius gurab ar sleibtib annsan Innia da gabar e & as amlaidh da gabur e oir ata d'imad natrach neime & beathadhach neimneac an tsleibhe sin gurab eigin a loscadh innas co fagaid na hainmighi neimhneach sin e gurab amlaidh sin da gabar e gurab e sin da beir dub e. 221. Pulicaria: .i. In millsean monadh & atait da gne air .i. gne mor & gne bec & ata an gne mor fuar fliuch sa iii ceim & ata an gne bec teasaide tirim sa iii ceim & ata brigh discailteac cnaidhteac innti. A bearbadh ar fin maille re figeadaib tirma & innarbaidh na leanna fuara bis isna ballaibh spiradalta & foirigh cumgac na hanala & gac gne don asma. Fotracad don luibh so an aigid salcuir an maclaic. Pudur na luibhe cetna da cur amail pisairium sa maclac & medaigid an geneamhain. Item, gabh lan duirn da barr na luibhe so & bearbtar ar fin & cuir te fon timtireachta & foirig builc an daergalair. Item, an luibh cetna do cur ar licc the & a chur ar In mbaitis & coiscidh In rema fuar amail adeir Auicenna. 222. Paritaria: .i. In pairitair; teasaide tirim sa iiii ceim & aderur uitriora risin luibh so .i. uitrum an gloine oir glanuidh si gach gloine & a choimilt dhe & Is fearr a hur na a crin & ata brigh seimhithi discailteac cnaidhteac innte & Is mor fodhnus an aigid teinnis & gaethmuireachta an ghaili & na n-inneadh & an aigid stranguria & disuria. A bearbadh ar uisce saillti & a cur arin imlican & fortachtaigid co mor na heaslainteadha adubhramur. Item, bristear an luibh so & bearbtar ar bran & ar deascaibh & curtar 'na ceirin uman imlican & coiscidh flux na bronn. Fotragad da denamh don luibh so & do duillebar eidinn na sceithi & da dearglaech & da premaibh madra & an lucht ara mbi disinteria da chur ann & furtachtaigid co mor iat amail adubramur romhainn. 223. Polipodium: .i. In scim; teasaide tirim isin ii ceim & atait da gne uirre .i. gne fasas arna clochaibh & gne fasas arna crannaib & asi In gne fasas arna dairgibh Is mo iartar cum an leigis dibh & folmuigid linn finn co hoireda & linn dubh co tanaiste & co mor on gaili & ona hinnibh & Is mor fodnus da lucht fiabruis coididiana & tersiana noch do-nitear o coilera sitrina & uitilina & osluigidh duinti na n-ae & na seilge noch do-nitear o leannaibh righne & as mor fodhnus do lucht quartana & coilica & don lucht aga mbidh leanna reamhra biamla isin gaili & isna hinnib. An luibh so da bearbadh ar eanbruithi & as amlaidh sin dleaghar a tobairt da lucht leanna finn & leanna duibh & dleaghar fos a tobairt mar sin do coimed na slainte. Dleaghar na neiche an aigid na gaetmuireachta da bearbadh le, mar ata sil ainisi & cuimin & feineil & Is tarbach hi an aigid artetica & potagra & gach uili easlainte na n-alt. Item, dentar siroip di .i. gabh da ℥ no a tri da premuibh na luibhe so arna mbrisidh co maith & bearbtar ar uisce maille re h-airnidibh & re sail cuach & re sil feineil & ainisi & cumin bearbtar co maith & sitoiltear & curtar siucra ann an meid as ailt & as mor fodnas an tsiroip so da coimed na slainte & an aigid galair na n-alt. 224. Pibinella: .i. an eigrim; teasaide tirim sa iii ceim & ata brigh diureticach ann & as mor fodnus an aigid, stranguria & disuria. A bearbadh cona premhaibh & cona sil ar fin & coiscid loscad an fuail. Item, prema na luibhe so da brisidh co min & barr bainne da cur tritu & a chur & a cur 'na ceirin umna heasbaib & foirig iatt. 225. Pulitricum: .i. gne don dubhchosach .i. an ruibh cloithi; fuar tirim co measurdha & ata brigh diureticach oslaicteac innte & furtachtaigid an aigid duinte na n-ae & na seilge & ni dleaghar a tobairt gan luibhe diureiticacha ele faria mar ata premha fineil & persille & a mbearbadh ar fin & a tobairt an aigid na n-easlainteadh adubramur. 226. Porrum: .i. In lus; teasaide tirim .i. a teasaideacht sa iii ceim & a tirmuidheacht sa ii ceim. Sugh bonna gil an losa da tobairt maille ris fein da lucht cuiris fuil tar a mbel & bid slan. Barr lossa da brisidh & mil da cur trit a cur isna cneadhaib brena ina mbi moran silidh & foiridh iat. Sugh na luibhe so ar sisan mbog & coiscidh an cosachtach. Lus da brisidh & mil da cur trit & a cur ar greim na con confaid & foirig e & gach uile neimh. Sug lossa d'ol maille re bainni cich mna & foirigh an cosachtach. Sug losa & an iiii cuit do mhil trit da cur sa sroin & foirigh teinneas an chinn. Da mbia teinneas isin cluais cuir aen bainne da sugh an losa isin leat sroin Is faidi on cluais & icaidh an teinneas. Lus da caitim a tosac na codach & toirmiscidh an meisce. A caitim a tosach na codach ata brigh lactach ann. A caitimh a caitim dona mnaib a tosach na codac & bigh clann mor uada. Premha an losa da chur ar smeroidibh dearga & a detach da ligin fonmaclac & togairmig an fuil mista. Sudh an losa .i. a premh da cur fon sroin & coisgidh flux fola na srona. Premha losa da bearbadh ar fin & a ol & foirigh an neimh. Murlain losa da bearbadh ar bainne almoint & a caitimh & togairmigh an druis. Et ata gne coillidhe don lus re n-abur sibhus & ata si teasaide isin iiii ceim & tirim isin iii ceim & ata brigh discailte na leannann fuar ann & togairmid an fual & an fuil mista & a caitim omh. Sugh na gnee so don lus da cur sa maclac & toghairmigh an fuil mhista amail adeir Isac & an uair caitear luibh In luibh so ar cet longadh tuismid gaetmuireacht isin gaili & gortaigh na feithi & tuismidh detuigi reamra tirma uaithi noch urcoidigheas don radarc & Is cuis d'aislingtibh troma a cosmaileas tromlaighi. 227. Pingedo: .i. In methrudh & ata gne de teasaide tirim & gne eli teasaide fliuch & as fearr methradh na n-ainminteadh coillti chum an leigis na an ainmighe asna beantar & gach arrsaideacht beas an t-ainmighe as fearrdi an metrad & Is e metrad na cerc & na caileach Is fearr. Metrad geidh & matgamna da coimilt don ceann bis lom & fasaidh finnfadh air. An metrad cetna da coimilt da creachtib In beoil & foirigh iat. Metrad an eisc da coimilt maille re mil dona suilib & foirid an fliuchaideacht shuilighe. Geir fiadha da cur an uinnemintib lochta an spasmuis & furtachtaigid iat. Metrad gobair da cur a clistiribh coirtithi an aigid disinteria & fodnaidh co lan mor. Aderar co fuil metragh an leomhain & an tairbh teasaide tirim & metradh na na n-ainminnteadh eli teasaide fliuch & adeir Isacc co fuil gach uili methradh an-umal don dileaghadh oir tuismidh duinti isna ballaibh amail adubhramur. 228. Pira: .i. na peirida; fuar tirim atait siat. A caitim a ndiaig na codach & furtachtaidh an dileaghadh. A caitim roimh an cuit & furtachtaidh flux na bronn. Peiridha da brisidh & a mbearbadh ar uisce fertana & a cur 'na ceirin ar bel an gaili & coiscidh an sceat rach coilerdha. An ceirin cetna da cur arin imlican & coiscidh flux na bronn. 229. Plumbum: .i. an luaidhe; fuar fliuch ata se & ata brigh fritbuailteac fuartach ann. Plata tanuighi da denam dhe & a cur arna ballaibh a mbia ainnteas & foirid iat. Da laidhdiugad siligh & teasbuidh na cneadh & da tirmugad ga copa luaighe da cur san cneadh no plata tanuigi ina mbia moran da pollaibh da cur ara bel leath amuith & as nor furtachtaidheas iat. Da cosc neime do-nitear o teinidh no o uisce plata luaighe da cur air leath amuit. 230. Quercus: .i. In darach; fuar tirim isin ii ceim & ata brigh fostuidhteach tirmuighteac ana crann & ana duillebar & ina toradh. Duillebar an crainn so da brisidh co min & a cur isna cneadhuibh & coiscid flux fola na cneadh & cneasaigid iat. Duillebar ur an crainn so da bearbadh ar uisce & a ol & coiscidh disinteria & gac flux fola & a cur fon timtireacht & foirid teneasmon. Coirt darac do bearbadh ar uisce & an t-uisce d'ol & an t-easlan da suigi arin coirt & coiscid na heaslainteadha adubramur. Measoca na darach ata togairm an fuail innta & coiscidh an fluxa & Is mo an brigh stipecda a mblaeisc na measoc na ina toradh & as mo ata si a copan na measoice ina 'na plaisc oir aderar idir na huili ni stipecda gurab e copan measoice na darac Is mo Is sdipecda dibh. Don racam don ros marina don reubarbrum don ros dearg don madra don ruibh dona neithib fritbuailteacha. 231. Rafanos: .i. racam; teasaide tirim sa ii ceim. A prema da brisidh & a cur a finegra co ceann tri la & a bearbadh ana haitle & siucra da cur ann & a ol maille re trian uisce re loidhi & ag eirghi & fodnaigid an aigid fiabrais coididiana & terciana nota & as risan comhsuighadh so aderar oixisacra. An tsiroip cetna sin d'ol an aigid duinti na n-ae & na seilge. Duillebar na luibhe cetna da bearbadh ar fin no ar blonaig muice & a cur 'na ceirin ar druim na n-ae & scailigh a nduinti & a cruas. An ceirin cetna da cur arin imlican & icaidh sdranguria & disuria. Sug na luibhe cetna da cur bog san cluais & foirig teinneas & buigri na cluaise & gac uili luibh diureticac asa teit a mbrigh cuirig an luibh so a mbrigh innta & a cumasc maille re premh na luibhe so. Premha na luibhe so da brisidh & a cur a finegra re fead oidce & a sitlodh arna maireach & uisce boc da cur 'na ceann & a tobairt amail sceatraigh & folmuigid na leanna reamra rigne bis annsa ghaili & da nitear oiximul diureticach da premhaibh na luibhe so maille re premhaibh feineil & persille & meirsi & egrime & dubhcosach & crimh muice fhiadha & bearbtar ar finegra & cuirtear mil ann & eabur mar gach ndigh simplidhe mar adubrumur. Gloss; d'antus dentar olibanum. 232. Rosmarinus: .i. an ros marina; teasaide tirim & na fadhar a ceim ona hugdaraibh. A blath & a duillebar imcubaigheas cum an leigis & ise as ainm don blath so dauntos & as uadha ainmnidhtear an lictabaire ana teit se .i. diantos & beirig a mbrigh bliadhain ana duillebar & a mblath, na luibhe so. Et ata brigh comfurtachta isin luibh so a leit a deagbalaidh & brigh discailteac osluicteac ona teasaideacht & brigh tirmuighteac cnaidhteach glantac ona tirmuidheacht. Blath na luibhe so da bearbadh ar fin & a tobhairt an aigid na sincoipisi & cardiaca & foirigh iat. An blath cetna da bearbadh ar fin & a ol & comhfurtachtaidh an incinn & foiridh teinneas an cinn. Item, bearbtar blath na luibhe so ar fin & leagar a deatac fon sroin & comfurtachtaigid an inchinn co mor. Diantos & maisdix da bearbadh ar fin & bolgam do congmail isan bel co fada & foirig tuitim an t-sine seaain. Item, an luibh cetna maille re cuimin da bearbadh ar fin & a ol & foirigh tinneas an gaili & na n-inneadh. An luib cetna da bearbadh ar fin a cur te ar In imlican & foirigh stranguria & disuria & togairmidh an fuil mista & glanaidh an maclac & comhfurtachtaidh an brigh geneamhnach. Et da gnataidhis mna catrac Salernetain blath na luibhe so da bearbadh ar ola choitcinn & a cur amail pisarium sa mbanndacht da bhidis clannmar uadha & da beirid an fuil mista. Tuic leatt co comfurtachtaidtear na baill feiteacha on ros marina gurab uime sin as imcubaidh da lucht na pairilisi hi. 233. Reubarbrum: teasaide tirim isin ii ceim & premh croinn noch fasas annsan Innia & atait da ghne air .i. barbrum re raitear reubarbrum on tir darub ainm Barbara & poinnticum re raitear reuponticum & on oilen darub ainm Pontos ainmnidtear e no on blas poinnticdha bis air & as amlaidh as fearr e .i. a beith trom gan puill ann & an tan bristear e snaithidha ruagha dearga da beith ann & an tan fliuctar e & a cur ar th' ingin bidh dath crocda air ni beirinn a brigh ann act tri bliadhna & ni binn brigh lactach ann on aimsir sin suas & folmuigid linn ruagh co hoireda & linn dubh co tanaiste. Gab da ʒ da premaibh reubarbrum & a urdail ele da caisia fistula & curtar iat air an uisce ara mbearbtar melones & sitruilli & cucumeris & leagar ann iat re feadh oidchi & sitoiltear arna maireac & tabartar da ol arna maireach & comfurtachtaigid ainnteas na n-ae & na seilge & foiridh an fiabrus re n-abur ematrisius & foirigh terciana diuid & comhsuigigti. Item, pudur reubarbrum da tabairt ar lan leighi da sugh indiuia & foirigh an buidheacair & as mor fodhnus da calmughadh In totluithe noch da hanmainnigead o imurcaidh leanna ruaigh. Et ase a dileas an inchinn & an craighi da comfurtacht & calmuigid an radarc & marbaigh peisti na n-inneadh. 234. Rosa rubia: .i. an ros dearg; fuar sa cet ceim & tirim sa dara ceim. Ceirin dan luibh so da cur ar loscadh tineadh no uisce & foirigh e. An ceirin cetna da cur ar bel an gaili & coiscidh a loscadh o imdugad leanna ruaigh ann. Ros dearg da bearbadh ar fin & a ol & coiscigh flux & flux na fola mista. Ros ur da bearbadh ar uisce & a brisid & a cur ana ceirin aran att & foirigh gach uili at. Ros dearg da bearbadh ar uisce & a brisigh & gealan uighe da cur trit & a cur 'na ceirin arna suilib & foiridh a ndeargadus. Et as imcubaidh a crina & a ur chum an leigis. Blath rosa no an ros fein do tirmugad & bigh a mbrigh tri bliadhna innta & as don ros do-nitear mil rosasium & as amlaidh do-nitear hi .i. an tan curtar an blath so a mil feadh aimsiri & a fascadh ina haitle & bidh ana mhil rosasium & as mar an cetna do-nitear ola na rose .i. an blath cetna da cur an olaigh re headh d'aimsir & a fascad ana diaidh & bigh ana oluig rosasium & adubramur caibidil da blath an rosa leat as tuas dinn. 235. Rubia maior, uarencia: .i. In madra; teasaide tirim isan cet ceim & ata brigh diureticach comfurtachtach ann. Premha madra & maisdix da bearbadh ar fin & togairmigh an fuil mhista & an fual & tarbaigid co mor an aigid duinnti na n-ae & na n-arunn & na seilge. An luibh cetna da bearbadh ar blonaig mhuice no ar im & a cur 'na ceirin ar druim na n-ae & osluigidh duinti na n-ae. An ceirin cetna da cur arin imlican & togairmigh an fual & an fuil mhista. Premha madra da bearbadh ar uisce & an folt d'fholcadh as & da-beir dath min ruadh air. Ceirin da denamh da pudur maisdix & da pudur madra & da ceir nua & a cur ar bel an ghaile & foirig a tinneas. Premh madra da bearbadh ar fin a ol do mnai & togairmigh an slanugadh. Item, deoc annso da slanugadh na n-uili cneadh .i. gab barr praisce deirge & macaill & lus na franc & sil cnaibi & urdail ru uili da premhaibh madra a mbearbadh ar fin no ar lind & a sitlodh & mil arna spumail da cur innti da reir meidideachta na dighi & tabair fiuchadh ar Is d'aentaibh orra & an tan bus fuar curtar gabail innti & tabartar da hol & cneasaigid gach cneadh. 236. Ruta, bisa no molea: .i. In ruibh; teasaide tirim isin iii ceim; a hol co minic & comhfurtachtaigi an gaili. A tobairt do mnai re n-ignignaibh & beraidh leanamh gan fuireach. An luibh so da gnathughadh & togairmigh an fuil mista & tirmigid In sileadh. An luibh cetna da bearbadh ar mil & foirigh an cosachtach tic o fuaraideacht. An luibh so d'ol ar fin no ar lind & atait na buadha so uirri .i. osluicidh duinti na n-ae & na seilge & furtachtaigidh an aigid artetica & sietica & an aigid aitt an maclaic & na n-inneadh & fos an aigid na peisteadh bis an ingoire sa gaile & isna hinnibh. Ruibh & figeadha da bearbadh ar fin & a ol da lucht na higroipisi & foirig iat. Da gerugad an radairc .i. sugh ruibhe & fineil & domblas ae coiligh no iluir & a cumasc trit a ceili & a fascadh tri edach lin & a cur fona suilib & do-ni sug ruibi 'na aenar an ni cetna. Sugh ruibe da cur a pollaibh na srona & coiscidh flux fola na srona. An luibh so da cur a ndigh no a ceirin an aigid greim na con confaidh & an aigid gach uili neimh & foirigh hi. 237. Repercusiua: .i. gach ni ana fuil brigh frithbuailteac, atait siat a coimpleasc fuar da reir Auicenna & comhfurtachtaigidh an brigh innarbtach mar ata galla .i. mill duillebair na darach & a measoca & gatfann & popin & portulaca & ros & uisce & duillebar na fineamhna & ros lachan & min eorna & toirpin & a cosmaile. Don trom don tsalann don sarcacolla don scamonia don sabraedhi do shene don piletra don tsailigh don spicanardi don praisidh buigein don raib don rudus do cnaim na heilifinti don sdicatos don tulchan don tsanndaili don stafis agria don crim muice fiadha dona neichib sdipeca don modoman don storac don codladh don ita don t-saitsi don liathan locadh. 238. Sambucus: .i. In trom; teasaide sa iii ceim: & tirim sa ii ceim. A prema & a duillebar & a blath & a toradh, atait imcubaidh cum an leigis. Et as do laedan an truim do-nitear an ola darub ainm sambusium. Et ata brigh atairrngteach leanna finn & na leannann righin annsa trom & osluigidh duinti na n-ae & na seilge & furtachtaigid an aigid coilica & ilica & coididiana & tersiana noc do-nitear o coilera sitrina & uitillina. Et folmuigid co hoireda uisce na hidroipisi; leath lan plaeisce uighe circe da sugh preime an croinn so do tobairt maille re fin & folmuigid na heaslainteadha adubramur. Et curtar premh rusc an crainn so an oiximelaib & a siroipibh lactacha co gnatac & curtar fos duillebar an crainn so a ceirinaibh & an urbruitib an aigid aitt & tinnisa na mball noc tic o fuaraideacht. Duillebar an croinn so da cur sa fotracadh re n-abur sduthfa & fortachtaigid lucht na higroipisi co mirbuileach. Blath an croinn cetna da cur an eanbruitibh no a potaistibh & lagaidh gan guasacht. In blath cetna da bearbadh ar fin & lagaid an fin sin. Sugh caer an crainn so & da trian fina trit & lagaidh co neamh-ghuasachtach. 239. Sal: .i. In salunn; .t. teasaide isin ii ceim & tirim san iii ceim & Is mor fodnus an aighid replexion an gaili noc tic o leannaib fuara, A bearbadh ar finegra & a ol amail sceatraigh glanaidh co hoireda. Salann da cur a mailin & a tegadh re tinigh & a cur arin seilg no arin gaili no aran inadh ele bhis tind ann & coiscidh a teinneas gan fuireach. Salann da brisidh co min & a bearbadh ar mil noco mbia tiugh & gaeithe da denamh de a roime coinnle & a tabairt isin timtireacht & lagaidh gan guasacht & Is mor fodnus gnathughadh an tsalainn isna coimpleascaib fuara & an aigid neimh-dileaghadh an gaili. 240. Sarcacolla: .i. gum crainn; teasaide tirim sa ii ceim. A cumasc maille re gealan uighe & a cur uman edan & umna hairgibh & coiscidh sileadh na nder & flux fola na srona. Pudur In guma so da cur an uisce na roisi re feadh oidche & a fascadh arna maireac & a cur mar foibert fona suilibh & foiridh a teimil & scailidh a finna. A cur ar smeroidibh & a deathach da ligin fon timtireacht & foirig teneasmon & bolga an daerghalair. Pudur an guma so da cur isna cneadhaibh & tirmaigid iat. 241. Scamonia: teasaide tirim sa iii sa iii ceim & folmuigid linn ruagh co hoireda & linn dubh co tanaiste & ni dleaghar a tobairt d'folmugad leanna ruaigh nias lugha na scrupal & fetur da scrupal no a tri da tobairt de isna coimpleascaibh ele & Is imcubaidh e an aigid fiabruis tersiana acht muna bia imurcraigh ainnteasa ann & is mor foddhnus an aigid ainmeasardachta na n-ae & na buigeacaire & easbaidh an totluithe noch do-nitear o imurcaigh leanna ruaigh. Et as tarbac e an aigid na ngutadh thic o teasaideacht & ni dleaghar a tobairt 'na aenur gan cumasc maille re leigesaib eli. Et not leat nac scamonia e acht an uair bis se gan bearbadh & an uair bearbtar e diagreidium a ainm. Et as guasachtach an leiges so da tobairt oir u uair ann leanaidh se da taebaib an gaili & togairmidh fail & sceatrach & as olc e don lucht aga mbid ae teasaide da reir naduire no aicidi mar adubrumar. 242. Saturateia, utimbra: .i. In sabraidh; teasaide tirim sa iii ceim. An luibh so da bearbadh ar fin no ar linn & togairmidh an fuil mista & an fual & foiridh tinneas na n-inneadh. Premha na luibhe cetna da tobairt maille re mil & glanuigh an cliabh & an gaili ona leannaibh reamra righin. Pudur na luibhe cetna da tobairt maille re mil & togairmigh an druis. An luibh so da bearbadh ar finegra & a coimilt don ceann d'eis a bearrtha & foirig litairgia. Et aderaid na dochtuire co fodhnann na neiche so ara ceili .i. taim & sabraedhe. 243. Sene: teasaide tirim sa iii ceim & duillebar crainn e & as bec folmuigeas & linn dubh & na leanna righne air cheana as mo folmuigeas & fos tairrngidh ona ballaibh foirimilleacha gurab uime sin fodnus an aigid mania & melangcolia & quartana & splenetica passio .i. galar na seilge & tsingcoipis & cardiaca & teinnis na feitheudh & t-sietica & artetica & potagra & sireagra & a cosmaile. Et gnathaighmid an luibh so da cur a n-oiximelaibh & a siroipib & a ndeocaibh & a ceirinaib an aigid na n-easlainteadh adubramur & as amlaidh geraidtear an leiges lactach le so .i. (da ʒ) da unsa da seinne da cur inta & folmaigid na leanna cinntaca mar sin co himcubaidh. 244. Serbliadhnaum: .i. piletra; teasaide tirim; a bearbadh ar finegra & urbruith da denamh dhe don ceann & foiridh an tinnis cinn tic o fuaraideacht. A bearbadh ar fin no ar lind & a ol & icaidh teinneas na bronn tic o fuaraideacht & togairmigh an fual & an fuil mista. An luibh so da bearbadh ar finegra & lan leighi da tobairt dhe gac lae & osluigid duinti na n-ae & na seilge. An luibh cetna da bearbadh ar mil arna spumail & a ol & foirigh an sele fola. A bearbadh ar finegra & a coimilt don edan & dona hairgibh & foirigh an tinneas cinn. An luibh so da bearbadh ar sugh licoirisi & foiridh an cosachtach. An luibh so da bearbadh ar fin maille re h-ainis & a ol & foirig gaetmuireacht an gaili. An luibh so da brisidh maille re Minntas & re uormont & ceirin dibh da cur ar bel an gaili & foirig tinneas an ghaili & comfurtachtaigh an dileaghadh. 245. Salisit: .i. In t-saileach; fuar tirim sa ii ceim idir duillebar & blath & crand. Blath an croinn so da bearbadh ar finegra & a coimilt do lucht ainnteasa an fiabrasa & furtachtaigid iat. Craeba an crainn so da cur as cinn leapa lucht a an fiabrasa & uisce fir-tibrad da crotadh aran easlan & & furtachtaigid e. Et as mor comhfurtachtaigheas uisce blatha an crainn so lucht terciana & causoin & fodnuigh duillebar an crainn so a ceirinaibh fuartha da cosc neime & tineasa na mball amuil adubrumur romhuinn. 246. Spicanardi: teasaide isin dara ceim & tirim isin iii ceim & blath crainn e noch da gabur san Innia. Et atait da gne air .i. spica nardi & spica celtica & a cosmaileas deisi eorna bis maille re deaghbaladh air. Pudur spica nardi da cur ar fin & a ol & foiridh singcoipis & cardiaca. A bearbadh ar uisce tibraidi & siucra da cur ann & furtachtaid lucht an fiabruis. Pudur da denamh dhe & a boltanughadh do ligin fon sroin & comfurtachtuigid an incinn. Spica nardi da bearbadh ar ola coitcinn & a cur a pollaibh na srona & folmaigid an rema on incinn co hoireda. An ni cetna da cur annsa cluais & foiridh an buigri. Spica nardi do coimilt dona fiaclaibh & foiridh an brenanlalaighi. Spica nardi da cur a sparan cael lin & a cur sa mbandacht & da-beir an fuil mista & comfurtachtaigid an geneamhain. An pisairium cetna da cur san timtireacht & foirigh teneasmon & do-nit na Sarristine ola don crand so ara mbi spica nardi & olium nardinum a hainm & as mor furtachtaigeas an craighi amail adubramur. 247. Sdrusium: .i. an praiseac buidhean; teasaide tirim sa ii ceim & ata brigh seimhithi diureticach innti & Is imcubaidh hi an aigid duinti na n-ae & seilge & na buidheacuire & togairmigh an fual & an fuil mista. Et as imcubaidh i an aigid na cosachtaigi do-nitear o fuaraideacht & a bearbadh ar fin & ar mil & a ol. Sugh duillebair na luibhe so & bainne cic & siucra geal trit & ceirin de da cur aran aigid & glanaig hi o gach uili salcur & droch-dath bis uirre. Sugh na luibhe so da bearbadh maille re ruib ar fin no ar lind no ar mil & ceirin de da cur uman ceann d'eis a bearrtha & foirig litairgia. An luibh so da bearbadh ar eanbhruiti gobair & a ol & foiridh litairgia co deimhin. 248. Sulfur: .i. raibh; teasaide tirim isin iiii ceim & mitaill talmuidhe hi & a tirtaibh ro-teasaide tuismidtear hi. Tri scrupaill da raib da tobairt an uig buigh & foirigh an t-asma tic o fliuchaideacht. Sulfur da cur ar smeroidibh dearga & a deathach da gabail sa mbel & foirigh easlainte fuar an cleibh. Item, gab ceir & ola choitceann & an tathabha geal & bearbtar iat trit a celi & faisctear tri edac lin & curtar pudur raibhi innte & coimiltear don ceann & foirig gach uili carruigi & foirig bruth na mball ele & ni dleaghar a tabairt dona dainib tirma coilerda na dona dainibh 'ga mbi ucht cumhang. Fetar a tobairt co hinill da lucht leanna finn. 249. Sol secium, sbonsa solis, ?eliotropia, sicorea, ingcuba, uerucaria: .i. In rudus; fuar tirim ata se& ni fadur a ceim a leabar Plaitiairius & ase a ur fodhnas cum an leigis & ata cotugh an aigid gac neimh ann & an garrdha ana curtar e ni at aighid ainmighe neimhe ann. Ceirin don luibh so ana haenur da cur ar greim na con confaidh & ni aith-eirghinn an neim ana haitle. An luibh so d'ol ar fin no ar lind & osluigidh duinti na n-ae & na seilge. Ceirin don luibh so da cur arna faithnibh & foirigh iat. Blath na luibhe so d'ol ar uisce co ceann ix la & foirigh an buidheacair. Ceirin don luibh cetna da cur arin neascoid re n-abur antrax & foirigh hi. 250. Spodium: .i. cnaim na heilifinte: fuar tirim sa iii ceim & ata brigh fritbuailteach cneasaidteach ann. An cnaim so da beith a nduine & coiscigh an ita. Casnaideac an cnaimhe so da tobairt ar sudh cruaiche padraig & coiscigh flux na bronn & a cur 'na ceirin arna pulsaibh & infuaraigh ainnteas na mball spiradalta. Pudur an cnaimi cetna da cur ar fin dearg & coiscidh flux disinteria & ematoica & flux na fola mista & flux fola na srona. 251. Sticatos: .i. sian sleibe; teasaide tirim sa cet ceim & atait da ghne air .i. sticatos citrinum & sticatos araibicum & ase sticatos citrinum Is fearr ann. A tirmugadh & beirigh a brigh bliadhain ann idir blath & duillebar & ata brigh diureticach ann ona seimhe & brigh comfurtachta ona duillebar no ona deagbaladh. Blath na luibhe so da bearbadh ar fin an aigid cumgaid an cleibh & fuaraideachta an ghaili & na n-innead & an aigid duinti na n-ae & na seilge & an aigid sdranguria & disuria cona cosmaile. 252. Satuirion, priamiscus, leporina: .i. an tulcan & aderur magarlin ris & ata seteasaide fliuch sa iii ceim. Prema na luibe sin as imcubaidh cum an leigis & bidh prema na luibhe a cosmaileas uirgidh ainmighi & gairtear trit sin magarlin de & as cumachtach mhedaigheas In sperma agna mnaibh & agna fearaibh & da-beir dat breigi ar aigid na mban rena coimilt dib. Prema na luibhe so da bearbadh ar finegra & ar mil no ar oiximel & a ol gaca trata & foirig galar na n-alt. 253. Sandaili: fuar isin iii ceim & tirim sa ii ceim & gne do maidibh beca iat & atait tri gneithi orra .i. sandaili ailbi & dat geal bis air & sandalus ruibi & dat ruagh bis air & sandaili citrini & dat buighi bis air & ase sin dat as fearr air & beirig a mbrigh da xx bliadhan i ngac gne dib so. Et ata brigh comfurtachtaithe innta ona deagbaladh fein & brigh claeclaithe ona fuaraideacht gurab uime sin Is mor fodhnus an aigid droch-coimpleasca teasaide an fiabrasa & do cosc itan & ainnteasa na n-ae. Pudur sanndaili da bearbadh ar uisce & siucra da cur ann & bidh amail siroip & furtactaigid In tsiroip so na heaslainteadha adubramur. Pudur sandaili da cur an oiluigh mandragora & a coimilt don edan & togairmigh an codlad isna fiabrasa gera & furtachtaigid teinneas an cinn. Item, pudur sandaili da cumasc maille re sug lactuca & edac dearg da thuma ann & a cur ar druim na n-ae & coiscidh flux fola na srona ti ona haeib. Pudur sannduili & ola na roisi & finegra da cumasc trit a ceili & etach dearg da tuma ann & a cur ar druim na n-ae & coiscidh a n-ainnteas. Item, cumaisctear an pudur cetna maille re huisce fertana & re finegra & etach da tuma ann & a cur ar bel an gaili & coiscidh an sceatrach. Item, pudur sandali da cumasc maille re sugh na cruaiche padraig & a cur arna neascoidib ana tosach & fritbuailig iat. 254. Sdafisagria: .i. sil luibe noc ata teasaide tirim sa iii ceim & tairngid linn finn on incinn & a cur fona fiaclaibh & fodnuigh an aigid litairgia. Pudur stafisagria da cur a pollaibh na srona & togairmid an tsraedach noc Is cuis comfurtachtaig don incinn. Sdafisagria da bearbadh ar finegra & bolgam dhe do congmail sa bel & foirigh tuitim an t-sine seaain. Pudur stafisagria da caitim maille re mil & marbaidh peiste na brond. 255. Scolapendria, linga ceruina: .i. crimh muice fiadha: teasaide tirim co measurdha & as mor fodnus an aigid duinti na n-ae & na seilge oir ata brigh semithi discailteach ann. A bearbadh ar fin & brisidh na clocha fuail. Oiximel da denumh don luibh so & d'finegra & a ol co ceann da xx la & osluigidh duinti na n-ae & na seilge & brisidh na cloca fuail & Is mor fodhnus an t-oiximel so an aigid na buidheacuire. 256. Stipica: .i. gach luib ina fuil brigh stipica bidh fuar tirim co gnatach. Et asiat so na spisraidh & na guma ata sdipicdha .i. gum araibi & spodium & sandaili ailbi & ruibi & mumia & bolus armenecus & maisdix & croicinn na n-uball ngrainneach & saingis dragoinis .i. fuil dreagain & a cosmaile. Et asiat so na luibhe stipeca .i. ueruena & plantagho & mentastrom .i. cartlann & sud g aipsinti & sugh na gluinighi bigi & sug an rosa deirg & sugh na n-airneadh n-anabaigh & sugh losa na franc & ipocistidos .i. lus na meacon & rubia maidor .i. madra. 257. Sbaragius: .i. In modomhun; teasaide tirim ata si & ata brigh diureticach innte & Is imcubaidh an luibh so an aigid duinti na n-ae & na seilge. A cur a ceirinachaibh & an uinnemintibh an aigid teinnis an cinn & togairmigh an codladh co demhin. 258. Storax: .i. gum crainn noch ata teasaide isa cet ceim & tirim sa ii ceim & as annsan Innia da gabar & ata brigh atairrngteac ann & ata foladh reamar aigi & atait tri gneiti air .i. storax licita & In Calabria do gabur e & storax calamita & on focul Greigise darab ainm ‘calo’ aderur e & Is inann ‘calo’ isin Greigis & maith isan Gaeidilg oir asi so gne as fearr don storax & storax & storax micor & as annsan Innia da gabur e & beirig a brigh x mbliadhna an gach gne dibh so. Storax & ros dearg da bearbadh ar uisce & a fascadh tri edach lin & glanuig an incinn. Ceirin da ceir nua & do storax & d'ola coitcinn da cur ar bel an gaili & coiscidh an tinneas. Pillule da denamh do storax & do mil & a congmail fo bun na teangadh & foiridh catarrus. Storax da cur ar smeroidib dearga & a deatach da ligin fon maclac & togairmig an fuil mista & foiridh suficasio matrisis. Storax da bearbadh ar fin & an fin da congmail isin bel co fada & foiridh tuitim an t-sine seain. Pillule da denamh don storax maille re mil & foiridh easlainte na mball spiradalta. Et as imcubaidh storax da cur an uinnemintibh & a tretaib an aigid na fuaraideachta oir coinnmigh a mbrigh innta da gnath. Storax da congmail fo bun na fiacal & daingnigh iat co ro-maith. 259. Sompnus: .i. an codladh et as iat so na neithi togairmis an codladh .i. papauer nigrum .i. popin dubh & opium & sugh gatfainne & mandragora & ros lacan & uisce fuar & teneagal & pisillium & portulaca & a cosmaile. 260. Sitis: .i. an ita et asiat so na neice coisceas an ita .i. siucra cainndi & trian finegra & da trian uisce & a congmail isan bel & sisan eorna ara mbearbtar sail cuach & nonin & toirpin & teineagal & sil an tsamaigh ferna & a cosmaile & fodnaig fos an aigid na hitan gum araibi & oiximul diureticach & uisce fuar da mheascadh isin bhel co minic & uisce te d'ol & gan en red d'uisce fuar d'ol oir medaigid an t-uisce fuar an tart & laidigh an t-uisce te he amuil ader Auidseanna. 261. Saluia: .i. saidsi; teasaide tirim sa iii ceim & a duillebar imcubaidheas cum an leigis & ase a hur as fearr & beirig a brigh bliadhain innti & ata gne coillidhe don luib so re n-abar eufatoirium .i. an ibair sleibe. Et as mo an brigh diureticach san ibair sleibe na sa saidsi. Ata annsa saidsi brigh comfurtachtach cnaidteac discailteach & Is mor comfurtachtaideas an luibh so na feithe amail do-ni an castoirium. Saitsi da bearbadh ar fin & a tobairt do lucht na pairilisi & eipilensia & comfurtachtaigid co mor iat. An luibh cetna da bearbadh ar fin & ceirin da cur dhe uman mball ara mbia crith & foirigh e. Sug saitsi da cur a sabus no a mbiadaibh ele & a caitim du lucht na pairilisi. & eipilensia & Is mor tarbaideas doibh. Duillebar saitsi da cur a fotracad an aigid stranguria & disuria & furtachtaigidh iat & glanuidh an maclac. Sug saitsi no a pudur da cur a sabhsaibh & meduigid an brigh totluighthe. Item, gabh piletra & saitsi & finegra & becan pibuir & caitear & glanuidh an galli ona leannaibh reamra. Urbruith da denam da duillebar an t-saitsi innarbaidh an togluasacht. An luibh so da cur ar greim na con confuigh & foirigh e. A cur arna cneadhaib & coiscidh a tilgin fola. An luibh so da bearbadh ar fin & foirig an tsean-cosachtach. Saitsi d'ol ar fin & glanuig an maclac & foirigh tinneas na slaiti fearrda. 262. Sauina, bracteos: .i. liathan locadh; teasaide tirim sa treas ceim & a duillebar as imcubaidhe cum an leigis & beirig a brigh bliadhain ann & ata brigh seimhiti ann. A bearbadh ar fin & furtachtaidh teinneas an gaili & na n-inneadh noch thic o fuaraideacht & an cleibh mar an cetna. A bearbadh ar fin & a ol & fodnuidh an aigidh stranguria. An luibh so da bearbadh ar fin & togairmigh an fuil mista & an togluasacht. An luibh cetna da bearbadh ar finegra & a deatach da licin fon timtireacht & foirig teneasmon & bolga an daergalair. A boltanughadh da gabail fon sroin co minic & comfurtachtaigid an incinn. Item, gabh barr minntais & liathan loca & saitse & caitear iat maille re salunn & comedaidh thu ona heaslaintibh fuara & on pairilis co hairithee. Do deascaib an fina don terra sigilata don tuirbit don cruitneacht dona brisclain don ferban do lin In damain allaidh don terpintina da tamuiriscus don tamuirendi da maetanaib na fineamna. 263. Tartarum: .i. deascaidh an fina; teasaide tirim sa iii ceim & folmaigid linn finn & na leanna righne air ceana & Is tarbhach e an aigid na n-easlainteadh fuar do-nitear ona leannaibh reamra. Et ata brigh creachtnaithe na n-inneadh innte gurab uime sin nac dleaghar a tobairt 'na aenur gan neiche ele maille ris. A tirmughadh & a cur isna cneadhaibh fliucha & tirmaigid iat. Pudur da denamh dib & a tabairt dona dainib ro-reamra & traetaigh a reimhe imurcach. Unsa co leith dib da tabairt maille re mil arna spumail & lagaidh deich n-uaire amuil adubrumar. 264. Terra sigilata, terra Sarasenica, argentaria: .i. an talamh selaithi & aderaid drong eli an talamh Sarristineach ris & ata se fuar tirim & bigh amuil cloic & sela ann amail crois. Et ata an brigh fastuiteac co mor and. Becan do pudur an talaimh so da cumasc maille re gealan uighe & a cur fon edan & coiscidh flux fola na srona. An pudur cetna maille re sugh sraidium leg. sráidín da cur isin sroin & coiscid an flux cetna. Ceirin don pudur cetna maille re h-olaig na roisi & re gealan uighe & re finegra da cur arin imlican & coiscidh gac uile flux bronn. An ceirin cetna da cur ar bel an gaile & coiscidh an sceatrach. An ceirin cetna da cur umna haltaib & coiscidh silead an rema cucu. An aigid aitt na cos artamesia da bearbadh ar fin & In pudur cetna do cur air & foirid iat .Et an pudur cetna da cur ar uisce mbog & a coimilt don ceann a haitle a foilce & do-ni folt min deagh-datha air neach. 265. Tuirbit: teasaide tirim sa iii ceim & prema crainn e noc fasas san Inniadh & folmaigid linn finn & ata brigh aitairngteach ann & as tarbach e an aigid coilica & gac uili galair na n-alt & geraidh se gach uili purgoid folmuigeas linn finn. Pudur da denamh dhe & a cur isna cneadhaibh & cneasaigh iat & foirig linnidha & ainmfeoil na cneadh & as de so do-nitear an lictabaire darub ainm darub ainm diatuirbiti & ni dleaghar ni Is mo na dragmae ii da dragmae da tobairt de so. 266. Triticum: .i. an cruitneact; teasaide isin cet ceim & fliuch co measurdha a medon an ii ceim. Et examlaidtear an cruitneacht da reir egsamlacht na n-aimsir ana curtar hi oir adeir Isac an cruitneacht curtar san earrach & isin fodhmur da beit co measardha an aithfegad na n-aimsir ele. Et examailtear an cruitneacht da reir a hoigi no a harrsaideachta oir adeir Isac an tsean-cruitneacht as bec oileas as do-dileaghtha hi oir cnaigtear a fliuchaideacht nadurtha on arrsaideacht & medaidtear a tirmuideacht aicideac & an tan bis idir a hoigi 'sa harrsaideacht as ann as fearr hi da reir Isac oir an tan bhis ur big imarcaidh fliuchaideachta innti & rann talmaigeachta innus co tulsmidtear gaetmuireaccht isin gaili ona dileaghadh. Et an t-aran do-nitear don cruitneacht gloin ata se teasaide tirim isan ii ceim oir gabuidh se teasaideacht on tene cuice & an sugh do-nitear don cruitneacht ata brigh glanta an cleibh & na scaman ann & minigid gairbhi an gotha. Et fedtar sisan do denamh dhi amail do-nitear don eorna & Is mor fodnus sisan na cruitneachta da chosc an fluxa & sisan na heorna da chosc na cosachtaighi. Cruithneacht da brisidh & a bearbadh maille re hola & foiridh na neascoid cruaighi. Cruithneacht da bearbadh ar uisce maille re ruib & a brisidh ana haitle & ceirin di da cur arna cicibh & foiridh a cruas & a tinnes. Cruitneacht arna brisidh da bearbadh ar sug gafainne & ceirin de umna haltaibh & coiscidh sileadh an adbuir cucu. Gran cruitneachta arna cognamh da cur ar greim na con confuigh & ni denann urcoid ina haitli & Is mo oilis an cruitneacht fasas isan fearann meth na an cruitneacht fasas isin fearann truag. Et ata bran na cruitneachta teasaide tirim co measardha & ata brigh glanta ann. Sisan da denamh don bran so & glanuigh an cliabh ona leannaib reamra righin. 267. Tanasetum agreste: .i. na brisclain: fuar tirim & ni fadur a ceim a leabar Plaitiairius & Is mor fodhnus an aigid fluxa na bronn. A mbrisid & gealan uighe no barr bainne da cur trit & foiridh ainnteas na mball. Prema na luibhe so da bearbadh ar fin dearg & a ol & foirigh galur na mban. Ceirin don luibh cetna maille re gealan uighe da cur fona hairgibh & foiridh an teinneas cinn tic o teasaideacht. 268. Tapsia: .i. an fearban: teasaide tirim san iii ceim & beirigh a brigh ann co ceann tri mbliadhain & togairmigh an scetrach co hoireda & flux na bronn co tanaiste. Item, bristear an luibh so co maith & bearbtar hi & foirig an potagra. Et ata brigh ataitairrngteac na leannann a hinmedon an cuirp cum na mball foirimilleach innti. Item, gabh finegra & an uinnemint darub ainm pupulion & sugh midhaighi & sugh na luibhe so & plur mine eorna & bainne cic cumasctar co cudruma & curtar 'na ceirin umna haltaibh foirig artetica & potagra & sireagra & gac uili easlainte na feiteadh tic o fuaraideacht. 269. Tela rania: .i. lin an damain allaidh: fuar tirim & ata brigh fostoigteach ann & coiscidh sileadh fola na cneadh cneasaigid amuil adubrumar. 270. Terpintina: .i. gum crainn noc ata teasaide tirim & beirig a brigh cet bliadhan ann & ata brigh discailteach aipidteac boctach ann. Terpintina maille re min eorna da cur a ceirinaibh & aipigid na neascoide fuara & discailidh an t-adbhar. Terpintina da cur ar smeroidibh dearga & a deatach da licin fon timtireacht & foirig builg an daer-galair. An deathac cetna da licin fon mnai & foirig suficasio matricis & presuficasio matricis. 271. Tamariscus: .i. croiceann crainn fasas annsan Innia & ata teasaide tirim da reir Avicenna & ata brigh diureticach glantach ann & Is tarbac e an aigid galair na selgi & stranguria & disuria & coilica & ilica. Pudur an croinn reamhraiti da cur ar biadaib no ar deocaibh & do-ni furtacht an aigid na n-easlainteadh adubramur. 272. Tamuirindi, oxifencia, dactilus asetosus, dactilus indicus: toradh crainn; fuar tirim. leat astigh don ii ceim & folmaigid linn ruagh co hoireda & na leanna loisce eli co tanaiste oir folmaigid linn ruagh on gaili & ona hinnibh & ona haeibh & as imcubaidh e an aigid na buidheacuire & duinti na n-ae & na seilge & an aigid tersiana. Sug fumiter & tamuirendi da tobairt da ol & foirigh an brut bis arin croicinn & an carraighe amuil adubrumuir. 273. Turio uitis: .i. maetain na fineamhna & maethain gach uili crainn & gac uili luibhe & fetar an t-ainm so do rad riu. Maetain na fineamhna da cur a sabsaib & calmuig an brigh totlaightheach. Maetain na ndrisi na ndrisidh maille re gealan uighe circe da cur trit & a cur arna suilib & coiscidh a teasbach & a tinneas & a ndera. Maetain na darach ata brig stipicdha coirtiteac indta. Don uernix don ueruena don tsail cuach da lus na leadan don gloini do caera na fineamhna don fin don neim don broinn dona peistib don radarc don scetraig dona neithib loisceas. 274. Uernix, bernix, elasia: .i. gum croinn noc ata fuar tirim sa ii ceim & atait tri gneiti air .i. gne buighe & gne ruagh & gne geal & asi an gne geal solus Is fearr dibh & ata brigh ceangailteac dlutaidteac na n-uili datann ann oir ase cuirid na peinntiuraig tar eis gach datha arna dealbaibh oir da-beir a dat fein da gac dat dibh & bid solus loinnearda uadha. Uernix & duis leg. tuis & gealan uighe circe da cur ar bel an gaile & coiscidh gac uile sceatrac. Et coiscidh pudur an guma so gac uili flux. An gum cetna do coimelt don ceir & beirigh a brigh innti cet bliadhan gan truaillead. 275. Ueruena, herba Ueneris, peristeron: teasaide tirim ata si & Is treisi a tirmaideacht na a teasaideacht. An luibh so da bearbadh ar fin & a ol & foirigh neimh leadartha no con confuigh & an luibh fein 'na ceirin. Sugh na luibhe cetna do congmail isin bel & foirigh an galar beil. Duillebar na luibhe so da cur isna cneadhaib dearga & foiridh iat. An luibh cetna d'ol ar fin no ar linn an aigid gach uili neimhe. Tri premha & tri duilleadha don luibh so da buain & paidir re gac nduille & re gach premh & a ol ar uisce srotho & foiridh ter tersiana. Ceitri duilleadha & iiii prema da buain mar an cetna & a ol roimh aixis quartana & icaidh e. Ueruena da beit ad laimh a dul d'fis t'otair & fiarfaig dhe cinnus ata & da n-abra co mbia co maith tiucfaid as & da n-abra co mbi co holc racaidh d'eag. An luibh so do bearbadh ar fin no ar midh an aigid gach uili easlainte thic o fuaraideacht an gaili no an cleib & Is tarbach fodhnus doibh. Ueruena & bitoine & atair talman & a coimilt ar uisce & a ol ar cet longadh gac lae & brisigh an cloc fuail gan amurus. 276. Uiola: .i. In sail cuach; fuar a tosac an cet ceim e & fliuch a ndeireadh an ii ceim. A tirmugad & beirig a brigh da bliadhain innte & as fearr a buain gacha bliadhain. Et as do blath uiola & do siucra do-nitear siucra uiolasium & as don blath cetna & do mhil do-nitear mil uiolasium & don blath cetna & d'olaigh do-nitear ola uiolasium .Et cebe acu bus ailt da denamh cuir an blath an blath annsa mhil no san ola no sa siucra & lic ann eadh d'aimsir & faisc ina haitli & bidh mar adubrumur. Et as amlaidh do-nitear siroip na uiola .i. blath na uiola da bearbadh ar uisce & an uair bus fuar e siucra da cur ann & Is imcubaidh an tsiroip sin an aigid na n-easlaintead teasaide. Deanamh ele uirre .i. blat uiole da cur an uisce re feadh oidche & a sitlodh arna maireach & siucra da cur innte & bidh 'na siroip. Denum eli uirre .i. blath na uiole da brisidh & a cur maille re holaigh a soiteach gloine re grein an aimsir samraigh re v laeib deag & bidh 'na holaigh togaidhi & furtachtaigid an ola so gac uili droch-coimpleasc teasaide an cuirp. Ola na uiole do coimilt don edan & dona hairgibh & icaidh teinneas an cinn noc thic o teasaideacht. Et at ait iiii brigha isan olaid so .i. miniugad na neitid ngarb & innfuaradh na neiteadh teasaide & bogad na neiteadh cruaigh & In stupail & an ceangal bis arna hinnib da ladh. Uiola maille re gealan uighe da cur umna neascoidib teasaide & fritbuailigh iat ana tosach. An luibh so da bearbadh ar uisce & na cosa & an aigid d'innlad as & togairmig an codlad. Tuic leat gurab cora In uiola da bearbadh cum siroip da denamh dhi na an ros oir ata fliuchaideacht righin do-discailti innti & fliuchaideacht so-scailte silteac ata san ros. Uiola da bearbadh ar uisce & a ol & coiscidh an laitirt no a boltanughadh do cur fon sroin & do-ni mar an cetna. Et adeir Macer an uiola ara mbi blath doinn-dearg gurab imcubaidh hi an aigid epilensia. Item, blath uiole & croch & mirr do cumasc trit a ceili & a cur arna suilibh & foirigh att & deirgi na sul. Item, sail cuach da brisidh & a cumusc maille re mil & re finegra & a coimilt don ceann deis a bearrtha & icaidh a bruth & a salcur. An luibh so da cur ar licc the & a cur mar sin arin at & coiscidh a neimh & a teinneas. An luibh so da bearbadh ar uisce & a deatach da licin fon maclac & foirid creachta In macluig. Sil na luibhe so da tabairt ar fin & glanaidh an fuil mista. Ceirin don luibh so da cur arin potagra tic o teasaideacht & foirigh. An luibh so d'ol ar uisce & innarbaig linn ruagh bis annsa gaili. An luibh cetna da bearbadh ar meadg an aigid pleurisisi & perpleumonia & gac uili easlainte an cleibh. Ola na uiola da coimilt da cliabh na leanam mbec & icaidh an cosachtach. Sugh na luibhe cetna da cur bog sa cluais & foirigh torman na cluas noc tic o teasaideacht. Sug na luibhe so d'ol ar cet longad & marbaig na peisti. An luibh so do tobairt ar cet longad ar fin da duine o teit a urlabra & foirig e mar adubrumuir. 277. Uirga pastoris, osaragi: .i. lus na leadan min: fuar tirim & ni fadur a ceim & ata brigh fostoiteac innti & Is imcubaid hi an aigidh flux na bronn. Ceirin don luibh so maille re gealan uighe & re min eorna arin imlican & coiscidh flux bronn. Pudur na luibhecetna da tabairt a n-uig bhuig & coiscidh flux na bronn. Ceirin don luibh so maille re gealan uighe circe da cur arin teinigh dhiadh & foirig hi. Ceirin don luibh cetna da cur arin ceann & furtachtaigid an aigid frenisise. 278. Uitrum: .i. an gloine; fuar sa cet ceim & tirim sa ii ceim. Pudur na gloine maille re h-ola na cno francach da cur fon ceann & foirig gac uili carraighe. Pudur gloine maille re serpentina 40 da cumasc trit a ceili & foirig bruth an croicinn & a coimilt de. Item, blath na smer & pudur gloine & ola na roisi & a cumusc trit a ceili & a cur ar morfia & fuiliugad air roime & foirigh e gan amurus da reir Plaitiairius. Pudur ro-min gloine da cumusc maille re sugh feinel & a cur fon suil & scrisaig finn na sul. 279. Uua: .i. caera na fineamna; teasaide fliuch iat acht muna claechlaighi fonn no tir a n-aicned & adeir Isag co tuismidhit fuil glan & co tiagaid tar na huili toradh acht amain na hubla figi & adeir Isac co n-examhailtear iat a 4 foladhaib .i. a cnaime, fuar tirim & a sugh, teasaide fliuch & a n-eithneadha, teasaide tirim & a croicinn, fuar tirim fos & adeir Galienus gurab inann oibriughadh croicinn na risine & oibriugad croicinn na caer so oir atait do-dileaghtha gaetmur & adeir Isac co coiscinn caera na fineamna meisce an fina & gach meisce tic co hobann Is gairid bis ar neach & gach meisce tic co rigin Is fada bis ar neach mar adubrumar. 280. Uinum: .i. In fin; teasaide tirim ata se & as mor oilis an corp & coimedus an tslainte & a ol co measurdha da reir Isac In Dietis Uineuersalibus & calmuigid se brigh dileaghtha an gaili & na n-ae & na mball co huilighe oir adeir Galienus na briatra so a Leabar Choimeda na Slainte: ‘Imposibile est accionem uirtutis digestiue confurtairi absce uino’ .i. ni fedtar oibriughadh na brighe dileaghtha da calmughadh co foirfi an uair anbainnidhtear hi gan fin oir ni fetar biadh no deoch as mo calmuigeas an brigh nadura & an brigh dileaghtha na an fin oir comhaentaighidh a teas risin teas nadura & a fliuchaideacht risna fliuchaideachtaibh nadura. Et intaigid co hurusa a fuil ro-glain & meduigid na spiraid & glanuig se an fual leg. fuil & osluigidh duinte na n-ae & na seilge glanuig na suili & indarbaidh bron & toirrsi on craige & calmuigid na baill co huilidhe. Ni headh amain acht calmuigid an t-anam oir claechlaidh bron cumha & toirrsi & meduigid an forbailteacus & comfurtachtaig an t-anum chum aitrigi & chum diadachta & da-beir beodacht & arrachtus do neoc & Is follus da reir Isacc co n dleaghar an fin da tobairt an gac ais & an gac aimsir & an gac coimpleasc & fhonn da reir mar fuilngeas an naduir e da reir meide no loidhed. Et adeir Isac gurub mo dleaghaid na macaim & na daine oga an fin d'ol naid na seann-daini oir gemad imcubaid doib e da reir a coimpleasca ni fuilngteac a n-incinn air da reir anmaindi na brighi ainmigi acu & buigi a feiteadh. Et as ecsamuil oibrighis an fin isna haesaibh da reir Isac oir mar leiges amain dleaghar a tobairt dona seann-dainibh & mar biadh dona dainibh oga & mar biadh & mar leiges dona macamhaibh. A beith mar leiges dona seann-dainibh ise as adbar do .i. teasaideacht an fina ag fritcathugadh an aigid fuaraideachta na haisi. A beit mar biadh dona dainibh oga ise as adbar do .i. gurab inann coimpleasc & naduir doib da reir teasaideachta ceachtair dibh & gurab ona cosmuilis do-nitear a n-aileamhaint. A beit mar biadh & mar leiges dona leanmaibh ise as adbar dho oir nir coimlinadh a teas nait a mbrigha nait a mbaill co foirfe & ata a fliuchaideacht co himurcach mar adubrumar & certaig an fin na neithi sin & as ullamh e da dul a n-oileamhaint na mball. An aimsir geimrigh & a fonn fuar dleaghar an fin da tobairt a meid mhoir. An aimsir samraigh & a fonn teasaide dleaghar a cumasc maille re huisgi oir beirigh seimhideacht an fhina an t-uisce an inmedon na mball da n-innfuaradh & da fliuchadh. Et examuiltear an fin da reir aisi .i. fin nua en bliadhain amain & fin arrsaig o iiii bliadhna co vii mbliadhna & fin medonac o da mbliadhain co iiii bliadhna. An fin nua vero ata se teasaide fliuch sa cet ceim gurab uime sin as mor fodnus an aigid na fuaraideachta & idir na huili deoch asi so Is mo teit an oileamhaint na mball da reir Isacc & gedeadh tuismidhtear droc-leanna truaillidhe uadha & gaetmuireacht isan gaili & isna hinnibh oir adeir Galienus nach fedann an fin ur an biadh da breit leis cum na mball. An fin arrsaigh vero ata se teasaide tirim sa iii ceim & ata serbi ann & as bec oilis & Is luat teit sa ceann & comhbualgris na cetfadha da n-eabur co mi-nadura he acht muna bia arna cumusc maille re huisce nglan & sechnadh an luct aga mbid na cetfadha ro-gera & na feithe anmunna an fin so acht muna beadh an fin maille re moran fliuchaideachta noc fedus fritcatugad an aigid geraideachta & ro-teasaideacht an fina. An fin medonac vero ata se teasaide tirim sa ii ceim & ase imcubaidheas da gac uili ais & aimsir & coimpleasc da tuctar co measardha he. 281. Uenenum: .i. In nemh & as iat so na neichi frithcataidhius an aigid na neimhe mar ata feol natrach In neimhe & cailmint & sugh praisce coblain & orobus .i. pis enain & ipericon .i. bithnua & ceclamen .i. cularan & euforbium & salund & ruibh & gaill bilur & stoinsi fada & eitneadha na cno francac & a caitimh maille re ruibh & sparagus cona sil & balsumum & finegra & fuil mil muige & bainne asail no lara & uirghi fiadha & gairleog & litronta & a cosmaile. 282. Uenter: .i. an bru & Is iad so na neice coisceas flux na brond & dlighidh na neice sin beit teasaide tirim maille re foladh reamur .i. cruel dearg & terra sigilata .i. talamh selaithi & bolus armenicus .i. uir slebe armenea & sraidin & prema niamhnaite & eidhinn na crann & crann na spinan & croiceann fuinnseoigi & prema na tri ndrisidh & cruach padraig & sugh na n-airneadh n-an-abaigh & galla & sugh sailigi & dragantum & gum araibi & meanadach & ailim & uirgo pastoiris & pentafilon & fuil coluim & luait adhuirce bo & findfadh mil ar ndenamh puduir dhe & luaith congna fiadha & a cosmaili. 283. Uermis: .i. na peiste & as iat so na neice marbus na peiste mar ata ambra aibsint & surramant & stoinsi & garleog & ruibh & Minntas & gaill bilur & cartland & mirr & dedga dearg & tim & puliol ruibel & carauaigh & cogal & co hairiti na neici marbus na mila. 284. Uisus: .i. an radurc & as iat so na neithi ghlanus an radarc mar ata aloeis & ruibh & berberis & popin geal & ailim & tuisia & selidonia & sugh centauria & sug fenegrecum & gaill bilar & luaith fialtoige & domblas ae gach uili ainmighi & co hainmidteac domblas ae an ilair & blath umha & umha loisce & a cosmuili. 285. Uomitibus: .i. In sceatrach & Is iat so na neichi togairmis an sceatrach mar ata bun fearbain & gran oililla & an tatabha geal & sil elefreoigi & sil ragaim. Et as iat so na neithi comsuigigthi togairmis an sceatrach mar ata oiximel & siroip aigeidithi & sugh prem rusc an truim. Et as iat so na neici tairmiscus an sceatrach amail atait ceirinaca sdipecdha da cur ar bel an gaili dona neicib so .i. maisdix & olibanum & gum araibhi & mas & spoidium & nus muscata & gailingan & na neichi so da bearbadh ar finegra & edach lin arna dublad re iii cuartaibh da cur ann & a chur ar bel an gaili. Item, gabh ros & mirr & sugh campora & sug slanlosa & sugh ueruena & sugh minntais & cumaiscthear na sugha so maille re haran geal arna rostadh & curtar ar bel an gaile & coiscidh an sceatrach amuil adubrumar. 286. Uritiua: .i. na neiche aga fuil brigh loisceach amuil ata peletra & sdafis aigria & pibar dubh & musdard & gairleog & ael ur & glaiser lena & bainne gearr na heigmhe & aibill uisce & premha teneadh talman & barr neannta gan brisidh & a cosmuile. Don cuilinn tragha d'uisceamhlacht na fola don uisce don iarapigra Galieni. 287. Yringi, socacul: .i. an cuilinn traga; teasaide fliuch ata se & as mor comhfurtachtaideas a prema an dileaghadh & osluigidh duinti na n-ae & na seilge. Premh na luibhe so da bearbadh ar uisce & pinginneda beca da denamh dibh & a mbrisidh co min a moirtel & a mbearbadh ar mil arna spumail no co mbia tiugh a ngne lictabaire & curtar na puduir so ann .i. pudur gailingain & seinnser & nutamuic & cainel & calamus aromaticus & mas & cubebis & sil ainede & ainisi ar ndenam puduir dibh & curtar iat isin lictabaire cetna & ise as ainm dhi diaeringe. Item, dentar an deoch so an aigid galair na n-arunn & duinti na n-ae & na seilge .i. gabh lan duirn da premaib na luibhe so & prema feinel & persille & egrime & meirsi & prema milbocain & crimh muice fiadha & dubhcosach ur & easbog beoain & premh buathfaillain liath & airgead luacra & barr cailmint & saitsi & ros dearg co mor da gach ni & bearbtar iat ar braitlis maith no ar an digh re n-abur mulsa .i. ocht rainn d'uisce & an ix rann do mil & curtar pudur na siltadh so san fiuchadh ndeirinnach .i. pudur sil feineil & persilli & egrime & elistroint & sil cularain & gaill eigrimhe & beirb no go ndeaca an iiii cuit fai & sitailtear co maith & glantar le mil & le siucra & curtar pudur licoirisi & curtar gabhail innti & eabur mocrac & re laighe & glanuig an deoch so an maclac & na hairni & ullmaigid chum na geneamhna & glanuigh an breith & osluigid duinti na n-ae & na seilge & na n-arann & medaigid an toil & an sperma & comfurtachtaigid an dileaghadh. Item, an luibh cetna maille re min eorna no maille re minen muiri da bearbadh ar fin & foirig stranguria & disuria & Is imcubaidh hi an aigid na heaslainte re n-abar diabeitis amail adubrumar. 288. Ycor: .i. uisceamlacht na fola & adeir Galienus braen don fuil da chur ar t'ingin a haitle na cuislinne & da scaili ar th' ingin ata an fuil sin maille re huisceamlacht & muna scaili Is deagh-comurtha da leit na fola & Is di-mola sin a follamnugadh na slainti oir signidh imdugadh na leannann neimh-dileaghtha sa corp. 289. Ydor: .i. an t-uisce & adeir Ipocras & Galienus co fuil se arna comhsuigiughadh o dha chail aenda .i. o fuaraideacht & o fliuchaideacht & nac tabair medugadh na oileamhaint don corp acht muna bia arna chomsuigiughadh maille re neitibh eli. Ata fritcathughadh aigi re gach uili ni ata maille re teasaideacht & re tirmaideacht & gac ni aga fuil an frithchathughadh so re teasaideacht & re tirmaideacht ni fedann se oileamhaint da tobairt don corp oir mar mucas an t-uisce an tene no mar mucas an t-soillsi an dorcact as mar sin mucas an t-uisce an teas nadura. Et as amlaidh ata an t-uisce co haenda & an corp comsuigighthe: ni hoiltear ni acht ona cosmaileas fein. Maseadh o nach fuil cosmhuileas ag an uisce risin corp ni hoiltear an corp uada amail adeir Galienus. Et gach ni comsuigighthe as aigi ata fas & foirbtiugadh & a contrara so ata isna neithib aenda, maseadh o ta an t-uisce aenndha ni hoiltear uadha. Da dearbad gurab ni aenda an t-uisce da reir Isac oir gac ni comsuigighthe adeir co fuil blas & baladh air & as follus nach fuil bias na baladh aran uisce, maseadh as ni aenda he. 290. Yarapigra Galieni41: .i. comhsuigiughadh uasal da ordaigh Gailiden & as inann ‘iara’ isin Greig & ‘sacra’ co Laidianta & Is inann ‘sacra’ asin Laidin & ni coisreactha asin Gaeidilc oir as beannaithi coisreaca an leiges so chum easlainti an chinn oir folmaigh linn finn & linn dubh gurab airi sin as imcubaidh e an aigid eipilensia & apoplexia & melangcoilia & mainia & emagrainia & scotomia & uertigho & cefaili & coiscid torman na cluas & confurtachtaigid an radarc & osluigidh duinte na n-ae & na seilge & na n-arann & comfurtachtaigid an macloc & as imcubaidh e an aigid sietica & artetica & potagra & coilica & ilica & atait comsuigighthe eli ann re n-abur iara rufini & iara lagadion iara Constantini. Don tsinnser don tsiucra 291. Zinciber: .i. an sinnser; teasaide sa iii ceim & fliuch sa ii ceim & comhfurtachtaigid an gaili & lacaid na hinne & as imcubaidh e an aigid urcoidi an cleib & na scaman. A bearbadh ar fin no ar lind & comfurtachtaigid teinneas an gaile & na n-inneadh. Pudur sinseir do crothadh aran timtireacht & foiridh teneasmon do-nitear o fuaraideacht & bolga an daer-galair. Pudur sinnseir da cur arn ar biaghaib egin & furtacthaigid lucht na sinccopisi. 292. Ziucra: teasaide fliuch isan cet ceim co measardha & ata brigh lactach boctach innfuartach ann & geraigid se linn ruagh ona millse oir adeir Isacc gac ni aigeidithi coiscidh se geraideacht leanna ruaigh & gac ni milis meduigid se geraideacht leanna ruaigh. Gaeite beca do mil & do siucra & da salann da tobairt isna fiabrusaibh gera & coiscid a n-ainnteas. Et at ait tri gneithe arin siucra .i. siucra geal & siucra buighe & siucra cainndi. An siucra geal ase as imcubaidh chum na siroipeadh & chum na comsuigiughadh do-nitear an aigid na fiabrus nger. An siucra cainndi coiscig ita & an ainnteas an gaili & as imcubaidh e da lucht an tsaethair isna haimseraib teasaide & da lucht na tisisi & na heitice & na cosachtaige & a tobairt a lictabairib & a mbiadaib & a ndeocaib & gach ni da cnaidead & da loigdighead don fliuchaideacht coimlinaigh an siucra e. Dentar lictabairi dhe .i. gab siucra geal punt no do & maethaidtear he le huisce fuar no co leaga co huilighi & curtar e a crocan prais da bearbadh & curtar na spisraid comhfurtachta so and mar ata sinnser & cainel & galingan & nutamic & bearbtur iat mar as du & ata brigh comfurtachta an craigi & na mball co huilighe annsa lictabaire so. ColophonsGurab amlaidh fagmait crich chumair tarbach arin leabur so noch do tairrngead a h-ainntetairib & a herbulairibh catrach Salernetane & da reir sduideir comaentaigthe doctuireadh Sleibe Pisalani & adubradar na maigistreacha sin gach ni tinnscaintear a n-ainm Dia gurab dingmala a crichnugadh a n-ainm Dia. Gurab amhlaigh sin da cricnaigead an leabar o Tadg O Chuinn .i. baistillerach a fisiceacht a mi Octimpir a sollain Lucais suibisceil & iseadh da bud sian an Tigerna an tan sin .m. c c c c. & .x. u. In summo. Finit, amen. 42Aed buidhe ó Leighin da scribh an leabur so & as doith lium muna beith attuirrse orum g cetera desunt. NLIre MS G11:Gurob amlaid sin fagmaid crich inmolta In leabair so co cumair tarbach noch do tairngead a hainntitairibh & a herbalairib cathrach Salernitani & do reir comaontaigthi sduideir dochtuiridhi Sleibe Pisalain & adubradar na dochtuirigi sin uili cach ni tindscainntear a n-ainm Dia curob dingmala a crichnugad a n-ainm Dia curob amlaid sin crichnaigthear In leabar so o Tadg hua Cuinn .i. baisiler a fisigeacht. Finitt. – NLIre Cat.. NLScot, Mackinnon MS III:Gurab amlaid sin fágbhamaid crich ínmholta cumair tarbhach ar an leabarsa noch do tairrngedh a h-ainntitairibh & a h-eisimlairibh catrach Salernitani & do reir stuider comaontaigh do dhocturibh Shleibhi Pisalain & adubradar na maighistrecha sin gach ni tinnscainter an ainm Dé gurab dingmala a crichnugud an ainm Dé gurab amlaid sin do crichnuighedh an leabar so o Tadhg hua Cuinn .i. baisiler a bhfisigecht a mi Octimbir a sollamain Lucáis suibhisceoil & Is iad do b'uimir bliadan ó ghein Crista co n-uige sin .i. mile bliadan & iiii .c. bliadan & v bliadna dheg ni Is mo & gach neach léghfas an leabarsa tabraid bennacht ar anmain Taidhg i Chuinn & Ghilla Padraic hi Challanain neach do ghabh h-é an Gaidheilcc. Finit. Amen. Misi Gilla Coluim. – Mackinnon, Cat., –2. NLScot, Mackinnon MS LX:Gurab amlaidh sin fagmaid crioch inmolta cuimir tarbhach air an leabhar so neoch do tarraingeadh a h-ainntitairibh a herbulairibh cathrach Salernitani & do reir sduider comhaontaighi dochtuiribh (dative for genitive??) t-Sleibhi Pisulain & adubhradar na maighisdrecha sin gach ni tinnsgainter an ainm Dia gurab dingbhalla a chriochnudhadh an ainm Dia. – Mackinnon, Cat.,. TCD MS 1323,, line 16ff‘gurub amlaid sin do cricnaigedh Matcer do tarrngedh a haindterib 7 a albula Catrach Salernitania 7 doreir sduider doctuir tSleibi Pisilain na fisiceacht 7 Tadg O Cuind baisiler a fisigecht a mi Octimper a sollamain Lucais iscel 7 Is e dobo slan dar tigerna an tan sin .i. mile .4. ced deg nis mo. Et gach aen legfis an leabur so tobrudh beannacht ar anmain Tha hi Cuind 7 Aenguis hi Callannan do fuair a nGaedilg e 7 ar anmain an te do sgrib an leobur. Maghnus mc Gilla na Naem micc a Leagha o ter 7 ata fi’ Cf. ISOS Cat, Aoibheann Nic Donnchadha, TCD MS 1323 (H. 3. 4). Pages 277 to 282 contain an extract on Aqua Vitae from TCD 1434 (H 3 22), p –110, transcribed by Mícheál Ó Conchubhair, printed In Studia Hibernica 25, 49–75:55–60, omitted here. An Irish Materia Medica As to the Latin, the material that Is given Is confined to that represented In the Irish text, In the order In which it occurs In the Irish, and not In the oder of the original Latin. The references are: CI: Circa Instans. Rufinus: The Herbal of Rufinus. Avicenna: Book 2 of the Canon. MF: Macer Floridus .i. e. De viribus herbarum. Ysaac: Liber dietarum particularium of Ysaac Israeli. Er: The Erlangen version of Circa Instans (Wölfel). Modena MS: Modena copy of Tractatus de herbis, 1458. See also Tractatus de herbis dello pseudo Bartolomeo Mini, ed. Iolanda Ventura (Florence/Firenze 2009). 1. Aron barba, iarus, pes uituli: iarus calidus est et siccus In tertio gradu, alio nomine barba aaron appellatur et etiam pes vituli appellatur. Virtutem habet dissolvendi laxandi et attenuandi. Contra frigidum apostema tota herba cum tuberositate et cum assungia veteri teratur. Postmodum In testa calefacta superponatur. Contra emoroidas vel ficus iarus tapsus barbassus decoquantur In vino vel fiat aqua et encatisma idest sessio. Carnem superfluam corrodit solus pulvis eius. Ad depurandam faciem et cutem subtiliandam ex tuberositatibus desiccatis fiat pulvis subtilis et conficiatur cum aqua rosacea et ponatur ad solem donec tota aqua consumatur. Ita fiat ter vel quater vel amplius et illo pulvere solo confecto cum aqua rosacea illiniatur facies. Plus depurat quam ipsa cerusa. Virtutem habet dissolvendi laxandi et attenuandi. Contra tumores aurium ipsa herba coquatur cum rubeo vino et oleo: addito cimino. Fiat inde emplastrum et auribus superponatur. Contra scrophulas novellas herba ipsa et squilla cum assungia veteri vel ursina teratur et superponatur et liberantur sic si recentes sunt. Ad menstrua provocanda succus iari per pessarium iniiciatur, sive cum benedicta. Reperitur In hieme et estate. Magnam habet efficaciam secundum folia maiorem secundum radicem maximam secundum quasdam tuberositates que circa radicem inveniuntur. Ille tuberositates finduntur et dessiccantur. Per annum servantur.’ CI 2. Accacia, sucus prunellarum: Acacia frigida est et sicca In 3 gradu. Est autem acacia succus prunellorum immaturorum.’ CI Stiptica est contra erisipillam, excoriationem que est In labiis et gingivis, dissenteriam stringit ... Et si anus infantis foris processerit, reprimit ... Item, idem accatia fit ex fructu arboris spinose et sunt prunelli.’ Rufinus from Dioscorides. Egritudines capitis. Confert ulceribus oris membrorum. Egritudines membrorum oculi. Confortat visum et subtiliat ipsum: et non est conveniens oculo ex ea nisi albassari: et sedat ophthalmiam et rubedinem que accidunt In eis: et ingreditur In medicinis ungule. Egritudines membrorum expulsionis. Constringit naturam bibita et clisterizata et pro emplastro posita. Et confert dysenteria et solutioni sanguinee et abscindit fluxum matricis et removet eminentiam ani et eminentiam matricis et confert mollificationibus amborum.’ Avicenna 3. Absinthium, centonica, pointicum: Absinthium calidum est In primo gradu et siccum In secundo. Absinthii duo sunt genera, unum quod dicitur ponticum.’ CI Reducit appetitum et est medicina mirabilis ad illud cum bibitur decoctionis eius aut sicci ipsius decem diebus scilicet quacumque die tres analasat et sirupus eius confortat stomachum.’ Avicenna Contra lumbricos In inferioribus intestinis existentes detur succus absinthii cum pulvere betonice vel ...’ CI ‘‘Acri cum vino trita se quilibet ungens Non metuat culices, ustaeque fugantur odore.’ MF Confert morsui draconis marini et scorpionis et morsus mugali, et hyusquiamo cum vino et suffocationi fungorum. Et vapor decoctionis eius confert dolori auris ... et confert dolori auris et fluxui humiditatum.’ Avicenna Succus eius instillatus auribus humiditatem ab eis manantem desiccat.’ CI In decoratione. Facit bonum colorem.’ Avicenna ‘‘Nausea non poterit quemquam vexare marina, Antea commixtum vino qui sumpserit illam. Olfactu somnum capiti vel subdita praestat, Hanc sibi supponi si non praesenserit aeger.’ MF Cum felle taurino tritum et auribus iniectum confortat eas et sonitum ab eis expellit.’ CI Et ex proprietatibus eius est ut prohibeat pannos a tineis et corruptione vermium et prohibet enclaustrum ab alteratione et chartas a corrosione ... et cum infunditur proprie In aqua enclaustri non corrodunt mures librum.’ Avicenna ‘‘Duritiam splenis eius cataplasma resolvit. Coniuncto sibi melle sterae si subditur herba Desiccabit eam, manareque menstrua coget;’ MF Febres. Confert antique et proprie eius succus sicut succus eupatorii. De eupatorio Confert febribus chronicis et antiquis proprie succus eius et proprie cum succo absinthii.’ Avicenna Contra opilationem epatis et ycteritiam detur succus eius et scariola vel ex his fiat sirupus et detur cum calida. Contra dolorem capitis ex anatumasi stomaci .i. ex fumositate stomaci detur succus eius cum zuccaro et calida. Contra suffocationem ex fungis detur cum aceto et calida. Contra dolorem et livorem membrorum ex percussione ex succo absinthii et pulvere cimini et melle fiat emplastrum. Ad provocandum menstrua ...’ CI Solvit choleram et necque per ipsum fit iuvamen In phlegmate nec etiam in illo quod fit In stomacho In intestinis.’ Avicenna Absinthium dicitur habere ii contrarias proprietates, scilicet laxativam et constrictivam. Quare non est dandum nisi materia existente digesta ut digestam dissolvet. Dissolutam ponticitate constringente exprimat. Amara enim pontica, quare, si interius recipitur, materia existente compacta, eam grossicie sua compactiorem redderet. 43’ CI Mundificat venas ab humore cholerico et aquoso provocat ipsum.’ Avicenna 4. Abrotanum, camphorata: Abrotanum calidum est In secundo gradu siccum In primo.’ CI ‘‘Unde iuvat nervos et causas pectoris omnes, Illius elixi si sit decoctio sumpta. Sic quoque dysnoicis prodest tussimque repellit Et prodest lumbis, sic vulvarumque querelis. Omnibus his crudum cum vino proderit haustum, Urinam purgat, sic et praecordia mundat, Sic curat sciasim, sic sumptum menstrua purgat. Serpentes nidore fugat, bibitumque venena Illorum extinguit, sedat quoque frigora febris Antea quam veniant si mixto sumitur amne, Aut oleo quo decoquitur si membra perungas. Lumbricos ventris hanc saepe bibendo necabis. Stirpes infixas et spinas abstrahet ipsum Appositum per se vel adeps si iungitur illi.’ MF In cuius apozimate mulieribus sedentibus menstrua provocat, secundinam et mortuum fetum elicit. Clausas vulvas aperit, apostemata si habuerint sanantur ... stranguriam soluit ... succus eius ... menstrua provocat, putridos humores vulve desiccat, dolores eius et flegmatica apostemata In ea nascentia sanat. Succus eius vel cinis eius cum vetusto oleo mixtus alopiciam sanat lotus non habentibus pilos occurrit. Abrotane leo epithimatum rigorem febris aufert. Succus eius bibitus et cataplasmatus sanguinem membris allisum ex vulnere vel contusione mundificat vel educit.’ CI 5. Acalife, urtica: Urtica semen eius sunt calida In principio tertii et sicca In secundo.’ Avicenna ‘‘Dicimus Urticam, quam Graecus Acalyphe dicit. Et tussim veterem curat, si saepe bibatur. Frigus pulmonis pellit ventrisque tumorem. Omnibus his prodest pulvis cum melle iugatus, Aut succus viridis cum vino saepius haustus. Cum sale de foliis eius factum cataplasma Ulceribus prodest et sordida vulnera purgat, Et contra morsus valet hoc cataplasma caninos, Et cancros et parotidas luxataque curat, Hocque reformatur caro, quae discessit ab osse, Et solet humores hoc desiccare nocentes. Acri cum vino radix contrita tumorem Compescit splenis, podagrae sic subvenit illa Omnibus et morbis sic subvenit articulorum, Omnibus his prodest superaddita, vel sibi iuncto Si coquis hanc oleo foveasque hoc unguine membra. Semen, si sumptum fuerit cum melle iugatum, Cum mulsa bibitum lotium producit abundans. Ore diu clausus succus si volvitur eius Uvae non modicum poterit sedare tumorem. Haec solet ictericos cum vino sumpta iuvare, Illius semen colicis cum melle medetur, Cum vino bibitum venerem semen movet eius, Quod si manantem cupias retinere cruorem, Urticae succo frontem line, reprimit illum. Si supponatur cum myrrha menstrua pellit, Si claudit vulvam matrix humore gravata Urticae follis revocabitur illa fricata. Pleureticos, pectus, pulmones adiuvat eius semen.’ MF 6. Arasca, elleborus albus: Elleborus calidus est et siccus In iii gradu.’ CI ‘‘Elleborum geminas species testantur habere, Album, quod sursum purgat, nigrumque deorsum; Vim siccam calidamque tenent et tertius illis Est In utroque gradus,’ MF Non debet dari nisi materia digesta.’ CI ‘‘Hordea, quam dederint, contrito iunge farinam; In succo ptisanae vel mulsa paneve coctum Sumere praecipiunt alii, sic utile dicunt. Elleborumque iubet In pultibus antea coctum Aut In lente dari, sic dicit non nociturum; Educit choleras varias et flegma per alvum;’ MF Contra arteticam podagram et ciragram ...’ CI ‘‘Elleborum geminas species testantur habere, Album, quod sursum purgat, nigrumque deorsum; febribus super omnia prodest Quartanis, Purgatur tali vomitu vertigo vetusta, Insanis, melancholicis valet atque caducis, Saepeque curatur sumpto lymphaticus isto. Ellebori nigri praecepit Plinius unam Donari dragmam, Naribus attractus sternutamenta movebit Illius pulvis capitis pellentia morbos;’ MF Contra litargiam et epilepsiam provocetur sternutatio: ex pulvere naribus immisso vel In panno posito ad nares percusso ... Contra scabiem fiat pulvis ellebori albi bene triti uncia 1, litargiro bene trito unciae 2, oleum nucis In patella coquatur ... inungatur patiens oleo et valet multum. 44’ CI Albagia, portulaca, pes pulli: Portulaca frigida est et humida. Viridis multe est efficacie, sicca vero non tante. Virtutem habet leniendi et humectandi et infrigidandi. Optimus cibus est febricitantibus comesta cruda vel cocta. Contra constipationem ventris coquatur cum prunis In aqua, comedat patiens pruna et portulacam et bibat aquam. Contra ragadias .i. fixuras labiorum etiam profundissimas fiat pulvis de radice portulace In terreo vase combusto et confice cum melle et inunge. Palliat etiam ragadias leprosorum. Notandum quod competenter ponitur cum diureticis sicca et viridis; quando cum diureticis, exterius apponitur.’ CI 8. Acedula, oxilapacium, rumei: Acidula, ‘‘Virtus est illi siccans et frigida valde Tertius a medicis datus est gradus huic In utroque. Hac fugit apposita sacer ignis et herpeta mordax. Ulcera, quae serpunt, cohibet; Et tumor ex oculis tritae cataplasmate cedit. combustaque curat. Et multum calidae dicunt prodesse podagrae, Si fuerit foliis illius operta virentis Aut cataplasmetur mixta contrita polenta. Eius cum roseo succus permixtus Dicitur antiquo capitis prodesse dolori, Qui dolor est lingua dictus cephalargia graeca. Omne genus fluxus ventris restringere mire Cum vino potata solet vel mansa frequenter, Hocque modo nimium manantia menstrua sistit, Vel si matrici tritam viridem superaddas; Sic quoque lumbricos pellit potata rotundos, Taliter et cunctis prodest potata venenis. Exhilarat visus succus illius inunctos Cum vino variis obstat potata venenis. Affirmant istam qui secum gesserit herbam Quod non appetat hunc letali scorpius ictu. Auribus expressus si succus funditur eius Adiuvat auditum mire pellitque dolorem.’ MF 9. Accetum, oxiren, oxiriun: Acetum frigidum est et siccum In secundo gradu. Penetrativam habet virtutem et divisivam ex substantia et constrictivam ex qualitatibus suis. Contra vomitum et fluxum ventris, bulliant In aceto racenum rose, tamarindi, galle et aristologie rotunde, vel aliquod eorum, et In tali aceto calido ponatur lana vel spongia, et ponatur supra stomacum si sit vomitus. Si autem sit fluxus ponatur supra renes et supra umbilicum. Valet omnino sirupus acetosus contra simplicem tertianam, et contra duplicem tertianam et ad quotidianam de flegmate salso et ad omnes acutas febres, si mane detur cum calida aqua. Quia ex aceto et melle fit oximel; quandoque simplex, quandoque compositum. Simplex autem fit ex duabus partibus aceti et tertia mellis si simul coquantur ad spissitudinem mellis. Compositum autem fit hoc modo. Accipe radices feniculi, apii, petrosilini, et contere aliquantulum, per diem et noctem iaceant In aceto; secundo die coque simul ut supra et postea cola et In aceto illo sic colato pone mel ad tertiam partem; et coque ut supra ... Sicut sirupus acetosus datur contra calidam materiam, ita oximel simplex contra frigidam materiam, quia digerit eam. Nota si acetum invenerit stomacum vacuum stringit ipsum, si plenum relaxat eum. Valet etiam contra debilitatos ex egritudine; accipe acetum et pone intus panem assum et ex tali pane bene sic madefacto unge os et labia et nares patientis et venas pulsatiles In brachio et ibi etiam supra venas liga talem panem assum In aceto madefactum. Multum confortat patientem. Valet etiam acetum contra litargiam et frenesim si fiat fricatio circa volas manuum et pedum cum sale et aceto.’ CI 10. Accride, bancia, pastinaca: Baucia calida est In secundo gradu et humida In medio primi; herba etiam que alio nomine dicitur pastinaca. Plus competit cibo quam medicine. Virtutem habet generandi multum sanguinem et spissum; unde augmentat libidinem. Convalescentibus et melancolicis valet cruda vel cocta comesta, viridis et non sicca. Fit autem inde zinziber conditum ad coitum excitandum.’ CI ‘‘mulsa si decoquis eius Radices, multum decoctio proderit eius, Si potanda datur, splenis iecorisque querelis, Lumborumque levat eadem potata dolorem. Hanc si lacte coquas, decoctio sumpta iuvabit Asthmaticos quamvis veteres ventresque fluentes. Radix illius collo suspensa tumores, Ut quidam dicunt, compescit testiculorum; Qui pastinacam fert aut qui mandidit illam, Dicitur a nullo serpentum posse noceri. Si circumscalpis dentes radicibus eius, Dicunt ingenti persaepe dolore levari. Sic quoque feminei ventris curare tumorem Dicunt, quo mulier quasi praegnans esse videtur.’ MF Ad digestionem confortandum.’ CI 11. Affodillus, centum capita, aillium agreiste:45 Affodili centum capita albutium. Radix magis competit medicine quam folia. Viridis melior est quam sicca. Diureticam habet virtutem. Est calidus et siccus In secundo gradu. Contra ydropisim, medium corticem ebuli et sambuci et filipendule ana ʒ iii bulliant In iiii ℥ succi affodilorum et detur contra leucoflegmantiam precipue. Contra maculam et omnem vitium oculorum accipe .... succi affodilorum .... miro modo prodest si oculi tali collirio illiniantur. Allii silvestris floribus utimur et debent colligi .... per biennium possunt servari In multa efficacia. Virtutem habet dissolvendi. Ad aperiendum vias epatis et urinales meatus fiat salsamentum similiter et distemperetur cum vino et herbarum diureticarum succo et detur. Flores allii silvestris diuretici sunt et In sirupo vel vino vel aliquo alio potu sumpti valent contra stranguriam et dissuriam. Ad provocandum menstrua .... sic coquantur allia In aqua et In tali aqua sedeat mulier usque ad umbilicum.’ CI 12. Agaricus, fungus: Agaricus calidus est In secundo gradu, siccus In tertio. Agaricus est quasi fungus et crescit circa radicem abietis et maxime In Lombardia. Sunt autem due species, aliud est femininum, aliud masculinum; femininum melius est. Femininum .... frangibile et habet quasdam tuberositates intus et quedam frustula quasi divisa. Masculinus non habet, sed est continuum .... facile pulverizatur.’ CI Inquit filius Mesaugue .... Illud quod est melius est album velo cum frangibile ....’ Avicenna Principaliter purgat flegma, secundario melancoliam.’ CI Solutione educit humores grossos diversos melancolie et phlegmatis cholere rubee ....’ Avicenna Contra cotidianam ex flegmate naturali ponatur agaricus In decoccione aliqua que datur febricitanti cum aliis speciebus, ut est cum squinanti. Contra yliacam passionem ... 46’ CI Est .... aperitivum omnium opilationum ....’ Avicenna Aliter facta purgatione si febris adhuc infestat accipe ℥ sem. agarici et ℥ 2 succi feniculi et ℥ 1 succi fumi terre et commisceantur, et hoc detur patienti ante horam accessionis. Contra dissuriam accipe saxifragam et coque In vino bono et cola et In colaturam pone agarici ℥ med. confice cum melle et oleo et patienti da. 48’ CI Ossa fracta extrahit, malam carnem corrodit et fistulam sanat. Contra emorroydas accipe subtilissimum pulverem agarici et confice cum succo ciclaminis et oleo et calefac ad ignem et cum bombace intincto superponatur. Contra morpheam accipe pulverem predictum scilicet salis tosti, agarici, tartari, et scarificatione facta superpone pulverem. Decoctio agarici, castorei, squinanti, sene, dolorem sedat capitis factum ex abundantia flegmatis; stomacum etiam confortat; vel fiant pillule de predictis et temperentur cum succo feniculi vel absinthii et idem operantur.’ CI 13. Agrimonia, argimonia: Agrimonia. Prima cura eius ad dolorem et vitia occulorum, herbam agrimoniam viridem bene tere et superpone occulis — omnem livorem et inflacionem mirabiliter expellit. Contra illuxacionem agrimoniam cum axungia bene contere et fac emplastrum et superpone — omnem inflaccionem et dolorem expellit. Succus radicum pellit nebulas oculorum. Ad fetidum cancerumata agrimoniam viridem bene contrictam et superpositam ministrat sanare.’ Tractatus de herbis., Modena MS. Lat. 993 Verrucasque simul si coniungantur aceto.’ Spuria Macri. 14. Agnus castus: Agnus castus calidus est et siccus In 4 gradu. Frutex est. Cuius folia usui medicine competunt et non radices; flores etiam magis; eius flores In vere colligantur et per annum non amplius In multa efficacia conservantur. Lectus ex eo factus libidinem reprimit; quia libidinem comprimendo reddit castum hominem ut agnum. Fomententur genitalia ex aqua decoctionis eius. In succo ipsius decoquatur modicum castorei et dentur In potu. Contra gomoream flores et folia decoquantur In aceto et addito castoreo si vis; cataplasmentur genitalia. Nota quod quedam extinguunt libidinem inspissando sperma, ut semen lactuce, psillium, citruli, melo, cucumeris et cucurbite, portulaca, scariola, acetum, agresta, sumac, camphora et similia. Alia inaniendo spiritus et consumendo sperma ut ruta, maiorana, agnus castus, ciminum, calamentum, anetum. Sunt ii ista calida aperitiva, et ventositatem solvunt et extenuant. In succo agni casti, semen feniculi ʒ iii et esule ℈ iii decoquantur, mane detur cum vino calido, leucoflegmatico colatura. Fomentum ex aqua decoctionis agni casti matricis exiccat superfluitates et ipsius angustat orificium. Ad menstrua provocandum fiat fomentum ex aqua decoctionis ipsius et centrum galli. Contra litargiam, accipe agnum castum et apium et salviam, et fiat decoctio In aqua salsa et fricetur fortitur posterior pars capitis.’ CI 15. Alacon, politricum, capillus ueniris; Capillus veneris frigidus est et siccus tamen temperate ex substantia subtili. Virtutem habet diureticam. Contra calefactionem epatis detur aqua decoctionis eius. Plagelle etiam intincte In succo ipsius superponantur, vel etiam ipsa herba trita. Recens multe est efficacie, parum tamen servari potest. De aqua decoctionis eius et zuccaro fiat sirupus si sit etiam vitio splenis50. Cataplasmatus valet alopicie et scrofulis. Coctus cum aqua ex eo capite loto pustulas et putrefactionem mundificat. Cum vino bibi tus et veneno et humoribus ad stomacum fluentibus resistit.’ CI 16. Alapin, cepa mairina, scilla: Squilla calida est et sicca In iii gradu et alio nomine cepa marina dicitur. Virtutem habet incidendi dissolvendi et purgandi per urinam. Illa que sola reperitur nisi sit sola plantata mortifera est. Cum ponitur In medicinis de exteriori cortice et interiori proportionaliter abiici debet quia venenosa est et pars intermedia decoquatur In pasta et postea ponatur In medicinis et In oximelle. Contra quotidianam quartanam yliacam et artheticam valet oximel ex ea factum. Contra duriciem splenis et epatis decoquatur In vino et oleo et superponatur. Contra easdem causas et yliacam passionem et artheticam ponatur squilla per xv dies In vino et oleo postea decoctio fiat et coletur et addita cera fiat unguentum. Exteriores pro nimia caliditate sunt mortifere et pro nimia frigiditate medie temperate sunt.’ CI 17. Alapsa, galla, pomum quersuus: Galla frigida est et sicca In secundo gradu. Est autem fructus quercus. Quedam reperitur grossa et levis perforata que parum valet. Alie reperiuntur In Africa et Asia et dicuntur Asiane que parve sunt et non perforate, inter quas que grossiores sunt meliores sunt. Virtutem habent constringendi. Contra fluxum ventris fiat emplastrum ex pulvere galle subtili et albumine ovi et aceto et super pectinem et renes ponatur. ... ex aqua pluviali decoctionis gallarum .... Hoc etiam fiat contra dissinteriam ... contra dissuriam. Si vitio inferiorum fiat pulvis eius cum aqua ordei iniiciatur per clistere. Contra vomitum ex vitio virtutis contentive et debilitatione, fiat decoctio pulveris gallarum addito aceto et addita aqua marina et spongia infusa ori stomaci superponatur. Contra fluxum menstruorum fiat decoctio ex aqua pluviali decoctionis gallarum et pulvis etiam ipsarum iniiciatur per pessarium cum succo solo plantaginis, vel fiat inde aliquid solidum et supponatur ei. Contra fluxum sanguinis de naribus pulvis eius cum succo sanguinarie conficiatur stuellus inde factus naribus intromittatur. Emplastrum inde factum ex pulvere gallarum et albumine ovi timporibus superponatur. Gallarum etiam pulvis superpositus vulneribus ea consolidat. Ad capillos albos denigrandos vel canos talis fit usus. Accipe gallas non ponderosas nec perforatas et decoque In oleo quousque tumescant; postea cola et exprime inter duos pannos lineos quousque desiccentur; postea dimitte desiccari, deinde bene exiccatas tere et fac pulverem subtilem et accipe corticem nucum et tere peroptime et confice cum aqua pluviale et decoque addito pulvere illo gallarum et ex tali confectione unge capillos et barbam cum aqua calida; cave tamen ne cutis remaneat infecta et sic abluantur sepe et desiccentur.’ CI 18. Albedarug, colubrina, basilicon: ‘‘Herba, Dragonteam Graecorum quam vocat usus, Haec eadem vulgi lingua Colubrina vocatur, Ex quibus antiquis expertum credimus esse, Quod queat a simili colubrina venena fugare. Quisquis se trita radice perunxerit eius, Tutus ab incursu serpentum dicitur esse; Morsibus illarum cum vino sumpta medetur. Sic etiam cancris magnum solet esse iuvamen. fagedaenica vulnera purgat, Si sit ei tritae cum melle bryonia iuncta; Vulneris haec mundat sordes, syringia curat; Succo radicis eius caligo fugatur Et varii morbi, quos lumina perpetiuntur. Si marcescentis illius floris odorem Nare trahat praegnans, deponere fertur abortum. Vel si sit radix matrici subdita trita. Pulvis radicis eius cum melle iugatus Tussim compescit sumptus, sedatque catarrhum Et confert haemoptoicis; Vulneris haec mundat sordes. Sola sibi iuncto maculas depellit aceto. Esse pedum vitium dicunt, cui pernio nomen Est a pernicie membri patientis ad ipsum, Plebs dicit mulam, solet hoc de frigore nasci, Amne Dragonteae radices decoque tali, Pernio deletur, si saepius amne fovetur.’ MF 19. Alagsandrum, masedonica, petrusidinum: Petrosilinum. Calidum et siccum In fine tertii gradus.’ Ysaac Est autem duplex, domesticum – et agreste quod sinonum dicitur. Competens etiam fit salsamentum ex petrosilino domestico. Virtutem habet diureticam, Semina precipue competunt usui medicine.’ CI Apostemata eorum curat, maxime que sunt In renibus. Menstrua provocat. Fit hydropicis iuvativum. Epar et vulvam mundificat, eorum oppilationem aperit. Cataplasmatum super pustulas scabiem et morpheam mire mundificat. Pistatum et In vulvam missum secundinam et fetum mortuum expellit. Iuvativum et periodicam febrem patientibus. Corporis poros aperit et vias rarificat et humores extenuando cum urina et sudore proiicit. Ventositatem colice passionis dissolvit.’ Ysaac Albeston, calx uiua: Calx.’ CI Calx viva est illa que recens est et non aqua infusa. Mundat sicca vulnera.’ Rufinus from Dioscorides. Mixta cum sevo et oleo pustulas et putrida apostemata habentes iuvat. Vulnera et omnem incisionem bene solidat.’ CI 21. Altea, malbua, bismalua: Malva ... secundum quosdam frigida est In primo gradu humida In secundo. Apostemata maturat, duritiem relaxat et mollificat. 54’ CI Mollificat apostemata ... maturat vulnera.’ Avicenna Althaea: ‘‘Elixata prius radix adipique terendo Addita porcino terebinthinaeque tumores Matricis curat, reliquosque iuvare dolores Dicitur illius; nervos sic ipsa relaxat. A dysentericis radicum coctio sumpta Cum vino fluxum stringens compescit eorum;’ MF Decoctio radicis eius quum datur In potu cum vino confert difficultati urine et lapidi.’ Avicenna ‘‘Et pellit tardas haec coctio sumpta secundas. Acri cum vino contritum semen olivo Iungito, deformes maculas hoc unguine pelles.’ MF Quando linitur cum aceto et oleo prohibet nocumentum venenosorum vermium.’ Avicenna Terantur cum assungia porci recenti; et super tegulam calidam ponantur. Hoc autem valet contra duritiem splenis et epatis. Aqua decoctionis seminis ipsius herbe ... confert ethicis.’ CI 22. Aloe, epaticum, cicotrinum: Aloes calide et sicce complexionis est In ii gradu. Aloes ex succo herbe fit que herba suo nomine aloen appellatur. Aloes tria sunt genera, cicotrinum, epaticum, caballinum. Epaticum colori epatis assimilatur. Habet autem colorem epatis sed subnigrum. Optimum autem aloes est cicotrinum ... quod leviter frangitur ... non est fetidum, nec valde amarum ... quandoque frangibile. Aloen vero habet purgare coleram et flegma et mundificat melancoliam. Valet contra superfluitatem frigidorum humorum In stomacho contentorum. Caput a dolore relevat qui ex anathamiasi fit .i. ex fumositate stomachi. Habet etiam virtutem confortandi membra nervosa. Aloe si sepe sumatur excoriat intestina, unde opus ut cum eo misceatur mastix aut dragagantum aut bdellium. In oculis iniectus pruriginem oculorum omnino aufert. Pulvis aloe vulnera prepucii que fiunt de lavaro sanat.’ CI 23. Alphur, flos fraxini: Fraxinus calida est et sicca In ii gradu. Contra fluxum ventris ex lienteria dissuria lenitum precedents purgatione fiat fomentum ex aqua pluviali decoctionis corticis vel fungi quemadmodum fungi supra eam nascens. Pulvis etiam ipsius datus cum aqua pluviali valet:. Contra vomitum ex debilitate virtutis retentive vel humorum acumine cortex vel fungi In aceto bulliat et spongia intincta super stomacum ponatur. Valet etiam decoctio eius contra vitium splenis potata.’ CI 24. Allusal, cepa: ‘‘Non modicum sanas Asclepius asserit illas Praesertim stomacho, Et dicunt illas mollire salubriter alvum; Oris foetori prosunt, fastidia tollunt; Appositas perhibent morsus curare caninos, Si tritae cum melle prius fuerint vel aceto; Apponunt alii cum vino melleque coctas, Transactisque tribus solvunt cataplasma diebus. Femineo lacti commixtus succus earum Pellit saepe graves infusus ab aure dolores; His succus commixtus aquae bibitusque iuvabit Illos, quos subitus facit obmutescere morbus. Naribus attractus harum tantummodo succus Humores nocuos capitis deponere cogit; Triturasque pedum, soleae quas vel caligarum Durlciae faciunt, succo sanabis eodem, Cum gallinarum pingui si saepe perungas. maculas quoque iunctus aceto Emundare solet, si sint hoc saepe fricatae. Mansae vel potae tardantia menstrua purgant. Illarum succus caligine lumina purgat, Admixtus melli;’ MF 25. Alumen, stipteria, sucarium: Alumen calidum est et siccum In 4 gradu. Virtutem habet desiccandi et vehementer consumendi. Balneum aque aluminose confert ydropicis ... Sal et alumen bulliant In aqua ... patiens In medio cuffe sedens. Contra cancrum: pulvis aluminis ... confectus cum vermibus inventis In pingui terra, et impositus valet. Superfluam carnem palpebrarum vel alicuius membri rodit. Pessima vulnera sicut farcinum inhibet ne corpus perambulent. Cum aceto et melle mixtum dentes infirmos confortat. Inflationes gingivarum sanat, collutum os ex aceto prius.’ CI Species aluminis sunt plurime, sed ille que ex eis In curam medicine ingrediuntur sunt tres: scissum, humidum et rotundum.’ Avicenna Licinium etiam ex tali confectione inunctum orificio fistule immissum confert. Contra scabiem, sulfur vivum et ... alumen bulliant In aceto ...’ CI 26. Ambra, spearma ceti: Ambra dicitur esse sperma ceti. Multum valet. Contra epilepsiam, ambram pone et os de corde cervi et cornu cervinum In vase vitreo super carbones:56 et patiens recipiat fumum per nares et os. Virtutem habet confortandi. Contra sincopim fiant pillule ex ℈ i ambre et i ℈ ligni aloes et ii ℈ de osse de corde cervi; que trita resolvantur In aqua rosacea et fiant inde pillule.’ CI 27. Ambrosiana, eupatorium, 57 lilifagus: Eupatorium calidum est In primo gradu, siccum In ii; idem est quod saluia agrestis. Viride maioris est efficacie quam siccum. Valet contra universalem paralisim contra particularem. Contra ydropisim et icteritiam si fiat ex opilatione splenis et epatis, talis fit usus, ʒ ii saluie agrestis In dimidia ℥ succi apii coquatur et detur talis decoctio. Contra lumbricos, nuclei persiccorum triti cum succo saluie agrestis valet.’ CI 28. Anabulla, titimaillus: Titimallus calidus est et siccus In iii gradu. ... modo dicendum est de illa specie que anabulla vocatur. s. v. Euforbium quod In diebus canicularibus colligitur usui reservatur.’ CI 29. Amedum, amillum: Amidum vel amilum temperate calidum est et humidum.’ CI Amidum siccum est et frigidum.’ Ysaac Quod fit hoc modo: frumentum In aqua frigida ponatur et ibi per diem et noctem moretur et de die In diem renovetur aqua quousque videatur frumentum omnino esse putrefactum. Postmodum remota aqua optime conteritur et sic addita aqua ipsa conficitur et exprimitur per pannum. Soli exponitur usque ad aque consumptionem. Ex ordeo mundato similiter potest fieri.’ CI Asperitatem lenit pectoris et pulmonis et solidativum est vulneris eorum. Et si cum aqua coquatur et zuccara et amigdaleo, multum valet ad tussim siccam et ad humores qui tenues sunt et a capite In pulmonem pectusque descendunt.’ Ysaac Valet contra apostemata spiritualium et tussim coctum cum aqua ordei, conditum cum lacte amlgdalarum additis penidiis.’ CI Sepe tamen acceptum, lapidem In renibus et vesica creat. Valet autem ad reprimendos humores In oculos descendentes et ad vulnera In eis nascentia.’ Ysaac 30. Ancula alba, scabiosa: Scabiosa calida est et sicca In ii gradu. Contra scabiem valet. Contra scabiem succus ipsius cum aceto conficiatur et oleo nucis et aliquantulum decoquatur et fiat unguentum. Contra lepram que dicitur allopicia propina succi eius ʒ iiii vel v et balneetur In aqua decoctionis eius. Contra emorroidas scabiosa et flos mustardi decoquatur In aqua et vino et fiat encatisma. Contra condilomata que fiunt quasi glandule idem fiat. Et nota quod ficus sunt interius In ano cum inflatione venarum et raro sine cirurgia curari possunt. Condilomata sunt quedam superflue interius carnes apparentes In ano quasi parve glandule.’ CI Nam purgat pectus quod comprimit egra senectus. Emplastrata foris necat anthracem tribus horis.’ Rufinus from Urbanus. Ad auris surditatem ex sanie facta immitatur succus cum oleo In modica quantitate.’ CI Servat pulmonem, servat lateris regionem. Intus potatur et sic virus evacuatur. Rumpit apostemata, lenit virtute probata.’ Rufinus from Urbanus. 31. Aillium: Allium est calidum et siccum In medio quarti gradus.’ CI ‘‘Sanat et appositum morsus cum melle caninos; Pulmonis varias coctum cum lacte querelas Potatumque iuvat vel crudum saepe comestum; Cum centaurea Diocies dare praecipit illud Hydropicis; Idem nefreticis elixum sumere iussit. Cumque faba coctum capitis sedare dolorem Dicitur, attrito si tempora perlinis illo. Anseris huic adipem iungas tepidumque dolenti Infundas auri, praeclare subvenit illi. Elixum tussim iuvat et suspiria sedat; Adiuvat incoctum pulti sumptumque tenesmon Porcino iungens adipi si conteris ipsum Non modicos reprimes superaddens saepe tumores.’ MF In dentibus allium contritum et superpositum dolorem minuit.’ Rufinus from Magister Salernus. Visui obest oculorum, quia desiccat ... toti etiam nocet corpori si ultra modum sumatur quia generat lepram et multa alia ut apoplexiam, maniam, etc. Allium colericis nihil nocet, et coleram rubeam cito generat, flegmaticis prodest et paraliticis. Virtutem habet dissolvendi, consumendi et expellendi venenum. Unde tyriaca rusticorum dicitur. Contra morsum venenatorum animalium accipe allia et tere et cataplasmetur. Succus etiam receptus intus discutit venenum. Locus ubi fuerit morphea scarificetur et post cum allio trito fricetur et cataplasmetur.’ CI ‘‘Clarificat raucam crudum coctum quoque vocem, Sed magis elixum iuvat illam saepe comestum.’ MF Contra lumbricos, accipe allia, piper, piretrum, petrosilinum et succum mente et acetum et facto inde salsamento intingat paciens cibum et comedat. Ad aperiendum vias epatis et urinales meatus fiat salsamentum similiter. Contra stranguriam, dissuriam et dolorem yliorum ... Ad provocandum menstrua, depiletur dens allii et bene mundatus ponatur In orificio matricis. Menstrua provocat, sicut dicit Constantinus. Uel Coquantur allia In aqua et In tali aqua sedeat mulier usque ad umbilicum.’ CI ‘‘Hunc ignotarum potus non laedit aquarum Nec diversorum mutatio facta locorum, Allia qui mane ieiuno sumpserit ore. Praxagoras illo fuit usus cum coriandro Et vino, causas sic curans ictericorum. Et sic potatum dicit quod molliat alvum.’ MF 32. Acantum, semen urtice: Urtica. ‘‘Sudorem movet ex oleo decocta perunctis; Defluvium capitis, si succo seminis huius Ungas saepe caput, reprimi dicit Galienus. Si quadrupes quaecunque marem perferre recusat, Urticae foliis illius vulva fricetur, Sic naturalem calor excitat ille calorem.’ MF 33. Anetam: Anetum calidum est et siccum In secundo gradu.’ CI Quod si uratur fir calidum et siccum In tertio gradu.’ Ysaac ‘‘Provocat urinas, obstantia quaeque repellens.’ MF Servari autem potest per triennium In multa efficacia, melius tamen si singulis annis renovetur. Herba vero diuretica est. Menstrua educit. Contra vitium pectoris ex frigiditate ponantur v ficus sicce vel quatuor per noctem In succo aneti adiiciatur mane modicum vini et bulliat bene et detur colatura. Contra emorroydas ... anetum et acantum .i. semen urtice, sicca et pulveriza et facto emplastro impone. Ventris dolore prodest. Somnum provocat et mollia maturat apostemata. Singultum ex plenitudine amputat coctum In oleo et epithimatum. Anetum tortionem et inflationem mitigat.’ CI ‘‘Rodit crescentes cinis hic In vulnere carnes, Ulcera quae serpunt et sordida vulnera curat.’ MF 34. Antera, flos rose: Rosa frigida est In primo gradu sicca In secundo. Antera dicitur scilicet flos rosarum scilicet quiddam quod interius reperitur.’ CI ‘‘Compescit sacrum, si trita apponitur, ignem, Sic quoque, si stomachus calet aut praecordia, sedat; Illius succum collyria plurima quaerunt.’ MF Contra ruborem oculorum si fiat punctura aliqua, valent rose cataplasmate, sed prius In aqua cocte.’ CI ‘‘Fluxum matricis cum vino stringit et alvi, Omnes fervores superaddita trita coercet.’ MF Nota quod sirupus factus de rosis recentibus prius aliquantulum laxat, postea constringit. Sirupus factus de rosis siccis In principio et In fine constringit. Mel rosaceum, aqua rosata, zuccarum rosatum, sirupus rosatus, oleum rosaceum. Oleum rosaceum: Contra calefactionem epatis inungatur epar; contra etiam dolorem capitis ex caliditate et frigiditate frons et timpora inungantur. Contra sincopim detur cum aqua frigida. Valet contra fluxum ventris et vomitum. Pulvis eius superpositus uve humiditatem eius consumit.’ CI ‘‘Expurgat sordens vulnus repletque profundum Et combusturis praeclare convenit ignis.’ MF 35. Anisum, ciminum dulse: Anisum, calidum et siccum In quarto gradu, alio nomine dicitur ciminum dulce. Virtutem habet dissolvendi et consumendi. Contra ventosam indigestionem et acidam eructuationem ... Valet contra indigestionem et dolorem intestinorum ex frigiditate. Contra dolorem aurium et maxime si ex humiditate fiat decoctio eius In succo pori et oleo In cortice cepulle, auribus instilletur. Ad augmentationem lactis et spermatis valet pulvis anisi sumptus In cibis vel potu. Contra livorem ex percussione et precipue si sit In facie et circa oculum, conteratur anisum cum cimino et superponatur cura cera liquefacta. Decoctio anisi cum aliis herbis diureticis solvit opilationem splenis et epatis.’ CI 36. Apum domisdicum: Apium commune calidum est In principio 3 gradus et siccum in medio eiusdem gradus. Cuius semen est maioris efficacie.’ CI ‘‘Illius succo si candida mica terendo Panis iungatur, oculi sedare tumorem Dicitur emplastri noctu superaddita more, Sicque ferunt mammis prodesse tumentibus illam.’ MF Contra frenesim et litargiam succus apii ... inungatur caput pacientis rasum tamen prius. 62’ CI ‘‘Ventrem constringit, vomitum potata coercet, Lymphae commixtum sibi si lungatur acetum; Aegris amissum fertur reparare colorem, Cruda a ieiunis fuerit si saepe comesta. Unaquaque die vexantem corpora febrem Cum lympha potata iuvat febris ante tremorem. Hydropicos et splen tumidum iuvat ilia, iecurque Si cum feniculi succo contrita bibatur. Illius succus farris cum polline mixtus Atque ovi lacrymo vulnus bene purgat et ulcus, Si superaddatur emplastri more frequenter.’ MF Sunt et alie maneries apii, scilicet apium ranarum vel reninum et apium risus et apium emorroydarum. Spleneticis valde confert unde apium risus dicitur; quia melancolicum purgat humorem abundantem ex cuius abundantia fit tristitia. Ex ipsius .. sequitur scilicet letitia et inde risus. Apium emorroydarum ... emorroydas exiccat. Nota quod apium nocet pregnantibus quia virtute sua dissolvit retinacula fetus ... pregnantibus assuetantibus apio: necessario In corpore infantis putrida apostemata et putrida vulnera nascuntur. Item, lactantes abstineant ab apio ne puer fiat vel insipiens vel epilenticus ... Nocet vero pueris; illa enim etas propter humiditatis multitudinem et virtutum debilitationem et artuum constrictionem parata est ad epilepsiam.’ CI 37. Auripimentum, arsenicum: Auripigmentum calidum et siccum est In quarto gradu. Dissolvit, attrahit et mundificat. Pueris autem detur ℈ i auripigmenti cum ovo sorbili vel cum vino vel cum lacte mulieris. Contra antiquum asma et tussim ... ponatur auripigmentum super prunas et ... recipiat patiens fumum per embotum. Contra impetiginem et serpiginem morpheam albam, accipe libras iii saponis spatarensis et tertiam auripigmenti et distempera et fac unguentum et inunge. Ad ungues reparandos, accipe serapinum, et misce cum eo auripigmenti pulverem et oleum et ceram et inde fac emplastrum et pone super unguem. Editor does not supply source of Latin text. 38. Arracia, attriplex: Atriplex frigida est In primo gradu, humida In secundo.’ Ysaac ‘‘Attriplicem tritam cum nitro, melle et aceto, Dicunt appositam calidam sedare podagram.’ MF 39. Arigentum uium: Argentum vivum calidum et humidum est In 4 gradu. Dissolvit et incidit et penetrat. Diutissime servatur, In vase autem solido conservatur In loco frigido. Farina lupinorum amarorum decoquatur In aceto fortissimo usque ad spissitudinem et addita ℥ semis argenti vivi extincti fiat immixtio et caput patientis ex abundantia pediculorum inungatur per discriminalia. Fumus autem argenti vivi astantibus obest quia remolliendo nervos paralisim operatur. Ore autem receptum vel auribus immissum occidit dissipando membra. Si autem fuerit ore receptum detur lac caprinum In multa quantitate et patiens fit In motu vel detur vinum decoctionis ysopi et absinthii, haec autem sunt ad salutem remedia. Ad pannos faciei post partum cum assungia gallinacea argentum vivum et cerusa conficiatur, ex hoc facies inuncta clarificatur et dealbatur. Virtutem habet dissolvendi penetrandi et consumendi et mundificandi. Extinguitur autem cum saliva et fricatur cum cinere et saliva. Contra scabiem et pruritum oleo nucis parum calefacto admisce acetum, deinde vero litargirium et cerusam pulverizatam si habeas In eadem quantitate bullias ad spissitudinem mellis et illis refrigeratis impone argentum vivum et commisce et usui reserva.’ CI 40. Asufetida: Assa fetida calida est et sicca In 4 gradu. Gummi arboris est. Quanto fetidior tanto melior. Virtutem habet dissolvendi attrahendi consumendi. Asmaticis ex humida causa laborantibus maxime prosunt, vel cum sirupo violaceo. Patientibus In pectore ... Contra ... quartanam febrem ... Splenem mollificat. Contra paralisim et podagram artheticam et epilepsiam et contra omne vitium ex frigida causa ... epilepsia vitio capitis ...’ CI 41. Aroistoloia longa, aroistolola rotunda: Aristolochia MF, Aristologia CI, diverse sunt species, longa et rotunda.’ CI ‘‘Omnes vim calidam siccamque leguntur habere, In primo vis sicca gradu fervensque secundo. Pestiferos morsus cum vino sumpta rotunda Curat et assumptis prodest sic hausta venenis; Hocque modo tardas educit sumpta secundas; frigora sumpta repellit; Quodlibet infixum superaddita trita repellit, Vulnera cum mellis purgatque repletque liquore; Sic etiam spasmis super omnia subvenit hausta; Et ventris nimium sic mitigat illa dolorem; Et sedat diram sic saepius hausta podagram; Si mixta potatur aqua; febresque malignas Hoc potata modo fertur compescere mire. Daemonium fumus depellere dicitur eius; Fistula curatur huius radicibus herbae, Si bene purgatis eius loca concava farcis; Singultus sumpta sedari dicitur illa. Omnia longa potest quae dixi posse rotundam.’ MF Rotunda magis competit medicine. Radix In autumno collecta et exiccata per biennium servatur In multa efficacia. Et nota quod omnes herbe quarum radices competunt medicine tunc debent colligi quando adsunt flores ... folia vero In tempore productionis florum ... Virtutem habent consumendi et expellendi venenum. Ad expellendum fetum mortuum et pecus mortuum coquatur radix In vino et oleo et fiat fomentum iuxta femur. Pulvis eius mortuam carnem leviter corrodit seu In vulnere seu In fistula. Potata cum pipere et mira, sordiciem parturientium mundificat. Rigorem febrium ... amputat si cum aqua bibatur.’ CI 42. Artamesia, mater herbarum: Arthemisia que mater herbarum dicitur calida est et sicca In quarto gradu.’ CI ‘‘Praecipue morbis muliebribus ista medetur: Menstrua deducit eius decoctio sumpta, Hocque facit, matrix si saepe fovetur eadem, Vel si cruda mero sociata terendo bibatur, Aut si trita virens super alvum nocte ligetur. Affirmant quidam, quisquis gustaverit illam, Quod nullo valeat nocuo medicamine laedi, Et quod eum morsu non appetat ulla ferarum. Succus ad hoc eius cum vino proderit haustus.’ MF Contra tenasmon ex frigiditate recipiat patiens fumum colofonie per anum, posite super carbones, deinde calefaciat arthemisiam supra testam et calefacta ponatur super lapidem molarem et desuper sedeat infirmus. Folia eius magis competunt usui medicine quam radices, viridia magis quam exiccata. Per annum possunt servari. Valet contra sterilitatem factam ex humiditate, nam si ex siccitate esset, obesset. Prodest tamen magis si balneetur In aqua ubi cocta sit arthemisia et folia lauri. Contra glandulas que nascuntur iuxta anum ... ponatur pulvis arthemisie et marubii. Contra emigraneam et cephaleam detur ... cum vino decoctionis arthemisie.’ CI 43. Athanasia, tanesetum: Fluxum constringit ventris, muliebria sistit, Sanguinei sputi causas abstergit et undas, Fortiter exsiccat athanasia sanguine nares.’ Otho Cremonensis 44. Athasar, polem regale: Pulegium calidum est et siccum In tertio gradu.’ CI ‘‘Sicque venenatis serpentum morsibus obstat; Obstat serpentum cum vino sumpta venenis. Aut aliquo casu subito defecerit aeger, Quod solet a doctis medicis malefactio dici, Pulegium valido tritum iungatur aceto, Naribus aegroti sic apponatur, odore Solo confestim dicunt relevare iacentem. Cum vino nigram choleram potata repellit.’ MF Gargarismus factus ex aceto decoctionis pulegii et ficuum siccarum humiditatem uve et gingivarum desiccat.’ CI ‘‘cum vino sumpta tepenti, Et sic urinam compellit reddere largam; Menstrua deducit cum vino sumpta tepenti.’ MF Vinum decoctionis eius contra dolorem stomachi et intestinorum ex frigiditate vel ventositate.’ CI Gingivas sicci pulvis confirmat et usti.’ MF Crispelle etiam facte ex pulvere eius et subtili farina et aqua ad eadem valent. 69’ CI 45. Auansia, gairiofilata: Gariofilata herba est que multa habet nomina. Dicitur enim pes leporis, sana munda, avancia et herba benedicta.’ Rufinus himself. Gariofilata vel gariofilatum calida est et sicca In secundo gradu. Efficaciam habet maiorem secundum folia quam secundum radices. Virtutem habet dissolvendi, consumendi, et aperiendi. Ad menstrua provocanda fiat fomentum ex vino decoctionis eius. Contra colicam passionem ... Ad confortandum digestionem et dolorem stomaci et intestinorum ex frigiditate et ventositate detur vinum decoctionis eius. Dicitur autem gariofilata quia habet odorem simile gariofilis ... vel effectum.’ CI 46. Auellana, nux parba: Avellane ... plus nucibus sunt nutritive. Inflationem In ventre generant, maxime si cum interiori cortice comedantur. Que interiori cortice ablato fiunt ... utiles antiquam habenti bus tussim, precipue si pistate vescantur cum melle. Cum veteri adipe ursi vel suis allopitiosis sunt iuvative, locisque denudatis capillos revocant. Quod si ex eo cataplasma feceris cum cepe et sale et melle morsui rabidi canis proficiet.’ Ysaac 47. Auena: Auena vires habet leniter relaxantes. Et ad omnem tumorem facientes, mollit duricies. Ideo ad egilapas farina eius cataplasmatis coniuncta congrue facit.’ CI 48. Auricula muris: Auricula muris, illa quam nominavit Diascorides extrahit spinos et furculos. Eius sternutatio mundificat cerebrum. Confert epilepsie bibita.’ Avicenna 49. Aurum: Aurum temperatius est quolibet metallo. Aurum de vena terre fit per excoctionem et In decoctione quod superfluum ab auro separatur cathimia dicitur seu spuma auri. Valet etiam contra elefantiam et cardiacam passionem et sincopim splenem et infrigidatorem stomachi. Potest etiam dari ... semel vel bis In septimana, In cibo vel potu. Valet ad preservationem timentium lepram. Pulvis vero cathimie more collirii vel simpliciter oculis impositus maculas oculorum corrodit. Eorum que confortant, alia confortant membra reparando tantum spiritus ut aromatica, alia restaurando membra, ut cibus et potus, alia relaxando, ut medicine laxative, ... alia confortant depurgando superfluitatem que opprimendo membra debilitabat. Depurando valet superfluitatem humorum et abstergendo.’ CI 50. Balanon, glans: Glandes frigide sunt In primo gradu, sicce In secundo.’ Ysaac Glans frigida stiptica est et sicca et siccitas ipsius est In secundo gradu. Folio preterea glandis coherere faciunt plagas cum teruntur et pulverizantur desuper.’ Avicenna Valet ad fluxum sanguinis.’ Ysaac Constringit et confert dysenterie et ulceribus intestinorum et fluxui sanguinis et multiplicat urinam. Prohibet ... quum aduritur et administratur.’ Avicenna Capitis dolorem faciunt propter earum fumum In stomacho atque diafragmate clausum.’ Ysaac 51. Balsamum: Balsamus arbor est ... Circa Babiloniam reperitur. Opobalsamum succus balsami est ... est calidus et siccus In secundo gradu. Sed si parum opobalsamum ponatur In palato, cerebrum ita calefacit. Est ergo eligendum sic, purum opobalsamum est citrinum et multum clarum. Est autem alia probatio: pone aquam In aliquo vase et pone opobalsamum In illa aqua, postea move cum aliquo ligno, si sit sophisticatum, vel terbintine additum, turbatur. Si sit purum opobalsamum, non turbatur.’ CI 52. Barba filicana, plantago maigheor: Plantago MF, Arnoglosa CI. Frigida est et sicca In secundo gradu. Utilis est ad desiccandum vulnera et mundificandum putredinem eorum.’ CI ‘‘nimis humida vulnera siccat, Si superaddatur cum melle, et sordida purgat, Cum sale sicut olus si iuncta coquatur aceto, Ventrem restringit nimium sic mansa fluentem. ert haemoptoicis hic opem, si saepe bibatur Per se, fortior est si sit coniunctus aceto; Sicque iuvat phthisicos. Stringit manantem superaddita trita cruorem. Ovi cum lacrymo mire medicatur adustos. Sola canis morsum curat. ferturque iuvare caducos. Sordida purgabit bene vulnera quaelibet oris, Ore diu tentus si succus volvitur eius, ... succus Et ... sedabitur et sacer ignis. Saepius hanc ipsam si dentibus atteris herbam, Gingivas reprimet tumidas et sanguine plenas, Sicque solet dentis compescere saepe dolorem. Succus cum lana matrici subditus eius Stringit manantem nimium siccando cruorem. Vesicae renumque iuvat potata dolorem. Dicunt non nasci scrophas gestantibus eius Radicem collo suspensam, vis sibi tanta est. Radices eius tres contere, iungito tritis Vini tres cyathos et aquae fac sit modus idem, Haec nondum tremulo potanda dabis febrienti, Sic pelles febrem, cui dat lux tertia nomen, Bis binae quoque quartanis prodesse putantur Cum totidem vini cyathis si dentur et amnis. Si porcina vetus axungia iungitur illi, Sedabit duros istud cataplasma tumores. Eius potatum depellit sperma secundas. Si via longa pedum movet, ut fit saepe, dolorem, Acri cum vino superaddita trita iuvabit.’ MF 53. Barba sina: Barba hyrcina. Immo frigiditas eius est In fine primi et siccitas eius est vehemens perveniens ad tertium. Est stiptica usque ad terminum. Folia eius cum exsiccantur consolidant et conferunt ulceribus antiquis. Eius flos In omnibus illis est fortior. Flos et folia et radix eius quodcumque fuerit cum bibitur cum aqua ordei ulceribus pulmonis confert. Confortat stomachum et prohibet effusiones materierum ad ipsum. Est fortior medicina ad ulcera intestinorum quum bibitur; flos eius proprie aut succus eius cum vino ad fluxum sanguinis ex matrice In modum emplastri superpositus aut bibitus.’ Avicenna 54. Barba siluana: Buglossa. ‘‘Lingua bovis graeco sermone Buglossa vocatur, Haec choleram rubeam nimio fervore perustam MenstruPurgat, cum vino fuerit si sumpta frequenter. Cardiacum, cholerae quem fecit copia nigrae, Consimili potata modo curare valebit. Vim memorem cerebri dicunt servare periti Vinum potatum, quo sit macerata Buglossa.’ 72MF 55. Barba Iouis, semperuiua: Semperviva dicitur barba Iovis ... frigida est In iii gradu, sicca in primo.’ CI (s. v. Acidula): ‘‘Dicimus Acidulam, quam Graecus dicit Aizon; Sic dici credunt, sapor illi quod sit aceti. Crescit arenosis In pratis et secus amnes, Hanc avide quidam comedunt In tempore veris Expertumque ferunt, sibi quod fastidia tollat, Altera vero minor species est istius herbae, Quam Sempervivam dicunt, quoniam viret omni Tempore, Barba Iovis vulgari more vocatur; Esse refert similem praedictae Plinius istam, Nec minus hanc cunctis praedictis posse iuvare, Virtus est illi siccans et frigida valde Tertius a medicis datus est gradus huic In utroque. Hac fugit apposita sacer ignis et herpeta mordax, Et tumor ex oculis tritae cataplasmate cedit. Ulcera, quae serpunt, cohibet combustaque curat.’ MF Contra usturam ignis vel aque ...’ CI ‘‘Et multum calidae dicunt prodesse podagrae, Si fuerit foliis illius operta virentis Aut cataplasmetur mixta contrita polenta. Omne genus fluxus ventris restringere mire Cum vino potata solet vel mansa frequenter, Hocque modo nimium manantia menstrua sistit, Vel si matrici tritam viridem superaddas.’ MF 56. Bardana no lapa: Bardana ... alio nomine dicitur lapa inversa alii lappa maior. Prima cura eius est contra morsum chanis rabidi. Radicis ipsius et modico salis bene contere et superpone, mirabiliter sanat. Contra omnes fetidas aqua decoctionis foliorum eius sepe adiunge fetidis. Item, hec herba decocta addito modico salis nigri et axungiaet piculaet aceto omnia simul fac unguentum et superpone et sanabitur cito.’ CI (Modena) 57. Branca ursina: Calida est et humida In primo gradu. Contra frigida apostemata utilis est usus eius hoc modo: folia conterantur cum assungia porcina veteri et superponantur. Contra ... ariditatem nervorum fiat unguentum ex branca ursina contrita et macerata diu In oleo, colature addatur cera et fiat unguentum contra predicta.’ CI 58. Beta & pleta, cicula: Sicla, quam vulgus blitam appellat. Calida et sicca In primo gradu.’ Ysaac Sicla. Ex aqua eius cum felle gruis fit caputpurgium et delet torturam et valet ad ulcera narium; et eius aqua tepida distillatur In aurem et sedat dolorem. Succus eius et decoctio foliorum eius ... confert alopitie ... et interficit pediculos. Folia eius bona sunt decocta adustioni ignis et conferunt impetigini lenita cum melle.’ Avicenna Que tamen si In aqua coquatur et condiatur cum aceto et obsomagaro carui vel oleo omphacino vel amygdaleo fit digestioni facilis ... maxime si fit de grossis humoribus et viscosis.’ Ysaac 59. Bilonia, molena: Tapsus barbassus. Etiam emorroidas sanat. Frigida est et sicca. Viridis valet, sicca minime. Virtutem habet constringendi et consolidandi. Contra emorroidas ... ex vino decoctionis eius et vinum etiam ano infundatur et herba cataplasmetur ... multotiens.’ CI 60. Bolus Armenicus: Bolus frigidus est et siccus In secundo gradu ... dicitur bolus Armenicus. Virtutem habet constringendi. Confice pulverem boli cum succo plantaginis ... Est autem eligendus qui rubeus est ... aliquantulum frangibilis. Per os detur vel iniice per clistere ... si fuerit ex inferiori intestino per anum, si ex superiori per os.’ CI 61. Borax: Borax calida est et sicca In quarto gradu. Est autem gumi cuiusdam arboris. Virtutem habet mundificandi, abstergendi et attrahendi. Borax est eligenda que alba est et lucida et dura. Ad faciem clarificandam et pannum removendum ... pulvis eius conficiatur cum aqua rosacea et facies illiniatur ... conficiunt mulieres cum melle ... conficiunt ... unguentum ex gallinacea assungia cum pulvere boracis ... In ii ℥ aque rosacee possunt poni iii ℈ boracis, In i libra mellis ponatur ℥ i boracis.’ CI 62. Bursa pastoris: Bursa pastoris. Quia fluxum sanguinis e naribus sistit. Valet contra fluxum sanguinis e naribus.’ CI (Modena) 73 63. Bitonica: Betonica calida est et sicca In tertio gradu.’ CI ‘‘Urinas potata ciet, lapidesque repellit; Hydropicos siccat cum vino melleque sumpta. Betonicae pulvis cocto cum melle iugatus Empicos, tussimque iuvat, suspiria sedat, Et stomachi varios sumptus iuvat ille dolores, Si febrit ex calida, cum vino si febris absit. Cum mulsa bibitus idem pulvis movet alvum. Cum sale contritis foliis cataplasmate facto Vulnera curabis, fuerint quae facta recenter; De foliis eius elixis fit cataplasma Utile non modicum variis vitiis oculorum; Restringit lacrymas oculorum mansa vel hausta, Hac etiam caligo solet metuenda repelli, Aequo cum ruta fuerit si pondere iuncta Et sic cum lympha sumatur trita tepenti, Sic oculis nocuus sanguis per subtiliora Dicitur expelli, sic lumina libera reddi. Uncia Betonicae socianda quaterna vetusti Cum vini cyathis tribus, his sint addita grana Viginti septem piperis, simul haec bene trita Haustaque purgabunt renes, pellentque dolores. Splen iuvat illius decoctio sumpta iecurque. Unaquaque die febre si vexabitur aeger Uncia iungatur plantaginis una duabus Betonicae, sic cum tepida contrita bibantur, Antea quam febris praenuncia frigora fiant. Cum mulsa bibltus prodest pulvis foliorum Ruptis atque steras potus levat iste cadentes, Uncia Betonicae cum vino sumpta tepenti Ictericos curat, cum mulsa menstrua solvit.’ MF 64. Balsamita: Sisimbrium calidum est et siccum In iii gradu. Contra reuma capitis ex frigiditate fiat sacellatio super caput ex ipsa herba calefacta In olla rudi sine aliquo liquore. Idem valet semen contra dolorem ex ventositate In superficie alicuius partis corporis. Contra ... yliacam passionem ... Virtutem habet diureticam.’ CI 65. Burneta: Sorbastrella calida est et sicca.’ CI (Modena) 66. Bibolica vel biliria: No Latin. 67. Butirum: Butyrum. Calidum est et humidum In primo. Est maturativum resolutivum mollificativum. Est sedativum dolorum interiorum. Linitur ex eo corpus ... et nutrit et impinguat. Confert vulneribus nervorum et implet ulcera et purgat ea. Linitur ex eo caro gingivarum infantium et fit facilis ortus dentium. Confert tussi sicce et frigide. Et similiter In pleuresi et peripneumonia et sputum facit facile et maturat. Prohibet sputum sanguinis.’ Avicenna 68. Calamentum (vel calamentum maighis): Nepeta. ‘‘Herbam, quam Nepetam vulgari more vocamus, Hanc medici graeco Calamenti nomine dicunt, Sicca calensque sibi vis est et tertius illi Est In utroque gradus. Cum mulsa sicca tepenti Sumpta solet totum sudore resolvere corpus; Ex oleo, quo sit decocta, perunge fricando Illum, venturae metuit qui frigora febris, Non frigus tantum sed febrem saepe repellit; Illi, qui sciasim patitur, coxae superadde Contritam viridem, fertur comburere pellem Et sic humores siccando fugare dolores; Appositu potuque suo cito menstrua purgat. Serpentum morsus superaddita trita nocere Non sinit, et pellit cum vino sumpta venena. Potus et iniectus lumbricos enecat eius Succus et In membris vermes necat omnibus ipse, Si mel iungatur huic cum sale plus operatur.’ MF Sucus eius auribus distilatus vermes occidit.’ Rufinus from Copho. ‘‘Si bibit hanc praegnans aut tritam subdit, abortit. cum vino curat anhelos, Asthmaticos medici quos graeco nomine dicunt, Et iecoris morbos cum vino mitigat hausta; Compescit stomachi cum vino sumpta dolorem. Tollere singultum cum vino dicitur hausta.’ MF 69. Ciclamin, malum terre: Ciclamen calidum est et siccum In tertio gradu, quod et cassamus et panis porcinus dicitur et malum terre alio nomine appellatur, Habet virtutem dissolvendi consumendi et attrahendi. Contra apostema ex frigida causa, quod non possit rumpi spissitudine cutis, pomum ipsum conteratur et In oleo bulliat et calidum superponatur aut per exteriora aut interiora purgabitur. Contra fistulam, tenta de radice facta imponatur ... Pulvis eius carnem superfluam corrodit. Debet autem circa finem autumni colligi ... potest per triennium In magna efficacia servari.’ CI 70. Cameactis, ebulus: Ebulus calida est et sicca. Alio nomine dicitur cameactus. Habet virtutem consumendi dissolvendi et purgandi principaliter fiegma. Balneum factum ex aqua salsa decoctionis ipsius herbe valet arthetice et leucoflegmantie. Succus turionum. Contra ... arteticam, podagram et ciragram, detur succus radicis eius cum pulvere esule addito zuccaro. Vel pulvis radicum eius cum suco feniculi. Contra tumorem extremitatum fiat fomentum ex aqua salsa sed In decoctione radicum eius et turionum et totius herbe.’ CI 71. Cinoglosa: Lingua canis herba est que alio nomine dicitur cynoglossa.’ Modena 72. Cinis omnis: Cinis. Omnis est abstersivus exsiccativus. Cinis lignorum stipticorum ... retinet sanguinem.’ Avicenna 73. Citonalens: No Latin. 74. Conconidum: Laureola calida est et sicca In tertio gradu. Frutex est cuius semen vel fructus usui competit medicine, cuius semen coconidium dicitur. Virtutem habet principaliter purgandi flegma et coleram.’ CI Virtutem habet dissolvendi et purgandi crossos humores, precipue flegmaticos. Principaliter purgat flegma et coleram innaturalem, citrinam et vitellinam ... unde cottidianarie et tertianarie nothe valet.’ Rufinus from Alexander & Maurus. Acuatur inde benedicta vel ieralogodion ad flegma purgandum, oximel vel trifera saracenica; ad purgandum coleram ad plus In quantitate ℈ 5 addito mastice vel gumi arabico vel bdellio ad repressionem acuminis medicine. Movet per superiora et inferiora. Pulvis coconidii diu buliat In oleo et ex tali oleo inunge pectinem et renes contra stranguriam dissuriam et propter tenasmon ex frigido et glutinoso humore adherente intestinis. Auribus immittatur propter surditatem. Fiat suppositum ex bombace In eodem intincto. 77’ CI 75. Codion: Papaver. ‘‘Ex huius teneris opium faciunt capitellis; Sunt, qui contundunt cum lacte suo capitella, De quibus expressum siccant In sole liquorem.’ MF Cuius duplex est maneries, album scilicet et nigrum.’ CI ‘‘Tres illi tribuunt species: flos unius albus, Alterius roseus, rubeus pallensque minoris Flos est, hanc vulgo dicunt agreste Papaver. De specie vero, roseos quam gignere flores Dixi, conficiunt oleum de semine tunso Non modicum gustu iocundum somniferumque. Tertia, cui flos est rubeus semenque nigellum, Praestat, si bibitur, reliquarum more soporem. Elixatura tepida cuiusque harum Aeger si foveat faciem, vel si bibat illam, Optatum capiet, nisi sit mors proxima, somnum. Sperma nigri bibitum cum vino stringere ventrem Dicitur, hocque modo fluxus inhibet muliebres. Pondere denarii debent haec semina sumi, Nam plus letargum vel mortem saepius infert. De foliis eius tritis factum cataplasma Eximie fauces dicunt curare tumentes, Quosque vocant sacros extinguere dicitur ignes. Frigore vel cantu, potuve, clbove, vel aestu Aspera si fuerit vocalis reddita vena, Apposito tali fiet medicamine lenis. Hoc quoque femineo cum lacte crocoque subacto Ungendo calidam poteris sedare podagram.’ MF Ad somnum provocandum fit emplastrum de semine utriusque papaveris, vel alterius cum lacte mulieris, vel albumine ovi circa timpora. Contra calefactionem epatis et calida apostemata In principio semen papaveris vel ipsa herba trita conficiatur cum oleo rosaceo et superponatur. Contra siccitatem membrorum ut est In ethica febre et In aliis, oleum violarum calefiat aliquantulum et pulvis seminis papaveris albi conficiatur cum eo et fiat inunctio spine per totum. Contra siccitatem pectoris et consumptionem membrorum diapapaver quod ex eo fit principaliter valet vel fiat electuarium de succo liquiritie gumi arabico dragaganto ana et de semine papaveris albi In quantitate aliorum predictorum et conficiatur cum sirupo.’ CI 76. Cornu serui: ‘‘Sed prius exuri sic ignibus illud oportet: Partes ad minimas Cornu frangendo redactum. Si dentifriciis mixtum sit, plus operantur. Quisquis habet dentes morbo graviore dolentes. Collyriis etiam miscetur pulvere facto, Rheumata quae sistunt, ulcusque iuvant oculorum. Quod simul est ustum, veluti quoque cadmia lotum, Utile subscriptis potu et medicamine notum est: ... haemoptoicisque ...’ Spuria Macri 77. Cauda purcina: Paucedanum calidum est et siccum. Herba est que alio nomine feniculus porcinus dicitur. Per annum servatur. Habet virtutem diureticam. Contra opilationem epatis et splenis stranguriam dissuriam. Cataplasmata renibus et pectini.’ CI 78. Caulis ortentis: Caulis frigidus et siccus In primo gradu. Qui duplex est, est quidam similis blitis, et est qui vocatur canabit.’ Ysaac ‘‘Caulis romana, Graecorum Brassica lingua Dicitur; hic quamvis passim nascatur In hortis, Est tamen illius ad multa salutifer usus. Vulnera non tantum curare recentia Caulem Ipsemet affirmat, sed quamvis inveterata, Et cancros etiam; loca sed prius amne lavari Praecipit, aut vino tepido, sic denique crudum Unaquaque die bis tritum apponere Caulem. Hordea quam dederint Cauli miscere farinam Idem praecipit, rutam quoque cura coriandro Et sale permodico, sic omnia mixta terendo Apponi dirae docuit cataplasma podagrae. Illius urinam, fuerit qui Caulibus usus, Causis nervorum calefactam censuit aptam; Omnes confirmant caligine lumina tergi, Eius, qui viridi vescetur Caule frequenter. Acri non scissum si iungis alumen aceto Et Caules, sic ut corpus redigantur In unum. Cuncta terendo diu potes his compescere lepras, Et plures alias maculas his saepe perungens. His etiam crines poteris retinere fluentes. Dicitur et testes istud curare tumentes Et varios morbos, genitalia quos patiuntur, Et melius si praedictis faba cocta iugatur. Cum fenugraeco si tundas hunc et aceto, Et super artet icos apponas ista dolores, Multum subvenies illis, vitiisque podagrae Non modicum poterit istud cataplasma mederi. Fit cinis ex siccis Caulis radicibus ustis, Subditus hic uvam relevat siccando iacentem. Assumptus crudus, sic ut tingatur aceto, Splen reprimit tumidum; semen depellit abortum, menstrua purgat; Si multum coquitur, restringere dicitur alvum. Uncto cum veteri Caulis cineres bene triti Prosunt ad veteres lateris coxaeque dolores.’ MF 79. Celedonia: Celidonia calida est et sicca In quarto gradu.’ CI ‘‘Florentis succus cum melle coquatur In aere Igne levi, spumam donec proiecerit omnem ... Utilius nullum dicunt oculis medicamen, Quos caligo nocet, si sint hoc saepe peruncti. Dentis, ut affirmant, prohibet contrita dolorem.’ MF Contra dolorem dentium ex frigida causa radix aliquantulum trita inter dentem dolentem et alium dentem supposita vel superposita teneatur.’ CI Centaurea calida est et sicca In 4 gradu. Habet autem virtutem diureticam attractivam et consumptivam. Est autem centaurea maior que maioris est efficiacie et est minor que minoris est efficacie. Centaurea maiorem habet efficaciam secundum folia et flores. Cum incipit flores producere debet colligi ... per annum In magna efficacia servatur.’ CI ‘‘Fomento nervis eadem medicabitur aegris, Illius succus deducit menstrua sumptus, Pellit abortivum.’ MF Contra splenis et epatis opilationem renum et vesice stranguriam et dissuriam valet vinum decoctionis eius. Unguentum etiam confectum ex pulvere eius vel ex succo vel oleo addita cera contra splenem valet. Contra vermes aurium iniiciatur succus eius cum succo pororum mixtus In aurium concavitate. Ad maculam fiat colirium de pulvere eius et aqua rosacea, hoc multum valet. Succus eius cum melle mixtus oculorum clarificat obscuritatem. Ad splenis et epatis duriciem fiat sirupus hoc modo, In succo centauree coque radices feniculi apii et petrosilini et cola et addito zuccaro fiat sirupus.’ CI 81. Cerefolium: ‘‘Est cerefolio vis acris et ignea valde. Appositum cancris tritum cum melle medetur. Cum vino ciet urinas et menstrua purgat. Virgine cum cera vetus huic axungia mixta Non modo parotidas verum quoscunque tumores Curat vel reprimit, si saepius hoc superaddas. Intinctum valido si manducetur aceto Saepe solet vomitum ventremque tenere solutum; Illius elixatura vertigo fugatur, Si caput hac tepida patientis saepe lavetur, Herbaque temporibus et fronti cocta ligetur.’ MF 82. Cerusa: Cerusa frigida est et sicca In secundo gradu. Cerusa flos plumbi ... appellatur. Habet autem cerusa virtutem mundificandi et abstergendi superfluitates. Fit autem sic: accipe laminas plumbeas ... et imple vasa terrea ... vasis tamen prius impletis aceto fortissimo ... super orificium vasis ... suspende laminas plumbeas ... et invenies quasdam tuberositates et mucillagines circa plumbum ... illas vero cum cultello abrade ... Notandum quod illi qui faciunt cerusam sepius incurrunt paralisim apoplexiam et epilepsiam et artheticam propter frigiditatem aceti dissolventem et mortificantem.’ CI Valet ad sananda vulnera et bonam carnem creandam et superfluam carnem rodendam.’ Rufinus from Copho. 83. Cotilodion (vel cimbulairia, umbilicius ueniris): Contilidon herba est que alio nomine dicitur fasem alii cimbalaria alii umbelici veneris.’ Modena 84. Citragha: Mellissa que herba citraria dicitur alio nomine dicitur herba cytria et urtica citrina sive cedraria calida est et sicca In secundo gradu. Viridis et sicca est multa efficacie ... per annum servatur. Habet autem virtutem dissolvendi confortandi et consumendi et extenuandi. Similem habet efficaciam maiorane et contra easdem causas similis fit usus. Mellissa In vino et oleo decocta et cataplasmata duriciem splenis et epatis relaxat et solvit. From chapter re maiorana Naribus appositus cerebrum confortat. Folia et flores In testa calefacta et In sacello posita loco dolenti stomachi ex ventositate solvit quia eventationem operatur. Superposita capiti valet contra reuma factum ex frigida causa. Re Mellissa Decoctio ipsius magis provocat menstrua. 81’ CI 85. Cinamomum: Cinamomum id est canella calidum est In tertio gradu, siccum In secundo. Bonum per x annos potest servari. Contra debilitatem stomaci et digestionem debilitatam ex frigiditate detur pulvis subtilis cinamomi cum pulvere carui In cibis. Ad oris aromaticitatem commasticetur. Contra corruptionem gingivarum fiat lotura earum ex aqua salsa et fricentur bene et scarificentur bene ut sanguis exeat et humiditates putride inde fluant. Postea pulvis valet. Contra cardiacam passionem detur pulvis eius. Ex aromaticitate habet virtutem confortandi cerebrum ex glutinositate consolidandi. Est autem conglutinativum et consumptivum. Duo sunt genera cinamomi, grossum et spissum, et subtile et non spissum. Quod grossum est In medicinis ponendum est vomicis. Quod subtile est In aliis medicinis. Competenter etiam In salsamentis ponitur ad appetitum provocandum ex superfluitatibus impeditum hoc modo: cum petrosilino salvia et modico aceto et pulveribus predictis fiat salsamentum. Cinamomum tussim ex grossa humiditate et catarrum curat. Ydropysim timpanitem ac morsum reptilium curat. Coliriis mixtum superfluitatem oculorum siccat.’ CI Stringit, aqua gelida bene si contrita bibatur.’ MF 86. Ciba pirum: Sulphur calidum est et siccum In ii gradu. Contra asma ... et aquis mollificativis et digestivis ... detur pulveris eius ℈ iii cum ovo sorbili. Aliter accipiat patiens fumum eius ... Si fiat asma ex siccitate nullo modo fiat. Contra paralisim podagram arteticam epilepsiam fiat unguentum ex ... et pulvere sulphuris et ellebori albi In fine et de eo ungatur ... Contra scabiem ... mane addito sulphure trito et oleo nucis fiat unguentum.’ CI 87. Colafonium: Colofonia calida est In ii gradu sicca In primo. Est autem gummi cuiusdam arboris quae In multa quantitate In Grecia reperitur, unde pix greca dicitur. Eligenda est nigra et que interius est lucida. Virtutem habet calefaciendi et a gummositate conglutinandi. Contra dissinteriam fiat subfumigium ex pulvere eius super carbones posito. Contra tenasmon ... ex colofonia etiam fiat suffumigium inferius. Contra asma ... accipiat patiens fumum per os et inclinet caput; facit proiicere flegma In magna quantitate. Ad pilos de facie removendos ... accipe obolos iiii colofonie, obolum i masticis ... et resolve In vase terreo ... et cola super aquam frigidam. Collige deinde et malaxa manibus ... cum autem volueris pilos tollere resolve ad ignem parum et cum aliquantulum infrigidabitur pone super faciem per i horam vel ii, postea remove pilos ipsos ... et cum ponis super locum parum cum digito madefacto preme ut melius adhereat et pilos extrahat. Tale emplastrum durat per duos annos.’ CI 88. Colocindida: Coloquintida calida est In tertio gradu sicca In secundo. Coloquintida pomum est cuiusdam arboris vel fruticis nascentis In transmarinis partibus circa regionem Jerusalem que et cucurbita alexandrina alio nomine nuncupatur. Habet medullam semen et corticem. Purgat autem principaliter flegma, secundario melancoliam. Contra splenis et epatis duriciem detur succus feniculi decoctionis interiorum coloquintide. Que autem sola reperitur mortifera est. Medulla vero potissima est usui medicine, semen secundario, cortex autem nullam habet efficaciam, vel modicam. Potest autem servari per vi annos. Virtutem habet dissolvendi et consumendi ex amaritudine, virtutem etiam diureticam. Valet eodem modo ad scabiem vetustissimam. Contra dolorem dentium fiat gargarisma ex aceto decoctionis interiorum coloquintide. Contra lumbricos pulvis eius cum melle confectus patienti offeratur. Pueris emplastrum ex pulvere eius et succo absinthii circa umbilicum fiat. Ad vermes aurium iniiciatur pulvis eius cum succo persicarie. Ad emorroydas coquatur oleum nucis In pomo coloquintide et inungatur bombix et supponat sibi patiens frequenter.’ CI 89. Consolida madior: Consolida maior ... alio nomine simphitum maius ... virtutem habet conglutinandi et consolidandi vulnera.’ Modena 90. Consolida media: Consolida media.’ Modena 91. Consolida minur: Consolida minor.’ Modena 92. Conium: Cicuta. ‘‘Frigida letiferae vis est natura Cicutae. Hac sumpta si quis morti sit proximus herba Forte merum tepidum bibat evadetque periclum. Lac contrita virens mammis superaddita siccat. Hac quoque pellentur sacer ignis et herpeta cura. Tradit Anaxilaus, si succo saepius eius Virgo linat mammas, sibi cum turgescere primum Incipient, modicas semper stantesque manere. Extinguit venerem, fluxum quoque seminis omnem Si pecten trita cataplasmes saepius illa. Argenti spumae commiscens hanc adipique Apponas calidae cataplasma salubre podagrae Et per se tali multum prodesse probavi.’ MF Contra arteticam et podagram coquantur radices cicute In pasta, postea radices ipse fisse per medium ponantur super artheticam citissimum remedium est. Contra yliacam passionem ... facta decoctione In vino forti et oleo loca dolentia cataplasmentur. Contra scrofulas siccas facto usu diureticarum herbarum fiat cataplasma ex duabus partibus cicute et tertia scabiosa. Virtutem habet potentissimam secundum radices, secundario secundum folia, minorem secundum semen.’ CI Hac sumpta magnus Socrates fuit exanimatus.’ MF 93. Corallus rubius: Corallus frigidus est et siccus In secundo gradu. Est autem quedam substantia terrea ... In substantiam lapideam transmutatur. Rubeus ... albus ... Est ergo eligendus rubeus qui grossus est et planus et clarus et quanto plus accedit ad ruborem tanto melior. Potest autem servari utrumque per 40 annos per infinitos annos. Virtutem habet confortandi constringendi et depurandi. Occultam etiam habet virtutem contra epilepsiam. Dicunt autem quidam quod rubeus servat domum a fulmine. Contra emoptoycas passiones .i. vomitum sputum sanguineum si fiat vitio spiritualium, ex duabus partibus coralli subtilissime pulverizati conficiatur ... Galienus: corallus ... sanguinis fluxum arcet.’ CI 94. Corona regia: Mellilotus calidus est et siccus In primo gradu ... corona regia etiam dicitur, Virtutem habet confortandi ... et est diureticum. Unum vinum decoctionis eius digestionem confortat, ventositatem excludit. Opillationem renum et vesice aperit. Per duos annos servatur. Semen eius In brodio In cibis positum eos boni saporis et optime redolentes reddit.’ CI86 95. Coriandrum: Coriandrum calidum est et siccum In ii gradu. Cuius semen In receptionibus poni debet, quando invenitur eius receptio In aliqua medicina.’ CI Succus cum solo prodest commixtus aceto.’ MF Ad digestionem confortandam et dolorem stomaci ex ventositate datur semen eius In cibis et vinum decoctionis eius. Semen per ii annos potest servari In magna efficacia.’ CI Et quod ex eo humidum est et quod siccum frangit virtutem coitus et erectionem virge desiccando sperma ... Cum ex succo bibitur circiter ℥ iiii interficit quum facit hominem possidere tristiciam et sincopim et non est utiliter ut de eo multum sumatur.’ Avicenna Pulvis seminis eius super carnes aspersus eas saporatas reddit.’ CI, Er 96. Centinodia: Polligonia.’ Modena 97. Crocus: calidus est et siccus In primo gradu.’ CI Confortat cor.’ Avicenna In sacculo stricto de corio serventur; per v annos possunt servari.’ CI Ipse facit nauseam et deiicit appetitum propterea quod oppositus est acetositati que est In stomacho ex qua est appetitus; sed ipse confortat stomachum propter illud quod In ipso est ex caliditate et preparatione et stipticitate.’ Avicenna Ad ruborem oculorum ex sanguine et maculas fiat pulvis de croco orientali siccato ut diximus et conficiatur cum vitellis ovorum et bombix intinctus oculis superponatur. Croci due sunt species, ortensis ab orto dictus In quo nascitur et orientalis quia In oriente nascitur sic appellatur. Eligendi sunt qui omnino ruffi vel subrufi sunt, qui habent aliquid subcitrinitatis abiciendi sunt. Et nota quod si fiat multus eius usus abominationem facit. Colerico etiam non debet dari quia vomitum provocat. Contra yliacam passionem stranguriam dissuriam facta decoctione eius mediocriter In oleo locis dolentibus cataplasmetur.’ CI 98. Cubebis: Cubebe calida est et sicca tamen temperate. Est autem fructus cuiusdam arboris In transmarinis partibus nascentis, per x annos potest servari. Eligenda est que mediocriter habet acutum saporem cum multa aromaticitate. Unde contra sincopim valet hoc modo: pulvis eius In quantitate ℈ iiii detur cum succo boraginis ... multum confert. Contra frigidum reuma capitis et ad cerebrum confortandum odoretur et frequenter naribus apponatur. Contra frigiditatem stomaci et discolorationem pigmentum fiat ex vino et melle et aliis speciebus posita cubebe In maiori quantitate.’ CI 99. Catapusia: Cataputia calida est In iii gradu, humida In primo. Habet virtutem principaliter purgandi flegma ... per inferiora. Contra quotidianam; contra yliacam passionem; Contra artheticam. Eligenda est cataputia que ... nec livida sed alba et viridis.’ CI 100. Cucurbita: Cucurbita et citroli frigide et humide complexionis sunt, et In qualitatibus suis temperati. In calidis regionibus precipue reperiuntur. Contra opilationem epatis et renum et vesice et contra apostemata pectoris valent. Cucurbita cocta cum carnibus maxime In estate valet colericis sanis. Nota si In aliis terris ista semina haberi non possunt, accipiamus semina malorum dulcium ... et secundario operantur.’ CI 101. Cuscuta: Cuscute calida est In primo gradu et sicca In secundo. Habet autem virtutem purgandi melancoliam secundario flegma.’ CI Aperit opilationes epatis et stomachi et confortat ea et eius aqua est mirabilis ad ictericiam. Confert valde febribus antiquis semen eius aqua ipsius.’ Avicenna Est autem cuscute podagra lini quod adheret circa linum. Cum floribus debet colligi, per ii annos potest servari.’ CI 102. Dactulus: Dactilis.’ Modena 103. Daucus asininus: Daucus creticus calidus est et siccus In iii gradu. Habet autem maiorem efficaciam secundum semen, 89 herbam, et flores, nullam autem vel modicam secundum radices. Cuius duplex est maneries scilicet daucus creticus qui maioris est efficacie et dicitur creticus quia precipue In Creta reperitur et daucus asininus quia asinorum precipue est cibus. Virtutem habet dissolvendi et consumendi attenuandi ex qualitatibus suis et ex subtili substantia. Contra frigidum asma et frigidam et humidam tussim detur vinum decoctionis eius et ficuum siccarum. Contra opilationem splenis et epatis ex frigida causa et ydropicis fiat sirupus ex succo feniculi et decoctione eius. Contra frigidum reuma sacelletur caput ex pulvere facto ex ipsa herba et calefacto bene. Contra dolorem stomaci ex ventositate ... Contra stranguriam et dissuriam et colicam et yliacam pasionem detur vinum decoctionis eius. Herba etiam ipsa In magna quantitate In vino et oleo cocta super locum ponatur. ... ex frigida causa et ydropicis fiat sirupus ex succo feniculi et decoctione eius. Contra opilationem splenis et epatis ponatur herba In magna quantitate In vino et oleo et maceretur ibi per x dies, In decimo die decoquatur usque dum reducatur ad oleum. Deinde exprimatur herba et colatura ponatur ad ignem et imponatur cera et fiat cerotum contra duriciem et talia; satis competens est et ad calida apostemata.’ CI 104. Dragantum: Dragagantum frigidum est In ii gradu et humidum In primo. Est autem gumi cuiusdam arboris In ultramarinis partibus nascentis. Eius est triplex maneries scilicet dragagantum album quod melius est .. Est etiam et subruffum et citrinum. Et nota quod album In frigidis medicinis, subruffum et citrinum In calidis debet poni. Per sexaginta annos servatur. Virtutem habet ex frigiditate infrigidandi et mundificandi ex humore hemectandi ex gumositate conglutinandi. Contra siccitatem pectoris talis sit usus: aqua ordei decoctionis dragaganti et gumi arabi detur patienti. Contra calidam et siccam tussim aqua decoctionis ordei succi liquiricie In qua sit dissolutum dragagantum per i noctem. Contra sitim detur aqua ordei In qua dissolutum fuerit dragagantum per noctem. Contra fixuras oris et labiorum et palati ulcerationem vel excoriationem In aqua rosata dissolvatur dragagantum per pannum exprimatur et cum glutinositate conficiatur pulvis amidi, intingatur penna et illiniatur lingua vel labia sepius cito curat. Ad faciem dealbandum et pannum superfluum removendum ponunt mulieres per noctem dragagantum In aqua rosata et mane addunt boracem vel camphoram In parva quantitate et faciem frequenter illiniunt. Contra calida apostemata In principio exprimatur succus vermicularis et In eo dissolvatur dragagantum per unam noctem In quo pannus intinctus super calida apostemata In principio ponatur. Contra dissenteriam In aqua pluviali dissolvatur dragagantum et In illa aqua coquatur pullus qui detur patienti. Dragagantum mixtum cum albumine ovi optimum est contra ignis ustionem.’ CI 105. Diegreidium: Diagridium est autem succus cuiusdam herbe ... que est species titimalli. In canicularibus diebus rumpuntur summitates illius herbe. Quod soli exponitur et desiccatur et In substantiam diagridii transmutatur. Est autem illud diagridium eligendum quod subnigrum est vel subalbidum. Nota quod In dosi sufficiunt ℈ ii vel ad plus iii In libra i et semis. Et nota quod diagridio principaliter admiscetur mastix secundario bdellium, tertio gumi arabicum. Et nota quod cum diagridium principaliter purget coleram, secundario flegma et melancoliam, cum diversis medicinis positum diversos humores purgat principaliter. Nota quod nunquam debet medicina scamoneata dari cum aqua frigida. Si enim ponatur cum oxi laxativo vel electuario frigida vel trifera saracenica principaliter purgat coleram. Sicut cum blanca vel benedicta flegma, cum theodoricon anacardinum vel diasene melancoliam. Et nota quod diutius conservatur quando ponitur cum electuario confecto cum melle quia per ii annos vel iii ad plus quam si ponatur cum electuario confecto cum sirupo. Licet quoddam electuarium frigidum detur In estate cum aqua frigida.’ CI 106. Dens leonis: No Latin. 107. Diureticam: No Latin. 108. Diptannus, pulegium martis: Diptamus calidus est et siccus complexionis In iii gradu. Virtutem habet dissolvendi consumendi et attrahendi venenum. Contra morsum venenatorum animalium et propter venenum ipsa herba trita superponatur et succus In vino detur. Contra stranguriam et dissuriam detur vinum decoctionis eius pulveris. Contra frigidum asma decoctio ... fiat In vino ... Ad menstrua provocanda et fetum mortuum et secundinam educendam fiat iniectio pulveris eius cum succo ipsius herbe vel de arthemisia vel fiat suppositorium ex pulvere eius confecto cum succo arthemisie. Contra epilepsiam pulvis eius cum pulvere castorei cum succo rute per os detur. Radix In medicinis ponitur cum In receptionibus invenitur, radix collecta per ii annos In magna efficacia servatur. Pulvis eius conficiatur cum succo mente et superponatur et In potu detur. Contra dolorem stomachi et suffocationem ex fungis factam pulvis eius cum succo absinthii sumptus valet. Colatura per nares iniiciatur. Paralitici ex eadem confectione calefacta ungantur et fricentur.’ CI 109. Dragantum: Dragantum .i. vitreolum, calidum est et siccum In iiii gradu. Sunt autem quatuor maneries, indicum quod In India reperitur et est album; et arabicum quod In Arabia invenitur et est citrinum; et ciprinum quod In Cipro insula reperitur et est viridis coloris; et est terra francigena, sive atramentum, quod In Gallia reperitur. Illud est eligendum quod est viridis coloris et clarum est ... et nota quod vena terre est, per 10 annos servatur. Habet virtutem dissolvendi, consumendi, et corrodendi. Contra fistulas sit usus. Fiat pulvis ipsius cum duabus partibus farine fabe fracte cum capitello vel sapone Gallico conficiatur ex quo licinium intinctum fistule imponatur, os fistule elargat quod etiam ossa si fracta sint possint extrahi competenter, carnem superfluam bene corrodit et vulnera emendat. Contra polipum stuellum ex apostolicon vel bombace In aqua salsa madefactum et pulvere eius aspersum naribus immittatur. Contra fluxum sanguinis sive per emorroidas sive per nares sive per menstrua valet.’ CI Occulos et extremitates palpebrarum mundificant.’ Rufinus from Copho. Ad hoc dicimus quod artificio constringit scilicet ustum debet autem tam diu aduri donec In nigrum vertatur colorem ... Sic uritur dragantum In sicca testa sine liquore super carbones ponatur et sic fit donec In nigrum vertatur colorem. 94’ CI 110. Ebulus, cameactis: Ebulus calidus est et siccus. Cuius radices, cortices et turiones precipue competunt usui medicine. Habet autem virtutem dissolvendi consumendi purgandi principaliter flegma. Contra quotidianam de flegmate naturali, arteticam, podagram, ciragram detur succus radicis eius cum pulvere esule addito zuccaro. Valet contra leucoflegmatiam. Cortices et radices In vere colliguntur, soli exiccantur, et per annum servantur. Balneum factum ex aqua salsa decoctionis ipsius herbe valet arthetice et leucoflegmantie. 96’ CI 111. Edera arborea: Edera nigra. Contra dolorem splenis ... succus eius vel vinum decoccionis radicis edere potui dato mirabiliter prodest. Contra dolorem aurium et contra surditatem succus edere cum modico vino per hirtheum expresso tepidus auribus stillatus mirabiliter proficit.’ Modena 112. Edera terrestris: No Latin. 113. Eleborus nider: Elleborus calidus est et siccus In iii gradu, cuius duplex est maneries, scilicet albus et niger.’ CI Album quod sursum purgat, nigrumque deorsum.’ MF Etiam cum In medicina ponitur eius receptio radix debet poni. Valet oximel factum de radice ellebori. Oximel factum de radicibus preparatis predicto modo ... valet ad melancoliam purgandam ...’ CI ‘‘Dicunt per vomitum varios educere sumptum Humores, veteresque ferunt sic pellere morbos, Purgatur tali vomitu vertigo vetusta, Insanis, melancholicis valet atque caducis.’ MF Nota quod debile habenti pectus et strictum et macilento non debet dari. Contra litargiam ... provocetur sternutatio ex pulvere naribus immisso ... Contra scabiem fiat pulvis ex elleboro albo bene trito ... oleum commune vel nucis, In patella coquatur ... inungatur patiens In balneo.’ CI 114. Endiuia: Endivia frigida est et sicca In primo gradu, que alio nomine scariola dicitur. Semina et folia competunt usui medicine. Unde diuretica sunt. Unde valet contra opilationem splenis et epatis ex calida causa. Item, contra apostema stomaci et intestinorum si fit ex calida materia. Contra febres factas ex colera. Succus eius ... cum calida detur contra opilationes predictas.’ CI 115. Elena campana: Enula campana calida est In fine tertii gradus, humida In primo.’ CI ‘‘Illius decoctio menstrua purgat Si bibitur, movet urinam, depellit abortum. Ex eius foliis cum vini nectare coctis Mire nefreticis renes involvere prodest. Eius radicum pulvis cum melle voratus Tussim compescit, orthopnoicisque medetur.’ MF Contra frigidam tussim, idem vinum valet. Habet autem virtutem leniendi et mundificandi unde valet contra nervos ex frigiditate indignatos. Contra dolorem stomaci ex frigida causa vel ventositate detur vinum decoctionis eius. Colligitur autem radix In principio estatis ... per biennium vel etiam per triennium potest servari. Contra dolorem spiritualium ... detur vinum ipsum. Contra frigidum asma coquatur optime ordeum ut fiat aqua spissa sicut ptisana et cum aqua ipsa coquatur optime pulvis radicis eius et detur patienti. Pulvis eius cum pulvere cinamomi delicatis confert. Herba quoque ipsa cum foliis, si haberi potest, decocta In vino et oleo et cataplasmata yliacam et colicam dolorem et stranguriam solvit. 97’ CI 116. Epatica: Epatica frigida est et sicca In tertio gradu. Quanto autem habet maiora folia tanto melior est. Virtutem habet infrigidandi et diureticam; unde valet contra opilationem epatis et splenis ex calida materia. Contra epatis calorem et ictericiam, sirupus factus ex decoctione eius addito reubarbaro In fine decoctionis optimus est contra predictam icteritiam. Nota quod In omnibus aquis In quibus fit sirupus contra opilationem epatis et calefactionem debet epatica poni. Contra calida apostemata trita superponatur In principio, operatur enim repercussione materie influentis.’ CI 117. Epetimen: Epithimum calidum est et siccum In tertio gradu. Virtutem habet principaliter purgandi coleram secundario melancoliam ... contra quartanam ... Sed non per se ponitur sed precipue ponitur In medicinis purgantibus melancoliam. Contra melancolicam passionem detur vinum decoctionis eius. Contra sincopim ex fumositate melancolica fiat sirupus ex aqua decoctionis sene et epithimi. Folia eius ut dicit Constantinus spleni cataplasmata splenem extenuant. Contra quartanam fiat decoctio .i. ℥ et semis epithimi In aqua ... et digesta materia detur patienti, multi taliter liberantur.’ CI 118. Esula: Esula calida est et sicca In iii gradu. Cuius radix tantum usui competit medicine. Virtutem habet purgandi flegmaticos humores principaliter. Contra quotidianam de flegmate naturali, arteticam, podagram, ciragram, paralisim, yliacam passionem et leucoflegmantiam ... contra passionem colicam ... Contra predictas passiones valet cum vino calido vel calida vel cum ovo sorbili. Theodoricum anacardinum vel ieralogodion competenter acuuntur exesula predicta. Cortex scilicet radicis eius In vere colligitur per biennium In magna efficacia servatur.’ CI 119. Euforbium: Euforbium calidum est et siccum In quarto gradu. Gumi est cuiusdam arboris. Virtutem habet ... laxandi. Eligendum est quod ... est ... in colore citrinum vel ruffum. Principaliter purgat flegma ... et a remotis partibus.’ CI Solvendo educit phlegma viscosum retentum In utrisque anchis et dorso et intestinis secundum quod dixerunt.’ Avicenna Contra ... artheticam ... ex frigida causa et yliacam passionem acuatur benedicta ex tribus scrupulis euforbii et tribus scrupulis bdellii vel masticis, Contra cefaleam epilepsiam appoplexiam ... eodem modo acuatur ieralogodion vel benedicta ... detur, .. cum aqua decoctionis feniculi seminis vel radicum eius ... Per quatuor annos servatur communiter. Contra litargiam ... fiat unguentum de pulvere euforbii. Ad memoriam recuperandam fiat electuarium ... Contra litargiam epilepsiam ... epilenticus a posteriori parte capitis radatur occipitium et inungatur bene v fricetur fortiter manibus. Contra inveteratam icteritiam ex opilatione epatis splenis factam ℥ et semis detur In ovo sorbili de euforbio, probatum est. Contra fistulam euforbium et mastix pulverizentur et conficiantur cum sapone Gallico et stuellum inde formatum ori fistule imponatur consumit humositatem. 99’ CI 120. Es ustum: Es ustum calidum est et siccum In tertio gradu. Virtutem habet dissolvendi consumendi et purgandi melancolicos humores et extenuandi. Unde communiter ponitur In emplastris attenuativis ut In apostolicon. Carnem superfluam corrodit. Contra fistulam conficiatur pulvis eius cum melle et sapone spatarensi et gallico, intincta tenta ponatur ori fistule, elargat etiam et curat. Pulvis eris usti ... detur ... cum oximelle cum aqua calida, melancoliam purgat per superiora et inferiora.’ CI 121. Ematites: Ematites frigidus est et siccus. Lapis est quod In occidentali plaga et orientali reperitur. Virtutem habet constringendi sanguinem unde dicitur ematites ab ‘ema’ quod est sanguis et ‘ites’ quod est sistens. Contra fluxum sanguinis de naribus fricetur ematites cum succo sanguinarie ... et bombix intinctus naribus imponatur. Contra emoptoicam passionem ... fricetur cum aqua rosacea ... detur ... Contra fluxum menstruorum fricetur cum succo plantaginis et ... superponatur.’ CI 122. Emblici: Emblici fructus sunt crescentes ultra mare. Purgant flegma et melancoliam. Unde valent contra egritudines ex talibus humoribus pervenientes ut In quartanis. Item, contra casum capillorum pulvis emblici cum pulvere aloe distemperetur In oleo et inungatur caput. Valent etiam contra emoroidas. Si pulvis distemperetur cum succo tapsi barbassi supponantur.’ CI 123. Eruca: Eruca calida est et sicca In iii gradu.’ CI ‘‘Et valet urinas haec mansa vel hausta movere. Manditur utiliter pueris, tussimque repellit, ... cum melle iugatam. Elixata prius radix valideque subacta Ossibus et fractis superaddita detrahit illa. Non modice mansam venerem stimulare vel haustam Confirmant pariter medici pluresque poetae. Est cum lactucis haec herba comesta salubris,’ MF 124. Ferrum, ferrugo & sgama ferri: Ferrum et ferrugo et squama ferri. Ferrugo ... habet virtutem desiccandi et attenuandi. Ad extenuationem splenis valet vinum In quo candens ferrum extinctum fuerit. Contra emorroidas pulvis factus vel squama ferri subtilis conficiatur cum succo tapsi barbassi et bombicem intinctam supponat sibi patiens quia optimum est. Contra tenasmon ex calida causa et dissenteriam ferrugo optime calefiat ut candens sit, postea aspergatur aceto et recipiat patiens fumum per inferiora. Contra opilationem splenis et epatis ex longo tempore detur pulvis ferruginis subtilissimus ℈ v cum vino calido.’ CI 125. Ferrarium: No Latin. 126. Flamula: Flammula calida est et sicca In iiii gradu. Ad cauterium sine igne vel sine ferro faciendum. Ad apostema rumpendum ... conteratur cum oleo et superponatur. Contra quartanam et arteticam quidam operantur. ... datur ... In cibis ... Scio vero quod hoc oleum valet exterius inunctum contra ... stranguriam et dissuriam.’ CI 127. Fenugrecum: Fenugrecum calidum est et siccum. Virtutem habet maturandi et relaxandi. Substantiam habet glutinosam. Ad apostemata exterius maturanda farina fenugreci cum vitello ovi conficiatur et superponatur. Ad maturandum et rumpendum conficiatur cum terebentina et superponatur; herba etiam ipsa In vino et oleo decocta superposita maturat. Ad splenis duriciem herba ipsa In vino et oleo macerata per xv dies ... et fiat unguentum optimum ... Ad apostema stomaci et intestinorum ex farina fenugreci et aqua predicta fiant pultes superponatur.’ CI 128. Fragaria: Fragia sive fragula.’ Modena 129. Fraximus: Fraxinus calida est et sicca In ii gradu. Contra fluxum ventris ex lienteria dissenteria lenitum precedente purgatione fiat fomentum ex aqua pluviali decoctionis corticis. Valet contra vomitum ... cortex ... In aceto bulliat et spongia intincta super stomacum ponatur. Valet etiam decoctio eius contra vitium splenis potata. 102’ CI 130. Farina ordi: Ordeum frigidum est et siccum. Contra calida apostemata In principio ad repercussionem materiei fiat emplastrum eius ex farina et aceto et est repercussivum et diaforeticum. Ex ordeo multa fiunt que competunt usui medicine scilicet ptisana, farina et polenta et far. Farina diu decocta In aqua optimus cibus est infirmis sive febricitantibus et precipue laborantibus apostemate spiritualium ... Farina ordei polenta eius dicitur et fit competens cibus laborantibus apostemata spiritualium ... In aqua decoquatur farina et fiant inde pultes. Precipue predicts apostemata maturant, maturata relaxant, et optimum nutrimentum est. Contra calida apostemata ... ad repercussionem fiat emplastrum ex farina ordei et aceto ... Ad maturitatem conficiatur cum melle vel vitello ovi. Ad frigida apostemata maturanda fiat emplastrum ex farina eius et pice liquida vel farina et terebintina vel melle, optimum est. 104’ CI, Er 131. Feniculus: calidus est et siccus In ii gradu.’ CI ‘‘Cum vino cunctis obstat haec herba venenis. Renibus In ptisana radix decocta medetur.’ MF Cum In receptione invenitur receptio maratri, debet poni semen eius In colliriis succus radicis vel foliorum.’ CI ‘‘Indeque compertum est humanis posse mederi Illam luminibus, atque experiendo probatum, Sicque venenatis obstabit morsibus illa. Cum vino vel aqua radicum coctio sumpta Urinas purgat et menstrua sumpta resolvit. Nausea cum vino sumpta sedabitur illa, Fervorem stomachi cum lympha mitigat hausta. Ictu vel factos subito quoscumque tumores Appositum tantum iuncto sedabit aceto.’ MF Semen In principio autumni colligitur et In magna efficacia per iii annos servatur. Cortices, radices colliguntur In principio veris, servantur per medium annum. Contra opilationem splenis et epatis ... detur aqua decoctionis corticis radicis feniculi. Eadem aqua vel vinum datum solum dolori stomaci ... ex ventositate, digestionem etiam confortat. Contra leucoflegmatiam fiat decoctio In succo radicis feniculi esule hermodactili ana ℈ iii. Contra pannum oculorum et pruritum succus radicis feniculi In vase eneo per 15 dies ad solem ponatur et more collirii In oculis ponatur.’ CI 132. Feniculus porsinas: Cotula fetida habet similitudinem cum amarissa et camomilla et sunt tres herbe que habent similitudunem In stipitibus floribus et foliis. Sed In hoc differunt, quia cotula fetida habet stipitem maiorem et folia maiora et flores multo maiores albos circumcirca In medio vero croceos et fetet multum. Amarissa vero et camomilla habent folia subtiliora et florem satis parvum, folia vero subtilia sunt sicut abrotani vel feniculi. Differentia inter amarissam et camomillam, unde versus: ‘‘Fetet amarissa; redolens olet camomilla, Amarissa et cotula sunt eiusdem fetoris. Camomilla vero habet maximum odorem.’ Rufinus 133. Fenementum: Fermentum ... subtilem habet virtutem humores corporis ex interioribus extrahendi et si cum sale et oleo temperatum carbunculis id est apostematibus omnibus apponatur, maturat et aperit.’ Ysaac 134. Fel: Omnia calida sunt et sicca In quarto. Fel vaccinum; fel taurinum. Fel vaccinum ponitur In emplastris conferentibus vulneribus que sunt ad herisipilam. Fel hyrcinum eradicat carnem malam et necessitas quidem ulcerum ut eis adhibeatur ... et In tempore frigoris prohibet spasmum. Fel hyrcinum super elephantiam et varices confert. Omne fel confert obscuritati visus. Et fel quidem rapatium proprie siccum confert initio aque et dilatatione pupille ... Et fel magis conferens oculo ex quadrupedibus ... et avium quidem fel alcubugi. Fit ex eo linimentum ad dolorem matricis et testiculorum.’ Avicenna 135. Filipindula: Filipendula calida est et sicca In iii gradu. Radix eius precipue usui medicine competit. In montuosis locis reperitur. In fine autumni colligitur, per x annos In magna efficacia servatur, virtutem habet diureticam. Contra lapidis vitium stranguriam dissuriam et yliacam passionem precipue valet ... ad idem valet vinum decoctionis eius pulveris ... Contra yliacam passionem fiat clistere ex pulvere eius ... Contra dolorem stomaci ... detur pulvis eius cum pulvere feniculi. Contra epilepsiam valet pulvis eius In cibis teste Diascoride. Contra dolorem stomaci ... ponatur pulvis eius In magna quantitate In sacello et fiat decoctio In vino et oleo et ponatur supra locum dolorosum. Contra frigidum asma detur pulvis eius ... In cibis et potibus. Ad idem valet pulvis eius ... positus super carbones ut patiens fumum recipiat per embotum, optimum est remedium.’ CI 136. Fumus terra: Fumus terre calidus est In primo gradu, siccus In ii. Principaliter purgat melancoliam secundario flegma scilicet salsum, tertio purgat coleram adustam. Contra scabiem ℥ ii succi eius addito zuccaro ... detur.’ CI Sucus eius crudus potui datus corpus a scabie prudore pustulis mundificat.’ Rufinus from Copho. Contra idropisim ... succus eius addito pulvere esule dragmae ii ... vel fiat sirupus ex succo fumi terre apii feniculi decoctione pulveris esule addito zuccaro optimum est etiam contra artheticam. Semper detur cum alio reprimente ventositatem. Succus eius ... ter detur In septimana. Quanto autem viridior est tanto melior; exsiccata nullius est efficacia. Dicitur autem fumus terre quia generatur a quadam fumositate ... circa superficiem terre adherente.’ CI 137. Fu ualerian: Fu calida est et sicca In ii gradu, que alio nomine valeriana dicitur. In estate colligitur ... per triennium In magna efficacia servatur. Contra stranguriam et dissuriam detur vinum decoctionis eius. Ad digestionem confortandam et dolorem stomaci vel ventris detur vinum decoctionis eius ... cum semine feniculi vel masticis ... Contra opilationem splenis et epatis ex frigida causa detur aqua decoctionis eius. Ad superfluitatem matricis desiccandam fiat fomentum ex aqua decoctionis eius vel fiat suppositorium ex bombace intincta In confectione facta ex pulvere et oleo muscelino vel communi.’ CI 138. Fugo demonum: Ypericon calida et sicca In tertio gradu. Epar et venas mundificat. Est contra venenum, urinam et menstrua provocat. Cathaplasmatus vulneribus ea celeriter curat. Femorum dolorem auffert.’ Rufinus from Copho. 139. Fructus iuniperi: Iuniperus calida est et sicca In tertio gradu ... fructus poni debet. In vere colligitur fructus, per duos annos servatur. Contra fluxum ventris ex scamonea ... fiat decoctio fructus In aqua pluviali et intret patiens usque ad umbilicum ... Contra stranguriam dissuriam et yliacam passionem detur vinum decoctionis fructus eius. Ex iunipero fit oleum hoc modo ... Contra quartanam detur oleum illud In quantitate ℈ In cibis vel alio modo.’ CI 140. Ficus: Ficus. Natura eius calida et sicca est. Ficus ceteris fructibus laudabilior est ac nutribilior. Si superfluos humores In stomacho inveniat ... ad corruptionem mutatur. Si autem homores mundificatos inveniat, bene digeritur ac sanguinem laudabilem facit ... pectusque purificat et pulmonem, renes atque vesicam humoribus grossis. Post illam calamentum manducet aut ameos sive isopum vel piper sive zinziber et similia ... nuces simul aut amygdalas manducet. Si cum isopo coquatur, pectus pulmonemque mundifiat. Rursus cocta cum ordeo et fenugreco cataplasmate facto apostema dissolvit. Pistata ac synapi commixta apozima ad tinnitum aurium valet.’ Ysaac 141. Fex: Fex aceti fortior est aliis fecibus. Melior fex et sanior est fex vini veteris, deinde quod similis est ei, et fex quidem aceti est vehementis virtutis. Cum exterius apponitur matrici emplastrum ex fece non adusto confert fluxui sanguinis menstrui.’ Avicenna 142. Galbanum: Galbanum, dicunt quidam quod sit gumi cuiusdam arboris, Dioscorides dicit quod est lacrima cuiusdam fruticis similis ferule. Virtutem habet dissolvendi attrahendi consumendi leniendi maturandi et relaxandi. Contra frigidum asma dentur ℈ iiii galbani cum ovo sorbili, vel cum aqua ordei. Contra litargiam ponatur super carbones et patiens recipiat fumum. Contra suffocationem matricis idem fiat per embotum per inferiora109. Ad dolorem dentium fiat casula ex eo et denti superponatur. et lumbricos occidendos dentur pillule ex galbano inuncte ex melle.’ CI 143. Galanga: Galanga calida est et sicca In tertio gradu. Potest autem servari In magna efficacia per v annos ... Est ergo eligenda que subrufa est et In sui manerie ponderosa et nodosa et que acutum habet saporem. Virtutem habet confortandi ... dissolvendi consumendi. Contra cardiacam passionem et sincopim detur pulvis eius cum succo boraginis. Nota quod gariofili et folia gariofilorum et ligna gariofilorum et galanga ligna postremo, pro gariofilis possunt poni folia et pro galanga gariofili. Ad digestionem confortandam et dolorem stomachi ex ventositate vel ex frigida causa detur vinum decoctionis eius.’ CI 144. Galitricum: Gallitricum calidum est et siccum. Alio nomine centrum galli dicitur. Fomentum factum ex aqua decoctionis eius matricem optime mundificat, menstrua provocat. Semen eius tritum et confectum cum succo feniculi oculis valet.’ CI (Erlangen) 145. Gladiolus: Acorus radix est gladioli.’ CI 146. Gariofilus: Gariofili calidi sunt et sicci In iii gradu. Sunt autem fructus cuiusdam arboris In India nascentis. In estive tempore colliguntur ... per v annos servantur In magna efficacia ... et qui acuti sunt saporis meliores sunt. Habent autem virtutem confortandi ... dissolvendi, consumendi. Ad digestionem confortandam detur vinum decoctionis gariofilorum masticis et mirre quia mirum est. Ad dolorem stomachi ex ... ventositate detur vinum decoctionis eorum et seminis feniculi. Contra ... sincopim detur pulvis gariofilorum cum succo boraginis, Contra vomitum colericum ... Ad cerebrum confortandum applicentur naribus. Contra precipitationem matricis odoretur decoctionis eorum vinum et detur patienti mulieri. Contra fluxum ventris ... In ampulla vitrea aqua rosacea plena buliant vii vel ix gariofili cum mastice et mediocriter tepidum detur patienti.’ CI 147. Genciana: Gentiana calida est et sicca In tertio gradu. Radix autem eius precipue competit usui medicine. Virtutem habet dissolvendi, consumendi, attrahendi et aperiendi. Contra antiquum asma detur pulvis eius cum vino addita aqua ordei. Ad idem fiat precedentibus inunctionibus circa spiritualia digesta materia detur pulvis confectus cum dialtea In vino ... si poterit liberari aliquo modo sic liberabitur, vel detur In cibis. Epilenticis detur pulvis eius cum succo rute. Contra morsum reptilium animalium ... et pulvis eius detur cum succo mente In potu. Ad fetum mortuum et ad secundinam educendam confice pulverem eius cum succo arthemisie.’ CI 148. Gumi: Gumi arabicum calidum est et humidum In primo gradu. Cum invenitur simpliciter In medicinis, gummi Arabicum debet poni. Gummi arboris est, cuius triplex est differentia, album quod melius est ... Est autem citrinum et subrufum. Habet autem virtutem relaxandi humectandi et leniendi. Gummi Arabicum idem est quod gummi Sarracenicum. Contra vomitum ... detur pulvis eius cum pulvere cinamomi. Contra dissenteriam decoctio pulveris eius detur cum aqua rosacea, Contra fluxum menstruorum detur pulvis eius cum sanguine draconis In aqua rosacea. Eodem modo naribus iniectus sistit fluxum sanguinis, vel fiat inde sinapisma circa timpora.’ CI 149. Gitt: Git calidus est et siccus In secundo gradu. Herba est quae inter frumenta oritur et semen habet nigrum. Cum In medicinis recipitur semen nan herba ponendum est. Diuretica ... virtutem habet dissolvendi et consumendi. Contra opilationem splenis et epatis et renum stranguriam dissuriam yliacam passionem dolorem stomaci et ventositatem detur vinum decoctionis git et pulveris eius In cibo. Contra emorroydas inflatas fiat decoctio pulveris eius et succo tapsi barbassi, et bombix intinctus supponatur. Contra lumbricos detur pulvis eius cum melle, fiat etiam emplastrum ex pulvere eius et succo absinthii circa umbilicum. Contra vermes aurium conficiatur cum succo persicarie.’ CI 150. Genestula: Genestula frigida est et sicca. Virtutem habet constringendi. Ad menstruorum profluvium valet fomentum ex aqua decoctionis eius suppositum; vel pessarium ex pulvere eius cum succo plantaginis factum ad idem valet. Contra dissuriam predictum fomentum fiat.’ CI 151. Hermodactuli: Hermodactili calidi et sicci sunt In quarto gradu. Radices ... In estate colliguntur et desiccantur, In magna efficacia per annum servari possunt. Virtutem habent dissolvendi consumendi et attrahendi, purgant flegma principaliter. Contra artheticam podagram stranguriam ciragram et yliacam passionem et contra morbos ex flegmate ... valet benedicta acuta ex hermodactilis yera theodoricon anacardinum. Contra artheticam podagram ciragram succus feniculi cum melle coquatur et cum tali melle ʒ ii hermodactilorum dentur. Pulverem hermodactilorum confice cum sapone gallico et licinium intinctum ori fistule superponatur.’ CI 152. Herba Sangti Petri: Herba paralisis. Valet precipue paraliticis.’ Modena 153. Hipia mador No Latin. 154. Hipia minor: No Latin. 155. Isopus: ‘‘Est ysopum siccum calidum quoque, tertius illi Est In utroque gradus. Subvenit et voci raucae versata palato. In pectus capitis si destillatio fiat, Quod persaepe solet tussim phthisimque creare, Prodest haec eadem decoctio sumpta frequenter. Eius decoctio facta Sic ut cocta simul sint mel, ficus quoque sicca, Et prodest cunctis pulmonum sumpta querelis. Contrito viridi si iungitur oxymel illi, Sicque datur bibitum, stipatum molliet alvum, Cum vento nocuo viscosum flegma repellens, Cardama si iungas his, solves fortius alvum. In quo decoquitur si dens foveatur aceto, Fertur ab immodico cito saepe dolore levari. Accensi fumo sonitus compescitur auris. Elixum appositum livores limpidat omnes.’ MF Virtutem habet diureticam dissolvendi attrahendi et consumendi. Virtutem habet secundum folia et flores, et non secundum radicem ... abiectis stipitibus.’ CI 156. Ipoquisdidos: Ipoquistidos frigidus est et siccus In secundo gradu. In vere colligitur ... ad solem siccatur ... per duos annos servatur In magna efficacia. Virtutem habet constringendi. Contra fluxum ventris ex colera vel debilitate virtutis contentive conficiatur cum aqua rosacea. Fiat etiam emplastrum ex eo et succo plantaginis et albumine ovi et super renes et pectinem ponatur. Contra vomitum fiat idem super furculam pectoris. Contra profluvium matricis fiat suppositorium ex ypoquistidos et succo plantaginis et per pessarium iniiciatur.’ CI 157. Iouis barba: Semperviva dicitur barba Iovis. Frigida est In iii gradu, sicca In primo.’ CI Re Acidula: ‘‘Altera vero minor species est istius herbae, Quam Sempervivam dicunt, quoniam viret omni Tempore, Barba Iovis vulgari more vocatur; Esse refert similem praedictae Plinius istam, Nec minus hanc cunctis praedictis posse iuvare. Auribus expressus si succus funditur eius Adiuvat auditum mire pellitque dolorem.’ 117MF 158. Iris: Iris calide et sicce complexionis est In secundo gradu, similiter yreos, similes sunt In foliis et In effectibus, sed yris purpureum florem gerit, yreos album. Herba est quam alii vocant gladiolus. Radice utimur, In fine veris colligitur ... per duos annos servatur. Virtutem habet diureticam unde dissolvit et aperit. Contra vitium spiritualium et opilationem splenis et epatis, renum et vesice et dolorem stomaci ex ventositate valet vinum decoctionis yreos. Pulvis etiam eius leniter carnem superfluam corrodit. Ad pannum oculorum fiat colirium ut ex pulvere eius et aqua rosacea.’ CI Rigorem febrium et dolorem vulve mittigat et auffert.’ Rufinus from Copho, de ireos. ‘‘Cum mulsa bibitus choleram depellit iniquam. Commixtus melli desiccat vulnera pulvis. Non modicum sciasis dicunt prodesse dolori.’ MF 159. Ipofilia: No Latin. 160. Lacc: Caprarum vero lac est temperatum et lac ovium est grossum valde. Et lac vaccinum est pinguius et grossius. Lac melius est quod ex ubere suggendo bibitur, aut sicut mulgetur. Confert habentibus complexionem calidam et siccam cum In ipsorum stomachis non est cholera. Lac preterea non est bonum ulceribus. Et lac quidem nocivum est habentibus apostemata intrinseca. Non est conveniens habentibus sodam. Aliquod nocet phlegmaticis. Lac facit evenire tenebrositatem visus ... Verumtamen cum mulgetur In oculo confert opthalmie. Decoctum vero et In quo extincti sunt carbones et calefactum cum lapidibus ignitis et laminis ferri procul dubio ventrem constringit. Et illud de quo extractum est butirum est bonum solutioni cholerice.’ Avicenna 161. Lactuca: Lactuca temperate frigida et humida est.’ CI ‘‘Unde potest nimius haec mansa levare calores, Et praestabit idem superaddas si bene tritum.’ MF Ad somnum provocandum semen eius conficiatur cum lacte mulieris et albumine ovi et fiat emplastrum circa timpora. Semen eius frigidius est ipsa herba; herba usui ciborum competit, semen vero medicine. Iudicatur tamen ab auctoribus omnium herbarum esse temperatissima quia bonum sanguinem generat et copiam lactis. Cibis colericis competens cocta vel cruda comesta. In febribus multum valet elixa vel cruda. Cocta In æceto addito croco solum valet contra opilationem splenis et epatis. Ad somnum provocandum semen eius conficiatur cum lacte mulieris et albumine ovi et fiat emplastrum circa timpora. Pulvis etiam seminis cum lacte datus somnum provocat.’ CI ‘‘Utilis est stomacho, somnum dat, mollit et alvum. Cum vino bibi tum fluxum quoque reprimit alvi, Ut quidam dicunt oculis caligo creatur His, quibus assiduo fuerit cibus eius In usu.’ MF Somnum provocat. Idem facit febricitantibus datum cum aqua. Contra calida apostemata In principio conficiatur pulvis eius cum oleo rosaceo et superponatur.’ CI 162. Laudanum: Laudanum calidum est et humidum In primo gradu. Unde manifestum est quod purum est valde, est aromaticum. Virtutem habet constringendi et calefaciendi et confortandi120. Dicunt quidam quod sit gumi arboris, quod falsum est, sed In quadam parte Grecie ros In quibusdam herbis descendit. Contra catarrum ex frigida causa stuellum ex eo informatum naribus imponatur. Contra relaxationem dentium laudanum et mastix conficiantur et inter dentes et gingivas intus et extra ponatur, quia confirmant eos. Ad matricem infrigidatam et suffocationem recipiat mulier fumum per inferiora. Suppositorium ad eadem factum valet, matricem mundificat et confortat. Contra precipitationem matricis recipiat mulier fumum per inferiora. Contra dolorem stomaci ex frigida causa et ad digestionem confortandum dentur v pillule ex laudano In sero.’ CI 163. Lapasium acutum: Lapacium calidum est et siccum In tertio gradu. Est autem triplex scilicet, lapacium acutum ... et herba efficax est.’ CI ‘‘Unde quidem stomachum confortat sumpta, soletque In stomacho clausum per ructus pellere ventum, Sumptaque sicut olus fertur restringere ventrem. Pruritus mordax scabiesque cutis laceratrix Illius tepido cedunt apozimate fota. Eius saepe tepens si coctio gargarizetur Uvas sedabit tumidas dentisque dolorem. Haec dysentericos potu iuvat et ciliacos. Cum vino vel aqua radicum coctio facta, Menstrua restringit potu, lapidesque repellit.’ MF Contra scrophulas novellas fiat emplastrum ex lapacio acuto et assungia simul tritis. Contra scabiem succus lapatii acuti oleum nucis et pix liquida ... competens scabiei. Ad apostemata maturanda lapacium rotundum tritum et In oleo decoctum vel assungia superponatur. Ad rumpendum superponitur lapacium acutum predicto modo. Contra splenis duriciem succus lapacii acuti ... et addita cera et oleo fiat unguentum. Contra leucoflegmantiam fiat confectio ex succo lapacii acuti ℥ ii et ʒ ii esule addito melle fiat aliquanta decoctio et detur patienti. Contra lumbricos valet succus eius datus cum melle. Contra flegma abundans In cerebro succus eius cum succo rute In modica quantitate naribus iniiciatur. Crispelle lacte ex lapacio valent asmaticis.’ CI 164. Lapis lasuili: Lapis lazuli, frigidus est et siccus. Purgat principaliter melancoliam. Contra cardiacam passionem. Vena terre est de qua fit lazulum. Contra splenis vitium et emorroydarum detur cum decoctione sene vel seminis feniculi.’ CI 165. Lapis magnetis: Lapis magnetes calidus est et siccus In tertio gradu. Conficiatur cum apostolicon et fiat stuellum et vulneri imponatur. Habet virtutem attrahendi ... ut dicit auctor. Dicit Aristotiles quod invenitur In littore Indie et Oceani. Naves infixas clavis ferreis attrahunt et dissolvunt. Pulvis etiam eius subtilissimus ... cum succo feniculi valet contra ydropisim.’ CI 166. Lansiolata: Arnoglosa frigida est et sicca In secundo gradu. Utilis est ad desiccandum vulnera et mundificandam putredinem eorum. Repugnat etiam sacro igni. Abstergit calida. Succus eius datus quartanariis ante duas horas accessionis valet.’ CI ‘‘Herbam, quae nostra lingua Plantago vocatur, Hanc Arnoglossam Graecus vocat, est quia linguae Aguinae similis foliis. Plantaginis huius Sunt geminae species, et maior prima vocatur, Altera vero minor, quam vulgo lanceolatam Dicunt, quod foliis (ut lancea) surgit acutis. Eius potatum depellit sperma secundas. Si via longa pedum movet, ut fit saepe, dolorem, Acri cum vino superaddita trita iuvabit. Cum passo succus bibitur si saepius eius Vesicae variis fertur succurrere morbis.’ MF Omnem calorem qui est ex ignis ustione refrigerat.’ CI 167. Lauriola: Laureola calida est et sicca In tertio gradu. Frutex est.’ CI Alipiados, id est, laureola.’ Rufinus Est satis laxativum.’ Rufinus from Magister Maurus. Cuius semen coconidium dicitur. Cuius semen vel fructus usui competit medicine. Virtutem habet principaliter purgandi flegma et coleram.’ CI Principaliter purgat flegma et coleram innaturalem, citrinam et vitellinam.’ Rufinus from Magister Maurus. Acuatur inde benedicta vel ieralogodion ad flegma purgandum, oximel vel trifera saracenica ad purgandum coleram ad plus In quantitate ℈ 5 addito mastice vel gumi arabico vel bdellio ad repressionem acuminis medicine.’ CI Habet autem naturam excoriandi stomacum et intestina.’ Rufinus from Magister Maurus. Movet per superiora et inferiora. 122’ CI 168. Lenticula acatica: Lenticula aquatica. Virtutem habet contra cancrum. Succus eius con tota herba bene pistata et cum axungia porci bene admixta et super cancrum posita eum occidit.’ Modena 169. Leuisticus: Levisticus ... calidus est et siccus In secundo gradu. Virtutem habet diureticam aperiendi et extenuandi.’ CI Ligusticum. ‘‘Maior radicis vis est et seminis eius Et par est illis vis In medicamine quovis. Inflato stomacho cum vino sumpta medetur Et tali potu vis digestiva iuvatur. Omnibus et morbis sic prodest interiorum, Urinas sic sumpta movet et menstrua purgat Tota venenatis medicatur morsi bus herba, Si bibitur bene trita prius vinoque soluta, Et pars contritae ponatur desuper herbae.’ MF Per quattuor annos potest servari. Unde decoctio eius valet contra opilationem splenis et epatis. Valet etiam aqua decoctionis eius contra dolorem stomaci et intestinorum factum ex ventositate; pulvis etiam eius cum pulvere cinamomi datus In cibis valet ad predicta.’ CI 170. Lepus: No Latin. ---But see BM Cat. 229. 171. Lapis agapidis: Lapis agapis, id est, Iudaicus lapis.’ Rufinus from Synonima. Lapis agapis vel lapis Iudacus.’ Modena Lapis iudaicus.’ Avicenna 172. Lisium: Licium calidum est In primo gradu siccum In secundo. Quidam dicunt esse gumi quod falsum est sed est succus herbe. In principio estat Is colligitur ... et desiccatur ... per v annos potest servari. Appellatur licium alio nomine oculus lucens lucidus quia reddit oculos lucidos. Contra maculam oculi licium pulverizetur subtiliter et conficiatur cum aqua rosacea et ... pulvis solus vel confectus cum aqua rosacea oculis imponatur. Contra fixuras lingue et labiorum et oris ulcera pulvis licii ... cum aqua rosacea conficiatur et ulcera illiniantur. Probatum est satis a multis Salernitanis. Ex licio valet suppositorium In acuta febre quia multum desiccata stercora dissolvit. Contra vitium matricis informetur suppositorium ex trifera magna et superaspergatur pulvis licii et quando superflui humores abundant In matrice valet quia purgat et desiccat et manat. Contra lentigines fiat inunctio ex licio et cerusa In eadem quantitate simul pulverizatis.’ CI 173. Lilium: Lilium calidum est et humidum In primo gradu.’ CI ‘‘Eius radicis bulbus, quae lilia profert, Sub prunis tectus iuncto quoque tritus olivo Prodest usturis mire superadditus ignis, Et melius roseum sibi si iungatur olivum; combustaque membra iuvantur. Pingui porcino decoctus idem vel olivo Reddere posse pilos membris narratur adustis. Cum vino potum nocuum purgare cruorem Per ventrem dicunt et sic prodesse lieni. Praecisis nervis tritus cum melle medetur Expressus succus foliorum, mixtus aceto Et melli coquitur sic, mellis sint et aceti Ut geminae partes, praedicti quinque liquoris; Ad desiccandas nihil est magis utile plagas, Inque cicatricem ducit licet inveteratas Elixus bulbus et cerotis bene mixtus. Illitus asseritur sudorem posse movere,’ MF Contra splenis duritiem radix lilii In multa quantitate cum branca ursina et radice enule vel evisci ponatur In vino et oleo per 15 dies postea decoct. coletur, et In colatura addita cera et oleo fiat unguentum.’ CI (Er.) 174. Linga auis, pigla: Lingua avis calida est et sicca In primo gradu. Viridis multe est efficacie, sicca nullius. Virtutem habet incitandi libidinem et humectandi. Herba ipsa ... libidinem incitat. Ad idem valet electuarium confectum ex ... et succo lingue avis. Herba ipsa cocta In aqua ordei prodest ethicis et consumptis. Valet decoctio lingue avis succi addito zuccaro contra siccitatem pectoris; detur aqua decoctionis ipsius et addito dragaganto magis valet.’ CI 175. Litairgirum: Litargirum temperatum est In frigiditate et siccitate. Litargiri multiplex est differentia; est quoddam quod est spuma argenti quod fit per excoctionem cum In igne separatur non purum a puro ... Est autem aliud quod spuma auri dicitur ... et cathimia proprie dicitur. Est autem aliud quo comuniter nos utimur scilicet fex stanni quod similiter fit ex decoctione cum sit stannum de vena terre. Virtutem habet constringendi consolidandi depurandi ex diverso modo conficiendi. Pulvis litargiri vulneribus impositus consumit saniem et ulcera consolidat. Contra scabiem et precipue contra scabiem factam de flegmate salso vel colera fiat decoctio aliquantulum olei nucis et pulveris litargiri ... Contra ulcerationem virge distemperatum cum oleo rosaceo si inungatur virga putredinem consumit et ulcera consolidat. Contra dissinteriam ... litargirum integrum ... aspergatur sepe cum aceto, postea fiat subtilissimus pulvis ... cum aqua ordei, multum valet. Litargirum ... pulverizetur subtiliter et abluatur cum aqua rosacea quinquies vel decies ... ille pulvis In modum collirii vel solus cum aqua rosacea oculis imponatur.’ CI 176. Licrisi: .i. Liquiricia temperate calida est et humida. Dicunt quidam quod sit radix, quidam quod frutex. Eligenda est que non multum grossa est nec multum gracilis que tota interius crocea est ... et cum frangitur que levis est et interius subalbida ... abiicienda est. Valet contra vitium pectoris decoctio eius In aqua et maxime pleureticis et peripleumonicis. Vinum decoctionis eius valet contra tussim. Ad idem valet electuarium confectum ex succo liquiricie et melle. Liquiricia commasticata et sub lingua retenta sitim et asperitatem stomaci et gutturis mitigat.’ CI 177. Lapasium: Lapacium calidum est et siccum In tertio gradu. Est autem triplex, scilicet lapacium acutum ... lapacium rotundum ... lapacium domesticum. Virtutem habet disolvendi relaxandi aperiendi et extenuandi. Contra scabiem succus lapatii acuti, oleum nucis et pix liquida simul buliant et postea coletur et In colatura ponatur pulvis tartari et fuliginis et fiat unguentum satis competens scabiei impetigini et serpigini. Contra lumbricos valet succus eius datus cum melle. Contra flegma abundans In cerebro, succus eius cum succo rute In modica quantitate naribus iniiciatur In aere calido ut In balneo.’ CI 178. Linga bouina: Buglossa. Lingua bovis Graeco sermone Buglossa vocatur.’ MF Proxima est equalitati In calore ad caliditatem enim declinat parvam et est In fine primi In humiditate.’ Avicenna ‘‘Haec choleram rubeam nimio fervore perustam Purgat, cum vino fuerit si sumpta frequenter. Vim memorem cerebri dicunt servare periti Vinum potatum, quo sit macerata Buglossa. Cardiacum, cholerae quem fecit copia nigrae, Consimili potata modo curare valebit. Mixtus aquae tepidae si succus sumitur eius, Illi, qui patitur sciasim, mire medicatur.’ 124MF 179. Mas: Macis calidus est et siccus In secundo gradu. Dicunt autem quidam quod macis est cortex qui reperitur circa nucem muscatam In quo continetur nux ut In sua capsula. Habet autem virtutem confortandi ... dissolvendi, consumendi. Est autem eligendus macis qui est subrufus ... et habens acutum saporem .... per x annos servatur. Contra indigestionem ex frigiditate stomachi multum valet vinum decoctionis eius. Ad cerebrum depurgandum a superfluis humoribus macis masticetur et In ore teneatur. Contra debilitatem stomachi et epatis ex frigiditate et leucoflegmantiam et iliacam passionem et contra vitium spiritualium et asma ex viscoso flegmate fit optimum remedium: fiat decoctio macis In succo feniculi et In fine decoctionis addatur modicum vini, coletur et colatura patienti detur. Fiat etiam hoc emplastrum quod optimum est contra debilitatem stomachi ex frigiditate ... ex pulvere macis et masticis, ana, et oleo rosaceo, cera. Contra cardiacam passionem pulvis macis In cibis et potibus valet.’ CI 180. Maccula trifolium: Melilotus spp. calidum est et siccum In primo gradu ... corona regia etiam dicitur. Virtutem habet confortandi ... et est diureticum. Unde vinum decoctionis eius digestionem confortat, ventositatem excludit. Opillationem renum et vesice aperit. Per duos annos servatur. Semen eius In brodio In cibis positum eos boni saporis et optime redolentes reddit.’ CI 181. Manna: Manna calida est et humida temperate. Dicunt quod sit succus herbe quod falsum est. Est autem ros qui super herbas diureticas cadit In quadam parte Grecie et Indie. Habet virtutem depurandi et mundificandi sanguinem. Unde valet contra acutas febres ex colera. Alii sophisticant sine melle ex zuccaro et liquiricie pulverizate et melle et quoddam durum efficiunt quod assimilatur. Si ex succo liquiricie sophisticate fuerit ... valet contra acutas febres factas ex colera. Nihil autem dulcius manna pura. Debet eodem modo parari quo cassia fistula.’ CI 182. Mala granata: Malorum granatorum ... alia acetosa et illa sunt frigida et sicca. Virtutem habent constringendi. Contra vomitum colericum et dissinteriam.’ CI Ex quattuor partibus composita sunt, que tamen omnes sunt stiptice. Habet etiam proprium quod In oculis ictericorum stillatus citrinum abiicit ab eis colorem, propterea ablato cortice maligranati omnia acetosa pistentur; et succus extractus cum melle coquatur, et quandam unguenti similitudinem habeat; valet ad unguium oculorum expulsionem, purificatque aciem a grossis viscosisque humoribus.’ Ysaac Succus eorum ... potest dari ... febricitantibus ex colera ... fit enim ex succo et zuccaro sirupus ad modum sirupi acetosi ... quidam dicunt talem sirupum oxizacaram ... oxizacara fit ex aceto et succo. Contra fluxum menstruorum supponatur pulvis confectionis cum succo sanguinarie vel plantaginis. Contra fluxum sanguinis de naribus imponatur pulvis solus cum succo sanguinarie.’ CI 183. Marubium: Marrubium calidum est et siccum In tertio gradu.’ CI (Er.) ‘‘decoctio totius herbae Seminis aut eius phthisicos mire iuvat hausta, Pectoris haec varios compescit potio morbos, Et melius prodest, illi si iungitur iris; Asthmaticos sic sumpta iuvat tussimque repellit. Accelerat partus eadem pellitque secundas; Si mel Marrubio iungatur, vulnera purgat, Hocque modo curat, quae rodunt ulcera carnem. Dicitur hoc bibitum lateris sedare dolorem. Illius succus cum vino melleve mixtus Prodest luminibus caligine debilitatis.’ MF Contra vermes aurium iniiciatur succus auribus.’ CI ‘‘Usum Marrubii dicunt non esse salubrem His, qui vesicae morbo renumque laborant.’ MF Detur vinum decoctionis eius ... Idem fiat contra colicam passionem ex frigida causa.’ CI Accelerat partus eadem pellitque secundas.’ MF 184. Medulla: Convenientior est medulla vitulorum et cerui, deinde tauri et post esta caprarum, deinde ovium. Est calefactiva, lenitiva, abstersiva multi nutrimenti si digeratur. Conturbat stomachum et delet appetitum et oportet ut comedatur cum piperibus et seminibus.’ Avicenna 185. Masdix: Mastix, gumi est cuiusdam fruticis similis lentisco. Calide est et sicce complexionis In secundo gradu. In partibus Grecie invenitur. Contra humiditates fluentes a capite ad oculos et dentes et dolorem timporum factum ex ventositate ascendente a stomacho ad caput, pulvis masticis cum vino albo odorifero et albumine ovi conficiatur addito pulvere olibani si bene vobis placet et timporibus superponatur. Emplastrum facturo ex mastice ... super furculam pectoris ponatur vomitum colericum constringit. Aqua decoctionis masticis tepida data digestionem confortat stomachum relaxatum corroborat et addito semine feniculi ventositatem excludit. Nota mastix parum debet decoqui ... et dari tepida, unde cum aqua cocta parum fervida plus valet quam aqua ferventissima. Aqua dico plus valet tepida quam multum calida.’ CI 186. Mel: Mel calidum est In primo gradu, siccum In secundo. Mel aliud domesticum, aliud silvestre. Est autem mel domesticum quod fit a rusticis qui quedam ligna componunt In quibus apes colligunt, et tale mel album et subrufum est .... Est autem et aliud mel silvestre quod aticum dicitur; illud In silvis reperitur. Album In frigidis, rubeum ponendum est In calidis medicinis. Mel conservat et mundificat. Per c annos servatur. Unde In medicinis ponitur ut semper amaritudo reprimatur mellis dulcedine et ut vis ipsius medicine ad profundum membrorum attrahatur cum pulveribus etiam miscetur ut In sua efficacia conserventur. Contra frigidos humores In stomaco detur mulsa, scilicet confectio ex melle et aqua, et cum aqua abstergit et dissolvit. Contra pannum faciei et etiam post partum, ʒ ii camphore et iiii ʒ nitri cum melle conficiantur et sint ita per iii dies; post vero inungetur facies; valet etiam ad idem et ad faciem clarificandam lotura facta ex aqua et melle. Suppositorium factum In febribus mel supra testam uratur, ut aliquantulum denigretur et tunc appone pulverem salis et commisca et pone super lapidem et informa ad modum digiti et suppone.’ CI 187. Margarite: Margarita frigida est et sicca.’ CI In ultramarinis partibus reperiuntur inferiori parte Indie In ventre cuiusdam piscis, qui similis est marine coclee.’ Rufinus from Alexander. Margarite alie sunt perforate artificio, alie natura, et ille quia meliores sunt ponuntur In medicinis. Sunt itaque eligende albe et clare. Virtutem habent confortandi. Contra debilitatem et sincopim ex medicina ... et contra cardiacam passionem In febribus detur pulvis margaritarum cum zuccaro rosaceo.’ CI Quando abstrahuntur obscure sunt et tunc dantur columbis devorandum In quorum gutture depurantur. Post tertias horas scinduntur columbe et magis depurate extrahuntur.’ Rufinus from Alexander. 188. Mellago: Mellissa ... calida est et sicca In secundo gradu. Viridis et sicca est multe efficacie; exsiccata ad solem post In umbra suspensa, per annum servatur. Habet autem virtutem dissolvendi confortandi et consumendi et extenuandi. Similem habet efficaciam maiorane. Mellissa In vino et oleo decocta et cataplasmata duriciem splenis et epatis relaxat et solvit. Naribus appositus cerebrum confortat de maiorana. Folia et flores In testa calefacta ... quia eventationem operatur, superposita capiti valet contra reuma factum ex frigida causa de maiorana. Fomentum ex aqua decoctionis maiorane circa vulvam matricem mundificat et superflua consumit.’ CI126 189. Mellicratum: No Latin. 190. Menta: ‘‘Vim calidam siccamque gradu fert Mentha secundo. Illius potu vis digestiva iuvatur, Confortat stomachum. Lumbricosque modo depellere fertur eodem. Diversis morbis occurrit testiculorum, Si foveantur aqua, qua Menthae cocta sit herba; Concretum solvit lac mammis addita trita. Trita canis morsum superaddita cum sale curat. Matrici succus si subditur illius, ante Quam fiat coitus, mulier non concipit inde. Caseolos succus putrescere non sinit eius Admixtus vel si viridis superadditur herba.’ MF Exsiccata ... per annum servatur. Contra fetorem oris et putredinem gingivarum abluatur os et gingive ex aceto decoctionis mente ortulane, postea fricentur ex pulvere mente sicce vel cum menta sicca. Ad appetitum provocandum ... fiat salsamentum ex menta aceto et modico et cinamomo vel pipere. Contra vomitum ... fiat decoctio mente In aqua salmacina et aceto. Ad matricem mundificandam ... Contra colicam passionem fasciculi mente coquatur In vino et renibus et pectini cataplasmentur.’ CI 191. Mercurialis: Linochites .i. mercurialis. Calida est et humida. Competenter cum carnibus pinguibus cocta detur ad solutionem faciendam. Competenter etiam ex succo vel ex aqua decoctionis eius et oleo sale et melle fit clistere educens humores et solvens.’ Modena 192. Mellifolium: Millefolium.’ Rufinus 193. Mirtuis: Mirtus vel mirta frigidus est In primo gradu, siccus In secundo. Quanto recentiores flores et folia tanto meliores. Post maturitatem fructus collecti In magna efficacia per biennium servantur ad solem desiccati, folia autem diutius. Virtutem habet constringendi ex ponticitate, confortandi ex aromaticitate. Contra vomitum et fluxum ventris et profluvium mulieris ex debilitate virtutis contentive vel ex humorum acumine. Ex fructibus vero contritis vel ex pulvere eorumet albiumine ovi fiat emplastrum circa os stomaci contra vomitum; propter profluvium circa pectinem et renes. Fiat fomentum circa inferiora ex aqua pluviali decoctionis foliorum eius propter fluxum et ad dissinteriam et profluvium. Dentur fructus ipsi ad comedendum, vel succus expressus detur, vel fiat succus ex succo eorum addito zuccaro optimus est contra predicta. Sed si non habes zuccarum appone mel.’ CI 194. Mirra: Mirra calida est etsicca In secundo gradu. Gumi est cuiusdam arboris in India nascentis, que In estivo tempore quandam gumositatem a se producit que circa arborem inviscata actione caloris In substantia mirre transmutatur, Est autem eligenda que citrina est, vel subrufa, interius aliquantulum lucida. Servatur autem per c annos. Contra fetorem oris. Contra vitium gingivarum tricentur gingive ex pulvere mirre, putredinem autem consumit et eas consolidat. Contra catarrum et fluxum humorum a capite pillule ex mirra et storace calamita dentur patienti. Eedem valent ad digestionem confortandam. Fumigium mirre ... receptum per embotum In vulvam matricem mundificat calefacit et confortat et consumit et ita conceptum adiuvat; per anum valet contra tenasmon.’ CI 195. Morella: Solatrum, morella, idem est et est frigida et sicca In secundo gradu.’ CI ‘‘Herbam, quam Graeci Strignum dixere, Latini Maurellam dicunt, vis eius frigida valde est. Dicitur auriculae mire sedare dolorem Illius succus, si sensim funditur intus, Egilopis Strigni dicunt cataplasma mederi, Istud idem dicunt capitis prodesse dolori, Parotidas reprimit cataplasmatis addita more; Strigni prurigo depellitur illita succo. Contritis eius foliis coni unge polentam, His superappositis sacer ignis et herpeta mordax Dicitur expelli.’ MF Contra apostema In epate et intestinis et In stomaco, cum aqua ordei detur succus eius. Contra caliditatem epatis pecia intincta In succo eius sepe superponatur. Idem contra calidam podagram, herba ipsa trita superponatur.’ CI 196. Morsus demonis: No Latin. 197. Muscus: Muscus calidus est et siccus In ii gradu. Muscus est quedam humiditas que In apostematibus quorundam animalium reperitur. Sunt autem In India ... et capriolis sunt similia, In quorum inguinibus sunt quedam concavitates In quibus colliguntur humiditates ad ipsa apostemata. Triplex est eius maneries, est autem muscus qui omnino niger est ... et est niger ad subnigrum colorem accedens ... et est subruffum ... qui laudabilissimus est. Contra sincopim et totius corporis debilitatem ... detur simpliciter cum vino. Virtutem habet confortandi ex aromaticitate, dissolvendi consumendi ex qualitatibus suis. Contra debititatem cerebri et matricis precipitationem naribus applicetur. Ad conceptum impeditum ex frigiditate adiuvandum supponatur cum trifera magna. Ad idem muscus resolvatur In oleo muscelino et bombix intincta supponatur. Contra fetorem oris masticetur parum et predictum fetorem palliat. Contra fetorem subassellarum qui hircus dicitur illiniantur subasselle et bene fricentur et bene palliat.’ CI 198. Mumia: Mumia calida est et sicca In quarto gradu. Adhuc fit apud paganos circa Babilonlam. Est autem mumia quedam species que In sepulcris mortuorum reperitur. Solebant antiquitus corpora mortuorum balsamo vel mirra condiri. Sanguis ad cerebrum calore balsami trahitur et excoquitur, aduritur et desiccatur et In mumiam transmutatur. Virtutem habet constrictivam. Fluxum sanguinis ex naribus sistit ... vomentes sanguinem ... Contra fluxum menstruorum.’ CI 199. Mandragora: Mandragora frigida est et sicca. Excessus eius non determinatur ab auctoribus; cuius due sunt species, masculus scilicet et femina. Quidam dicunt feminam formatam esse ad formam mulieris, masculum ad formam viri, quod falsum est. Cortex radicum colligitur, per quattuor annos servatur In multa efficacia. Virtutem habet constringendi infrigidandi aliquantulum mortificandi; virtutem ymotoicam habet .i. soporiferam. Ad somnum provocandum ... pulvis eius conficiatur cum lacte mulieris et albumine ovi, cataplasmetur fronti et timporibus. Contra dolorem capitis folia eius trita supra timpora patientis ponantur. Contra calida apostemata fiat inunctio In principio, repercutit materiam ... vel saltem eius pulvis cum succo alicuius herbe frigide.’ CI 200. Mirbulani: Mirobolani fructus sunt arboris In India nascentis. Mirabolanorum species sunt v bonorum. Omnes frigidi sunt et sicci generaliter. Alii mirobolani ... secundum hoc In laxativis ponuntur. Citrinus eligendus est qui ponderosus est. Mirobolani citrini principaliter purgant coleram, secundario flegma. Datur In acutis febribus. Habentibus frigidum stomachum debet dari. Debet dari In potu sirupus actualiter frigidus. Ille qui bonus est cum frangitur ... et cum gustatur parvam habet ponticitatem ... sophisticatus autem cum frangitur ... multum habet ponticitatem. Kebuli principaliter flegma, secundario coleram .Compositis medicinis. Valent etiam sincopizantibus et patientibus emorroidas. Ad pannum oculorum removendum: isti mirobolani conditi multum clarificat visum debilitatum ex fumositate melancolica vel flegmatica. Indi principaliter melancoliam, secundario coleram .Emblici et bellirici flegma et coleram purgant.’ CI134 201. Mala masiana: Mala matiana .i. mala silvestria frigida sunt et sicca. Virtutem habent constringendi. Unde valent contra vomitum et fluxum ventris. Idem est usus qui dictus est de citoniis et contra eadem. Mala citonia, decoquantur optime In aqua pluviali postea bene trita ponantur supra renes et pectinem. Poma dulcia, que pure dulcia sunt, ventosa sunt. Debent autem dari post cibum febricitantibus et cruda et cocta sed magis competunt cocta. Competunt autem convalescentibus ab egritudine et laborantibus ex indigestione ex frigiditate stomaci. Hoc modo preparentur. Findantur et interioribus nucleis abiectis fiat quedam concavitas In medio. Et imponatur pulvis nucis muscata, macis, manne, foliorum gariofilorum, aliquando ponitur pulvis solus cinamomi vel piperis et assantur et dantur post prandium.’ CI 202. Mora selsi: Mora domestica frigida et sicca sunt que dicuntur fructus siccomori. Silvestria frigida sunt et sicca, fructus sunt rubi ... virtutem habent dissolvendi. Contra squinantiam et uvam relaxatam et brancos et vitium faucis. Valet electuarium quod diamoron dicitur ... In diamoron potest poni. Valet etiam electuarium quod fit ex succo eius tantum et melle ... similiter decoctis ... per x annos servatur. Succus eius ... ventrem si fuerit constipatus ... solvit. Succus ... cum melle datus lumbricos necat ... intestina mundificat.’ CI 203. Melli: Meu calidum est et siccum In secundo gradu. Herba est cuius radix simili nomine appellatur. Virtutem habet diureticam ex subtili substancia, attrahendi et consumendi ex qualitatibus suis Vinum vel aqua decoctionis eius valet contra opilationem splenis et epatis. Aqua vero competentius datur In estate et iuveni, vinum vero In hieme et seni. Pulvis meu cum semine feniculi In cibo vel potu datus ventositatem stomaci et intestinorum excludit et digestionem confortat. Contra tenasmon ex frigida causa herba ipsa In vino coquatur et fiat encatisma, postea pulvis eius cum melle confectus superpositus est satis competens.’ CI 204. Mesbili: Mespila frigida et sicca In primo gradu. Proprietatem habent stomachum confortandi; cholericam egestionem ac vomitum auferunt; urinam provocant. Magis pertinent ad medicinam quam ad cibum. Parum enim nutriunt et grossos faciunt chimos. Meliora sunt ante cibum quam post cibum sumpta stomacho, quia sunt confortativa eiusque nervis non nocentia.’ Ysaac 205. Nastursium: Nasturcium calidum estet siccum In quarto gradu. Ipsa herba cruda et cum carnibus cocta valet contra humiditatem cerebri superfluam. Contra stranguriam herba ipsa decocta In vino et oleo superponatur. Contra iliacam passionem et colicam ... semen eius In sacello et In vino decoctum superponatur. Contra tenasmon ... cum anus exterius est pulvis ano superponatur, renes etiam inungantur melleet superponatur pulvis seminis eius.’ CI 206. Napeum, sinapium: Sinapi ‘‘Quartus ei gradus est In vi sicca calidaque. Maior vis eius In semine dicitur esse. Extrahit humores viscosos extenuatque. urinam et menstrua purgat. Illo nam capitis strictura resolvitur omnis. Utile tot causis quoniam cataplasma Sinapis Saepius a medicis variatur conficiendo, Dicam qualiter hoc fieri iubeat Menemachus: In mortariolo tritum bene pone Sinapis Semen, iungatur huic panis candida mica, Sic ut tertia sit panis pars iuncta Sinapi, His ficus siccas et mel iungas et acetum, Aetatis quantum vel morbi causa requirit, Nam quo plus ficus siccae vel mellis habebit, Ille sinapismus tanto solet acrior esse, Debilior, quo plus panis mittes et aceti. Infuso faciunt oleum de semine quidam, Utile lumborum vitiis, stupidis quoque nervis. Exprimitur succus tenero de caule Sinapis, Quem siccum mandens dentis tormenta fugabis, adips tundendo vetusto Commixtum scrophas disperget, si superaddas. Cum ficu tritum capiti superaddere raso His qui letargum patiuntur, magna medela est. Semen contritum melli coniunge vel uncto Istud alopeciis iuvat unguen saepe fricando. Hoc quoque curatur manso periodica febris, Antea quam diri veniat commotio morbi.’ MF 207. Nenufar: Nenufar frigidus est et humidus In secundo gradu.’ CI Nenufar, id est, flos ungule cabaline.’ Rufinus from Rogerius. In septembri collectus per duos annos In multa efficacia servatur. Contra calefactionem epatis et calidas distemperantias. Et nota quod melior flos est ille qui In calidis regionibus reperitur quam ille qui In frigidis. Cum floribus precipue conficitur sirupus contra acutas febres. Flores decoquantur In aqua et ex tali aqua addito zuccaro fiat sirupus. Contra dolorem capitis ex calore imponunt Sarraceni flores In aqua per noctem et mane bibunt talem aquam et flores et naribus applicant contra idem.’ CI Facit somnum et sedat sodam calidam cholericam, sed tamen debilitat.’ Avicenna 208. Nepta: ‘‘Herbam, quam Nepetam vulgari more vocamus, Hanc medici Graeco Calamenti nomine dicunt, Sicca calensque sibi vis est et tertius illi Est In utroque gradus. Cum mulsa sicca tepenti Sumpta solet tantum sudore resolvere corpus; Ex oleo, quo sit decocta, perunge fricando Illum, venturae metuit qui frigora febris, Non frigus tantum sed febrem saepe repellit; Illi, qui sciasim patitur, coxae superadde Contritam viridem, fertur comburere pellem Et sic humores siccando fugare dolores; Appositu potuque suo cito menstrua purgat. Est leprae species elephantiasisque vocatur, Hunc In principio morbum potus Calamenti Cum vino curat humores extenuando; Serpentum morsus superaddita trita nocere Non sinit, et pellit cum vino sumpta venena. Potus et iniectus lumbricos enecat eius Succus et In membris vermes necat omnibus ipse. Si bibit hanc praegnans aut tritam subdit, abortit, cum vino curat anhelos, Asthmaticos medici quos Graeco nomine dicunt, Et iecoris morbos cum vino mitigat hausta, Hocque modo veterem lateris iuvat illa dolorem. Compescit stomachi cum vino sumpta dolorem. Tollere singultum cum vino dicitur hausta; Atque cicatrices nigras superaddita trita Haec naturali reddit purgando colori.’ MF 209. Nux magna: Calida est In tertio sicca In principio secundi. In ipsa est stipticitas plurima et folia et cortex ipsius omnia sunt stringentia fluxum sanguinis, Cum melle et ruta confert torsioni nervorum. Eius oleum confert herpeti estiomeno et herisipile et fistulis In partibus oculi. Ex omnibus quidem speciebus nucis dixit Alcanzi fieri emplastrum mammille apostemose et proprie ex regali magna.’ Avicenna Corticum vero sive frondium sive arboris unum exagium cum vino esui datum strangurie optime subvenit. Si cum aceto potetur repugnat febribus rigorem habentibus.’ Ysaac Est cum ficubus et ruta medicina omnibus venenis.’ Avicenna Que tunc manducate cito In humorem convertuntur cholericum. Calidum vero habentibus stomachum prestant ustionem, In cholericumque mutantur humorem.’ Ysaac Masticata medulla eius ponitur super apostema melancholicum ulcerosum et confert.’ Avicenna 210. Nux muscata: Nux muscata calida est et sicca In secundo gradu. Fructus arboris est In India nascentis. Per vii annos servatur. Eligenda est illa que In suo genere plana est et gravis et cum frangitur interius non pulverizatur. Virtutem habet confortandi ex aromaticitate sua et ex qualitatibus suis. Contra stomachi frigiditatem et indigestionem et discolorationem ex frigiditate In mane detur nux dimidia. Convalescentibus ab egritudinibus quibus debilis est calor naturalis ad confortationem spiritualium detur vinum decoctionis eius et masticis. Contra indigestionem stomachi epatis et intestinorum detur vinum decoctionis eius et anisi vel cimini et masticis. Nux muscata naribus applicata cerebrum confortat et spiritualia.’ CI Odorem oris bonum efficit.’ Avicenna 211. Nux longa: Amygdale dulces sunt calide et humide In medio primi gradus. Amygdale amare calide sunt et sicce In fine secundi gradus. Unde Galienus, habent, inquit, amygdale amaritudinem sensui occultam propter sui saporitatem. Earum actio velut nuces corporum nutritiva; sunt dure tamen ac grosse substantie; digestioni inobedientes propter sue unctuositatis egestate; neque stomacho ecu nuces sunt nocive. Pectoris renumque sordes mundificant; urinam provocant; epatis oppilationem reserant. Ideoque amare dantur per medicinam, dulces vero pro cibo dantur. Quarum quippe oleum melius est quod ab eis extrahitur, quia earum corpus durum est. Sed si superficietenus excorticentur esuique dentur digestibiliores fiunt, maxime si cum melle aut zuccara accipiantur. Amygdale autem virides sunt tenuiores et laudabiliores propter earum aquositatem. Porro si virides priusquam cortices habeant elixentur et edantur, gingivas confortabunt, stomachique calorem refrigerabunt. Amygdale amare ... extenuant perforant et sunt diuretice, grossorum et viscosorum humorum dissolutive, unde pectus mundificant et pulmonem ex humore phlegmatico, oppilationem splenis et epatis aperiunt, grossam ventositatem habitam In colon intestino dissolvunt, urinam provocant, renum ac matricum sordes mundificant, et etiam constipationem aperiunt. Que quidem interiore cortice ablato si pistate In vulvam mittantur, menstrua potenter educunt. Rursus a corporibus putridos expellunt humores, ventris dolorem mitigant, somnum inducunt. Quibus etiam cum amido et menta potui datis omni cum celeritate sanguinis fluxum coarctant. Si cum sapa potentur urine difficultatem dissolvunt, lapidem omnino frangunt, et si cum aceto temperentur faciei lentigines abstergunt, potate etiam cum vino diuturne febri mitigationem prestant.’ Ysaac 212. Olibanum: Olibanum calidum est et siccum In secundo gradu. Est autem olibanum idem quod thus, scilicet gumi cuiusdam arboris iuxta Alexandriam nascentis ... nascitur etiam iuxta Damascum. Eligendum est illud quod album est et clarum. Virtutem habet confortandi ... et etiam consolidandi et constringendi. Diu servatur. Contra fluxum lacrimarum et dolorem dentium ex fluxu humorum a capite ... fiat emplastrum circa timpora ex pulvere eius et vino albo et albumine ovi. Contra relaxationem uve masticetur olibanum, talis masticatio prohibet fluxum humorum a capite ad spiritualia. Inveniuntur etiam quasi pillule inter olibanum et ex his dentur iii vel v ad digestionem et contra acidam eructuationem valent eedem pillule. Ad confortandum matricem et mundificandum ipsam et conceptum adiuvandum fiat fumigium ex eo. Pulvis olibani confectus cum vino aliquantulum calefiat et panni intincti ... Vel superius ad mamillas gracilandas cum aceto conficiatur pulvis olibani et panni intincti sepe mamillis superponantur.’ CI S. v. Thus Lumina clarificat.’ MF 213. Opoponax: Oppoponacum: Opos enim Grece succus Latine. Ponac herba est. Succus ponac: In tempore estivo finditur radix et terra remota. Calidum est et siccum In tertio gradu. Pillule facte ex gutta eius valent contra asma frigidum simpliciter date vel cum ovo sorbili. Ad idem aliud optimum In succo marubii ponatur per noctem, In mane resolvatur in eodem succo, post coletur et addatur mel et fiat quasi emplastrum. Contra ydropisim ex flegmati et frigora periodicarum febrium In succo sambuci corticum iaceat per noctem, addito zuccaro detur patienti. Fumigium factum ex eo valet contra litargiam. Ad menstrua et ad fetum mortuum educendum et secundinam fiat suppositum ex eo pessarium etiam inde factum dissolutum tamen In oleo muscelino addito succo arthemisie plus valet. Oppoponacum cum melle et absinthio datum lumbricos occidit.’ CI 214. Ouua: Ova sunt ad equalitatem tendentia sed eorum albumen ad frigiditatem et vitellus ad caliditatem et ambo sunt humida precipue albumen. In ipsis est stipticitas et proprie In vitello eorum assato. Meliora ex eis (ova) sunt ova galline recentia. Ova vero anatis et similium sunt mali humoris. Eorum autem albumen sedat dolores mordicativos. Meliora eorum sunt sorbilia cocta In aqua. Sunt tardioris digestionis et plurimi nutrimenti. Conferunt asperitati pectoris et gutturis sorbilia ex eis et tussi et pleuresi et ethice et raucedi vocis ex caliditate et stricture anhelitus et sputo sanguinis proprie cura sorbetur vitellus eorum tepidus. Cocta sicut sunt In aceto prohibent fluxum ventris et dysenteriam.’ Avicenna 215. Os de corde serui: Os de corde cervi frigidum et siccum est. In corde autem cervi reperitur quodam os In sinistra parte cordis. Que sua siccitatis et cordis substantia convertitur In osseam substantiam. Discernitur a cartillagine quadam que reperitur In pectore caprarum. Est subrufum de sanguine cordis. Caprarum est albior et mollior. Os de corde cervi per xx annos servatur. Debet autem primo aliquantulum desiccari. Virtutem habet purgandi fumum melancolicum et purgandi melancolicum sanguinem. Contra cardiacam passionem et sincopim detur pulvis eius cum succo boraginis. Contra ... fluxum sanguinis melancolici humoris per emoroidas detur pulvis eius cum vino.’ CI 216. Ordium: Ordeum frigidum est et siccum. Ordeum mundatum decoquatur In aqua donec accedat ad aliquantulum spissitudinem et talis aqua optima est. Ex ordeo multa fiunt que competunt usui medicine scilicet ptisana, farina et polenta et far. Farina optimus cibus est febricitantibus. Contra calida apostemata In principio ad repercussionem materiei fiat emplastrum eius ex farina et aceto et est repercussivum. Ad maturationem eorum conficiatur cum vitello ovi. Ad frigida apostemata maturanda fiat emplastrum ex farina eius et pice liquida et farina et terbentina vel melle, optimum est.’ CI Galienus ordeum ceteris granis nutribilius est. Rufus vero triticum inquit et ordeum sunt nutribiliora ceteris et laudabiliora; nutribilius tamen est triticum. Nec arbitreris horum disputationes sibi esse contrarias, Galienus dixit accidentaliter, Rufus vero intellexit substantialiter ac naturaliter.’ Ysaac Pultes que ex farina ordei et aqua fiunt fiant Ordeum bene mundatum In mola ponitur et teritur. Mola aliquantulum sublevata ut quasi grossam operetur substantiam. Farina diu cocta In aqua optimus cibus est ... laborantibus spiritualium apostemate.’ CI139 Hoc valet ad ... corpusque humectandum; sperma auget.’ Ysaac 217. Pampinus: No Latin. 218. Petrosilium: Petrosilinum calidum et siccum est In secundo gradu. Est autem duplex, domesticum et agreste, quod sinonum dicitur. Semina precipue competunt usui medicine. Semina collecta In magna efficacia per v annos servantur. Virtutem habet diureticam. Herba etiam ipsa In cibis posita digestionem confortat. Ventositatem excludit, quia eam consumit et attenuat. Contra easdem causas ... valet contra quas paucedanum .i. e. Contra opilationem epatis et splenis stranguriam dissuriam detur vinum vel aqua decoctionis eius. 140’ CI 219. Pulegium muntanum: Pulegium calidum est et siccum In iii gradu. In tempore florum colligitur et In umbra siccatur. Per annum servatur.’ Modena ‘‘Pectoris humores viscosos extenuare Et per sputa potest illos educere mire.’ MF Valet contra dolorem stomachi et intestinorum ex frigiditate vel ventositate.’ Modena ‘‘Sic quoque pulmonis prodest iecorisque querelis. Tussim compescit cum vino sumpta tepenti, Et sic urinam compellit reddere largam, Et magis ex vino si sit decoctio facta. Appositam viridem dicunt sedare podagram’ MF Fomentum factum ex aqua decoctionis eius humiditatem matricis desiccat, vulvam coartat.’ Modena 141 Piper nigrum: Piper aliud album aliud longum, aliud nigrum et rotundum. Nigrum et rotundum calidum est In medio quarti gradus, siccum In fine eius. Piper nigrum per xl annos servatur. Piper nigrum virtutem habet dissolvendi consumendi. Pulvis eius carnem mortuam et superfluam corrodit.’ CI In ipso est attractio et resolutio et abstersio.’ Avicenna Pulvis eius naribus impositus sternutationem provocat et cerebrum a flegmatica superfluitate mundificat. Vinum etiam decoctionis eius et ficuum siccarum spiritualia mundat a glutinoso humore. In cibis datus digestionem confortat. Pulvis subtilis factus ex interiori substantia abiecto cortice et sepius aspersus aqua rosacea et desiccatus, aut simpliciter aut aqua rosacea more collirii oculis impositus maculam et pannum tollit. Salsamentum ex eo appetitum incitat si commisceatur cum salvia et menta et petroselino et mica panis usti et cum vino et aceto distemperetur. Sanguineis et colericis non est utilis usus piperis, dissolvit etiam quenquam ad lepram inducit. Piper longum amplius aliis confortat. Quidam dicunt quod omne piper fructus est eiusdem fruticis qui similis est iunipero. Alii non eiusdem sed diversi. Dioscorides et Constantinus dicunt quod sint fructus eiusdem arboris In India nascentis. Dicunt etiam quidam quod piper fiat nigrum per adustionem quia cum debet colligi propter copiam serpentum ibi existentium ignis inter arbores ponitur ut serpentes conburantur vel fugiant, sed eadem ratione destruerentur arbores ipse.’ CI 221. Pulicaria: Policaria calida est In tercio gradu sicca In secundo. Cuius duplex est maneries scilicet maior et minor. Virtutem habet dissolvendi et consumendi. Vinum decoctionis policarie et ficuum siccarum valet asmaticis et contra frigidos humores In spiritualibus. Fomentum factum ex aqua decoctionis eius valet ad mundificationem matricis, vulvam cohartat, pulvis etiam eius subtilis suppositus valet contra thenasmon ex frigida causa. Fasciculi facti ex foliis eius et In vino decocti et loco dolenti superpositi dolorem ex ventositate tollunt. Calefacti In testa sine liquore et capiti superpositi valent contra reuma frigidum.’ CI (Er.) 222. Paritaria: Paritaria calida est et sicca In tertio gradu. Herba est que alio nomine dicitur vitreola, quia optime vasa vitrea purgat. Viridis magne est efficacie, sicca modice vel nullius. Viridis virtutem habet dissolvendi diaforeticam extenuandi. Contra frigiditatem stomaci et intestinorum et dolorem eorum stranguriam dissuriam decoque In aqua salsa et In oleo et pectini cataplasmetur. Paritaria cocta et comesta valet contra dolorem stomaci et intestinorum factum ex frigiditate vel ventositate. Vel eciam decocta cum furfure In vino albo accido aliquantulum facta et superposita melius erit.’ CI142 223. Polipodium: Polipodium calidum est In tertio gradu, siccum In secundo. Herba est similis filici que supra quercus crescit, et super muros et lapides. Melior vero est que crescit super quercus. Virtutem habet ... purgandi flegma principaliter, secundario melancoliam. Contra quotidianam et iliacam passionem. Illius pulvis conteratur et fiat decoctio eius ... et In tali aqua fiat iuscellum. Competenter ponitur In medicinis et decoctionibus flegmaticis et melancolicis. Sanis vero datur ad preservationem. Et nota quod In decoctione polipodii debet poni aliquod exclusivum ventositatum, ut est anisum et semen feniculi cimini, quia polipodium solum humidum est cum multa ventositate. Contra ... dolorem artheticum et ad conservationem sanitatis talis sit usus eius: conteratur ℥ semis vel i ad plus ut sit multum laxativum et fiat decoctio eius aque cum prunis et violis ... addito semine feniculi vel anisi In multa quantitate et addito zuccaro et tunc colatura ipsa mane vel sero detur patienti.’ CI 224. Pibinella: Pimpinella.’ Modena Sorbastrella.’ Modena 225. Pulitricum: Pollitricum.’ Modena 226. Porrum: Porrus est calidus In medio tertii gradus, siccus In fine eiusdem.’ Ysaac Ippocras ‘‘Istius succum solum dedit ille bibendum Aegrotis, qui reiiciunt sputantve cruorem, Quos haemoptoicos soliti sunt dicere Graeci. Ulcera cum melle tritum iuvat appositumque. Pulmones pectusque nocens vocemque canoram, Indeque consurgat tussis praecordia laedens, Cum ptisana succum Porri sorbere iuvabit. Cum vino Porrum datur his quos laeserit anguis Quodlibet aut animal fundens letale venenum. Commixtus Porri succus lacti muliebri Et bibitus tussim fertur sanare vetustam. Eius iungatur succo pars tertia mellis, Et sic per nares tepidum fundendo vel aures Immensum poteris capitis sedare dolorem. Si crudum fuerit sumptum levat ebrietatem sic duram mollit et alvum. Reddit fecundas mansum persaepe puellas. Manantemque potes naris retinere cruorem, Intus si nares ungas medicamine tali.’ MF Caput eius coctum et cum sisameleo vel amygdaleo conditum venerem suscitat. Silvestris porrus vero calidus est In iiii gradu et siccus In iii proinde grossos dissolvit humores ... urinam et menstrua provocat. Succus eius In modum pessarii vulve impositus menstrua educit. Secundum cibum inutilis est: nocet enim stomacho faciens inflationem ac ventositatem et cum sui acumine nervos eius mordet; habet etiam proprietatem faciendi fumum nigrum melancholie pertinentem qui ad caput saliens, visui tenebrositatem facit atque somnia terribilia ac timorosa inducit.’ Ysaac 227. Pingedo: Adeps anatis est calidior et siccior. Deinde adeps castrati et adeps castrati decrepiti est levior; ... adeps decrepiti est melior. Adeps galli et adeps cervi sunt vehementis calefactionis. Adeps ursi et adeps anseris conferunt alopitie. Adeps anseris valet ad fissuras faciei et labii. Adeps piscis confert aque oculi et acuit visum cum melle. Adeps cervi confert spasmo. Adeps capria confert mordicationi intestinorum quando administratur et confert ulceribus eorum. Calefactionis ... et adeps vacce est media inter adipem leoninam et caprinam ... et adeps masculi In omnibus eis est fortior.’ Avicenna Adeps ... pinguedine ... ambo ... habent proprietatem ... cibum viscosum grossum digestionique inobedientem faciendi et falsam saturitatem generandi ... oppilationem generat.’ Ysaac 228. Pira: Pira frigida sunt et sicca. Pira ... post alium cibum sumpta virtutem digestivam iuvant. Ante cibum comesta sistunt et constringunt ventrem. Pira cocta emplastrum de ipsis In aqua pluviali et posita super os stomachi vomitum ex colera cohercent. Posita super ventrem fluxum ventris constringunt.’ CI (Erlangen) 229. Plumbum: Plumbum frigidum et humidum In secundo gradu. Contra calida apostemata et contra excoriationem ex calore et contra herpetem estiomenum ... miro modo valet. Hoc unguentum miro modo valet contra usturam ignis et aque.’ CI 230. Quercus: Quercus que Grece appellatur hedris. Omnes partes huius arboris virtutem stipticam habent. Folia vero faciunt ad vulnera recentia, si tonsa cathaplasma imposueris. Faciunt etiam ad profluvium mulierum et ad eos qui sanguinem reiciunt et ad dissentericos vel ad ventris fluxum. Omnes partes huius arboris virtutem stipticam habent; plus vero membrana que sub cortice sunt vel infra grandes nimium stiptice creduntur esse.’ Rufinus 231. Rafanos: Raffanus calidus est et siccus In secundo gradu. Cortices radicum aliquantulum terantur et dimittantur In aceto biduo vel triduo, postmodum addatur tertia pars mellis, tale oximel valet quartane febribus et quotidiane, supradicte colature addatur zuccarum, optimus inde fit sirupus. Contra quotidianam ... et contra tertianas nothas ... In mane. Contra duriciem splenis herba ipsa cocta In vino et oleo spleni cataplasmetur. Pectini vero ipsa herba cataplasmata solvit stranguriam et dissuriam.’ CI Succus eius et oleum ipsius conferunt ventositatibus In aure valde.’ Avicenna Si frigidi humores fuerint In stomacho et indigesti, cortices vero radicis raffani infusas In melle et aceto comedat patiens usque ad saturitatem, postea bibat aquam calidam et digitis ore immissis vel penna oleo intincta provocet vomitum.’ CI 232. Rosmarinus: Rosmarinus calidus est et siccus, excessus eius non determinatur ab auctoribus In gradibus. Folia et flores usui competunt medicine, flos autem dicitur antos, unde fit electuarium quod dicitur diantos. Flores per annum servantur, similiter et folia. Habet autem virtutem confortandi ex aromaticitate sua, dissolvendi ex caliditate, abstergendi, mundificandi et consumendi ex siccitate. Contra sincopim et cardiacam passionem detur diantos cum vino decoctionis eius. Contra debilitatem et frigiditatem cerebri fiat decoctio eius In vino, patiens cooperto capite fumum recipiat. Contra humiditatem uve, vinum vel acetum cum decoctione eius gargarizetur. Contra dolorem stomaci et intestinorum ex ventositate detur vinum decoctionis eius et cimini. Contra stranguriam et dissuriam flores vel saltem folia In vino decocta pectini cataplasmata prosunt. Ad menstrua provocanda et matricem mundificandam et ad conceptum adiuvandum, fiat fomentum circa pudenda ex aqua decoctionis eius. Mulieres Salernitane etiam flores In oleo muscelino decoquunt et decoctos sibi supponunt.’ CI 233. Reubarbrum: Reubarbarum calidum est et siccum In secundo gradu. Reu aliud barbarum quod In Barbarie regione invenitur ut In India ... aliud est ponticum et dicitur ponticum quia In Ponto insula reperitur, vel quia habet ponticum saporem. Reubarbarum ut quidam dicunt radix est cuiusdam arboris et reperitur quasi quedam tuberositas. Est autem eligendum quod In suo genere grave est et non perforatum et cum frangitur interius habet quasi quasdam venulas distinctas, hinc rufas, hinc subalbidas, hinc croceas. Servatur per iii annos, non ultra; virtutem habet purgandi coleram principaliter, et diureticam. Contra medium et minorem emitriteum et simplicem et duplicem tertianam In aqua decoctionis seminis citrulli melonis cucumeris et cucurbite resolvantur tamarindi et cassie fistule In colatura, postea ʒ ii reubarbari pulverizati per noctem mane coletur et detur pueris, senibus et pregnantibus. Contra calefactionem epatis et splenis ex calida causa. Contra yctericiam detur cum trifera Saracenica et cum succo scariole. Reuponticum: cerotum factum ex pulvere eius et oleo rosaceo vel communi et cera valet contra debilitatem stomachi. Pulvis eius datus cum melle lumbricos occidit.’ CI 234. Rosa rubia: Rosa frigida est In primo gradu sicca In secundo.’ CI Et combusturis praeclare convenit ignis.’ MF Contra fluxum ventris ex colera ... valet etiam emplastrum factum de rosis ... et positum super renes et pectine.’ CI Fluxum matricis cum vino stringit et alvi.’ MF Contra ruborem oculorum si fiat punctura aliqua valent rose cataplasmate sed prius In aqua cocte. Rosa et sicca et viridis usui competit medicine. Mel autem rosaceum sic fit. Mel dispumatum bene coletur, postea addantur folia rosarum viridium. Oleum rosaceum sic fit. Quidam decoquunt rosas In oleo communi et colant et servant.’ CI 235. Rubia maior, uarencia Rubea calida est et sicca In secundo gradu. Alia maior que maiora habet folia et maioris est efficacie. Habet autem virtutem confortandi ... et diureticam. Contra stomachi debilitatem et epatis relaxationem detur vinum decoctionis eius et masticis. Valet etiam emplastrum factum ex pulvere eius exsiccato et mastice et cera et oleo. Ad menstrua provocanda et fetum mortuum et secundinam educendam radix quantumcumque grossa potest haberi radatur exterius et superponatur, si vero inungatur melle superaspergatur pulvis scamonee predictos effectus melius consequitur. Aqua decoctionis eius si caput abluatur inde capillos reddit rubeos.’ CI (Erlangen) 236. Ruta, bisa no molea: ‘‘A medicis Rutae vis fervida dicitur esse Siccaque, fertur In his gradus illi tertius esse. Utilis est valde stomacho, si saepe bibatur. Expellit partum potu veneremque coërcet, Tussim si bibitur compescit, menstrua purgat. Arteticos sciaslmque iuvat, febrique medetur Hausta vel In oleo viridem si coxeris illam Et foveas tepido patientes ante tremorem. Matrici prodest intestinique tumori Hoc unguen vel clysterio si funditur intus, Haustaque cum vino prodesse valebit utrique, Lumbricos oleo decocta et pota repellit. Cum caricis decocta diu vinique liquore Proderit hydropicis, si sint superaddita nocte. Cruda comesta recens oculos caligine curat, Et melius marathri cum succo felleque galli Melleque si succus ex aequo i ungitur eius, Indeque sint oculi patientis saepe peruncti. Indeque sint oculi patientis saepe peruncti. Sistit manantem bene desiccando cruorem. Obstat pota mero vel cruda comesta venenis.’ MF 237. Repercusiua: No Latin. 238. Sambucus: Sambucus calidus et siccus est In secundo gradu. Cortex principaliter competit medicine, secundario folia et flores. Oleum sambucinum Principaliter purgat flegma. Opilationem splenis et epatis solvit. Contra cotidianam. Contra leucoflegmatiam. Fiat sirupus. Fomentum factum ex aqua salsa et dulci decoctionis foliorum eius pedis et manus tumorem sedat. Sambucus grana laxando sunt bene sana, laxat non peius succus de fructibus eius.’ CI (Erlangen) 239. Sal: Sal; omne tamen sal calidum est et siccum. Contra repletionem stomaci ex frigidis et glutinosis humoribus fiat confectio ex pulvere subtili salis In aceto et oleo et detur cum tepida, deinde penna intincta ori immittatur et provocetur vomitus. Optime purgat stomacum a malis humoribus. Contra dolorem ... sal calefiat In testa et In sacello positum supra locum dolentem cataplasmetur sepe. Ad constipationem ventris ... fiat suppositum ex melle et sale sic: decoquatur mel In sartagine vel testa ut denigretur, deinde apposito sale bulliat ... et informetur magdaleon ad modum digiti et suppone.’ CI 240. Sarcacolla: Sarcacolla calida est et sicca In primo gradu. Gumi est cuiusdam arboris. Contra fluxum lachrymarum et sanguinis e naribus fiat sinapisma ex pulvere sarcocolle et albumine ovi super frontem et timpora. Contra maculas oculorum pulvis eius conficiatur cum aqua rosacea et ... postea cum aqua rosacea oculo Imponatur vel etiam per se. Contra tenasmon recipiat patiens per embotum per inferiora fumum ex pulvere eius posito super carbones. Valet pulvis eius superpositus ... vulneribus quia consolidat.’ CI 241. Scamonia: Scamonea calida est et sicca In tertio.’ Avicenna Diagridium est species titimalli. Scamonea autem principaliter coleram, secundario flegma et melancoliam purgat. Nota quod In dosi sufficiunt ℈ ii vel ad plus iii In lb. i et semis. Potest dari delicatis sine molestia et timore, quibusdam etiam acute febricitantibus.’ CI Destruit appetitum cibi.’ Avicenna Quia etiam violenter ducit et quia multam facit abominationem, nunquam per se datur. Lac effluens colligitur In vasis parvis, quod soli exponitur et desiccatur et In substantiam diagridii transmutatur. Ex subtilitate sua et etiam viscositate villis stomaci adheret.’ CI Est inimica stomacho et epati. Facit nauseam.’ Avicenna 242. Saturateia, utimbra: ‘‘Thymbra solet Graece dici, Satureia Latine, Illi sicca minus vis est, sed fervida valde. Provocat urinam cum vino et menstrua sumpta, Pellit abortivum, muliebris viscera purgat. Illius pulvis cum cocto melle subactus Et mansus (vel cum vino si sumitur idem) Pectoris humorem pellit per sputa tenacem. Quod si cum vino mel iungitur et piper illi, Non modicum veneris succendere dicitur ignem. Est quidam morbus letargus nomine dictus, Oppositum medici quem dicunt esse frenesi, Quod vetat haec somnum, somno gravat hic nimis aegrum, Hoc tam letali somno depressus aceto Thymbram commiscens foveat caput inde frequenter, Sic vitium pigri poterit depellere morbi. Si desit thymus pro thymo ponere Thymbram Praecipiunt medici, quia vis est aequa duabus.’ MF 243. Sene: Sene calida est et sicca. Arbor est ... cuius folia medicine usui competunt. Valet contra melancolicas passiones, contra epilepsiam, contra sincopin, vicium splenis, emorroidas et contra quartanam. Diascorides iubet inde fieri oximel perutile ad omnia predicta. Sirupus ... Cum aliis laxativis In quantitate ℥ semis vel minus debet dari.’ CI 244. Serpillum Serpillum calidum est et siccum.’ CI ‘‘Acri cum vino coctum contundis olivo, Cui rosa dat nomen, hoc unguine perline frontem Aegroti, capitis solet hoc sedare dolorem. Haustum cum vino iecoris sedare dolorem. Dicitur, hicque solet producere menstrua potus. Provocat urinas, compescit tormina ventris, Splen iuvat, admixto si saepe bibatur aceto.’ MF Vinum decoctionis eius sumptum valet contra opilationem splenis et epatis.’ CI ‘‘Si mel praedictis iungatur, sputa cruenta lactantes mire potus solet ille iuvare.’ MF Vinum decoctionis eius et succi liquiricie valet contra tussim. Vinum decoctionis eius et anisi valet contra dolores stomachi ex ventositate. Vinum decoctionis eius stomachum infrigidatum ... confortat.’ CI (Erlangen) 245. Salisit: No Latin. 246. Spicanardi: Spica calida est et sicca In primo gradu. Spica duplex est, scilicet spica nardi et spica celtica. Dicunt quidam quod spica nardi sit flos cuiusdam arboris qui plane mentiuntur. Invenitur spica circa radices cuiusdam arboris. Eligenda est que In odore est suavis. Contra sincopim et cardiacam passionem limphetur vinum ex aqua decoctionis ipsius. Contra debilitatem cerebri, applicetur naribus. Contra frigidum reuma spice pulvis decoquatur In oleo muscelino vel saltem communi et cum digito naribus apponatur. Tale oleum multum confert contra surditatem ex frigida causa et putredinem aurium post apostemata. Contra putredinem gingivarum superponatur pulvis eius. Ad menstrua provocanda ... et conceptum adiuvandum, pulvis eius subtilis In panno lineo vel saculo formato ad modum digiti ponatur ... postea sibi mulier supponat. Contra tenasmon ex frigida causa pulvis eius cum bombano exterius existente supponatur. Aiii dicunt quod Saraceni faciunt tale oleum ex spica nardi viridi.’ CI 247. Sdrusium: Strucium calidum est et siccum In ii gradu. Idem est quod cauliculus agrestis.’ CI ‘‘Struthion, Ostrutium, quod vulgi more vocatur, Vim calidam siccamque tenet.’ MF Virtutem habet dissolvendi, extenuandi, diureticam.’ CI ‘‘Radix fugat eius cum vino morbos iecoris, si trita bibatur, Ictericos sic sumpta iuvat, splenisque tumorem Durum, quem Graeci sclirosim dixere, repellit.’ MF Fomentum ex aqua decoctionis eius menstrua educit. Emplastrum pectini et virge suppositum urinam provocat.’ CI ‘‘Menstrua sic lotiumque movet tussique medetur. Acri cum vino si iungitur atque polenta Illius succus, lepras emundat inunctas. Hoc etiam succo, iuncto cum polline quod dant Hordea, curatur (ut dicunt) pustula quaevis, Si superaddideris emplastri more dolori. Ictericis succus mire medicabitur eius, Hunc si nare trahant lacti mixtum muliebri.’ MF Contra litargiam ... succus vel semen eius In succo rute et forti aceto bulliant In sacello parumper et idem posterior capitis pars, scilicet occipitium, prius abraso bene, et inde fricentur bene nares.’ CI 248. Sulfur: Sulphur calidum est et siccum In ii gradu. Terra est actione caloris excocta In naturam sulphuream transmutatur, aquosis et terrestribus partibus In igneas transeuntibus. Contra asma antiquum ex frigido et glutinoso humore ... detur pulveris eius ℈ iii cum ovo sorbili. Aliter, accipiat patiens fumum eius positi super carbones ... huiusmodi fumigium purgat caput et spiritualia a flegmatica superfluitate competenter. Contra paralisim ... oleum sicionium id est cucumeris agrestis et cera simul liquefiat et addito pulvere sulphuris et ellebori albi fiat unguentum ... Utile est contra predicta et etiam contra scabiem. Si fiat asma ex siccitate nullo modo fiat.’ CI 249. Sol secium, sbonsa solis, ?eliotropia, sicorea, ingcuba, uerucaria: Sponsa solis, eliotropia, intuba, cicorea, solsequium, dionisia idem est. Calida est et sicca. Est autem viridis multe efficacie. Exsiccata parve vel nullius virtutem habet resistendi veneno. Contra morsum venenatorum animalium ponatur super morsum succus eius et etiam bibitus valet. Herba etiam cocta et comesta solvit opilationem splenis et epatis.’ CI Ipsa eliotropium est quam Latini intubam vel verrucariam vocant, eo quod verrucas extinguat ex aqua potata, vel cathaplasmate vice imposita verrucas abstergere adfirmant.’ Rufinus from Dioscorides. Si pistatur et sucus eius extrahatur et detur In potu, statim liberat de antrace vel carbunculo et potest addi de zucaro delicatis.’ Rufinus 250. Spodium: Spodium frigidum est In iii gradu et siccum. Optimum spodium fit ex ossibus elefantis combustis. Virtutem habet infrigidandi et constringendi. Infrigidando sitim compescit. Contra fluxum sanguinis e naribus pulvis eius immittatur, et syrupis ad infrigidandum ponitur; pulvis eius cum succo plantaginis datus valet. Pulvis eius cum succo plantaginis datus valet contra dissenteriam et emoptoicam passionem. Contra profluvium pulvis eius naribus impositus sanguinem sistit. 150’ CI 251. Sticatos: Sticados calidum est et siccum In primo gradu. Per annum servatur. Virtutem habet diureticam ex qualitatis subtili substantia. Contra constrictionem pectoris ex frigida causa valet vinum decoctionis eius et dragaganti. Vinum decoctionis eius stomachum et intestina calefacit et ad yliacam passionem valet et ad opilationem splenis et epatis; et contra stranguriam et dissuriam. 151’ CI 252. Satuirion, priamiscus, leporina: Satirion calidum est et humidum In iii gradu.’ CI Satyrion, id est, priapiscus vel testiculi leporis.’ Rufinus from Synonima. Sola radix usui medicine competit. Si idem .i. e. radix recens et maxime tuberosum et viride et quod reperitur ad modum testiculi circa radicem; virtutem potentissimam habet augmentandi sperma. Contra arteticam detur radix cum oximelle vel cum aceto et melle.’ CI 253. Sandaili: Sandali frigidi sunt In iii gradu. Genus quiddam est sandalorum. Alii sunt albi, alii rubei, alii citrini, et isti aliis magis sunt aromatici et meliores sed raro isti apponuntur aut inveniuntur. Omnes per iii annos servantur. Virtutem habent constringendi ex qualitatibus, alterandi ex frigiditate. Contra febrilem discrasiam et sitim et epatis calefactionem fiat decoctio pulveris eorum In aqua addito zuccaro et fiat sirupus. Ad dolorem frontis et sompnium provocandum ex pulvere rubei et oleo mandragorato. De pulvere eius et semine lactuce, contra fluxum per nares ... si fluxus sit ab epate fiat cataplasma. Contra calorem epatis pulvis eorum conficiatur cum oleo rosaceo et aceto et plagella intincta epithimentur. Contra vomitum colericum fiat decoctio In aceto et aqua pluviali et spongia intincta ori stomaci cataplasmetur. Contra calida apostemata In principio, pulvis eius In succo alicuius herbe frigide conficiatur et plagelle intincte loco dolenti cataplasmetur.’ CI 254. Sdafisagria: Stafisagria calida est et sicca In iii gradu. Semen usui medicine competit. Ad flegma educendum et contra litargiam, pulvis eius naribus immittatur; sternutationem provocat et caput a gravedine relevat. Gargarismum factum ex aceto decoctionis eius et rosarum humiditatem uve et faucium exiccat. Pulvis eius cum melle lumbricos necat. 153’ CI 255. Scolapendria, linga ceruina: Scolopendria: Calida est In primo, sicca In secundo. Est subtilis resolutiva. Frangit lapidem In renibus et vesica. Confert spleni magnifice quum enim sumitur cum oximele facto ex aceto In quo decocta sunt folia eius xl diebus delet splenem. Confert ... icteritie.’ Avicenna 256. Stipica: No Latin. 257. Sbaragius: Sparagus calidus est et siccus. Virtutem habet diureticam. Contra opilationem splenis et epatis ... confert.’ CI 258. Storax: Storax calida est In primo gradu, sicca In ii. Gumi est arboris In India nascentis. Substantiam habet glutinosam et vim habet attrahendi. Storax alia calamita, alia rubea, alia liquida. Storax liquida In Calabria reperitur. Storax calamita non a calamo dicitur sed a calo quod est bonum et myrrha quod est gutta. Storax calamita efficacior est. Per x annos durat. Contra debilitatem et frigiditatem cerebri ex ea Informa stuellum ... vel fiat decoctio eius et rosarum In aqua cooperto capite. Item, emplastrum de ipsa cera et oleo valet contra frigiditatem stomaci. Contra ... frigidum reuma capitis deglutiantur pillule ex storace facte. Fumigium eius menstrua provocat, et valet contra suffocationem matricis et causas eius. Vinum decoctionis eius gargarizatum humiditatem uve desiccat. Contra fluxum ad spiritualia pillule inde formate teneantur diu In ore. Storax liquida multum valet In emplastris contra tineam et pustulas. Capsula ex ea dentes laxos confirmat et gingivas confortat.’ CI 259. Sompnus: No Latin. 260. Sitis: No Latin. 261. Saluia: Salvia calida est In primo gradu sicca In ii. Sola folia eius medicine competunt et viridia et sicca, sed viridia magis, per annum servari possunt. Cuius duplex est maneries scilicet silvestris que eupatorium dicitur et est magis diuretica et domesticum que sic appellatur. Domestica magis consumit et confortat. Virtutem habet dissolvendi et attrahendi. Et inter herbas maxime confortat nervos sicut inter species castoreum. Contra paralisim et epilepsiam valet vinum decoctionis salvie. In vino decocta et cataplasmata super partem paraliticam multum valet. Similiter et pulvis eius In cibis positus. Fomentum ex aqua decoctionis eius factum stranguriam dissuriam solvit et matricem mundificat. Ad excitandum appetitum cum stomacus malis humoribus crudis et indigestis repletur fiat salsamentum ex salvia petrosellino et aceto et modico pipere multum confert.’ CI ‘‘Pellit abortivum, lotiumque et menstrua purgat, Trita venenatos curat superaddita morsus, Crudas vulneribus (quae multo sanguine manant) Apponas tritam, dicunt retinere cruorem. Cum vino succus tepidus si sumitur eius, Compescit veterem tussim laterisque dolorem, Pruritus vulvae curat virgaeque virilis, Si foveas vino fuerit quo Salvia cocta.’ MF 262. Sauina, bracteos: Savina calida est et sicca In ii gradu.’ CI ‘‘Bratheos est Graece Sabina vocata Latine.’ MF Sola folia competunt medicine. Per ii annos durat. Virtutem habet diureticam et diaforeticam et extenuativam. Contra vitium pectoris ex frigida causa et contra dolorem stomaci et intestinorum ex ventositate detur vinum decoctionis eius. Contra menstrua stranguriam et dissuriam conterantur folia et decoquantur In vino et oleo et ita super pectinem cataplasmentur. Decocta etiam In oleo menstrua provocat et fetum mortuum educit, melius operatur idem si sit supposita. Contra tenasmon ex frigida causa savina contrita In aceto forti vel vino decoquatur et per inferiora suscipiat patiens fumum et In ipsa sedeat, vel fiat encatisma super nates et cataplasmentur.’ CI ‘‘Illius In vino vel aqua decoctio curat, Quos vertigo nocet. Omnibus et morbis prodest de frigore factis.’ MF 263. Tartarum: Tartarum calidum est et siccum In iii gradu. Propter eius violentiam cum aliquo electuario delicato ut cum diapenidion et similibus detur. Pulvis eius In cibo exibitus pinguedinem attenuat, consumendo ipsam. Pulvis eius In quantitate unciae et serms ... datus cum clareto et cum melle rosaceo ... ducit ad plus 6 vel 7 sellas ... 157’ CI 264. Terra sigilata, terra Sarasenica, argentaria: Terra sigillata, terra saracenica vel creta et terra argentea idem est. Frigida est et sicca, maneries terre est et dicitur sigillata quia quasi effigies sigilli imprimitur. Virtutem habet potissimam constringendi. Contra fluxum sanguinis e naribus fiat sinapismus super timpora et frontem ex pulvere eius et albumine ovi. Ad idem pulvis eius cum succo sanguinarie naribus iniiciatur. Contra fluxum ventris fiat emplastrum supra ventrem ex pulvere eius et oleo rosaceo et aceto et albumine ovi. Contra vomitum fiat emplastrum In furcula pectoris ex pulvere eius et aceto et decoctione rosarum. Emplastrum de pulvere eius et aceto valet ad pedum inflationem et ad artheticam. Contra asperitatem capillorum commisceatur pulvis eius cum aqua calida et post lotionem capitis haec aqua infundatur ... Sic operantur mulieres Salernitane sophisticatur ex creta communi nostra sed tunc non est aromatica nec secundum colorem colorata satis durat.’ CI 265. Tuirbit: Turbit calidum et siccum est In iii gradu. Radix est cuiusdam arboris In India et Arabia nascentis. Virtutem habet ... attrahendi humores ab extremis et maxime flegma. Valet contra yliacam passionem arteticam podagram ciragram. Competenter acuuntur medicine ... absque alio laxativo. Mortuam carnem corrodit et consumit.’ CI 266. Triticum: Secundum sui naturam substantialem triticum In primo gradu calidum est et humidum et siccum mediocre. Diversitatum tritici secundum tempus nascentie .. aliquando quippe moderatum est tempus atque vernale, equale etiam In calore et humiditate ... Si moderato triticum nascatur In tempore, In quantitate et qualitate perfectum erit. Diversitatum tritici pro vetustate ac novitate sui modi sunt triplices. Vetustum siquidem ac longi temporis triticum siccum est et parum nutrit, ad digerendum etiam durum, quum cum accidentalem eius humiditatem aeris penitus calor exhauriat, naturalem quoque plurimum subtrahit. Si autem sit medium ut videlicet neque vetus sit neque novum, humiditas pro tempore inter multam et paucam media est. Novum e contra brevisque temporis propter humiditatem simul ac viscositatem terre humidum est atque viscosum, densum, digeri durum et inflativum, ventositatem et rugitum faciens ventris. Panis ex eo factus calidior est, calor eius In secundo gradu adipiscitur id ex calore ignis et coctione. Ius enim de eius farina confectum purgativum est pectoris et pulmonis eorumque lenit asperitatem. Idem facit si ptisanum faciamus sicut de ordeo fieri solet, et plus ordeaceo ad tussim et sputum et fluxum sanguinis valet. Et si coquatur cum oleo et duro superponitur apostemati dissolvetur. Cum aqua et ruta si coquatur et mamille superliniatur dure propter lactis coagulationem interius, In molliciem duricies commutabitur. Temperata cum succo iusquiami et cataplasmate ex ea super nervos facto humores nocivos descendere prohibet. Granum masticatum cum saliva hominis apostemati quod ex rabidi canis morsu contingit superpositum morbum fugat. Diversitas grani secundum terram ubi nascitur ... Quod In crassa igitur et pingui nascitur granum crassum est et pingue ... nutribileque existit. Quod In macra et sicca ... est macrum et siccum ... minusque nutrit. Fermentum ... calorem habet parvum et frigiditatem unde subtilem habet virtutem humores corporis ex interioribus extrahendi.’ Ysaac 267. Tanasetum agreste: No Latin. 268. Tapsia: Tapsia calida est et sicca In iii gradu. Per iii annos durat. Principaliter ducit per vomitum, secundario per secessum. Virtutem habet dissolvendi et attrahendi humorem ad superficiem corporis. Commisceatur acetum cum populeon et inungatur.’ CI 269. Tela rania: Tela aranea frigida est et sicca. Virtutem habet constringendi et consolidandi, unde vulneribus recentibus apposita ea consolidat et competenter inde In vulneribus mortificata superponitur.’ CI 270. Terpintina: Terebentina calida est et sicca. Gumi arboris est abietis ut quidam dicunt. Per c annos durat. Virtutem habet dissolvendi laxandi et maturandi. Ad frigida apostemata maturanda conficiatur terebentina cum farina ordei et cataplasmetur. Contra tenasmon super carbones ponatur et emboto imposito accipiat patiens fumum inferius. Contra suffocationem matricis accipiat fumum per os; ad precipitationem matricis suppositorium etiam factum ex bombice intincta matricem mundificat.’ CI 271. Tamariscus: Tamariscus calide et sicce complexionis est. Secundum quosdam est frutex, secundum alios arbor. Secundum folia usui competit medicine et maxime secundum corticem. Virtutem habet diureticam et mundificativam splenis; et maxime contra opilationem splenis et epatis, stranguriam et dissuriam et yliacam. Detur vinum decoctionis pulveris corticis tamarisci; quae etiam pulvis valet In cibis et potibus.’ CI 272. Tamuirindi, oxifencia, dactilus asetosus, dactilus indicus: Oxifenicia, alio nomine finicon radi et dactilus indicus et tamarindus. Dicitur phenicon. Fructus sunt cuiusdam arboris In India nascentis et est similis dactilis. Frigidi sunt et sicci In secundo gradu. Virtutem habet purgandi coleram et mundificat sanguinem et fervorem eius reprimendo.’ CI 273. Turio uitis: (s. v. Rubum) Contra rubedinem oculorum turiones eius conterantur cum vitello ovi et addito croco oculis superponantur confert.’ CI 274. Uernix, bernix, elasia: Bernix calida est et sicca In tertio gradu. Est autem gumi cuiusdam arboris. Cuius tres sunt species, quedam autem est subcitrini coloris, quedam subrufi, quedam subalbidi. Quecunque species sit dummodo est clara et lucida est eligenda. Virtutem habet conglutinandi ... clarificandi et conservandi, quod satis patet, quoniam pictores super alios colores ponunt ipsam ut melius luceant et alios colores conservet. Contra vomitum colericum fiat emplastrum ex pulvere eius et olibano et albumine ovi et furcule pectoris superponatur. Contra fluxum sanguinis e naribus, pulvis confectus.’ CI 275. Ueruena, herba Ueneris, peristeron: ‘‘Verbenam Ierobotanum Peristereonque Appellant Graeci; Pestiferos morsus curat superaddita trita Cum vino (renovanda quidem per quatuor ista Est medicina dies); oris bene vulnera purgat Illius succus tepidus si volvitur ore. Glutinat herba recens vulnus superaddita trita, Occurrit cunctis cum vino sumpta venenis. Quae furit alternis febris accedendo diebus Pellitur hac, tribus assumptis radicibus eius Cum totidem foliis potetur aqua resoluta Ista prius, patiens quam frigus sentgiat ullum; Hocque modo febribus quartanis illa medetur, Bis binis foliis cum tot radicibus haustis. Hanc herbam gestando manu si quaeris ab aegro: Dic, frater, quid agis? bene si responderit aeger, Vivet, si vero male, spes est nulla salutis. Plinius affirmat, hanc omnibus esse salubrem Visceribus, lateris morbis, iecorisque querelis, Pectoris et vitiis. Herbam cui nomen foliis de mille dedere Betonicamque pari Verbenae pondere iunge, Haec mixta potentur aqua, nullum medicamen Utilius credunt illis, quos calculus angit.’ MF 276. Uiola: Viola frigida est In primo gradu, humida In fine secundi. Per biennium servatur. Melius est tamen si de anno In annum renovetur. De ipsis viridibus fit zucharum violaceum et oleum violaceum. Oleum violaceum fiat hoc modo: viole decoquantur In oleo et colentur. Sed sirupus violaceus sic fit: viole In aqua coquantur et ex colatura et zuccaro fiat sirupus. Vel sic et melius est, viole dimittantur In aqua per noctem et fiat sirupus. Vel, de oleo violaceo etiam sic quod melius est: decoquantur et colentur et colature recentes addantur et sic dimittantur per xv dies ad solem et coletur. Valet contra discrasiam totius corporis. Inunctum super timpora et frontem et dolorem ex calore removet. Nota etiam quod viola virtutem habet leniendi et humectandi refrigerandi et relaxandi. Herba ipsa contrita super calidum apostema posita In principio valet. Fomentatio ex aqua decoctionis ipsius circa pedes et frontem In acutis febribus somnum provocat. Et nota quod sirupus violaceus magis debet decoqui quam rosaceus; aliter enim corrumperetur.’ CI ‘‘Crapula discutitur bibitis, capitisque gravedo Olfactu solo vel si caput inde coronas. Purpuream violam dicunt curare caducos. Radices violae cum mirrha tunde crocoque, Hoc inflammatis oculis apponito nocte; Contritis foliis violae cum melle perungens Ulcera sanabis capitis; si iungis acetum Et cataplasma facis cedet collectio quaevis. Illius curat elixatura tumorem Matricis, tepida si saepe fovebitur illa. Illius semen cum vino menstrua purgat. ... superaddas; Hocque modo calidam dicunt sedare podagram. A stomacho choleram rubeam potata repellit Herba virens violae vel flos siccusve recensve, Morbos de cholera rubea vel sanguine factos, Mollibus In costis aut In pulmonibus ipsis, Sedat si mixto potabitur amne recenti; Infantum tussim sic et suspiria sedat, Auribus infusum sonitum fugat atque dolorem. Lumbricos necat infusum bibitumve vel unctum. Os capitis ictu fuerit si forte plicatum In tantum, ut linguae patiens amiserit usum, Fac prius hanc violam cum vino sumere tritam.’ MF 277. Uirga pastoris, osaragi: Virga pastoris frigida est et sicca. Virtutem habet constringendi. Ex pulvere eius et aceto et albumine ovi supra pectinem et renes positum valet contra fluxum ventris. Valet etiam pulvis eius datus cum ovo sorbili. Valet ad calida apostemata In principio ut erisipilam et huiusmodi. Caput cataplasmetur pilis abrasis freneticis valet.’ CI 278. Uitrum: Vitrum frigidum est In primo gradu, siccum In ii. Ad scabiem sic valet: picula ad ignem resolvatur et coletur et addatur oleum nucis, tartarum et vitri pulvis et immitatur. Ad serpiginem et impetiginem, gumi prunorum In aqua ad ignem resolvatur et fortiter exprimatur et addito vitri pulvere fiat unguentum. Ad morpheam cum flore muri et oleo rosaceo et capitello conficiatur pulvis eius et locus inde fricetur precedente scarificatione ut sanguis exeat Pulvis eius subtilissimus cum succo feniculi et In oculo positus corrodit pannum.’ CI 279. Uua: Uva maturata sanguinem laudabilem facit; ceteris fructibus quemadmodum ficus melior cibus est. Substantias In se tres habet diversas, granorum unam, corticum alteram, humoris tertiam. Item, haec quattuor composita substantiis existit: ossa sunt frigida et stiptica ... Item, cortex est frigidus et siccus ... Galienus cortices inquit uve et ficus similes sunt ad digestionem duri ... ventositatem generat ... Alba uva subtilis, minus nutrit et cito digeritur, quamobrem vini eius ebrietas cito venit et cito transit. Nigra grossa nutrimenti pluris, sed digestionis tarde; idcirco vini eius ebrietas sero discedit. Rufa vel citrina harum medie sunt, cuiuscumque vini ebrietas cito venit, cito transit. Rursus cuiuscumque tarde, diu permanet et tarde transit.’ Ysaac 280. Uinum: Vinum bonum dat nutrimentum corpori, sanitatem reddit et custodit si sic accipiatur secundum quod oportet. Digestabilem confortat virtutem, non solum In stomacho, verum etiam secundam que est In epate. Physici concordati sunt quod impossibile sit actionem virtutis digestive confortari absque caloris naturalis fortitudine. Neque ullus cibus invenitur aut potus qui adeo fit naturalis caloris confortativus et augmentativus prout vinum propter familiaritatis consortium ... eius calor similis est calori naturali. Cito convertitur In naturalem et mundissimum sanguinem. Turbidum clarificat sanguinem et aditus totius corporis maxime venarum aperit, tenebrosam fumositatem tristiciae generativam a corde expellit, totiusque corporis membra corroborat. Non solum sua bonitas In corpore ostenditur, sed etiam In anima operatur, facit enim illam oblivisci tristiciam et angustiam, datque sibi leticiam, confortat eam ad investigandam subtilem ac difficilem rem, eique tribuit solicitudinem et audaciam. Necesse est ut sit conveniens omnibus etatibus temporibus et regionibus, tamen cum sumptum fuerit secundum vim et consuetudinem bibentis et quod natura ferre poterit. Quia videmus adulescentulos et pueros quandam vini quantitatem sustinere, iuvenes vero et viros maiorem. Decrepitis autem licet eis optimum esse videatur ad confortanda corpora eorum ... multominus tamen quam iuvenes tolerant vini quantitatem propter defectionem eorum capitis et suorum nervorum molliciem. Actio ergo vini non eodem modo operatur In senibus sicut In iuvenibus pueris et adolescentibus. In senibus vero est secundum medicinam quia calor vini repugnat eorum frigiditati; In iuvenibus vero est secundum cibum quia vini natura iuvenum naturis similis est; adolescentibus et pueris est secundum cibum et medicinam quia calor eorum naturalis licet substantialiter fit fortis nondum tamen est In perfectione propter abundantiam eorum humiditatis proinde vinum naturali calori dat augmentum et nutrimentum. Si multum et purum fuerit, convenit In hyemali tempore et frigida regione. In estate vero calidaque regione vini paucitas multumque commixti necessario congruit, corpora enim refrigerat et humectat propter aquam que cum eo mixta est. Diversitas enim vini generaliter est triplex: aut enim recens unius anni vel parum post; aut vetus a quattuor usque ad septem transiens annos; aut mediocre .i. a duobus usque ad quattuor. Recenti vero est calor In primo gradu unde pertinet frigiditati et humiditati, idcirco ceteris est nutribilius. Malos generat humores ... et ventositatem stomachi et intestinorum. Unde Galienus: Vinum quodcunque recens fuerit, non habet vim ducendi cibum per corpus. Vetus autem vinum quod transit usque ad septem annos vel plus calidum est et siccum In iii gradu et habet quiddam amaritudinis. Huiusmodi vinum parum nutrit, citoque caput ascendit et mentem percutit propter sue punctionis acumen, maxime si multum ex eo bibatur et parum aque ibi misceatur propter hoc igitur caveant illud nervos debiles habentes et qui sensus acutos habuerint; magnum enim eis prestat nocumentum nisi tantam In suis corporibus habeant humiditatem que bene resistat vini acumini. Vinum vero inter novum etvetus mediocre est bonum. In hac mediocritate vinum consistens dicitur calidum et siccum In secundo gradu proinde huiusmodi vinum eligatur.’ Ysaac 281. Uenenum: No Latin. 282. Uenter: No Latin. 283. Uermis: No Latin. 284. Uisus: No Latin. 285. Uomitibus: No Latin. 286. Uritiua: No Latin. 287. Yringi, socacul: No Latin. 288. Ycor: No Latin. 289. Ydor: De aqua. Physici videntur esse concordati, maxime Hippocrates et Galienus, quod aqua sit composita In prima compositione de duabus qualitatibus simplicibus, id est frigiditate et humiditate; proinde nullum dat nutrimentum corporibus humanis nec augmentum, nisi composita cum variis cibariis fuerit. Aqua enim quia frigida est et humida naturaliter et essentialiter et non ad aliarum rerum comparationem necessario nullum dat nutrimentum calide et sicce complexioni, quia contraria est et repugnat omnibus calidis et siccis naturaliter. Quod cum ita sit, necesse est In eis operetur nihil nisi secundum quod operatur contrarium contrario et actio cuiuslibet contrarii non est rei sibi contrarie augmentativa vel nutritiva, sed repugnativa et destructiva; sicut videmus aquam igni resistere, albedinem nigredini. Aqua enim ignem extinguit, ignis vero aquam calefacit; cum frigiditate et sui humectatione refrigerat et extinguit caloris extranei naturalis acumen. Similiter albedo vult albam reddere nigredinem et nigredo nigrescere albedinem ... Palam est ergo aquam nullum dare nutrimentum corporibus. Preterea dicimus aquam esse simplicem et corpora nostra composita et simplex non operatur In composito sicut compositum In compositum. Simplex enim composito dissimile, compositum composito simile; compositum suum simile crescere facit, simplex autem e converso facit illud decrescere. Nutrimentum nihil aliud est quam cibi assimilatio In corporibus edentium, quia simile est potestate. Sed aqua non est nutribilis, quia neque potestative neque accidentaliter est similis calori et siccitati nostri corporis. Nullum habens colorem nec saporem nec odorem nec fetorem, quia color, sapor et odor significant quattuor compositiones qualitatum ab actione nature compositas In corporibus. Non ergo debet habere saporem, colorem neque odorem, quia si hec habeat significat aliam rem In ea esse adunatam.’ Ysaac 290. Yarapigra Galieni: Yera pigra Galieni, id est sacra; pigra, id est amara. Facit ad diversas capitis passiones aurium et oculorum distemperantiam, stomachum quam optime purgat, causas epatis emendat, splenis duricias et densitatem mollit et extenuat, renibus et vesice proficit et matricis distemperantiam emendat.’ Antidotarium Nicolai 291. Zinciber: Zinziber calidum est In iii gradu, humidum In .i. Vinum decoctionis eius et cimini valet ad dolorem stomaci et intestinorum ex ventositate et indigestionem. Valet ad tussim siccam et ad spiritualium frigiditatem. Pulvis etiam eius cum bombice suppositus contra frigidum tenasmon valet. Pulvis etiam In cibis exhibitus sincopizantibus confert.’ CI 292. Ziucra: Zuccara calida est et humida temperate In i gradu. Habet virtutem humectandi et relaxandi.’ CI Sicut acetositas cholere acumen extinguit, sic dulcedo qui rei acetose est contraria, regit et auget choleram rubeam.’ Ysaac Durum et album zuccarum ... cuius usus In multis est necessarius, ut pote In confeccionibus medicinarum acute febricitantibus et In sirupis. Et nota quod zuccarum multum valet sicientibus viantibus oblatum cum non habeant liquorem In calida regione, et prodest ptisicis et consumptis asmaticis positura In cibo et potibus eorum, resumit enim eorum extenuationem et lubricat siccitatem.’ CI (Erlangen) Electuarium dulce quod valet podagricis arteticis paraliticis sciaticis nefreticis calculosis colicis yliacis: Recipe spice zinciber piperis longi ana dragmas iii, cinamomi gariofili piretri ana dragmas v, masticis rose sal gemme maratri carpobalsami petrosilini spice celtice ana dragmam i, saxifrage xilobalsami granorum solis carui macedonici semen brusci cardamomi macis galange sparagi hermodactilis ana dragmas ii, diagridii dragmas iii, turbit polipodii ana dragmas iiii, zuccare libram et semis, mel quod sufficit. Conficiatur more electuarii suave. Est gustu suavius. Laxat et satis. Humores innaturales purgat. Potest addi nucis muscati dragmas v, ambre dragmas iiii.’ Antidotarium Nicolai

https://celt.ucc.ie//published/G600005.html

G600008

Rosa Anglica

Unknown

Beatrix Färber , Pádraig Bambury

c.1400–1520

Old, Middle

FR, EN, AR, GA, LA, AS, CY, GR

Prose

—

Tract

Sicut dicit Galienus primo de ingenio sanitatis .i. De Tertiana 1 Os dona h-easlaintibh coitceanna labras se ar dus & os e an fiabras as coitcinna aturru sin & idir na fiabrasaibh fiabras tersiana, masead as de sin as coir duind labairt ar dus. As inann fiabras re radh & teas nadurda ara claechlod a teinntigeacht do reir Ipocraid & Gailighein. (&) Adeir Auerroes gurub ead as fiabras and, teas noch chong(mand & noch gort)aigeas oibrithe & gnima & Is mar seo Is coir sin do tuigsin .i. gurub ona leannaib bid (efem)eara isna sbiradaibh & etica (isna ballaib dl)uithe daingne. (&) An teas bis isna ballaib fiabrais he & ni (fiabras) congmaid se an corp neitheadh acht mina bacaid amail adeir Avicenna & an fiabras coilearga bid an cuirp & an fiabras fleadmatica an cuirp mina bacaig ele mar sin 2 Labrum anois don fiabras coilearga & ataid da gne fiabras cointineodeach .i. fiabras (ga)bas neach do gnath amail ata ... gnei ele nach cointineodeach acht aimsir aturru amail ata tersiana fire no nota tersiana & tuig gu congmand tersiana neach on tres go ceili .i. gu congmand la no an tres uair do gach lo oir Is bis tigernas ag lind ruadh & gluaisid do lo gu noin & Is follus as sin and no tersiana dublaigte In tadbar on tres gu ceili. 3 Labrum anois do tuarasgbail In terciana is tersiana feibris ann .i. teas minadarda arna tuismead o medugad leanna ruaidh (nach gort)igeas gach uile gnim & fo on tres go ceili. (&) Tuig gu fuil lind ruad nadurda and & minadurda & gneithe air linn ruad minadurda mar ata nota tersiana, & ataid gneithe airsen or doniter notha tersiana o comcumasg leanna fuair ar (linn) ruad & doniter e o loisgad mar ata coilera aerusinosa & coilera prasina & adeir Isag na dentar fiabras dib sin & adeir Auerroes gu ndentar & Is amlaid seo Is coir sin do tuigsin .i. gurub marbthach na gneithe & trid sin ni dentar fiabras dib sin noch fetar do slanugad & Is amlaid sin taer(tar) radh. (&) Ata nota tersiana ann ar son comcumaisg leanna fuair & atait da gnei air, gne ar son comcumaisg leanna fuair seim & as i coilera citrina & gnei ele ar son comcumaisg (leanna fuair remair &) Is e sin coilera uitalina. 4 Item tuig nach dentar fiabras o lind ruad glan acht o fuil seim coilirda no o fliuchaidheacht coilearga ara cuimisgenn linn fuar & da n-abra Auerroes no neach ele co ndentar fiabras tersiana o lind ruad glan, aderimsi gurub amlaid as coir sin do tuigsin .i. doniter o fuil seim coilirda no o fliuchaidecht coilirda no o fuil coilirda ar na cumuister no ara cumuiscter linn fuar .Et da n-abra neach nach du leiges lagtach do tobairt isin tersiana oir adeir Hali nach fuil leiges lagtach glanas fuil derg & aderimsi nach fuil leiges lagtach glanas fuil derg glan gan claochlod & gidh eadh glantar fuil derg arna claochlod, no aderim co nglantar In rann do lind ruad bis a farrad na fola. 5 Labrum anois do cuisib an tersiana & tuig gurub i cuiss Is tresi ina tuismigenn sin .i. an trath tigerndas coimplex fola deirgi a teindtigecht & a tirmacht bi ullmugad aici do tuismid an tesa sin indti fein & Is i sin cuis In fiabrasa re n-abar terciana continua & ata a adbur leath isdig dona cuislennaib. An .2. cuis ullmuighte cum tesa minadurda a n-imurcach an .. dilegtha i mballaib disle & Is i sin Is cuis don fiabras re n-abar terciana intrapullata, oir leth amuich dona cuislennaib ata a adbur. 6 Et atait cuise imda spetcialda rannaighte ele agna fiabrasuib sin .i. mar tait biada te tirim ainmesardha, no co caiter imurcach don biad sin, no co caiter robecan de, no co caiter ar cedlongad é, oir claochluighter aindsein annsa ghaile he & annsa h-aeib cum tesa & cum tirmachta laidire, & beirid an gaile & na h-ae cum In coimplexa sin, & In fuil doniter don biad sin bi si te tirim ainmesurda & imdaigter linn ruad ina meid & ainmesruidter ina cail, & bacaid oibrighte In domblais, & ni tairrgnfe se linn ruad, & anfaid mar sin maille risin fuil & biaid co h-adhuatmar don naduir, & gebeid truailled & morgad; oir an tan teit linn ruad ona slighi nadurda fein ina meid no ina cail no indtu ar aon, bi se ann sin arna dortadh i fuil deirg, & na baill oilter arin fuil sin bit siat tar eis a ceile ag dol ona coimplex nadurda fein cum drochcoimplexa te tirim & doniter eslainti lenna ruaid mar sin. Is cuis ele don fiabras sin .i. aer te tirim & imurcach saethair & beith co rofada ina collad & aicide na h-anma mar ata ferg & fuasmad & smuaintige an craide & neithi ele Is cosmuil riu. 7 Do comarthaib In fiabrais terciana & tuic co fuilid da comartha diles agna fiabrasaib doniter o morgad .i. comartha dib nac bi ipostaisis a tosac In fiabrais, oir ata In tes arna buaidirt na fedann se na lenna do dilegad. Comartha ele .i. an puls gu claechmoitheach; doniter an claochlod sin ar son imurcaigh na lennann no ar son a mailisi. 8 Tuig co n-aithinter comartha mailisech .i. comarthai deimne an fiabrais re n-abur tersiana anterpullata .i. aimsear aturru & o tri neichibh tuigter e .i. o red nadurda & o red nach nadurdha & o ni ata a naghaidh na nadurdha amail adeir Isag. Red nadurdha mar ata ais & coimplex; & red nach nadurdha amail ata aer & aimsir, & fon red a naghaidh na nadurdha amail atait na h-airrgheana tig o adhbar na h-easlainte, mar bis greann tig a dosach na h-aicsisi & neithi Is cosmail riu sin. Aithinter an fiabras sin o raod nadurdha or Is minic gabas an fiabras so nech aga mbi coimplex te tirim & a naois oig & go h-airigi da mbia folt cass dub air & e fein truagh & corp edluith aige, oir In terciana doniter o aontugad na neithidh rannaighte sin Is e Is terciana fire ann .Aitinter an fiabras sin o raod nach nadurdha, oir Is minic tic se a samrad & a nuair impaiges an taer a tesaidecht & a tirmacht, & aitinter he o saothar & o oibriugad In eslainti, oir mad duine he doni saothar co h-imurcach ina slainti, beirid sin cum tirmachta he. Aithinter In fiabras so o raod leth amuich don naduir, los o adbar te tirim doniter he, an uair bis a ngaire do ballaib uaisle mothuightacha Is egan grenn lisda, bruidernech deirgi ann sin, mar gu mbeidiss snathada no deilgne aga mbrugad, & sin do techt i tosach na h-eslainti no na h-aixisi, oir an trath teit geiri lenna ruaid trit na ballaib mothaightacha nach ar gnathaigh se, bruidigi se he & tuismide se cinel creatha indtu & Is riss sin aderimsi grenn. 9 Item teid In naduir cum na mball inmedonach ar son In raoda urcoidigh bruidiges hi & na baill, & fuaraid na baill imellacha ann sin no co teigi & co lasann an t-adbur, & co sgailter an tes ar fud an cuirp uile, oir muchtar an tes & ar son tosaigh & na h-eslainte & na h-aixisi o lennuib morgaighti; & an trath morgas co h-imlan & cumaisgter risin tes nadurdha sgailid ar fud In cuirp uile, & muchtar an tes ar a son sin, & Is mor an lasad doni, & doni uiresbaid collata & teindus & bruidernach isna h-aeibh, & na dethaighe gera eirgess on corp millit siat In tochlugad & donit seirbe isin bel a nderigh an .4. aixisi oir Is e sin sdaid In fiabrais, & In lucht ara mbi In fiabras teilgid siat a nedach dib, & tic an trath sin sgeithrach coilirda no allus coilirda no ferad coilirda, oir mad etrum glan In t-adbur Is le h-allus glantur, & mad trom remur Is le ferad glantur, & mad aturro sin Is le sgethraigh glantur. 10 Comartha na h-eslainti so do leth In fuail .i. fual seim doinderg tanaide & Is i a cuiss a beith a ndeirge .i. tes an cuirp, & cuis a tanachta tirmacht leanna ruaid. Item fual doinderg & ina dath & tanaidhe ina folud & solas ina ichtar & dorcha ina uachtar ag duine og coilirda maille risna neithib randquidhigiss riu signidi sin terciana fire. Item fual dub ina dath & tanaidi ina folud & dorcha na uachtar signidi sin a nduine flegmatacha & a mnai terciana dubullta. Item fual doinderg ina dath & tana ina folud & dorcha na uachtar a macamaib signidi sin In fiabras re n-abar terciana continua. Item fual derg ard ina dath & buaiderta ina folud & dath an luaigi na uachtar signidi sin terciana continua o linn ruad nadurdha. 11 Et adeir Galen nach fuil deichfer itir terciana & causon do reir In adbuir on dentur iat, oir Is o linn ruad doniter iat ar aon, & Is ann Is causon e .i. an trath bis tigerndus ac linn ruad a fiuchadh leth isdig dona cuislennuib a bhfhogus don craidhi no don gaili no dona sgamanaib. As ann as tersiana e, an trath gluaisiss linn ruad (ar) fud an cuirp a ninadhaib fuidi on craidhi na mar sin A. Febris sangis et cetera 1 .i. dona fiabhrasuibh doniter on fuil, re n-abur sinóca, & sinocus. O fuil morgaigthi let istig clona soighthibh doniter & .i. sinóca; & o imurcach fola gan morgad doniter sinoca. Et do can Galen, osa cara don naduir an fuil, do fetfuigi a morgad, 34 na a cur i follamnugad na nadura, & da curtur ar son geri lenna ruaidh, da ngaba morgad, impuigter an rand seim bis dí a linn ruadh, & In rand remur a linn dub. Et adubairt a contrarda so .i. co ngabónd fuil derg morgad & truallid cuice, & co tuismigind fiabhras, & aontuighid na doctuiri lesin radh sin; & ni coir techt a n-aigid a raithid, acht a nordochad & maille h-anoir; gid edh adubrumar co mbí an fuil co nadurtha isna cuislennuibh & isna h-airteribh, & co follamnuighter on naduir hi & ona h-innstrumintibh .i. on tes nadurtha, & In uair tollus linn ruadh cuigi, cuiridh on mesurdacht nadurtha iad, & uair and teighidh uaithi fein co nadurtha, & truaillter hí, oir In uair loiscter an rand seim & teigidh an naduir é, & an uair claius an naduir é, indurbaid tre faothugad é; no tri fuil na srona, no na timtirachta, no na breithe; & uair ele ni fétunn a h-indurbad asna cuislennaibh amach, acht doní a suigugad i mball eigin cum na nescoidi re n-abur flethmon. Et uair ele ni fetunn In naduir cechtar dib sin do denumh, acht anaidh an tadbur isna cuislennuib let amuich, & arna cur i follamnugad na nadura, truaillter he & doní fiabras ger. 2 Da laibeoram do gneithib In fiabris so, ata 3 air .i. aumasticus bis ag metugad coidhche, & epamasticus bis ag laigdiugad coidhche, & omatenus, bis ag anmuin a naonsdaid. Et ata sa cetgne... diansgailes & nach cnaidind, & trit sin Is anfainne e Et ata sa .2. gne tes diansgailes & is... Is trit sin Is laidire & Is mo... do reir cnaitige an adbuir. Isin 3 gne Is cudruma. an diansgailedh & In cnam, & Is trit sin anas a naonsdaid & Is cudruma a breitemnas cum bais no cum beathad; & uair ele Is mó diansgailes na morgas, & Is slighi an gne sin cum slainti; oir In uair tic In faothugadh Is bec an t-adbur: & uair ele Is mo an morgad na In cnamh, & Is olc & Is baoghlach sin. 3 Is iad so cuisí na fiabhras sin .i. dunadh & línadh comhnuidhi mor mailli moran do comarthaibh ele... do biadh imduighes fuil derg do caithimh, mar atait uighi & bradain & a cosmailius, & seachnadh obuir gnaith & folmuigti, & gnathughadh oipre saothracha, maille línadh In cuirp; & esbaid boill cum ar gnathaigh moran fola silid & imud biadhunn cum ar gnathaigh fuil uisgiamail, & tortha & baindi & iascc, oir Is urusa leó sin impog cum línta glain uisgiamail & morgadh do gabail, oir donit duinti, no teigid ní Is mo, & doni In fiabras re n-abur sinocus38. Et madh maindechtach In liaigh ac oslucudh na nduinti, no ag folmugud, impoig cum In fiabrais re n-abur sinocus. Et trit sin adeir Hali, co ngortuighind an imurcach sin o tri modhuibh .i. do reir caile amhain, mar ata In fuil, In uair teighis & doní an fiabras re n-abur efemera; no gabuid sé an fuil and sin ar son an spiruit & tuismidter on rand Is seime don fuil. Et tuismidter an imurcach do reir meidi amhain, In trath imduighes an fuil do reir meidi amhain, & a cail amain do beith co maith, & ní cail morgaithi sin, & doní and sin an fiabras re n-abur sinoca; & gorthuighe an tingor bis isin nescoid do reir caile & meidi. 4 Et ata Galen & Avicenna ina aigid so, oir adeir Avicenna nach fuil acht trí fiabhrais diuidi and amhain .i. fiabras lenna fuair, & fiabras lenna ruaidh & fiabras fola deirge, oir an trath morgas ni dein si aonfiabras diuid amhain, acht fiabras comsuigighti; oir Is mesurda In fuil, & In uair teighes & morgas, impoigh an ránd Is seime di a linn ruadh, & In rand Is reime a linn dubh. Et adubairt Avicenna co fuair se guth mor man raod sin Galen, & adeir se co tuismidhind fuil derg aonfiabras diuid amhain. Et aderimsi cuigi sin co h-atgerr, da ngabunn ceó ar son morgaid na fola, co nimpoighenn se a linn ruadh, & co morgann an fúil ana h-áonur, ar son a remcuisí coimcenguil, & do tuic Galen slighi dib sin & Avicenna slighi ele. 5 Is iad so na comarthai tic roim In fiabhras so .i. tromdacht cinn & atmuirecht isna suilib & linad isna cuislennuibh, deirgi aighchi, tuirsi In cuirp uile, amail do beith tar eis saothuir. Is iad so na comarthai tic leis féin .i. teinnes eduin & co sailenn co faicinn caindle ar lasad ina fiadnaisi & buaidert inntine, raod eigin duiresbaid raduirc, puls tondmur, letan; millsi beil; fual tiugh, tren, & dath an luaidhi ina uachtar; bruth isin sroin, & arin muinel, & aran inadh a curtar na h-adurca; cumga anala; collad trom; decracht comraidh; & nescoid ar bonuibh na cluas & na tengad: & Is treisi na comarthai so a sinocus, na a sinoca. 6 Item ni tic fuacht na grend roim an fiabras so, ar son gurub isna cuislennuibh ata In fuil doní an fuil a negmuis da ndentai ó nescoid re n-abur flethmon, & comad e a inadh arna h-aoibh no arin sgairt do beith sin, oir teighidh and sin aixisi mar bud cosmuil re fiabras terciana é, oir teighidh ánd sin mar bud linn ruadh. 7 Item adeir Aueroes gurub iad comarthai foillsighes an fiabhras só, na comarthai foillsighes tigerndas fola deirge, & Is iad so iad .i. tromdacht isin ceann & isna suilibh & isna h-airgibh, & co h-airighi i n-aimsir fola deirge; & collad, & menfadach, & buaidert inntlechta; millsi beil; dortadh fola on t-sroin, no on timtiracht, no on breith, da tí an fónd & In aimsir & In aois le ceile; & bruth a n-aitt na cuislenn; & co faicid raoda derga a n-aislingtibh, no fuil, no blatha, no garrdhagha aille a n-aislingtibh. 8 Is iad so na comarthai tic andiaigh In fiabrais so .i. atmuirecht aighchi, & buigi In cuirp uile, & uair and bolgach, no bruitineach, no deilgneac, & squinancia, & drochcomarthai ele do gnathaige tiacht a n-aimsir na plaga; & o morgad na fola Is minca tic so, & Is anmaindi na comarthai so a sinoca, na a sinócus ar son an morgaid, & Is trit sin Is cosmail sinocus re h-efemera. 9 Taisgelta isin eumasticus .i. gne marbtach hi mor nuair, oir Is i Is mesa dib, oir Is minca tic a faothugadh an .VII. la & crichnuighter uair and re folmugud mothuighteach, & uair ele le folmugud anmothuighteach; & ni foirbhthi faothugad na gnée sin oir teid si uair ánd cum causonites, & uair ele cum frenisis, & uair ele cum litairgia, & uair ele cum bolguidhi, & uair ele cum bruitinighi, & uair ele cum subeth; & uair ele bid att isin medhon & bidh foghur and mar guth timpain & mar toirrnigh & ni coiscind dul amach sin; & aithiniter sin tri dileghad In 3 la, no In 4 la, ma tiucfa In faothugad In .vii. la, & uair crichnuighter isin 4 la, & uair ní Is deiginighi. 10 Item Is i .epaumasticus Is ferr dib so, & ata omatenus inmedhonach. Item da ndergit baindida lethna dubha, no uaine ar dath In luaidhi, ar fer In fiabhris so, Is comartha bais. Item da silid na suile co h-aindeonach isin fiabhras so, Is comartha bais, mina roibh nescoid no bruth orro isna fabhradhuibh. Item Is drochcomartha ann so, & Is comartha bais, tromdacht tar eis a satha collata do denum, & decuir mor ina anail do tarrring ar son egintais na h-eslainti. Item an trath eirges ar tengaidh fir In fiabhris so no a n-eslainti ger ele, bainnidha beca dubha, Is comartha bais, & co h-airighi da sanntuighe neithi te. Item da n-eirgi ar glun fir In fiabhris so baindi bec dubh, & a beith derg na timcill, Is comartha bais, & ce dechuid na baindida sin as co h-opunn, minar gnathaigh a mbeith air na slainti Is cuis eccla; & Is baoglach nescoid deirgi a mball oirida eigin, & co h-airighi da n-eirgi nescoid aran inadh cum a cuirind In ball sin a imurcach, no laim riu. 11 Iarruidh leighes na h-eslainti so folmugud In adhbuir, & claoclodh aindsein, & aipsdinens bidh & dighi; & Is e In folmugud orduighes ar tus and so, & ni mar sin isna fiabhrasaibh ele a negmuis na fola, mad maith hi, mar Is edh a sinocus. Et tuic gurub mor folmuighti iartur cum In fiabhris so .i. cuisle, & adurc, & fuil caol cos & na srona, & na timtirachta & an fuil mista; & fognuidh and leighes laghthach, & clisteridhi, & gaoithi: & Is i an cuisle Is deighinidhi acu & Is ferr; & mina fuilngi an brig & an áois & In aimsir hi, curtur adurc air, & Is i In fuil caol cos Is ferr and. Et mina fuilngi se sin, loigdigter a biad & a deoch, & gnathaighe allus, & coimilt na mball; & orduighi Hali sin, an trath labras se don línadh imurcach; & Is follus sin a sinoca, oir adeir Hali nach fuil cuis aigi acht línadh & dunad imurcach doniter o fuil deirg ar pecugad a romeid. 12 O do labrumar don cuislinn fiarfuighter In du cuisle do legin ann so no co ngaba anmuindi an t-othar, & aderur curub du; oir adeir Galen an uair ligmid isna h-eslaintib gera don othar hi, a legan no co ngaba anmuine é, oir fuaraidh si an corp co h-uilidhi a cetoir & muchaid In fiabras, & lagaid In medhon, & tic an t-allus, & Is mor do dainibh do foiris co imlan uaithi: masedh Is du cuisle do legin don otar no co ngaba anmuindi é. Item adeir Avicenna an ni cetná. Et ata Aueroeis ina aigid so, & adeir se nach inlicti In cuisle don otar no co ngaba anmuine he; & adeir Avicenna gurub ferr anmhuin leth istig don coir ag tairring na n-imurcach, na gan tairring do tobuirt. Item adeir se aris Is fearr na h-uaire dimdugad na In méd do médugad. Item adeir se aris curub dú don folmugud beith cutruma isin linadh imurcach, ac tairring In adbuir tar eis a ceile, & ni denúnd In folmugud sin urcoid don corp anmund, masedh Is lugha doní don corp laidir .Aderim cuigi sin le h-Auereoes gurub secranach an cuisle do lenmuin com anmund an totur, oir adeir Galen: Mothuigh, a duine egnuidhi, na gaba anmuindi t-othar fad lamhuibh;’ R. A. 819 & co fetund tu a lenmuin no co ngaba raod egin anmuinne as na geguibh é, do reir Consinus; no mar, adeir Avicenna: Na coisc no co mbia a ngaire danmuinne;’ & Is i anmuinne na ngeg labras se ann sin, & ni hí anmuinne na brigi. 13 Masedh osa fuath lesin naduir In claoclodh opúnd, tairrngter In t-adbur tar eis a céile dfolmugad In meidi Is imarcach; & da fiarfuigter dit cad Is méd imurcach and sa fisigacht, osa maith an fuil co leir and so, masedh masa maith aonrann di co h-imurcach Is imurcach an rann ele, masedh Is coir a tairring co leir, da tairrngti aonrann de, aderimsi mar sompla, mar so: gurub imurcach aonpunt amhain, & da tairrngti sin orduigi an naduir an cuid ele di, & o dogeibh an naduir furtacht ona neithi Is nesa, linuidh si an esbaid bis uirri. Et ni coir an resun: Is cintach hi co leir, masedh Is coir a tairring co leir; oir da folmuighter rann di, ni cintuighid na raind ele; no Is iad na raind Is sia on craidhi Is cintach ánd & Is uada sin Is coir an tairring do denumh; masedh Is andsna geguib bis an tairring & an esbaid, and sin, & ni h-andsa preimh. 14 Da fiarfuighter ca h-uair Is coir do legin, adeir Avicenna: na tobuir brigh a nuimir na laoithidh, acht teilg brigh In othuir, & mad laidir hi, lig cuisle do In .u. la, & ni insa .u. la amhain, acht gach naonla tiucfuir cuigi:’: & gidh edh adeir Avicenna mina legar cuisle a tosach na h-eslainti so, nach fuil brig ana legan, masedh ni coir a legin In gach naon la tiucfuir cuigi. Aderimsi isin fiabras morgaighti teid cum In tormuigh tar eis an tosaigh, nach fuil brig ana legan, oir Is mo fuilnges lagad and sin na cuisle, oir ata an t-adbur arna dileghad, oir ni fuil dileghad a tosach In fiabris so, masedh leagur cuisle do ann, da fuilngi an brigh & an aois & In aimsir hi. Ar tus lig cuisle medonach na laime deisi, & aindsein cuisle medhonach na laime cle, & ainnsein na laimhe deisi40, & ainnsein cuisle na nao sa laim deis, mad eigin, & ainnsein don cuisle cetna sa laimh cle; & mina fogna sin curtur adurc & fuiliugad itir na slinnenuibh & dentur fuiliugad arna calpadaib & gacha lethi don leis, & osluicter cuisle an ailt gacha leithi isin da cuis so & cuisle iachtarach na laimhe gacha leithi, & don laimh deis ar dus ar són na n-áo Is tosach don fuil. 15 Et mad lenm feolmar é, legar becan fola do and sin, oir adeir Auerores cur lig Auendsocuir cuisle da mac a cenn a tri mbliadan. Et mad bean hi & a beith dunta, osluicter le cuisle an ailt leth istigh, & mad iad cuislenna na timtirachta bis dunta, osluicter iad le cuisle In ailt leth istig41. (&) Aderimsi gurub ferr let amuich a foslugadh, & mad iad cuislenna na timtirachta osluicter and curtur uindemuin berbti ar cennuib. Et inti ara mbí cengul ann tobuir clister dó, ara mberbtur sal cuach, & h-ocus, & mercuirial, & h-ocus mor, & bran, & casia fistula, & becan saluind. 16 Is iad so purgoidi Is coir do tobuirt ann .i. purgoidi glanas linn ruadh & fuil derg ona lennaibh loisce; mar ata casia fistula, & tamareindi, & sal cuach, blath borraitse, sugh glaisin coilled, sugh ruibhi, & sug rosida & miobolani ros, mirbolani sitrini, & cebuli, & emblici & beleritsi, & indi; & modh duine caithes ni roime hé, no bes ar misce, na tobuir acht becan dibsin doibh, no mad duine caithes moran do neithibh fuara é, mar ata uisgi fuar & tortha fuara, & a cosmailius. Et Is iad purgoidi comsuigigthi Is maith ánd: ocsilatium & diabruínis & trifera sarasenica. 17 Fecum dona neithibh fuaras, & Is dona neithibh Is mo moltur dib sin dib .i. In t-uisgi mailles na cuingillib ele bertur cuigi, & In t-adbur do beith dilegtha isna h-indibh, & gan nescoid cruaid do beith indtu, & gan ichtar na uachtar an gaile do beith anmund no fuar, & gan morgadh lennand do beith and, na dunadh, na línadh imurcach; mailles na cuingillib sin fetuid a ól In med Is ailt don uisgi, gan claoclodh anala, arna folmugud ar tus tri cuisle; oir In gac uile cas Is i Is firr, acht mina roibh meisce and, no imurcach línta; oir da roibh Is cora clister and sin, no ailemain bidh & dighi, no gaothi, no cuisle42. 18 Item mad seim an fuil, Is dú a remhrugadh leo so .i. cruach Padruig, & sil popin, & sil aduinne. Mad remur, seimidter leó so .i. andiuia & sgairiole, sicorie, lactuca .i. létus, &43 mina féta collad, & snas iboire arna losgad. Item Is iad so remruighes an fuil .i. diadragantum, gum arabicum sumac, berberis, samad, coriandrum, siucra rosicda. Item Is iad so na neithi dobeir comhfurtacht uirre .i. triasanduile, & mina feta collad, diapapauer, & diadragantum frigidum, da mbe decracht aigi ima anail do tairring, gid edh Is tarbach. 19 Doníter leighes In fiabhris so re n-abur sinocus o da moduibh .i. o cuisle & o uisgi, & adeir Galen gurub maith an cuisle co brath ann da mbia In brig Is i laidir, & ní maith an t-uisgi fuar do gnath acht mina roib comartha dileghta In bidh isin flúx, no isin puls, no isin fual; & In trath as mo & Is girra In fiabhras: & Is trit sin, mad coilirda In fuil co fognann uisgi roim dileghadh an adbuir, oir dilegaid ac fuaradh & ac cosc na mailisi, mailles na cuingillib adubrumar .i. metuighi an t-uisgi fuar na duinti uair ánd & In trath ibes nech a saith de, oir uair and leighisid, no impoigh uair ele cum fletmancia, & adeir Aueroes curub ferr sin na In tecc & trit sin adeir se gurub ferr & gurub disle campura do tabuirt do a lictubairibh & a mbiadhuibh & a ndeochaibh, oir doniter deoch d'uisgi d'eorna & indiuia maille campura i n-aigid na h-itun, oir Is mor fuaras se. 20 Item derbtur nach maith a tobuirt a ceachtar dib sin, oir adeir Galen nach fuil a n-aigneadh In lan bis isna cuislennuibh dfolmugadh tri leighes lagtach, no nach fetur & inti ara mbi an ítta44, bi a lán isna cuislennuibh. Masedh aderim gurub é Is lan and trit amach, an uair imduiges na lenna co cutruma isna cuislennuibh, co firindach ni fetur sin dfolmugadh tri aonleighes diuid lagtach, & tegemadh co fetfuighe tre leighes comsuighigthi. Et Is edh Is lan and, no Is línadh leth amaich dona cuislennuibh and, an trath imduiges áonlinn amain & Is é a ainm sin linadh drochlenna, & folmuighter sin re leighes lagthach. 21 Et da n-aburtur le Galen gurub le cuisle Is coir imdugadh na lennann dfolmugud & mad áonlinn é, gurub le leighes lagthach, & gurub eigin da reir sin co mbia leighes lagtach cum fola deirge amain and & aontuigim sin, & ni du duinn sin do gnathugad gan ullmugadh leo só. .i. aloén & détga, sugh losa na feithlinne, & agairc. Et gid edh cum an focúil ut adeir Aueroes nach fetur an lan bís isna cuislennuibh dfolmugudh le leighes lagthach, aderimsi curub mar só Is coir sin do tuicsin; ní fetur .i. ni h-urusa é, no Is decair é. An uair imduighes aonlinn amain let amuich dona cuislennuibh Is urusa sin dfolmugadh le leighes lagthach, &45 ni maith doih linadh an cuirp isna cuislennuib. 22 Et Is iad so na luibid foghnus isin fiabras so .i. potaitse arna denumh do min coirce & do enbruithi cerc, & catbruithi eorna, & aran arna bruith a mbaindi almont, & enbruith circi maille letus mad anmand an brig, & eisg firuisgi, & feoil aga mbia folud tiugh, glán, maille sugh samuidh & siroip aigeidi & na saili chuach no raibi uisgi. 23 O do labrumar don cuislinn, tuic curub doib so Is cora & Is mó foghnus isna h-eslaintibh só .i. an lucht aga mbí cruas & tighi cuirp, & o nach diansgailter acht becan, & ní mar sin don lucht aca mbí cuirp tánuidhi & tigerndas lenna ruaidh i mbel an gaile, oir ni fognand si doib sin; & i n-aimsir fuar fliuch: & Is mo fognus dona dainib donna gnathuiges moran feola do caithim. Fiafraighidhter and so, da mbía becan dfuil maith isin corp, & moran do lennuibh omha, In fognand cuisle and? Derbtur co fognunn, do reir Galen, & derbaid Ipocras an lucht línas co h-imurcach iad, & ara mbí laitert, & nach fetuid sin gan om lennann, & mar a mbí becan dfuil maith & moran do lennuibh omha, co fognann cuisle ann. 24 Item cuirim mar sompla co tic nescóid cleib, no sgaman, o linn fuar maille laitert, & re h-oime lennann, & Is bec dfuil maith bis and sin, ar son imuid lenna fuair & In fiabris & ní eitigenn aonnduine nac maith cuisle and so no muchad ele a cetoir & da n-abra nech nac foghnunn cuisle sa cas so, Is fir sin, oir do racha an fuil maith amach & d'anfadh an drochfuil istigh. Aderim ina aigid sin, gurub glic In naduir & ni fuil crich ara gliccus ag follamnugadh In ainmidhi, & mas fir sin coindemuidh sí In fuil maith istigh aici fein & licfid si an drochfuil uaithi. Item adeir Galen curub í an fuil folmuighes In naduir fa deoigh a folud imurcach na lennand; masedh connmuidh In naduir trina gliccas fein In fuil maith fa deoigh aici & rachaid an drochfuil amach, & anfuid an fuil maith istigh. Et adeir Galen a contrarda sin a Follamnugadh na Slainti. Et adeir Galen na fognann cuisle sa cas sin, & Is i so a cuis, oir ní fognund si acht i nda casaibh .i. In trath bis tigerndas ac linn dubh amain, no ac fuil deirg amain, no agna lennuibh ele co h-uilidhi do reir Galen, & ni fuil tigerndas ac fuil deirg ann so, oir ni h-edh doniter acht a loigdiugad, na agna leannaib gu h-uilidhi acht acna lennuibh omha amain. Masedh isin cas só do reir riaglach Galen ni fognunn cuisle and. 25 Item lic Galen co foigeonadh, & ni foghnunn a legin, oir Is omh, righin na lenna, & cemadh mor In dorus, ni fetfadis na lenna dul amach ar són a reime, masedh mad bec dfuil maith bis ánd, Is iad Is taosca rianas amach, ar son a seimidechta, & gach fairsingi bias an dorus, Is usuidi le dul amach; & Is follus as sin isna fiabrasuib gera, morgaigthi, colirda, mar nach bi an úrduil sin do reime, modh cumang In dorus, curub i In fuil maith, seimh tic amach ar tus, & da medigter aindsein é, co teit an fuil truaillighti amach. 26 Item da legar cuisle sa cas sin do dena si urcoid mor, fogras Galen do seacna .i. co tairrngter omh na lennand ona cuislennuibh beca cum na cuislend mor; & modh isna cuislennuibh mora bés & co tairrngter cum na mball, & do bud mor an urcoid na boill doilemain ona lennuibh omha. Masedh ni fognunn cuisle andsa cas sin, na ni Is lugha na si, oir ni fognunn fotrachad, na saothar, na coimriachtain, acht aipsdinens & uaignes & collad fada, & imcoimilt etrum arna balluibh, & neithi comfurtachtaighes iad. 27 Cum In cetresuin, aderim co fétund ní beith rolínta a n-egmuis lennann omha, cemadh arrsaidh iad Is In línadh. Et atait daine and aga fuilid cuislenna cumga, & gemadh bec do biadh caitit, dileghit co maith isin gaile sin & isna h-aoibh, & ni lughuidi remruighid siad co h-imurcach. No dfetamuis a radh co fuil an urduil sin agan adbur gan sgailed ar son a saothair mina folmuighti co h-o und é co muchfadh, & ni fuil ní Is obuindi folmuiges na In cuisle; & cin co foghna si ara son fein fognuid si ar son an imurcaigh. Ar In corugad cetna, fregruim cum In resuin dorindi se cum nescoidi cleib & sgamhan. Cum In resuin elé .i. gurub glic an naduir ina h-oipriugad, aderim curub fir sin, an uair buadartar co mor ina h-oipriugad hi. Aderim cum In resuin ele, aderim, nach coir In cosmailius, oir bi osluccudh mor agin cuislinn, & ni bí agan leighes lagthach, acht teit ona cuislennuibh mora cum na cuislend cumang bis a ndruim na n-áo, & ainnsein cum na cuislend Is cumga na sin re n-abur miseracia uéna, & mar sin Is urusa a connmail fa deoigh; masedh innurbtur fa deoigh an ní Is mó imduiges, no an ní Is lugha ric a leas an naduir. 50 B. Easlainti gan beith adburda 1 .i. efemera & etica & Is da fiabras iad, & osa cuis don cetgné .i. detica efemera, Is de sin Is coir duin labuirt do reir Aueroes. Et Is uadha aderur efemera, oir Is inann efemiron isin Greig, & iascc tre Laidin & iascc he nach bind acht aonla amain na beathaid, & mar sin nach teid In fiabras só da reir fein tar aonla. (&) Is edh Is efemera ánd .i. fiabras tic o ainmesurdacht oirida na spirut nach teid do reir a nadura fein tar 4 h-uairib .xx.; & trit sin, tuic co fuil efemera firi ann & efemera nach fir, & ni teid In t-efemera fire tar la nadurtha gan crichnugud, & teid efemera nach fir uair and co nuici an 3 la, & uair ele co nuici an 4 la. Et Is i a cuis sin .i. reime In adbuir isin corp, no dúnadh na poirid baccus In t-oslucadh, no ar són dunuid na poirid o cuis let imuich. (&) 2 Adeir Gillbertus nach ar son a beith gan adhbur, aderur nach adburdha In fiabrus so, acht ar son nach fuil cuis lennuidhi aigi noch tic roime mar nach fuil ac In etice52. Et ce cuiris Avicenna In fiabras so do techt ó moran do moduibh, mar ata flux ainmesurda, & coimriachtain, & laitert, gorta, anmuindi craidhi & esbaid collata & moran da cosmailius, gid edh do fetur cena a mbreith cum 4 cuisidh amain. Gabtur an cetcuis dib o cuis let imuich noch teigis no dúnas na poiré do reir gníma, no cumachtan, mar ata tes greine nó teinidh, no fothrachadh maille raoduibh te, no fothracadh ina mbi rabh; no uisgi fuar; co cumhuir gac ní dúnas na poirí, & fosdas na deathaige Tuic co tuicter atharrach fiabrais do reir aiterruigh na córp & na ceoand; oir mad te tirim In corp & In ceo, mar sin doniter In fostad ar son dunuidh na poirid & a cosmailius, & tuismidter co h-urusa and sin In fiabras so re n-abur efemera. Et modh te tirim In corp doniter In ceo dfostad mar sin, & tuismidter co h-urusa ann ceo & fiabras morgaigthi. 3 (&) An dara cuis: biadha & deocha & leighes te tirim .i. mar ata fín glan, laidir, arrsaidh, & gairleog, & uinnemuin, & pibur, euforbium, & gan a ngnathugad. An 3 cuis .i. gluasacht do reir In cuirp no na h-anma mar ata ferg, & oiprugad ainmesurda, & a cosmailius; & da mbeith cuis and do fetur a mbrisidh & a mbreith cuigi só. An 4 cuis:ar on nescoidi eirges arna h-indibh cum a n-innarbtur imurcach na mball oirida. 4 Fech anois cad ma n-abur eslainti gan adbur; osa cintach linn In gach uile eslainti ar domhun, mad gortaigach In t-adbur gortuiger an ball; masedh o bis fuil In gach uile ball, ni fetur gortugud mothaigthach do denum and, mina gortuigter no mina cintuigtar adbur lennaidhi. Item adeir Aueróes, do reir na firinne nach fuil eslainti gan adbur diuid, no coimsuigigthi, oir ni fuil aoncuis isin corp Is i te amhain, na fuar amhain gan adhbhur, & ni fuil si comsuigidthi oir atait cuisi isin corp Is i comsuidigthe te & fliuch, te & tirim, fliuch & fuar, fuar & tirim. 5 Item aderim co ngortuighann In fiabras so re n-abur efemera, In spirut bethad ar tús, & In spirut ainmidhi no an spirut nadurtha ainnsein, & atait so isna lennuibh, no laimh riu cintuightar na lenna & Is taosca cintuightar na spiruta & ni cintuightar mar sin iad, innus comad eigin oipriugad ele do denumh ina n-aigid nach dingantaige, a n-aigid na lennann, no bunsginn; acht Is lór aiterrach amhain do denum ann sin, & efemera (teighis) and sin é56 oir adeir Avicenna nach fuil fiabras ann sin, adeir se, no co ngaba teinntidhecht an craidhi uile, & ni h-adburda e, oir ni fuil adbur cintach and na folud cum folmuighti do reir leighis Is mar so adeir Isidorus nach eigin co foghnunn folmugud In gach uile eslainti ina mbi linn cintach mar ata causon o losgadh lenna ruaidh. 6 Et tuic co mbi 57cuis leth amuich no cuis lenna no cin (lennann) ar són a imuid & fognuid cuisle ann sin, & bi cinel & cin lenna ar son causon, no foluid, no caile morgaigthi, & fognuid tairring ann sin, & bi cinel lennann ann ar son a geiri no a dasachtaigi fein, & fognuid aiterrach and, masedh ta cin lenna In gac uile eslainti; & gidh edh ni h-adburda he ni fuil adbur aigi noch Is fomhuigthach no Is egintech cum folmuighti. (&) 7 Adeir Avicenna curub iad so comarthai coitinna In fiabris so .i. co tic sé on primcuis & nach tic se on remcuis, acht minab efemera nach fir é, & ni tinnsgnann se maille fuacht na maille grend, minabh efemera firi é, noch tic o dunad & o adbur lennuidhi, oir Is medhonach sin itir efemera firi & adbur morgaigthi. Et Is bec teit an puls & In fual o beith co nadurtha, & ni loiscnech na bruiderrnach an tes nadurtha do reir a glacaid & bidh mar tes duine saothraigh & fergaid & Is minic crichnuidhter maille h-allus mesurda. Et cuirid Avicenna comartha ele air .i. curtur an t-eslan a fotrachad & da ti driuch no grend de nar gnathaigh se and tar eis comhnuidhi, tuicter gurub morgad é & mina ti aiterreach cuigi ann sin acht mar do gnathaig tuicter gurub efemera e. 8 Et do gabur comarthai spetsialta na primcuisí on otur fein .i. mar ata da mbia an cenn té on grein re glacad no da claocluighi dath In lethtuir 58cum dorchachta on fuacht & da mbia In lethur cruaid tirim, mar do beith se arna sinedh, o neithibh sdipicdha doniter sin; & da mbia tesbec ar comuir na n-áo isin spirut nadurtha o digh no o biad, & In fual dathuigthe; & mod o saothar é Is anmuinne and sin é, & bi teinnes isna h-altaibh; & modh o fercc bit na suile tenn, & In aigid derg, acht mina roibh In fercc cumusca re modurracht ar son nach fétund digultus do denum, & banuid and sin, & gabaid moran daiterrach dathunn é; madh o modurracht tic, bit na suili arna slugad anunn. Modh o neim tic, bi tes mor & tirmach let istigh, & doni itta mor, aderur gurub lucht lenna duibh sin. 9 Taoisgelta na cuisi sin .i. tuic curub decruir In fiabras so d'aithne, & tar eis a aithne Is usuidi a leighes. Masedh, da mbia In puls co h-atruightech, & In fual gan dileghad, teit se co h-airighi cum morgaigthi mod drochbalaid an fual; & mod tirim, cruaidh In corp re glacadh, & gan sin do techt o neithibh sdipicda let imuich, Is baoglach a dul cum etice, & Is trit sin ni h-intuca faill ina leighes. 10 Item Is iad daine Is minca toitis isin n-eslainti so re n-abur etici, & isin terciana .i. In lucht aca mbí coimplex te tirim59, acht In lucht aca mbi coimplex te fliuch, Is taosca toitid siad a coimplex an fiabris morgaighti o efemera, & tar a eisi sin, an lucht aca mbí tes nís mo, & tar a eisi sin In lucht aga mbí tirmach nís mó. Et mad te tirim In coimplex, & gorta do beith air In otur, & esbaid collata, & saothar corpurda air, toitid co h-eillinghthi aibeil a n-efemera, & mina faghuid biadha a cétoir tiaguid a fiabras morguigthi. 11 Et doniter leighes na cuisi sin o da moduibh. An cetmod dib daiterreach an coimplexa te tirim a ni ele, innus co ndentur ní a n-aigid na cuisi let imuich o ndentur an fiabras so, maille folmugad bid & dighi. Coimlintur an cetni dib sin, re leighes fuar, fliuch do reir na neithidh rannuighte .i. mar ata, coimplex, & aos, & gnathugadh, &rl & na cuisi so doni sé. Masedh doniter an fuaraidhecht uaiti fein, no o aicid; uada fein .i. tri biadhuibh fuara, no o leighes fuaras leth istigh. O aicid, mar ata fotrachad uisgi te, no buig, & Is mor foghnus an fotrachad isin fiabras so, oir diansgailid se an ceo, & mina sgaile, do cuirfid se In corp a teinntigecht, & do impogh se cum morgaid. Et Is leighes coitcinn In fotracadh do gac nech bis isin fiabras so, & co h-airighi da mbia ina digbail, & Is intseachanta air an drong bis ullum cum morgaid In adbuir. 12 Et Is e leighes specialta na cuisi só .i. ní do denumh a n-aigid na cuisi let imuich on dentur an fiabras, mar budh o teinnidh, no on grein do dentai he: & curtur an t-othar a ninadh fuar & dentur an t-aor dfuaradh re línedach, mar doniter bolgaireacht. Madh isin ceann bias an teinnes sin doirter uisgi fuar air, oir fuaraidh sin co h-aibeil: & curtur a fotracadh uisgi te e & bid co fada ann; & coimlintur ainnsein e le coimilt ola na roisi no na raibi uisgi no na saileach cuach do. 13 Mad sdipicda an cuis foghnuidh fotracadh uisgi te, innti & olada osluigtecha gan beith sdipicda do coimilt don corp uilidhi & neithi ele, mar ata ola In camamil: & na coimilter hi na co tair In fotracadh; & na dentur an fotracadh acht aonuair mina impuighi an fiabras. Et da faicter na foigena do, tuic co fuil linadh and no dunadh leth istig aigi & legar cuisle and sin do, & boctur an medon le neithibh bogtacha, oir Is leighes medonach sin itir efemera & morgad; & mad fuar an cuis cuirter ina lepuid é, & luibidh berbthi laim ris, innus co mbentur allus as, oir Is ferr na a cur i fotracadh uisgi te, & coimilter neithi te do reir gníma de. (&) 14 Mod o biadhuibh te doníter an cuis tabuir siroip aigetí do, & neithi fuara noch fuaras an gaile & na h-ao let istigh & let imuich, & aran arna denumh maille finegra, & triasanduile maille campura. Mad o saothar, no o gluasacht doníter an cuis so, denadh comhnuidhi, & coimilter ola In camamil & na saile chuach da altaibh, & dentur urbruithi dona altaibh, & do ros & do sail chuach & do camamil & tobuir biad ailes co maith doibh, mar atait uighi & eisg beca & uirgi caileach. Trit sin, masedh, ar teithed an fiabrais so do techt o saothar62, bid a fis agut, cibe nech denadh siubul mor, da condma se buathfallan na laím na gaillfe an sibul sin air, adeir Alibertus. 15 Item tobuir prema buathfallain maille fín seim no maille h-enbruithi maith, a nderigh láo don ti ara mbí tuirsi tar eis siubuil, & imeochaid an tuirsi uada, mar nach beith si air, amail adeir Diasgorides. Et cibe nech doní aister, da n-imairci se lurga an meas tuirc allaid, ni tegemad oilbeim do re cloich, na re ní ele, & ní geba lathagh coisighi e; & da ngabha ni fuil acht óla rosicda do coimilt do, no buidhen uighi Is é omh no te. Is maith so dona braithribh doni siubul tirí, & do lucht na h-ailitrí, & dona misideruibh, do reir Serapion. (&) 16 Mod o esbadh collata doniter he & fostog do beith air tobuir clisteri, no gaoithi meala do; & da mbia an biadh ar snamh isin gaile, dentur sgeathrach do, & na caited biad no co ndilega In imurchaid & na tobuir brig isin fiabras ann sin, & dentur an gaile do comfurtacht, innus co ndilegtur an imurcach. Mad lagthac an medon curtur sugh mormont, Is e te, ar bel an gaile, & tobuir biadha sodilegtha do, rachas cum fuachta maille cinel sdipcidachta, mar ata ros & nutmuic guna cosmailius. Mod o gorta tic an t-adbur tobuir biada do, & co h-airighi modh he linn ruadh bis cintac no bis tresi and, oir ni fuilngit siad aoncuid do denumh .Madh o nescoid doniter an cuis so, 1eighister na nescoidi, mar ata a trachtadh na nescoididh. Et Is amlaid dleghus ailemain bidh & dighi lucht na fiabras so beith ac dul cum fuachta & cum fliuchaidechta a n-egmuis an trath doniter o imurcach bidh do caithimh. 17 O do labrurnar co mor don uisgi isna fiabrasuibh, fiarfuigter an fognánd an t-uisgi isna fiabrasuibh In gach uile áois. Derbtur nach foghnunn se a n-aon aois, oir ní foghnunn se dona macamuibh, oir moran doilemain rigid a leas fo comuir a nol i meid, & ní fuil ailemain san uisgi, masedh ni foghnunn se doibh. Item ni fognunn se dona dainibh oga, oir Is ona cosmailius doniter a coiméd, & Is contrarda an t-uisgi da coimplex, masedh ni foghnann se doib. Item ni maith dona sendáinibh é, oir Is cosmail rena coimplex é; isin lucht ainmesurda sin an trath curtur cosmailius a cenn cosmailis, meduighi se é no cuiridh ar dasacht é, masedh ni maith dona sendainibh é. Et ata Galen ana aigid so a follamnugud, bail a n-abair se co foghnunn an t-uisgi maith do gach uile aois. Et aderimsi nach fuil ar doman ni Is mó foghnus do gach uile aois co h-uilidi na In t-uisgi, & trit sin Is mor do saothar Is coir duind do denum dfagbail uisgi fuair, glain, maith & gabum mar sompla biadh, & aoir, & na neithidh rannuighte elé, ma seach; & aderim gurub íad na neithidh mesurda fognus do na neithibh mesurda, & gurub coitcind dona neithibh ainmesurda iad. Et aderim ce mad mesurda In áois, &66 ce madh ainnmesurda nach co tarbach ata, acht co h-egintach, no gurub bec nach h-egintach, oir In úair Is remur In biadh ac fecuin an uisgi & nach fetunn se tollad cum na mball acht mina seimidti, masedh osa seim siltech In t-uisgi, doní sligi don biadh. cum na mball gan a bec na h-urcoidi do denum: & ní fuil fín, no baindi, no ní diuid ele doni mar sin, masedh ní fuil ni Is mó fognus do gach uile áois na In t-uisgi maith. Et na resuin dorindidh i n-aigid na códa so, cetuigim iad, oir ni fognunn se sa sligi ina ndernuidh na resuin, & fognuidh cena ag denum sligi don biadh cum na mball mar adubrumar. 18 Et tuic curob iad so cuingill an uisgi maith. Cuingill dib gurub urusa a teighidh, & co fuarunn co h-oponn. Cuingil ele dib gan corp cumusca dfaicsin ann. Cuingill ele gan a beith buaiderta. Cuingill ele gan beith granda drochblasta. Cuingill ele da ngabuir da uisgi & becan foilci do cur trit, & In t-uisgi na buaidhrind acu, Is e Is ferr acu. Cuingill ele .i. gabuir da édach inunna, & fliuch co leir i nda uisgi iad, & co commor, & tirmuig co cutruma iad, & In t-edach acu Is taosca tirmuiges, Is e In t-uisgi ina roibhe Is ferr and. Cuingill ele .i. curtur da uisgi a méidh commor dib, & In t-uisgi Is etruma acu, Is é Is ferr; & adeir se gan an t-uisgi teid tri fedanuibh do gnathugad oir ni maith do reir na n-uile doctuir co firindach. 68 C. Etica, oir Is eadh Is etica and. 1 .i. eslainti gan beit adburda, & Is fiabras cnaidtech é; & aderur fos gurub edh Is etica ann .i. fiabras continoidech gan cin lenna morgaighti, noch darub bunadus an craidhi & na boill dluithi. (&) Atait tri gneithi air. 2 An cetgne de, étrum .i. In uair lastur In tes let imuich isna fliuchaidechtaibh nadurtha, & isna premhuibh bis i folud na cuislann mbec, an uair lasus an fliuchaidecht re n-abur ros. An 2 gne, isin fliuchaidecht noch bis isin feoil, & In uair diansgailter hi, fetur a lesugad uair and le biadh amhain, & Is i sin an uair lasus In fliuchaidecht re n-abur campiúm. An 3 gne, Is i Is mesa dib, an uair bis an tes let amuich arna doimniugad isna ballaib dluithi, doniter on tsilni; & Is i sin an uair cnaiter In fliuchaidecht re n-abur glutinúm: oir cenglaid si na boill da ceile. 3 Is iad so cuisi na heticé .i. gach uile ní teigis & tirmuiges & lasus an craidhi & na boill dluithi; & tic si o eslaintibh ele do tiacht roimpe, mar ata efemera & causon, cona cosmailius: & co h-airighi an trath furailter aipsdinens orro, a trath eccoir; no bactur deoch uisgi fuair dib an trath bud coir a h-ol, oir Is urusa leo sin & leis na dainibh te tirma dul a n-etici: & leis na dainibh truagha; & tic o cin an craidhi, & In sgamain, & In ochta, mar ata tisis & nescoid, cona cosmailius. Et doniter hí o aicidib na h-anma, & Is fada laidir iad & co h-airighi teindes & modurracht, cumga indtindi, ferg, & saothur toirrsighis In corp & In tanum, & comhnuighi fada a prisun, & trid sin adeir Avicenna anti fagas a opuir gnaith co téid se a n-etic, & Is ingnadh sin, oir inti sechnus saothur Is na comhnuighi Is mo bis siad: & fliuchighi an comnuighi an corp. 4 Item In te bis mar sin Is eslainti o línadh lennann gabus se cuigi, masedh ni ho eslainti digbaluigh gabus. Item inti treiges a saothur Is a fuacht teid se trit sin. Aderim co fuilid da etici and .i. eitici tic o arrsaighacht & eitici tic maille fiabras. An ti seachnus a saothur teid se a n-etici na h-arrsaidachta, oir anuidh In imurcach isin corp, & anmfuinnige sin In corp, & In dileghad, & doni eslainti tic o linadh lennand, & masedh cuiridh duine i n-arrsaidacht, & Is fuar tirim an aois arrsaidh oir anmuindidter In tes ar son na n-imurcach anas isin corp, masedh anmuindighter an dilegad, & ni dilegtur an biadh co lor isin gaile na isna h-aoibh; oir In secran doniter isin cetdilegad ní certaighter sa dileghad taniste é do reir Isidorus, no sa 3 dileghad, masedh bid na boill gan oilemain co mor no gu lor, & truagaigid; masedh bí an eitici a lenmuin an atcomuill. Et trit sin Is coir a radh curub e cetni cnaiter san eitici, In metradh nua bis timcill na mball ndaingen ndluith let istigh, & ni hé an methradh bis a n-imell agan leathur & tar a eisi sin cnaiter an methradh Is arrsaidhi ann. No fogairter gneiti na heitici, & ní do reir traothaid aiterruigh na flichechtan acht do reir traothaidh aiterruigh na mball .i. mar ata an methradh & In feoil, ar tus; & na h-airteri & na cuislenna aindsein; & na cnama & na maothain co rannuighte; & Is mar sin anti gabus eitici, co teit sé cum eslainti doniter o línad lennann co h-aicideach, & cum flux aicidigh, & cum fliche mar ata an tatcomull. 5 Et ac labuirt don eitici tic maille fiabras, uair and tic si co h-aicideach, oir inti tsechnas a saothur anuidh a n-imurcacha aigi & tri esbaid gaothmuirachta tiaghuid cum tesa & morgaid, & lenuid an eiticí gac uile fiabras morguigthi tic co minic, noch leanas & anas co fada. Is mar sin cetuicim co ndéin na saothuir mora & oiprigti anmanna ainmesurda an eiticí uaiti fein & co ndein comhnuidhi fada a prisun, & seacna oiprigti gnaith co h-aicideach hi. Et doni imurcach coimriachtana & flux mor medhoin, & na timtirachta, no na breithi, no an fuail, no sgethruighi ainmesurda, & esbaid collata co minic, & imurcach smuaintigid, & gach uile ni teigis & tirmuigis In corp co h-imurcach; & adeir Avicenna curub minic le gach folmugad imurcach fiabras do tuismed & co h-airighi etici. 6 Comartha na heitici: tuic curub du puls & tes in eslain dfechuin a cend tri n-uairidh deis bidh do caithimh, & a fechuin In mo isna feithibh é na isna cuislennaibh & Is na h-inaduibh Is nésa doibh; oir In trat Is cutruma an tes ni bind deichfer aturra do reir a nadura fein, & teit a leatur cum feoigechta, & Is comartha sin don cetgne d'etici Is decuir daithne, & Is urusa do leighes do reir Auicenna; oir adeir Avicenna co fetur In cetgne d'aithne ona beith gan tirmaidacht. Et adeir Galen co meduighenn an tes ac lucht na h-eitici an trat caithid biadh, & adeir Aueroes gurub tri uairí da eisi doní se sin .i. In uair doni se raod egin dilegtha. Et aderimsi an trath caithes sé biadhag teacht .i. biadh (leth imuich) co fuarund ann sin In corp & In trath caithes se biadh sa slighi dilegtha isin gaile maille cinel dileghta isna h-aoib diansgaoilter ar fud na mball é, innus co teigenn se ann sin co teigenn tar a eisei sin na boill, & mar gabus an t-edach bis is... isin lá tar duine, tes on corp, & co teigenn In corp ainnsein. Sa dara gne d'eitici bi tirmacht co follus innte, & cibe trath caithes biad Is moidi a lasad, & Is luguidi a puls, & ní fuil comarta ar an eitic ni Is deimnighi na sin. Is In 3 gne d'eitici bit na suile arna sluged co reigh, & In leatur Is é sinti & leanuid an medhon don druim & bi In puls Is e cruaidh arna tennadh mar do beith ted arna tennadh, & In fual mar ola, & da mbuailter ar cloich é, Is bogar In fogur bís aigi; & trit sin an trat delbtur In fiabhras, truaigaighi se an corp ara mbi; & tirmuighe In leatur; teid In aigid a micruth; & doimnigid na suile; & In trat tic cum In ceime deiginigh don eitici do citfir na suile mar do beith luaitrid orro arna crothadh, & tairrngter na fabradha sis, mar do beith nech ara mbeith spasmus & bi leathtur an éduin sinti, tirim, & bid na cluasa arna mbuidhiugad, & bi croicinn an neith re n-abur mirac Is e tirim, cás. Et Is edh Is mirac ann .i. an ní bis let imuich do sifác arin medhon, & sifag leth istigh; & Is e deiligis na baill oilemnacha, ona balluibh tuismidteacha, & Is and bitt na h-indi: & bi In puls sinti mar do beith teid, & se co lúath anmúnd, & In fual mar ola. 7 Item bit na cuirp re n-abur crinoides isin fual o loscad fola & feola, isin cetgné d'eitici, & ina coimcengul risin gne taniste; & ticid na cuirp mar lannaidhi o ni imillaig dona ballaib daingne, & na cuirp mar brán ona ngrindell & signidi an 3 gne d'eitici, & Is iad Is mesa and: & gach loighid bit, Is misdi oir Is ona balluib Is daingne tiaguid ann sin. Et da mad o aonball amhain do tiucfadis na cuirp re n-abur crinoidés, gach méd do beith Is do bud misdi; & trit sin ni maith adubairt Egidius, co signidís na cuirp re n-abur crinoides an 3 gne d'eitici. Ticid na cuirp bis mar bran uair and on leis, & bid dath maith ara fual and sin, & uair ele ticid on corp uile, mar bis isin eitici, & bidh drocdath ann sin air. 8 Et Is edh Is crinoides ánd .i. cuirp remra mar cruithnechta arna brised cu remur, no arna drocmeilt. Et In trath bis methrad isin fual, mod on corp uile tic sé, & a tiacht co mall, bid se mar lín gabala eisc, isin cetgné d'eitici, & da ti co h-opund, Is ona h-airnibh tic, & ni bí dath fiabris arin fual ann sin; & da mbía an methrad coimtiugh re lín an damain allaid signidi an 2 gné d'eitici; & da mbia mar ola signidi an 3 gne d'eitici. Oir adeir Aueroés, Is andum tic In fiabras so acht deis In fiabris re n-abur efemera, acht isna corpuib bis ullum cuigi; no tar eis fiabris morguigti: & trit sin Is eigin a fis dfagbail, cad iad comurthai cumuisc In fiabris so re heiticí & Is iad so iadsein .i. imurcach tresi 2 an 3 la a tes co h-airighi, oir Is minicc tinnsgnus efemera dol cum digbala, tar eis da uair .x.; & In trath teid tar da uair deg gan comurtha digbala, acht a gnathugad gach aenla co cenn In 3 la Is eiticí and sin é. 9 Is iad so comurthai comsuigigti na heitici. re fiabras morguigti .i. In fual & In ferad do beith meith, & ticid na haicidi mailles In letur do beith feoigi, & a beith te tirim tar eis digbala In fiabris, & na h-aixisi; & tuic co minic binn aixis san eitici firi ina mbi 4 h-aimsira na h-eslainti .Da ti an eitica fire 71 o nescoid te bi In puls co luath. 10 Is iad so comurthai sdaidi In fiabris so da ti an eitici .i. cromaid na h-ingne, & geridid, & biaid In lethtur mar do beith pudar air o losgad greine; & bit srama tirma air, & ni hosguilter na mailgi ar son a truime biait na suile, & tromdacht na fabrad & bid na suile dunta amail do beith na collad & caolaid a srona, fasaid finnfad na malac, & eirgit na slinnein; & Is and sin Is sdaid don cnaí taniste d'eitici, & In uair teid cum digbala a leagaid na maothain & tic in; 3 gne d'eitici. Item isin cetgne d'eitici Is ferr bis se tareis a codach na roimpe. Isin 2 gne Is ferr bis roimpi. Isin 3 gne Is cutruma bis. 11 Taiscelta na h-eslainti so re n-abur eitici: tuic curob urusa In cetgne dí do leighes tar eis a h-aithne gid edh is decuir a h-aithne .Et Is h-urusa an 2 gne d'aithne, & Is decuir a leighes. Et ar ordugad ar domhun ni leighister In 3 gne, oir ni fetund na boill daingne tic on tsilni co h-airighi do fliuchad arna tirmugud. Item In trath cromuid na h-ingne, & toitis In folt, biaid In tecc a ngaire; & da ti flux and, trasgurtur an brig co h-opúnd & Is becc nach olc In flux i nderigh gac uile eslainti faidi; & da nattuighi na calpada, Is doich co racha decc fo cenn an 3 la: & In trath bid na dernanda o feoighi rena nglacadh & co te deis bidh, do cuaidh In t-adbur a tisis. Item da toitid In brig tochlaigthech & nach fetund si biad do caithimh, na do slugad, ar son tirmuighachta an dibacain; no nach fetunn ní do caithimh, acht neithi fliucha biaidh In tecc i ngairi ann sin. 12 Item an trath doniter In eitici on gaile, adeir Hali co fetur a leiges; oir In trath doníter on fail o tirmuigheacht In gaili, Is indleighis hí; & adeir Galen curub inunn cuis o ndentur In fail o tirmuigheacht an gaili, & In eitici o tirmuigheacht In gaili oir ni fuil sa fail acht crupan In gaili nach fír, & trit sin In trath doniter o tirmuigheacht é In fliuchudhuiss oilemhnaigi, Is indleighis é & Is mar sin san eitici tic on gaili sa cetgné. Gid edh In trath doniter In fail no an crupan o ni h-indleighis hí, & ni bi isin gaili acht mina fuilngi ina comtraothad, no ina comsaothur, mar bis a lucht na heitici & na tisisi. 13 Coimlintur leighes In fiabris so ar tus le neithibh fuara fliucha, & le biadhuibh fuara fliucha, aindséin le lictubairi & aindséin a fotracadh, & le h-uindiminntib ainnsein, & le follamnugud bid & dighi 72ainnséin, le plastradib & ainnsein tri neithib certaighes an taor & tre leighes na naicidigh .Is iad so na raoda fuara fliucha tanuidhi .i. biadh & leighes. Is iad so na leighis sin .i. siroipi coitcinna & siroip na raibhe uisgi, & In rosa, & In uiola. Et mad ceanguilti re fiabras morguighti é, Is maith síroip aigedi and sin, & oiximel diúid & comsuigigthi. 14 Item dentur an deoch so do lucht na heitici .i. gab ránd do premuib na raibe uisgi, lan duirn de gach ni dib só .i. indivia, & ao aba & gallfotannan, & rabh uisgi ... Da ti tesaideacht na n-áo no fiabras morgaighti gabh leth glac de gach ni dibh so sgairiole, serban muc, sicorie & mina roib miailgis bid air Is maith glac co leith do uiola and, & do letus; & losa mor fliuchus an colladh lucht na heitici, Is maith sil letuis &74 lactuca indti, & lactuca fein & sil popin gil, & na h-aduindi, & na 4 sila mora fuara; & leth ʒ do gach ni dib & 4r puint dfigeduibh, & leth 4r d'almontaib, & ʒ do rois, da mbia In gaili co rote, da ʒ do sanduili albii & rubia, da mbeith na h-ae co ro té & ʒ do snas iboire arna losgad da mbia an craide roté, & leth ʒ do campura; & Is maith blath na raibhi uisgi, & blath na saili chuaich and so, da mbía fostog air .i. leth 4r do gach ni dib só, & leth ʒ, do caisia fistula, madh hí In cetgné d'eitici hi; & 4r do licoris, & punt d'eorná arna glana, da mbía In sgaman co roté; & púnt, no do, do siucra, no do reir acmuinne In othuir; gid edh Is ferrdí gac méd do siucra bias and. Et dentur In tsiroip só dó le h-uisgi topuir, no fertaná, no le h-uisgi eorná, ar teinidh seim, gan detach; & gnathaighedh ac luidhi, & ag eirgi, & da mbia In gaili fuar a n-aimsir geimridh tobuir bog do hi, & mina roibh, tobuir fuar; & ni mar sin isna fiabrasuibh ele, oir isna balluib dluithi bis In tes and só. Item Is maith In tsiroip so do lucht na heitici & na tisisi, & na cosachtaighi & do lucht bis ag eirgi a h-eslainti fada te ele; & co h-airighi don lucht doni imurcach coimriachtana & smuantigi; & Is trit sin aderimsi ria so In tsiroip orda. 15 Is iad so na biadha tanuidhi leighis .i. uisgi eórna, no sisan arna sgagad, & fin find uisgiamail deghblasta, & enbruithi cabhun & cerc, & baindhi; & catbruithi eórna, no coirci, gan sgagadh; & cuilis, & uisgi feola, & Is maith na neithi so and só, oir adeir Galen gurub usa do nech a linadh do digh na do biadh; & Is amlaid so Is coir sin do tuicsin .i. don biadh tanuidhi no don biadh remur oir Is andum In dilegad indtu só. Et adeir Aueroes curob é In sisan biadh Is ferr don lucht aca mbí coimplex te tirim do caithimh, tar eis fotraicí, madh te tirim In aimsir, ar son co fuarann, & co fliuchighinn, & co furtachtaighenn d'innarbad a n-imurcach In gach aon aimsir In gach slighi; & mar sin aderim ann só, co fuil coimplex te tirim co h-aicidech and só. Et da n-abairsi nach fuil imurcach and só, oir ni h-eslainti adburda hí, & aderimsi co tuismigter imurcach innti ar son imurcaigh na h-anmuinne brigi, no esbada In dilegtha, gid tercc iad, ní hiad Is cuis don eslainti so. 16 Et Is amlaid so doniter an sisan don eorná .i. glantur. hí & berbtur no co mbrisidh uirré, & sgagtur hi, no mar so .i. curtur eorna i soightech glainidhi lan d'uisgi& curtar sin a crocan lan duisgi, & berbtur gan detach; & cuirid daine ele an méd so ann .i. cum tri puint d'eórna, & se puint d'uisgi; & cuirid dróng ele .xx. punt d'uisgi ann, & ni fuil ann sin acht gurub eigan a mberbad co da púnt. 17 Et adeir Aueroés curob maith don lucht na heitici fin find, uisgiamail, deghbalaid, & gac fin ele uisgiamail, maille h-uisgi na h-eorna, ma do-gnathaigdair curub tar eis dilegtha an bid ibhter é; & Is mo dfurtachtaibh doni se ná In tsiroip, oir baccaid In fín don bíadh beith ar snámh isin gaile, & cnaiigh In gaothmuirecht; & grennuidhi In fual & In t-allus & furtachtaighi se In naduir d'innurbad na n-imurcach In trath bis esbaid dilegtha ar lucht na fiabris, & co h-airighi In trath bis esbaid collata orro, no modurracht orró. Et adeir Avicenna co ndénuid neithi fliucha urcoid doib san eitici, oir teighid, mar ata In fín aca tuicsin and sin curub fliuch é, & adeir Isidorus curub fliuch In fín ac fechuin lenna duibh, & gurub tirim ac fechuin lenna fuair; & Is fliuch do reir coimplexa losa grennuidhes In fual & In t-allus, curob soimpoigh a linn ruadh e; & trit sin Is tirim he do reir brige, & ni hedh do reir tigernduis adburdha Is fliuchaidhi é na do reir tigernduis delbta, as tirma é 5; mar aderur do reir sompla gurub fliuch ina folud é .i. tanuidhe, no nó co fliuchunn se do reir a foluid, oir Is soimpoigh a fuil deirg; gid edh losa tirim é, ní maith and so é, acht In fín seim, uisgiamail, co h-andum, & becan de só, an trath bis an brig annmunn. 18 Et adeir Bernard tuic co mbí In fín núa te sa cetceim, & In seinfín te sa 3 ceim, & In fín inmedhonach sa ceim taniste; & ní maith In fín arrsaid co poindidach mar leighes amhain, & ní maith In fín núa mar biadh, na mar leighes; & Is maith In fín inmedonach mar biadh, & mar digh, & mar leighes. (&) Is maith In fín dona dainibh te oir folmuige sé iad, & Is maith dona dainibh fliucha é, oir mesruidhi se In fliuchaidacht, 7 aipighi, & Is maith dona dainibh fuara é, oir beirid cum mesurdachta iad & Is maith dona dainib tirma é, oir fliuchid se iad, & failighid, & do reir sin Is maith do gac uile coimplex é .i. In fín maith. 19 Et ní maith do gach uile áois hé, oir ni fuil acht teine a cénd teinidh a tobuirt dona macamhuibh, do reir Avicenna; & In méd furtachtaighis se na sendaínibh, gortuighe se na macaim In médi sin. Et adeir Galen, da n-ibter In fín co mesurda In trath Is coir, co furtachtaighenn se In brig nadurtha & ainmidhi, & trit sin dobeir se gairdechus & dodanacht, & In med doni furtacht da caiter co mesurda é, doni sé ní Is mó na sin dá caitter co h-ainmesurda é d'urcoid, oir da mbia In gaili coilirdha impoigh a linn ruad é; & da mbé fuar impoigh a n-aigeidecht, & doni pairilis & crupan. Et inti aca mbí a incind anmund Is h-urusa leis meisci da gabail, & tic In meisci o anmuinne na h-incindi no o rotreisi In fína, no o foilme In gaili, no ona beith lan do lennuibh; & trit sin ata mar riagail nach dú In fín dól gan ní eigin do caithim roime. 20 Et ni du do nech aga mbi cenn anmunn, fin dol acht becan maille h-uisgi, & trit sin an tí bes ar festa no ac ol maille companachaibh, mina feda a coimét ara gabail, caithid perida no sdupocca praisce, nó a sil tar eis a codach. Et da tuca drochamuntur air beith ar meisce, mar moitheochus se ar teanga ar tus aca toirmesc, eirgid amach, & sgeighidh; & mad fer he níghid a baill imellecha, & coimilter iad; & madh bean hi, nighidh a boill imellecha & a cighi, & dentur uisgi fuar do crochad aran aigid; & coimilter ola rosicda don cenn & bidh la coidche gan biadh gan digh & denadh arna mairech saothar & fotracadh, & caithedh co deighinech biadh. Secnadh neithi dodilegtha, & aderim nach dú Criostuidhi beith ar meisce co fis do fein, oir ce ti sgetrach & allus da h-eisi, gid edh Is mor In baoghul sgetrach do denum, ar eccla co toitfe se toitmindach no san apoplexia, no a muchad na breithe ac mnaim. Et trit sin Is imdha mod Is ferr na so ar glanad an cuirp, & ata se uile a naigid Dia & resuin. 21 Et In coimplex tesaide, ibid fin finn Is é seim arna mesrugad le h-uisgi, oir ni fuilid furtachta an fína acht a corpuib mesurda, no fuara;78 & na h-ibidh aonnech fin tar eis coimriachtana, no saethair moir mina derna comhnuighi da eisi, & mina caithed ni dobera comfurtacht arin ghaili. 22 Et tuic gurub é In biadh tánuidhi leighes Is má foghnus isin eslainti so .i. baindi do reir Aueroés. Is e baíndi Is ferr ánd .i. baindi na mban ar tus, & baindi asail aindséin, baindi gabuir aindséin, baindi bó aindsein; & do bud ferr co mbentai a im de. Et In trath coimcengultur fiabras morgaighti re heitici, adeir Galen, nach foghnunn baindi ann, oir Is urusa In baindi, & In silni, & In fuil do truailled; oir adeir Galen, nach bínd In silni let amuich dona soightibh, uair na momint gan truailled. 23 Et Is dú an baindi dol .i. on cigh aga sugad, mad grain leisin othar sin, gabad e mar Is teo fetfus. Et gabur soightech duisci te & cuir uisgi te ele ara uachtar, & dentur In baindi do crudh na cenn sin; & eabhur co deibidech é, & Is ar cedlongadh Is du á ol, an meid sailfir do dilegad dé, & doní gruth dé co h-urusa isin gaili, & ni fuil acht neimh ann sin; & trit sin Is coir becan do tobuirt ar tus de & meduigh tar eis a ceile co roichir púnt, do reir Aueroes. No beantur fiuchad as, & curtur becan uisgi & meala, & saluinn air, ar mbuain a cubair di trid no minntus, no a sugh, & muchtur clocha srotha, Is iad derg, no iarúnd te ann: & Is faididi bís gan truailled & ni techtfa, & Is gerride bis aga fagbail In ghaili: & da techta se isin gaili, aitheontur sin arin puls, oir Is cumung anmund ann sin é, & mina techta se and sin, Is mor laidir In puls, do reir Galen. Et adeir se co n-aithinter ar loigid an medhoin .i. cur dilegthar an baindi, & mase baindi In asail, Is faidi co techtann ann. Orduigter an tesel do betughad re h-eorna & le letus & rena cosmailius sin. 24 Et tuic curub iad enbruithida Is ferr isin eslainti so .i. enbruithi feola mairt, & cerc & cabun, & feola reithe & uisgi praisce & pissi, & Is maith sin do lucht na heitici, & cibe fiabris bis orro, acht isin crith ger amain. et tuic acht ce aderuid na daine curub inunn uisgi na feola & enbruithida na feola ni fir sin; oir Is e uisgi na feola In feoil do gerrad co mín, & a berbad & a brisidh, & a fasgad & a sugh do buain aisti; & Is follus co coitcind ce he enbruithi na feola, & na tobuir uisgi na praisce nait na pissi isin fiabras so, da mbia flux air. 25 Et orduigter da leighes ann so, re n-abur ordenatum & auenatum .i. leighes doniter d'eorna, & leighes doniter do coirci. Et Is amlaidh so doniter ordenatum .i. a croicenn do buain d'eorna, & a nighi co maith a h-aiterrach uisgiidh go minic, & a berbad In fedh re mbeireochuidhi feoil mairt, & a brugh co maith a moirtel aindsein, & curtur bainne almont trit & leagar tri edach é, & berbtar no co tinnscna tiugugad do denum, & Is ferrdi feoil do berbad trid. Ar an corugad cetna doniter auenatum & ni fuil and sin, acht gne potaitse doniter do mín coirci maille h-uisgi & re feoil; & doniter potaitse donit Gaill do min remuir coirci maille h-uisgi & re feoil, & doníter potaitse maith tanuidhi mar sin re lind, noch Is maith do lucht na heitici & dona dainibh doniter do comthraethadh, & Is beg nach maith do gach uile duine he. 26 Lictubairi Is maith isna fiabrasuib so, mochtrath, re n-abur siucra uiola & siucra rosicda, tar éis a codach, noch doniter mar so .i. gabh punt siucra & ʒ do cloich diamanna, & ʒ do cruel derg & gel, & dena pudar de, & curtur siucra rosida tritu; & caiter le huisgi rosicda .Et gab In lictubairi sin ac loigi & ac eirgi, & gab da ʒ de gach ni dib so .i. diadragantum frigidum & diapeniton can canel, & curtur tri na ceile iad, & ebtur le h-uisgi na h-eorna. Et da mbia an t-adbur morgaighti arna coimcengul re heitici, Is maith In rosata nouilla, isin cetgne coimcenguil In morgaid isin eitici; & da fetur ann sin becan fola do legin, oir In t-adbur morgaighti Is du duin a fritbualad ar tus, oir Is e Is taosca marbus duine: & Is maith ann sin triasanduile & diaarrodon abatis. 27 Tuic mina roib adbur morgaighti arna coimcéngal no nescoid arna h-indibh, no cosachtach arin othar, gurub maith fotracadh isin fiabras so fa dó sa ló, ar ndilegad an bidh, ma do gnathaigh se he; & ní du dó acht beith bocc, oir cnaiigh In tes, & teigidh, & folmuighe; masedh ní foghnann san eslainti so nac adhburda. Et ní du a beith fedh alluis do denum ann, acht uisgi fuar do dortadh air a cedoir, no a crothad, innus na gortuighe sé é; oir ni fognand fotracadh uisgi buicc no te doib cum folmuighti a cuirp, innus co fetfadís uisgi dfulung a nderigh In fotracaigh, do reir Galen. 28 Et adeir Aueroes curub fotracadh uisgi fuair Is ferr ann, da fedadís a fulung co h-aontadach; & coimil ainnsein ola comsuigighti, no ola uiola & na raibi uisgi no ola na roisi, no ni eigin sdipicda ina mbia cinel fuachta dona ballaib imellecha, & daltaibh In droma, do connmuil fliche In fotraici leth istigh: & tirmuigter ainnsein é le h-edach bocc lin, & curtur na lepuidh é, & edach na timcill; & tobuir do, mar adubrumar, baindi dó. Et In trath tair sin do dilegad, fotraici aris, mar adubrumar, & curtur i teg folam no uaignech deghbalaid é, ina mbía becan aoir; & osluicter na fuinneóca ainnsein fuartur an t-aoir: & is coir an t-aor do mesrugad an tinadh nach faghann edach In trath fa teid se san fotracadh. Et bid edach fuar solus i fiadnise a leptha tar eis In fotraici, & na h-uindiminnti ara crothad uisgi rosicda; & bidh soightech ina curtur duilleoga saileach & roisi & fínemnach, lan d'uisgi fuar, i fiadnisi a lepta, & curtur duilleoga soilech timcill a leptha, tinoilter re n-eirgi don grein, ara croiter uisgi na roisi, & denadh collad tar eis caithme. Et mad te In aimsir, dentur an t-aor dfuaradh le h-uisgi aca suathad, aca tocbail suas i soigtec & aca legan sis aris i soightec bis co h-isil. 29 Mad on gaili, no on ucht, no ona dubhanuibh, no on indi re n-abur. ieiunium, curtur an drochcoimplex cum In cuirp uile. Mad on craidhi tobuir neithi fuara comfurtachtaighis an craidhi do, mar ata rois & campura, & blatha raibi uisgi, & cnaim craidhi In fiadha, & a cosmuilius. Mad o nescoid curtur e, leighister mar adubrumar, & o tes na nao, no on sgairt, no on sgaman, no on breith, no on indi re n-abur calon, ona cuislennuibh re n-abur misiracia uena, laighdighter an t-adbur o tainic sé ar tus. 30 Et Is e fotracadh Is disle & Is ferr ann so .i. fotracadh ailemnach bocc, & lo bud mor a cosda sin dona dainibh bochta, berbtar tri galuin no a 4 do lemnacht, & curtur barr lín fillti ar tri ánd, & ní Is taosca na tindscnus fuaradh, cuirter timcill an othuir hi: & bid baindí acu re na aigid ina mbía cinel tesa and, aca dortad air, ar eccla a gortuighte o fuacht, & tirmuigter ainnsein é le h-edach mín lín; & Is maith do gac uile duine bís arna traothadh so, acht mina roibh fiabras ann no nescoid. 31 Et tuic curub lugha doní fuacht an bainne urcoid don corp, na fuacht an uisgi, acht ce doni gach fuacht urcoid do lucht na heitici ar son a truaighi do reir Galen; & o adeir se nach fuil fuacht dobeir furtacht gan urcoid, masedh tobuir na neithi fuara arin ordugad Is ferr da feduir. Item gab moran do buidhenuibh uighi, & dentur a suathad co maith tri lemhnacht, & dentur fotracadh dibh: ni h-eigin uindimint do coimilt da eissi sin, oir connmuigh na buigena flichecht an baindi istigh. 32 Is iad so na plastradha Is maith, don ghaili, & dona h-aoibh, & dona ballaib te tirma .i. rois, maisdix, sanduile, & cera, ar son an gaili; ao abha, maisdix, lignum aloes, iboiri ar na loscad, ar són na nao. Is iad so na sugha Is maith doibh .i. sugh teinegail, & ao aba, samaidh, adhunn, letus, andiuia, cruaiche Padruig, plur mine eorna; no curtur a folud so a n-edach lin, & curtur risin inadh a mbi tes iad, & dentur a n-aiterrachnaiterrach go minic; & mina derrnair, do dena urcoid. 33 Is i ailemain orduigter doib so .i. baindi dol mar adubrumar, & fotracadh do denurn tar eis bidh do dilegad;84 & caithedh becan do biadhuibh sodilegtha maille folud fliuch do beith acu, & arna ndilegad sin fotraiche, & curtur uinnimuin fáoi, mar adubrumar. 34 Is iad so feolunna Is fer ann .i. ein arna mbethugad le cruithnecht & Is maith innti buiden ógh, & caibdel do denum dibh, maille becan fina; & Is maith indti cabuin arna mbeathugad le cruithnecht: & Is maith doib pertrisi & gaillein, & feoil truagh muici. Et adeir Aueróes curub i Is ferr ailes and & na tobuir acht becan dí, arna brugh & arna cognumh co maith; & tobuir co h-airighi feoil ailt In droma ann, & Is maith becan di maille h-arán. 35 Item gabh eorna, no cruithnecht, & berbtar a mbaindi, no a n-uisgi iad maille moran do sheicidibh, & ailter na cerca leo sin; & Is maith iad dona dainib truagha, oir remruide sin iad. ltem bethuig cabun le blath croind noch dobeir toradh In cetmi don tshamhradh, & Is maith sin do lucht na heitici. Item dentur cotunna beca dona figedaibh, & tobuir dona cercuibh, & meduidhi iad; & dofetur baindi & feoil mennan arna rostad do tobuirt isin eslainti so ar mbuain In ráoda imellaig cruaidh bis orro dib; & Is maith indti feoil uan & mennán; & ni abruim feoil do tobuirt doib acht a ndubuirt gustrasta. 36 Is iad so na luibid Is maith cum a potaitse .i. ao aba & h-ocus & sal cuach, letus, pasiens; & Is maith do lucht na heitici co h-airighi letus, oir ricid a leas co h-airighi In collad do denum. Et Is anmunn a mbriga & ni fetuid moran do caithimh i náoinfecht, & trit sin Is coir a mbiadha do roind & becan co minic do tobuirt doib. Et Is e iascc Is ferr doib .i. iasc firuisgi ara mbit lanna. 37 Et Is e aran Is ferr doibh .i. aran cruithnachta & eórna arna cumusc & becan saluinn air, & nighter a h-uisgi no a fín hé, ni Is taosca na caitid é: & na bid so a comnúa sin innus co mbeith se te: & do fetur a cur a lemnacht, & Is maith an biadh mar sin é, & remruige co maith. Et na caithed smir na incind. Gid edh fetur uindimint do denum da coimilt don ucht, & dona h-altuibh, do smir fiadha, & laigh, & dím gan tsalund, & do blonaic uir muici, & cerc86, & gum arabicum do cur innti, & becan ciara: & Is romaith so, ge madh on sgairt tic In eitici. 38 Et Is iad so a comurthai .i. esbaid ceille & anala, oir isin egbaid ceille doniter on sgairt, bí In anal luath bec, & isin esbaid ceille doniter on incind, ni bínd urcoid co mor isin anáil, acht isna suilib, & isin sroin, & silid braona fola astu & adeir Galen mad on sgairt tic In fiabras so, bi In anal uair ánd Is i róbec, uair and Is i romor, uair ele romall, & uair and in trath bis ac tairring an aoir cuigi Is eigin do tairring do tobuirt air, & aris aga cur uadha. 39 Item Is maith isin eslainti so, dubhcosach, & mindtus, & pollitricum, maille licoris & re blath h-ocuis, & ros mailles na silaib mora fuara, maille siucra. Et coimilter salunn & fínegra da cuislennuibh & da cosaibh, & nighter íad a duilleogaib sailech & fínemhnach: & Is maith isin eitici clister bogtach dola uiola & do salunn, & coimilter ola uiola timcill na sgairti, & curtur edach lín Is sughuibh fuara, & curtur urre iad: & ni dú an t-inadh sin dfuaradh co romor ar teithidh na cosachtaigi. Et curtur letus & popín, & coriandruim ina mbiadhuibh, & Is maith In t-aor fuar co nadurtha and so, no co h-eladhnach, & Is bec nach lor do leighes e; In gach uile eitici nac fetund duine biadh do caithimh (&) Is maith clister doniter do cuilisibh cerc, & do cabunuibh maille h-enbruithi feola mairt do tobuirt, oir tairrngid an brig athtairringtach on imlican, mar Is follus isin toirrcis. Masedh tairrngidh isin ninne re n-abur Yeiunium, oir teid In clister co nuici sin & ni teit tairis, acht maille egintas. 40 Ar son na n-aicidí tic isin fiabras so, tuic gurub baoglach flux and so, andsa tisis, & isin natcomull; & dá ti, tobuir siucra rosicda & cruel derg, & nemanna maille becan do maisdix and so. Item gabh da glaic de gach ni dib só .i. cruach Pádruig & slan lus & lus In sparain; & ʒ do rois, & tri glaca do letus & eorna arna cruadhugad: dentur deoch dib maille uisgi a muchtar iarunn te, & le siucra. Item fetur potaitse do tobuirt and dfeoil reithi, & do baindi almont, & cruaich Padruig, & ao aba, & do duilleoguib praisce arna mberbad a n-uisgi & a fasgad. 41 Item gabh ein geala cerc, oir Is iad Is fuairidhi and, & ailter iad le h-eorna arna berbad a sumach & sal cuach87, & ibidh enbruithi na n-en sin & caithid iad fein. Item da mbia tesbach no losgad aran eslan mailles an flux, gabad pillidi doniter do campura, maille h-uisgi na roisí no cruach Padruig, & is mar so doniter iad .i. gabh ʒ diboiri loisci, & ʒ do bolus armoricus, & tri ʒ do rois, & da ʒ daghuind; & dentur pillidi dib maille sugh popin & na cruaiche Padruic & curtur da ʒ do campura ann, & do cruel derg. Item Is maith isin flux sin báinde ina curtur clocha srotha, & a mbeith derg cu ma dho, no cu ma tri, mnina roibh fiabras morgaighti and; gid edh ni du do lucht na héitici, baindi do gabail, acht roim biadh, & Is du doib a gnathugad o tosach earruigh co derigh samhraidh: & Is maith isna h-aimsiribh ele hé, & ni com maith & and sin. 42 Et tuic curub maith fotracadh do neithib sdipicda doib; & adeir Aueroes curub i ndighbail an flux Is maith é, & ni maith isin sdaid, oir do tarrongad adbur na h-eslainti ar fud In cuirp. Et Is maith In fotracadh so and .i. gab cait oga & bentur a n-indidha astu, & curtur a niboill imellacha maille luibidh fuara fliucha, mar ata ros & duilleoga soilech, & fínemnach, & letus; & curtur ar son In fluxa, cruach Padruig & slan lus, & tartaire, & duilleoga croind perida no darach, & a mberbadh a n-uisgi; & fotruic and é, gaca tratha Is ailt, o nach eslainti adburda hi, mina roibh nescoid no fiabras morgaighti coimcenguilti ria, no lenna omha no morgaighti. 43 An eitici noch tic o arrsaidecht noch lenus comtraothad na mball ndaingen ndluith, tuic gurub mar so ata isna dainibh arrsaidhi, & isna dainibh fuara cumtraotha, & isna dainibh tirma, & a lucht lenna duib, & i ndainibh oga; gurub bec nach fognunn mil & baindi doib: gidh edh adeir Galen, co ndein an mil olc mor doib isin eitici doniter o arrsaidhecht. Oir adubuirt se co facaidh se fein senoir do bi cet bliadain na bethaid, & Is e biadh Is mo dogeibed se: baindi gabuir, & uair ánd do caithed se becan aráin, & uair ele do cuirid mil trit, & do berbad é, & aran, no smera, no minntus. 44 Et fiarfaigter In foghnunn an bainne dona senndainibh. Derbtur nach foghnunn, oir neithi te fliucha Is ferr dona sendainibh, & adeir Galen curub fuar an baindi, masedh ni h-imcubaid doib é. Item Is dona neithibh renab usa truailled do gabail cuigi, In baindi, oir ráod sofuluing he, & ni h-imcubaid dona sendainibh an ní bís mar sin; masedh fagtar nach coir baindi do tobuirt doib. 45 Et atait tri foluid and .i. gruth & medg & ím, & ni imcubaid sin mar a mbi an brig anmunn, & Is mar sin atait na senndainibh, masedh ni maith doib an baindi. Ata Galen ina aigid so isin lebur dorindi se do coimet na slainti; & aderim do reir indtlechta Galen, & a inntinne, curub maith baindi dona senndainibh, & dona senoirib & co robadar daine ina mbeathaid cet bliadain ar baindi mar biadh, gid edh Is eigin a dilegad co maith isin gaile & gan gruth do legin dó do denum na impogh cum gaothmurachta na duinti do denumh & trit sin ni maith he dona dainibh aga mbitt cuisleanna cumga co nadurtha mina cuirter salann ann & mil indus na derna gruth de & na derna duinti & na impogh cumgaothmuirachta & Is maith e ann oir Is urusa a dilegad & tollaid co h-urusa, & aontuighe, & ni h-urusa ni ele do caithimh na diaigh no co ndilaigther é. 46 Aderim cum In cetresuin, In trath adeir se gurub fuar In baindi, (&) co fuilid da rand fuara and & aonrann te .i. In tím & Is ferr oiles mar sin an tím e na oiles arna degailt ris, oir dobeir an medhg furtacht cum tolltanuidhi & comfurtachtaighi in gruth In brig In uair nach deguilter ris é; & Is e ní Is baoghlaigi gruth do denum de isin gaili, & ó baccaidhter sin de, Is maith é, oir Is té do reir an imhe é; gidh fuar In da rand ele. Et aderim cum an da rann ele co fetur a saoradh ar truailled le salunn o do berar a corp arna dilegad co maith, oir ni bad maith e innus ele: & Is obúnd aithinter sin trina truime & trina ledurthe, & trina cosmuilius. Aderim cúm In 488 resuin nach fuilid tri foluid isin baindi do reir gníma, acht do reir indlechta & cumachtan, & Is ferrdí é sin; oir furtachtaigi an medhg do tollad roim an ím, & glanid se slighi In fuail & In feruigh, & ata In gruth do reir cumachtan ann, oir dobeir se comfurtacht arna ballaib anmanna. 47 Et adeir Catisden nach maith an baindi do gach uile senoir, acht amain don lucht fétus collad do denumh, & a dilegad co maith, & nach fétund & nach fetur aon teindes do mothugad dona taobhuibh, & co h-airighi In taobh déas; & In lucht aca mbit cuislenna cumga, no leathna, & ag nach bi bruchtach goirt, na gaothmuirecht, da eisi sin. Tobuir baindi deghblasta doib noch tic on ainmidhi bethaigter a cluain mhaith. 48 Is iad so na luibi Is maith doibh .i. elefleog, persilli, h-ocus, sgairiole, mersi, elestront; na praisce. Feoil ur Is maith doib & figida tirma do caithimh, sinnser, & caisi oir lagaid siad co maith. Aran tocbala Is maith doibh, arna berbud co maith a mil no a fín, & Is maith doibh fotracadh uisgi milis, & fína, oir fliuchaid siad co maith. Et Is maith doib gluasacht mesurda & collad, oir adeir Galen gurub mor desbaid collata bis orro, & trit sin Is coir lactuca do tobuirt doib, & canel, & nutmuicc, & sinnser, & spica nardi, & lignum aloés, & ni fín núa na arsaidh Is maith doib, acht fín inmedhonach, & ibid co lor de: oir adeir Galen nach fuil acht teine do cur a cend teinidh, & an condum do beith anmann, fín do tobuirt dona macamuibh; & adeir a tobuirt co mesurda dona dainibh oga, & a tobuirt dona senoiribh In méd Is ail leó, acht mina roibh In cenn & na feithi co h-anmand. Et In drong bis maille fairsingi na cuislennuibh, gnathuighe baindi maille mil, & re salund, & figidha tirma, maille sil nennta In cetla; & Is maith doibh clairéd maith noch doniter do spisraduibh deghbaluid; & sechnadh cuisle & coimriachtain & imurcach coimriachtana, & smuaintighidh, & teilgte, gid maith ferg doib; oir uair ánd teigid iad co mesurda: & adeir Galen nach decc trite, & ní maith doibh moduracht na cuimgi aicneda, na saothar acht becan, & a ninadh an tsaothuir gnathuighe fotracadh. 49 Et da n-abra Is maith doibh fín, masedh ni maith doibh bainne, oir Is trit an cosmailius doniter an coimet & ni trína contrarda, aderim gurub du na daine slana do coimét, & dfollamnugad trina cosmailius; & ni slan na sennadaine acht maille geran, oir adeir Galen curub nemnechtardha Is coir do radh riu: & trit sin & tri neithibh mesurda ina mbia cinela tesa & fliuchaidechta Is coir a coimét. 50 Item Is maith doib clister bogtach dola uiola no dola coitcinn innus co coimetaí lagtha iad, & mad eigin gabh becan sene, oir Is maith don radhurc he. Item mad ailt an remrugad, gab picc & bocc itir do meruibh hi re cois teinidh; & cuir riú tar eis fotraici, & athruigh co minic hí, & tairrngid sin In fuil cúm In lethtuir: & tar eis bidh Is du In fotracadh Is ailt cum remruighti do denum, sul coimlintur an dilegad, acht mina baoglach dunadh na cuislann no na nescoididh, & mod baoghlach, coimilter ola rosicda no lili doib, & curtur In picc riu arís & mar sin có minic. No gortuigher an corp le slatuibh beca co minic, & curtur cerin don picc ris & Is coir so do denumh do remrugad na mball teid cum digbala: & fotracadh rannuighte & plastra rannuighte Is dú ann sin. Et tuic nach du dona senoiribh truagha finecra no neithi gera do caithim, oir trúaghuidhid, mar donít desgad In fína noch gabuid daine co minic do lagadh; & ní dú dona senoiribh acht becan do caithim, oir ni fuil acu soillsi ullum cum mucha. 51 Item adeir Galen curub maith doib uindemuin arna berbad, & gairleog ma do gnathuighdair, dentur saus do tsindser doib, & do musdard, & do canel & d' ainis, & do cubibe, do minntus, & do persill, & do muscus, & do clous, & da cosmuilius. Et fetur saus do denum doib do minntus, & do persille, & do saitsi, & do litronta, & do peletra; & Is maith sin a n-aigid fuachta, & gaothmuirechta an gaili, a anmuinne, & na nindidh:93 & da mbia fail air, gnathuighedh aineid & condmuid a anal co maith, & curtur neithi te arin gaili, mar ata lamh te, & cercaill te, & plata te ... 95 D. Cardiaca pasio et cetera 1 .i. Is edh Is cardiaca and .i. crith gluasachta In craidi a n-ingnuis nadura, noch doniter o eccla & o cuimgi, no o moduracht. Et In cardiaca re n-abur singcopis, Is inund sin & gluasacht ara mbi esbuidh gluasachta & motuighti In cuirp do reir In raind Is mo de anfuindi an craidi, & Is inund singcopis re radh & ecc beag. 2 Et atait da cuis agin cardiaca .i. cuis leth imuich & cuis let istigh; & Is iad a cuisi leth imuich .i. imurcach tesa noch tic co h-opund, no imurcach fuachta; no imurcach anmuindi na nadura, mar ata imurcach alluis, & fotracadh arna denumh le drochconnum, amail adeir Galen, & gach uile nech doni an naduir do comtraothad co h-opond, & imurcach coimriachtana, & aicidi na h-anma, & gach uile ni sgailes In tes co h-opund on craidhi, & teiigis tes minadurtha co h-opunn cuigi, & doni neimh arna caithim In cetna, & gerradh ainmidi neimhe, & gach uile ni anmuindiges In craidhi, & a brig: & pestida, & imurcach bid & dighi, & aor pestelensach, & drochaimsir na plaga, & coimriachtain re mnai bis isin lubra, & imurcach smuaintighidh. 2 Et Is i cuis let istigh .i. eslainti aca fialus risna ballaibh inmedhonacha, mar ata In craidhi, & trid sin tic an cardiaca ar son eslainti na h-incindi, mar ata In galur tuitmindach, & apoplexia, & tic si ar son eslainti In gaili, mar ata línadh, & traothad, & teinnes In gaili, oir adeir Galen curub mo Is mothuightach bel an gaili na gach uile ball, & doní colica, & ilica In cetna: & Is fir sin do gach uile flux, ce madh é flux an medhoin é, no cuislenna na timtirachta, no an fuil mista, no allus mad imurcach é. 4 Item doniter an ní cetna o gach uile ní cuiris drochceó cum In craidhi, mar atait pestelens, no an breith, an uair fostoigter hi 96 doni si truailled; no lenna truaillnidhe isna h-aoibh no sa seilc: & tic si o dunadh na poiridh, & na slightidh; ar son tesa In craidhi, & ar son seimidechta, & tesa, & fuachta na lennann; & ar son imurcaig teinnis na fiaccal, no an cinn, & rand ele an cuirp: & ar son cneadh, & nescoidid, & ínguir: & ar son teinnis doniter o teinnes na fiaccul, & na feithid. 5 Et cuirid Galen cuis follus arin eslainti so .i. mar ata flux brond, & dortadh fola, & anmuindi, & eitici, & eslainti fada, oir bid an anmuindi co mor, & comcnaidit na spiruta and sin, oir In lucht eirges a h-eslainti fada Is bec dfuil, & do tes, & do spirutuibh bis inntu, & do tes nadurtha, & trit sin Is anmand In craidhi and sin, & In trath bis a aire ar ráod anmunn, crithnuide se co h-obonn, & Is mor Is ansocuir do sin. 6 Et adeir Avicenna curub hi In spirut In premh, & In craidhi Is geg, & In trath gortuighter In fundamint, gortuigthear gach indstrument tic uaithi. Et ata mar cunntubuirt, an ní in spirut Is premh don craidhi? Derbtar nach hí, oir Is andsa craidhi cruthuigter In spirut. 7 Adeir Avicenna curub é In craidhi áon ni Is taosca sa corp & In spirut o tic sé, masedh Is e In craidhi Is premh & In spirut Is geg .Item bí In craidhi cin co bi In spirut, ni Is táosca na bis In spirut, oir aderur a Pronostica, curub isin craidhi Is taosca tic betha, & gurub uada Is deighinuidhi o teit si; masedh Is e In craidhi Is prem don spirut. 8 Ata Avicenna ina aigid so, bail a ndubairt se curub é In spirut Is prem, & In craidhi Is geg; & ata Galen a Pronostica ina aigid so, bail i nabhuir se co comhsuigter In corp on imurcoir & on imurcur; & Is é In spirut, & In brig In t-imurcoir, & In corp aní imurcar; masedh Is e In spirut Is prem and. 9 Adermuid cuigi sin, co tuicter In spirut o da modhuibh .i. modh dibh ar son an tesa nadurtha, & mod ele ar son ceó Is seime na In tes nadurtha; oir bid da ceo andsa craidhi .i. In ceó Is reime ar son an tesa nadurtha, & In ceóis seime, & Is teó, Is esin In spirut, & Is da reir sin labrus Galen a Pronostica. 9 Aderim, mar adeir Isidurus, co fuilid da beataidh ann .i. beatha re n-abur ailemnach, & betha re n-abur motuightech, & ag gabail In spiruta ar son na brige bethad, aderur curub é Is cetinnstrumint don ánum; & Is mar sin adeir Galen co comhsuighter In corp? an ní imurcar & an imurcar97, & Is i In brig in t-imurcoir, no In spirut gnimach, maille an mbrigh noch imurcas: & trit sin aderursa curub truma In corp Is e marb na beó, ar son esbada na spirut imuirceas, & etrumuighes In corp. Et trit sin, adeir Galen co mbí brig sesmach a corp an duine, & In trath bis se na sesum, oir mina beith, do toitfid se, & Is follus sin isna dainibh anmanna, oir re h-anmuindi a mbrige sesmuidhi indtu ni fetuid anmuin ina sesam: & adeir se mar sin don én bís ar eitill isin áoir, & mailles mailles In spirut sin, oir adeir Avicenna curub é In spirut Is imurcoir don brig. Et ar fecuin na neithid sin adermuid curub í In spirut condmus, & Is prem, & gurub é In craidi Is geg. 11 Et aderur craidhi o da modhuibh .i. modh dib co haindilés ar son mill feola asa tuismuigter In craidhi dilés, bid dealb an mill sin mar bis delb ..., 98 becan roim anum do cur ann. Gabur an craidhi co diles tar eis a delbta mar sin & ar cur anma and, & do reir an cetmuid dib sin Is taosca In craidhi nait boill In cuirp aga tuismedh, & ni taosca arna tuismedh do reir aimsiri, acht do reir nadura amain; gid edh Is taosca do reir aimsiri nait na boill ele iartur cum In cuirp do beith co maith, amail atait na cosa & na lamha. No do fetur a radh co fuil an brig sa spirut mar premh, & corp In craidhi mar geig, & trit sin Is e In craidhi Is geg don brig, oir Is uaithi sin aderur craidhi do beith na craidhi: ... & In fedh bis an céo re n-abur In spirut do reir Galen .i. ceo mesurda & ni hécuibdech sin; & ag gabail In spiruta mar brathair don tes nadurtha, mar adeir Damasens, ní mairenn se acht In fedh mairis In duine, oir fuaruidh se aindsein, & truaillid an tes nadurtha, & bí ceo morguighti da eisi and: no aderim curub é In spirut Is prem coimdelbtha don craidhi, & Is e In craidhi, Is geg comfurtachta, oir In trath comhfurtachtaighes se sin an craidhi, comhfurtachtaighi In craidhi na boill. 12 Aderim anois cum In cetresuin có tuismuigter In spirut sin isin craidhi, gidh edh Is é Is premh coimdelbtha na h-indstruminti tic maille ris i n-oibrigenn se, oir tuismigter a n-inadh eile... 101 ac labairt don tuismedh tanaiste, & aicidech, mar atá In spirut ainmide isin cenn, oir gabuid sin and sin tresi cuigi trit a n-abur ainmidhi ris .i. trit a cuirind a noibriged na brige ainmidhi re n-abur mothugad & gluasacht. 13 Aderim cum In resuin ele, curub sa craidhi Is taosca tic betha itir na ballaib comhnuidtecha, gidh edh ni he itir na ballaib siltecha, mar ata In spirut, & na lenna, do reir Aueroes. No aderim co fetfad siad techt le ceile .i. gurub e In craidhi is taosca do reir airidechta, & gurub e In spirut mar innstrumint, & gurub í Is premh d'innstrumint In craidhi. Da n-aburtur curub é cetmodh ailemna do gnathaigdair, masedh Is iad na h-áo Is taosca, aderim gurub iad sin cetoiprigid na cetoifigi, & ni do reir tosaigh tinnscnuis uilidi, & uaislechta sin; oir da reir sin iss e In craidhi Is taosca and; gidh ed do reir tosaigh tindscnuis rannaighte Is iad na h-áo & an incind & na h-uirgi Is taosca .i. Is airidha do reir tosaigh no airidechta oifigid. Is imda ball oirida ann, mar ata In gaili, & In scamhan, & mar adeir Galen, co fuilid secht mbaill oirida and, do reir nuimre na secht nairdrennach. 14 Aithinter na cuisi let imuich do reir breithemnuis In othuir fein. Da ti cardiaca o esbaid boill ele, aithinter é trit In eslainti sin & trina comurthaibh; & da ti o fuil, aithinter sin ona neithibh nadurtha, & ona neithibh nach nadurtha, & ona neithibh ata i n-aigid na nadura. Da mbe In fual, masedh Is e derg, tiugh, & In puls tondmur, & In aigid derg, & tes timcill an muinel & ita ar In othar, & gurub ócc, saor, subach é, & gur gnathuig se biadha imduiges fuil derg, Is coir and sin a radha gurub ó fuil deirg tic an cardiaca. Da mbía In fual tánuidhi, buidhi, & In puls luath maille tes mor, & gur gnathuig se saothur, & raoth do denum, & neithi imduighes linn ruad, Is coir a radh curub o linn ruad tic In cardiaca sin. 15 Modh o linn fuar tic, bi In fual Is é tiugh isil inorduighti; & comad collatach é, & comad duine ócc é, & aimsir geimrid ann, dociter and sin fliuchaidacht lenna fuair do dul cum an craidhi, & nach ligenn do gluasacht co nadurtha, & trit sin gluaisid co h-anordamail, crithmar. 16 Mod ó linn dub tic an cardiaca, & aimsir foghmuir and, bid In t-othur Is e truagh meta; & ni h-ingnadh lucht lenna duib do beith meta, oir imurcuidh siad cuis na h-eccla, do reir Galen, masedh dociter ar son na ndetaighe melingcech teid cum In craidhi doniter hí. Oir adeir Galen curub uasal an craidhi, & nach dingmala lais na detuighe granda sin dfualung, & trit sin gluaisid co h-anorduightech, mar bis crith isin incind, & isna lamhuibh, & isna cosaibh, an trath nach fetund In brig In t-adbur dfollmugad, no In ball105, oir Is gluasacht comsuigigthi o gluasacht nadurtha, In ball do beith ar crith. 17 Da ti In cardiaca o pestib, Is mesa bis roime an mbiadh na na diaigh, oir In trath tindscnus se biadh do caithim, teithidh na peste roime i nairde. Mad o dighbail tic, Is mesa roim biadh na na diaigh; & mad o línadh, Is mesa bis na diaigh; & modh o gaothmuirecht obuind, tid uaidhi co h-opunn; & mad o tes, bi In puls & In anal luath, anorduigtech; & mad o fuacht, bid In anal mall, anordamail. 18 Ac so comarthai na h-anmuinne craidhi re n-abur singcopis .i. puls mall edluith agin othar, & claoclod datha na h-aighchi, & a suile dunta amail do beith cum collata, & allus ina mhuineil; & arna faicsin mar sin, abuir co fuil an anmuinne re n-abur singcopis ac tiacht. 19 Et atait tri comarthai arin anmuindi re n-abur singcopis .i. taiscelta, & comarthai foillsighti, & comarthai cuimnecha .Is iad so a taiscelta .i. crith craidhi, & claoclod dathand na h-aighchi a ndath minadurtha, & claoclod an puls cum maille, & fuacht na mball imellach. Is iad so comarthai foillsigti na h-anmuindi craidhi .i. esbaid mothuighte, & gluasachta, & gne na h-aighchi mar do beith marb. Is iad so na comarthai cuimnecha .i. na neithi noch cuimnighes & sighnidhes na cuisi let istigh & leth amuich noch aderur; & da ti singcopis co h-opund gan cuis let amuich no let istigh, Is comartha ar sin curub ó eslaintib disle an craidhi fein ticc, & Is olc sin, & Is marbtach. (&) Fiarfuighter don othar an mothuigand dlus no edlus an craidhi, no tes no fuacht, & Is mar sin aithinter na cuisi sin. Modh o neim tic, Is comartha... Aithinter ar In drochblas do beith isin bel, & ar comarthuibh ele na neimhe. 20 Signidi crith In craidhi, da mbia sé fada isin eslainti so, bás. Item da mbia crith an craidhi co fada ar nech isin eslainti so, & singcopis do techt co h-opond, tairring é. Et an trath bis an drochcoimplex co h-imurcach anmuindidter an brig, & do-beir an brig anmunn an crith, & do-beir an crith an tsingcopis, & do-beir an tsingcopis an bass. 21 Item da mbia singcopis co fada ar nech, & dath a h-aighchi ac claoclod cum datha In luaidhi, no datha uaine no dub, sighnidhi bas opond. Item signidi an nech ara mbí singcopis, da curtar pudar na sroin dfulairem sraoghaidhi air, & nach sraoghund, ní fuil cuis leighis air. 22 Item da mbia nescoid an craidhi co mor no co becc; mad mor hi, no mad bec hí, mad té hi, no mad fuar hi. Madh te hi, marbaid an cetla; madh fuar hi, marbaid sa 2 la; mad bec mar goran, sa 4 la cuirid fuil tar a sroinmar dubh, & marbaid. 23 Item tic an teindes aicidech da anmfaindiugad cum an craidhi, mar ata moduracht, & cuimgi, & ferg; & teinnes corpurda Is lugha tic cuigi, & da ti ni fada fuilinges é, oir tic an t-ecc ni Is taosca na daingnidhes teinnes isin craidhi. 24 Item da mbía cned isin craidhi, fech In annsa leith deis ata no sa leith cli. Modh isin leith deis ata, (no isin leith cli)107 an bec no an mor. Mad mor, marbaid co h-opunn. Mad bec, marbaid an cetla. Mad isin leith cli, marbaid an cetla no In uair tic, ge mad bec no ge mad mor, oir adeir Galen Is marbtach an scoltadh doníter arin craidhi gan cunntubuirt; & ni h-eigin sgoltadh na mball ele, minab mor é, & adeir se nach mesa sgoltadh na mball ele amail ata In sgamhan, oir bid siad ar gluasacht do gnath. 25 Item adeir Avicenna nach fuilngenn In craidhi urcoid no nescoid, & adeir se a Lebur na nAinmidhi, nach fuilngenn an craidhi eslainti trom. Et adeir se ina aigid sin co fuilngenn an craidhi singcopis .i. ecc bec, & fuilngidh se nescoid do reir resuin Avicenna .i. co fetund nescoid beith In gach uile ball, oir gach uile ní fetus medugad contrarda do gabail cuigi ... na h-ailemna, co fetur a medugadco minadurtha maille h-imurcach ailemna. 26 Aderim co fuilngenn In craidhi drocheslainti co minic .i. co fuilngenn co gerr, & ni dein co fada, mar fuilngid na boill ele, oir ni fuilngenn In craidhi eslainti trom acht o cuis roseimh. Aderim fos co mbi nescoid arin craidhi, & ni fuilngenn se a daingniugadh and, oir teit an tecc gan fuirech ni Is taosca na In sdaid, & Is mar sin aderim co ngabunn teinnes an craidhi do tamall & ni gabunn teinnes (comnuidtech) e; no do fetfuidhi a radh co ngabund teinnes an craidhi tri comfulung na mball ele no tre coimcengul air, & ni hona eslainti dilis fein. Dofetur a radh na gabund nescoid In craidhi ona folud fein, oir da ngabad, do bacfuide a oipriged fein de .i. beatha, & do tiucfad an tecc, oir adeir Avicenna gurub tarbach an craidhi do gach uile ball & nach gabaltach uatha é. 27 Iartur moran cum leighis na cuisi so. An cetni dib .i. In craidhi do comfurtacht, & In t-adbur do dilegad aindsein, & In folmugad ainnsein, & follamnugad bidh & dighi ainnsein, & oipriged rannuighte a n-aimsir na h-aixisi aindsein. 28 Um an cetni dib sin, tuic gurub dú neithi degbalaid In gach uile crith craidhi. Mad te an cuis co ndlegtur neithi fuara deghbalaid do tobuirt indti, maille becan dona neithibh te, indus comad tolltanuidhi iad. Mad fuar In cuis, dlegtur neithi te deghbalaid do tobuirt indti, maille becan dona neitibh fuara degbalaid, mina rotren an cuis, oir ann sin ni du acht neithi contrarda do tobuirt. 29 Is imda (a)nd sin neithi diuidi iartur do comfurtacht an craidhi, & Is mor do neithibh comsuigigthi, & atait neithi diuidí te ann, & neithi diuidi fuara, & neithi comsuigigthi mesurda. Is iad so na neithi diuidi te comfurtachtuiges an craidhi: ampra .i. silni an mil moir; & storax, & cailemint, & lignum aloes, nutmuic, cainel, clous, fin degbalaidh, eillidh, croch, pimentaria, mas, sidubal. 30 Is iad so na neithi diuidi fuara comfurtachtaighes an craidhi .i. rois, & raib uisgi, & campura, & samadh, & finegra, uisgi rosicda, & coriandrum, perida millsi, pione, bainde goirt, sisan, sal cuach, cruel, serban mucc, campura, iboiri loisce, tamurindi, & airgid. 31 Is iad só na neithi mesurda comfurtachtaighes an craidhi .i. ór glan, blath borraitse, acht ge tiaguid siad cum tesa, & glasin coilled, & a sugh. Is iad so na neithi mesurda teid cum fuachta, & comfurtachtaighes an craidhi .i. snas iboire, cnaim craidhi an fiadha, sroll loisce, gid edh tiaguid cum tesa & cum tirmachta; & fetuid i caithim mar sin, no Is iad omh; & soillsigid In radurc da coimilter dona suilib iad, & athnuaighid an cuimne, & trit sin comfurtachtaighes se an spirut ainmidhi, & doni an spirut nadurtha fos, oir remruige se an corp, & doni an spirut bethad do reir dilis, oir foillsighi é. 32 Et Is maith na neithi so isin da cuis so .i. cruel, & airgid glas110, & clocha nemuindi, borraitse, glaisin coilled, croch, iboiri loisce, pimentaria, tenga enain, spica nardi, lignum aloes. Atait neithi comsuigighti te ann, & neithi comsuigighti fuara. Is iad so na neithi comsuigighti fuara .i. siroip na rois & na viola, & na raibe uisgi, & triasanduili, & siucra rosicda & na uiola, & diadraganntum frigidum. Is iad so na neithi comsuigighti te .i. diamargairiton, & metredatum, rosata novilla. Is iad só na neithi comsuigighti mesurda .i. diaborrinatum, & diarraton abatis. 33 Et tobuirsi mo lictubairisi fein do .i. ʒ co leith do cainel; & ʒ de gach ni dib so .i. spica nardi & lighnum aloés, sanduile, ainís, andiuia; let ʒ de gach ni dib so .i. ros derg, clous, cuimin, sanduile, ruibi; scrubul de gach ni dib so .i. cardamomum, spodi .i. iboiri loisce; let ʒ de gach ni dib so, storax, cailimint, blatha borraitse, cnaim craidhi an fiadha, nemanda gan tollad, punt siucra; & dentur sin le da rand do mil & d'uisgi roisicda, & In 3 rand d'uisgi borraitse; & Is maith sin In gach uile anmuindi craidhi, cibe trath a mbia, & Is minic do derbas fein a maith so. 34 Item Is maith a nanmuinne an craidhi da ʒ do sugh na glaisin coilled do gnathugad, mad fuar an cuis, & Is ferrde clous do cur indti. Item a n-aiged singcopis & créta In craidhi, gabh ʒ do snas an oir, & ʒiv de so .i. bene album & bene ruibia: tri ʒ do cruel derg & geal, & ʒ do némanduibh arna tollad, & let ʒ do cnaim craidhi In fiadha; & dentur pudar dib, & gnathaig a mbiadh & a ndigh iad; & ni h-aithnid dam leighes Is ferr na so i n-eslaintibh In craidhi, & pudar orda aderur ris; & ni fes ca mincacht do derbad sa cas so e. 35 Item Is maith lignum aloes, & fín maith deghbalaid, & lignum aloes ina comnuidhi selad and, & a tobuirt da ol a crith In craidhi & a singcopis. Et Is e comartha In cardiaca crithnaighchi .i. lamh do cur arin cigh cle, & da mbia crith and, Is cardiaca crichnaighchi, & mina roib Is singcopis, re n-abur ecc beg. Item Is maith cnaim craidhi In fiadha maille fin maith, ina curtur uisgi na roisi no glaisin coilled, In gach uile cardiaca, oir glanaid se linn dub d'arclaidhedh In craidhi, & trit sin comfurtachtaighi se In craidhi. 36 Tuic co n-abur ni do comfurtacht na brige o .u. modhuibh. Modh dibh ac nertugad na spirut, & aga n-athnuaigugad, mar donít raoda deghbalaid. Mod ele ag athnuaighugad na lennann, & aga nertugad, mar doní In fín & biada sodilegtha. Da reir sin, comfurtachtaighi aran arna cur a fin, no a n-enbruithi cabun In brig, do reir ailemna. Mod ele ag medugad an tesa nadurtha, mar donit neithi te. Mod ele ag cumgugad & ac aontugad rand In gaili & In craidhi co mesurda, mar donít neithi sdipicda. Da reir sin, comfurtachtaighi an rós & neithi ele sdipicda let istigh & let imuich mar plastra, oir Is tresi na h-uile brig arna h-aontugad na arna sgailed. Mod ele, ag indarbad na n-imurcach, mar doní an leighes lagtach. Da reir sin Is leighes benas risin craidhi, mar ata agairc & mirbolani, oir folmuighe na detaighe remhra melingceca truaillnidhe lenna duib on craidhi. 37 Da reir sin, Is maith triacala a n-aigid na neimhe, oir comfurtachtaighi se In craidhi ag cathugad ina h-aigid .i. i n-aigid dighi neime no gerrta ainmidhi neimnigh no gerrta madra cutaigh; & Is mar sin Is maith amamnat maille h-enbreuithi meith, no re sugh na glaisin coilled i n-aigid gach uile neimhe. Fetur fos an brig do comfurtacht ag lethnugad an craidhi co mesurda mar doni an croch, oir ní dú acht becan de do tobuirt; oir adeir Avicenna da tuctur moran dé, co marbunn se an nech caithes le roméd an gairdechuis doni & furailes. 38 Item dentur pudar do rois & do lignum aloes, & do croch, & do clous & curtur uisgi rosicda tritu, & tumtur lene nua lín indti, & gnathaighed anti ara mbí an eslainti so a cur uime oir doní athnuaighugad & comhfurtacht, & beathaighe sin In craidhi; & Is maith sin do lucht na heitici, & comthraothta lenna duib, & do dainibh modura ele. Tuicc nach du leighes diuid do tobuirt a n-eslaintib In craidhi, acht mina tuctur ní eigin comfurtachtaighes an craidhi leis. 39 Crichnuidhter an 2 ni adubrumar re h-aiterrach. dilegtha do reir aitherraigh In adbuir cintuigh. Mod fuil derg bis cintach and, dilegtar an t-adbur le borraitse & le glaisin coilled ar ndenum siroipe dibh, & le siroip rosicda ina cuirfidter sanduile dubh, & campura; & gabur a mblatha, & curtur a mala lin. Modh linn ruad bis cintach and, dilegtar an t-adbur le siroip do borraitse, & glaisin choilled, & viola, & na raibi uisgi ina curtur sanduile, & rois, & campura; & gabur blatha na luibid so arna cur a mala. Mod linn fuar bis cintach and, dilegtar é le siroip an borraitse, & na glaisin choilled, & h-oiximel sgille, ina curtur nútmuic, & mayorana; & gabur ubull noch doniter do silni an mil moir, & do lignum aloes, & do nutmuic. Mad linn dub bis cintach and, dilegtar le siroip an borraitse & na glaisin coilled, & le siroip In fuimitir, & le oiximel sgille ana mbia lignum aloes & canel & clous. 40 Modh o gaothmuirecht tic In t-adhbur, coimilter na boill, & caithed an t-othar diagalingan, & gairiofilatum, & diasimmum; & sechnadh gach uile ní doni gaothmuirecht, mar ata pís, & ponuir, & a cosmailius. Modh o pestibh tic an t-adbur, tobuir and trí (ʒ) do sugh eillidi maille sugh mersi, oir marbaid sin na pestí arna tobuirt le siroip aigeidi, no le baindi goirt, & doni sil praisce & cnaibi In cetna; & doni tri ʒ do premhuibh eillidi a marbad& a ninnarbad . 41 Coimlintur an 3 ní adubrumar le neithibh lagus & folmuiges adbur na h-eslainti noch do-beir (comfurtacht) arin craidhi do reir dilís .i. mar ata H a cuis fuar tirim, sal chuach ac tobuirt, & blath borraitse, casia fistola, glaisin coilled aca tobuirt maille h-enbruithi cabún no médg baíndi bo arna glanad. Legar cuislenna isin cuis sin, acht ce folmuigi sí In cuis, & In tes & In spirut. Et gid mó do-beir si anmuindi na gach folmugad ele, do reir Galen, gidh edh foghnuid si, & Is mar so Is coir sin do tuicsin .i. gurub mó doni folmugad na fola ánmuindi na folmugad gac lenna ele: & da labra se don cuisle Is mar so Is coir sin do tuicsin .i. In trath legar In fuil co h-imurcach, & curub mo doni sin anmaindi na gac uile folmugad ele doniter tri leighes, oir folmuighe an cuisle gac uile linn, & In tes & In spirut, & ni déin an folmugad ele an urduil sin, & ni folmuigter In spirut In urduil sin o folmugad ele, acht mina roibh leiges neimi and, noch do-beir nech cum anmuindi. Et Is don folmugad nach labrann don anmuindi, & nach traochann In brig labruimsi; no neó ní cuirinn folmugad ele nech a n-anmuindi mar cuiris In cuisle, ar son a obuindi tic In fuil amach, & In tes, & In spirut; oir isna folmuigtibh ele Is mo folmuigter na lenna ele, & In tes & In brig tar éis a ceile, mina fostoigi In brig fostuigthe no mina tuctar leighes lagtach co h-imurcach. 42 Mod o linn ruad tic In t-adbur, folmuigter é le sail chuach, & le tamarindi, & le casia fistola, oir adeir Avicenna co comfurtachtaighenn tamarindi craidhi lucht In drochcoimplexa ac dul cum lenna ruaid; oir mesruighe se tes lenna ruaid, & glanaid se é lesin mbrig lagtaigh bis indti. Mar sin comfurtachtaighes mirbolaniemblici In craidhi In uair bis modurracht, no anmuinde o seime fola air, oir adeir Avicenna, Is do reir complexa fuaraid siad & Is do reir brige lagaid siad In raod loisce bis and; & Is mar sin comfurtachtaighes iureubarbrum In craidhi ag comfurtacht na n-áo ar tus, oir Is e Is betha doib, do reir Aristotuil. Is iad so na neithi comsuigigthi folmuighes linn ruad .i. siucra In viola, & diabruinís, & diareubarbrum; & lictubairi do sugh na roisi. 43 Mod o linn fuar tic In t-adhbur, glantar é le h-agairc, & le tuirbit maille becan sindsir, & tobuir ʒ no dó dó maille fín degbalaid. Is iad so na neithi comsuigighti folmuiges linn fuar, yra pigra Galeni, & iara longadion. Modh o linn dub tic In t-adbur, glantur é le sene, & le sgim; & adeir Avicenna co failtigenn In sgim In craidhi co h-aicidech ac tairring lenna duib na h-inncindi, In craidhi & In cuirp uile; & dlegtar ainis & cuimin do berbad faria, do traochad na gaothmuirechta. Is iad so na neithi comsuigighti folmuighes é .i. diaborrinatum & diasene & ira rufini . 44 Coimlintur In 4 ni mar adubrumar le biadhuibh sodilegtha, lenab urusa impogh a (naicnid)113 na spirut, & trit sin adeir Avicenna curub maith uisgi na feola ann so, oir impoigh co h-urusa a naduir na spirut. Tuic do reir Avicenna co méduidter In brig on fín, & o biadhuibh seime, & o balad maith, & o gairdechus, & o soinind, & sechnad módurrachta, & feirge114, & o thathigi neitid ngradach, & o coimnuighi maille dainibh disle, & trit sin adeir Consin, do reir ughdurais Galen, co cuirind comradh itir daine gradacha, & egnuidhi In saothur ona dainibh, & ona ballaibh inmedhonacha. 45 Item Is maith ein cerc arna rostad, & blonac do cur inntu ar crotadh In fína orra, & siroip rosicda, & In fín do beith deghbalaid; & mad fuar In cuis, ibidh se (é) té he maille clous; & mad te, caithidh fuar é; & da feta feoil do caithimh... 46 Is i ailemain Is maith isin anmuindi re n-abur singcopis, mad té an cuis .i. baíndi goirt ar mbuin a íme de, & iascc fuar, siucra, smera aípchi, perida maithi, ubla degbalaid. Mad fuar an cuis, tobuir buighen uighi mbocc do, & caibdel, & feoil & uighi arna mbrugh trina ceile, maille baindi, & re croch arna corugad le h-enbruithi cabun, & damh, & faiscter an enbruithi astu ainsein, & doirter fín air, Is maith In biadh sin. 47 Item dentur cerca no pertrisi do rostad, no feoil caorach, no gailleín, & curtur clous, & blonúc air, & curtur uisgi na roisi & fín deghbalaid orro; & gabad In t-othur a mbalad có fada, & bruiter aindsein co laidir iad, & curtur a n-edach lín iad, & faisc a sugh astu, & teighter he, & tobuir don eslan; & Is mor In comfurtacht do-beir air. 48 Item tobuir biada ailemnacha sodilegtha don lucht traothta ima feoil, & tobuir becan do neithib degbglaid do tar eis a ceile, & tobuir na neithi deghbalaid sin don mnai ara mbi anmuinne craidhi o muchad na breithi anís, & tobuir anuas dona feruibh ara mbi an anmuinne. Tobuir na biada ailemneca sifl, & sodilegtha don lucht ari mbi traothadh ara feoil, & tobuir becan dona neithib deghbalaid tar eis a ceile doibh arna nanmaindiugad o línadh116, trit sin pecaigit In lucht do-beir fín, & neithi deghbalaid let istigh don lucht ara mbi anmuindi craidhi, & toitim na brigi o línadh; & trit sin ni dlegtar biadh do tobuirt In gach uile anmuindi re n-abur singcopis, oir Is mó Is eigin a folmugad le clister, & le sgetrigh, & le h-aipsdinens; & a leighes le coimilt, & le cengul na mball imellach. 49 Coimlintur an .u. ni adubrumar le sraogaid, & le coimilt na mball imellach, & le neithib deghbalaid. Masedh an uair bis nech a naixis na h-eslainti so, curtur cleiti circi na sroin dfurailem sraeguigi air, arna tumadh a finecra laidir, & coiscid In aixis. 50 Item doirter uisgi rosicda no uisgi ele co h-opunn ima aigid oir Is maith isin naixis, gid edh doní se urcoid da h-eisi da mbia a fad air, mar bis isin anmuinne doniter o lennuibh omha, & o eccla; oir omhdhuighi sin an t-adbur, & connmuidh In t-adbur leth istigh, & In spirut, & trit sin Is du In t-uisgi do dortadh co h-opund air, & gan cómnuidhi do legin dó air. Et dlegthar uair and an t-uisgi do dortadh tar eis a ceile, & comhnuidhi do legin do and: & mar bis i n-anmuindi doniter o gairdechus, & o flux; dlegtar ann sin sgethrach do denumh, & In tsron do coimilt, & na slindein, & dethtach do legin futhu fon medhon, do reir Galen; & Is maith In t-uisgi fuar do dortadh co h-opund isin cuis so, ar son In buille do-beir do duisecht an tesa, & do bud ferr and sin a duisecht le coimilt, & le neithibh deghbalaid. Sa cuis fuar, masedh, & a techt o línadh ní maith ar tus In t-uisgi do dortadh, gid edh fo derig, & ni h-ar son In coimplexa, acht ar son an buille do-beir. Toburtur aindsein neithi deghbalaid sa cuis so mar ata sanduile & sal cuach, & raib uisgi; curtur a n-edach lín iad; & curtur sa cuis fuar; & curtur lignum aloes, & lapadanum. Mod o linn fuar tic, gabh alifidanus cata119, & coimilter na boill imellacha, & co h-airighi an trath tic In t-adbur o linadh. Mad o neim tic an t-adbur, tobuir niamnuid, maille fin no le baindi innti, no cnó maille figedhidh, no sug athar talman Is e bog, & curtur maide lethan itir a fiaclaib, & gairmter na ainm dilés co h-ard he: & toburtur triacla dó, & diamariton, & fin. 51 Isin cardiaca crichnaighchi, & Is maith na boill imellacha do coimilt, & timcill an craidhi, & gabur a mbalad so .i. ambra, & rois; oir Is du neithi fuara do cur tri neithibh te tirim ann so, indus comad faididi do merdais siad, & neithi te tre neithibh fuara, innus comad tolluidi iad; & tumtur edach lín a n-uisgi rosicda, & curtur timcill an craidhi & comfurtachtaighi e & tobuir mas, & clous da comfurtacht, & Is maith fotracadh etrum a cardiaca, & a singcopis. 52 Mod o gaothmuirecht tic, Is maith na boill imellacha do coimilt le h-edach té, & coirci arna ruadhugad do cur timcill In gaili, & diamfum, & diamasúm do gnath, & sechainter gach ní tuismidhes an gaothmuirecht, mar ata pis, & ponuir, & aran te, & Is maith aran te ar na tumad a fin, oir metuidhi sé In brig, & In tes, & coimedhidhi se nech o neimh, & o plaigh, &rl ... et 120 E. Apostema tumor idem sunt secundum anticós út dixit Galiénus. 1 Amail adeir Galen Is inund nescoid re radh & att do reir na senndaínibh & Is inund nescoid tri Gaidlig & opostema tri Laidin, & Is inund opostema ri rad & att boill, tar eis a deisigci nadurtha dfagbail, & Is ime aderur at boill, indus nach tuicfidí co mad nescoid In réme imurcach gabus In corp cuigi ar son ailemna bid no dighi. 2 (&) Adeir doctuir ele, curub inúnd opostema re rad & att boill a n-ingnuis na nadura, & adeir Hali curub inund opostema & eslainti comsuigigti tic o mailis coimplexa, & o meid, & o suigugad. Adeir Avicenna curub inúnd opostema & eslainti comsuigigthi ina fagur gach uile cinel eslainti, oir bi mailis coimplexa & comsuigigthi innti, & bacuid ina suigugad & ina méid ar son imurcaig mailisi & línta, (&) sgaraidh na ranna re ceile, oir ni bi nescoid gan mailis complexa & comhsuigigthi maille h-adbur .i. maille linn cintach. 3 Et adeir Consantin nach fir sin, oir adeir isin ix lebur do Pantegní co ndentur nescoid te o mailis coimplexa gan linn cintach. Aderimsi cuigi sin, mar adeir Galen, co tuicter nescoid te o da modhuibh .i. mod dib ar son nescoidi gerite, noch doniter co minic o fuil deirg, & módh ele ar son imurcaig tesa & loisci; & Is mar sin tuices Consantín he, oir adeir se, co fuilngenn ball sa n-eslainti tes & deirge mar do beith a fiabras. 4 Et adeir Consantín sa 8 lebur a Pantegni, gurub inunn opostema & reme no att noch fuilnges ball ar son imurcaigh lennann. Et adeir Galen arin v. ad gres dorinne Ipocras, curub inund opostema & at & reme let imuich don naduir isna corpuibh; masedh o fétus att let imuich don naduir beith In gach uile ball, fetuid nescoid beit In gach uile ball. Et Is follus do reir Galen co fetúnd att leth imuich don naduir beith In gac uile ball, oir adeir Avicenna mar so, gac uile ball fetus médugad co nadurtha o gabail na h-ailemna cuigi, fetur a medugad co mi-nadurtha; & fetur gac uile ball do medugad co nadurtha o gabail na h-ailemna, oir oilter é; masedh fe tura medugad co mi-nadurtha; masedh fetund nescoid beith In gac aon ball. 5 Et doni Avicenna In resun cetna dona fiacluib & dona cnamhuibh & do nescoidib na h-incindi, re n-abur frenicis, da reir sin, & cetuiguim co fetund nescoid beith arin incind. Et adeir Serapion, nach fetund, oir ball fliuch bog siltech hi; masedh ni fuilngenn si adbur, masedh ni fetunn nescoid beith urthi. 6 Fregramuid cuigi sin & adermuid co martur neithi co dilis cum nescoidi do beith i mball. An cetní dibh .i. siled na n-imurcach cum In baill. An 2 ní .i. In ball da gabail cuigi. An 3 ní a coiméd and. An 4 ni reme no att do beith and; & do fetur na tri cetneithi dib sin do beit isin incind, & ni fetur In 4 ni do beit co follus indti .i. In atmuirecht. Gid edh aderim co cetuigenn Avicenna co fetund nescoid beith arin incind ina folud fein, oir ball righin talmaide hi; masedh condmuid si adbur na nescoidi; & Is fir sin. 7 Et Is mó na sin cundtubuirt, In fetund nescóid beith isin craidi, oir adeir Avicenna nach fuilngenn In craidi nescoid; & adeir Hali co teid. In duine decc ní Is táosca na daingnidhes teindes isin craide. Aderimsi cuigi sin, gurub marbtach gac uile nescoid bis i folud In craide, & trit sin ni fuilnenn se a daingniugad and .i. a sdaid; oir Is rena daingniugad adeir se staid & derigh a toirmuigh, oir teid an duine decc roime sin. 8 Is iad so cuisi na nescoidi. An cetcuis dib sin .i. adbur ar siled no arna cur ó ball cum boill ele. An 2 h-adbur imurcach na h-ailemna arna tinol sa ball fein. 9 Doniter In cetni dibh sin o sé cuisibh. An cetcuis dibh .i. tresi an boill innarbus In t-adbur, oir adeir Galen co cuirind na baill laidiri a n-imurcach cum In boill anmuind, & na boill uaisle cum na mball anuasul. An 2 cuis anmuinne na brige innarbuigti isin ball gabus In t-adbur. An 3 cuis imud In adbuir. An 4 cuis fairsingi na poiri. An .u. cuis esbaid na brige oilemnuidi & impoigh sa ball cum a curtur In t-adbur. An .u. cuis co mbit na boill gabus In t-adbur faona balluib cuires uatha é; & cuirid Consantín na cuisi. so san ochtmad lebur do Pantegni. Et do fétur na cuisi ele so & In da cuis ele do cur cucu só .i. gluasacht an boill cum curtur In t-adbur, & a tesbach; oir adeir Galen curub urusa In t-adbur do dortadh cum In baill gluaisis, & teigis na cum na mball ele, & trit sin na nescoidi gluaisis & doniter o faothugad & Is minca doniter íad Is na h-altuibh na isna h-inaduibh ele ar son méd In gluasachta & In folmuidechta. 10 Cuis na nescóidi doniter o imurcach na h-oilemna arna tinal i mball .i. esbaidh na brigi oilemnuidi sa ball nach fétund se In biadh tic cuigi do dilegad co foirfe, & fasaidh an imurcach tar eis a ceile no co línund se an ball. 11 Et Is mar so fasus nescoid isin ball, In trath fasus si o mailis coimplexa a mball, no curtur imurcach cuigi o ball ele Is tresi na se féin, & nach fetunn sin d'innarbad uadha na do dilegad ánd fein. Anaid an imurcach ann & doni nescoid di mar só. Da tairrngter fuil derg no linn ele cum baill, an urduil sin, innus co línund se a cuislenna co leir & bíd na cuislenna and sin balc lan, mar soightech, & silid ni asa poirib cum folmuidechta In baill bis ina timcill & línuidh e, & dealaigi a randa re ceile, & doní att and, re n-abur nescoid. 12 Et atait se gneithi arna nescoidibh a coitcindi, do reir nan senndoctuiri o ndentur iad .i. na 4 lenna, & uisgiamlacht & gaotmuirecht. O fuil deirg doniter an nescoid re n-abur flegmon .i. att mor. Da reir sin ata deichfir aturra & In nescoid doniter o linn ruad, oir ní bí indti sin acht becan atta, & si ger, gan beith lethan. Masedh mas i fuil derg Is tresi, Is flegmon a h-ainm, & mad linn fuar Is tresi tuismidter and an nescoid bocc re n-abur sima. 13 Madh linn ruad, tuismidter an nescoid re n-abur erisipila. Madh linn dub loisce bis trisi and, tuismidter an nescóid re n-abur cancer ullseratus .Madh linn dub aiceda bis treisi ann, tuismidter an nescóid re n-abur sglirocis .i. nescoid cruaidh124. Madh fuil derg bis tresi and, doniter In nescoid ri n-abur carpungulus, oir dergaidh si mar smeroid tenidh, & Is nescoid comsuigighti hí. 14 Tuic combi nescoid comsuigighti and, & nescoid diuid o aonlinn amain; oir adeir Avicenna mar so, In remur In fuil no In seim? Mad remur In fuil doni In nescoid gabus In feoil & In lethtur i n-aoinfecht, & bi bruiderrnach indti. Mad seim, dóni In nescóid gabus In lettur amain gan bruiderrnaighi & spína a h-ainm. Madh o fuil deirg & o linn ruad doniter, & comad hi fuil derg bis tresi, doniter an nescoid re n-abur fleghmon no erisipila .Mad linn ruad, doniter an nescoid re n-abur erisipila flegmonides. 15 Et adeir Avicenna co ndentur nescoid te o linn ruad 125 & ata linn ruad seim and, & linn ruad Is seime na sin, & linn ruad roseimh. O linn ruad Is seime na sin, doniter an nescoid re n-abur formica corrusiua, & on linn Is seime na sin, doniter an nescoid re n-abur formica miliaris, & Is mó bis isin feoil na isin lettur, & bi si mar seangan mor; o linn ruad roseim doniter an nescoid ri n-abur formica ambulatiua. 16 Labrum anois dona nescoidibh fuara, & o 4 neithib doniter iad .i. o linn fuar no o linn dub, & o gaotmuirecht o uisgiamlacht. Na nescoidi doniter o linn fuar, doniter ni dib o linn fuar seim maille becan do linn ruad, mar atait na gorain fasas isin oidhchi & ingena na h-oidhchi aderur riú; & doniter ni ele o linn fuar remur mar atait cnuic braighid & nescoidi na nosgall & na loch mblen, & Is da cinel sin na faithnidha. O linn fuar medhonach doniter an nescoid bocc gan teindes. 17 O linn dub doniter sglirocis .i. nescoid cruaidh, & canncer .i. aillsi, & glanduile .i. nescoid bis mar mesoig; & bit siad arna ndeguilt risin mball, & a mesc In letuir bis sgrotuile, & lenuid síad don lethtur, & ni lénund don ball: & In da nescoid ele adubrumar .i. cancer & sglirocis, bit arna ndaingniugad i folud an boill, & ata deichfir aturra .i. bit sglirocis ina comnuidhi sa ball, gan teinnes & bacuid In mothugad, & bid cancer co siublach gortaidtach, & ni bacund In mothugad mina bia co rofada, indus co marbónd In ball. 18 Is iad so na nescoidi uisgiamhla .i. idropis & errnia, & tumtuidhi; & uair and bidh nescoid uisgiamail arin sicne126. 19 Is iad so na nescoidi doniter o gaotmuirecht .i. na nescoidi ina mbi siad mar anail, & sgaruid In feoil & In lettur re ceile; & In trath glactur hi doni cinel gabala rit. (&) Nescóid ele re n-abur catexia, bid gaothmuirecht indti a folud an boill fein, & In trath glactur hí, ni gabund rit acht sgailid trit na poiribh. 20 Et bidh a fís aguib co fuilid 4 h-aimsera agna nescoidibh doniter o na 4 lennuibh .i. tosach, & tormach, sdaid & digbail. Is edh Is tosach dí, In trath tindsgnus In t-adbur dul a nimell, na mball, & tindsgnus medugad do dénum. Is edh Is tormach and, an trath méduidhes & attus. Is edh Is sdaid and, In trath anus & nach meduidenn nís mo. Is edh Is digbail, an trath tinnsgnus laigdiugad & aipiugad, & teid cum silid no sgailter gan mothugad, no teid cum cruais, oir Is iad sin na 4 modha ina crichnuigter na nescoidi sin. 21 Is iad so na neithi on aithinter na h-adbuir o tiaguid na nescoidi .i. dath & teinnes & fiabras noch lenas íad, & luas no moille In gluasachta, & glactur le mer no le derrnaind, mar adeir Hali. 22 Is iad so comarthaí na nescoidi doniter o fuil deirg .i. atmuirecht ina timcill & linadh na cuislenn, & bualad, & buigi, & leimnech. Adeir Averroes curub iad só comarthai na nescoidi doniter o fuil deirg .i. dath derg maille tes laidir & re teinnes mor. Is iad só comarthai na nescoidi doniter o linn ruad .i. In ball ac dul a mbuidhecht, & teinnes laidir, & seime na lennann, & Is da cinel sin In nescoid re n-abur formica ambulatiua. Comartha na nescoidi doniter o linn fuar .i. In ball Is se ban gan teinnes mor, & gidh glacuidhi é, & se bog atmur, & bun-lethan .Comartha na nescoidi doníter o linn dub .i. gan teinnes mor & dath dub riabach dorca air, Is e talmaide & na cuislenna ina timcill lan do linn dubh. 23 Mod o adhbur arna dortadh o ball co ball tic In nescoid, tic sin co h-oponn, & mad o imurcach na h-ailemna sa ball, tic co mall, tar eis a ceile. Madh comsuigighti na nescoidi, bid signi comsuigighti acu do reir na lennand o ndentur iad. Mad hi fuil derg bis cintach no bis tresi and, teid dath na nescoidi cum deirgi gan beith solus. Madh he lionn ruadh as mo tigernaidhas and teit an dath cum derge & cum soillsi, mina morga se .Madh linn fuar saillti bis tresi and, teid cum baine maille cinel buidechta, ar son cumuisc lenna fuair ar linn ruad, oir bid linn ruad Is e solus In trath nach cumuscinn se re linn ele; & bidh bruth do gnath san inadh a mbi linn fuar saillti. Mad é linn dub bis tresi, bi In dath Is é dub glas & tromdacht, & anmotuighe & cruas mor ánd, oir da mbeith mothugadh ánd ní ho linn dub glan do dentaighe e .Et ni dentur nescoid o linn dub, acht o fuil remuir, duibh, talmaide, oir derbuid Aueroes nach déin se fiabras neascoid o linn dub glan acht o fuil; adeir (& dearbaid) Aueroeis na den linn dub glan neascoid oir ni den si fiabras, acht mina cuimesctar re linn fuar é, no re fuil deirg. Masedh ni déin sé nescoid, oir Is inúnd adbur doibh; & adeir Ysac isin trachtadh dorindi se fein don fual, da nderrntaighe nescoid o lennuib truailligthi loiscí arna impogh a naduir neimhe, mar ata formica & carpungulus, & antrax, & noli me tangere; & bí ann sin drochbalaid & teinnes, & bruth, & dath dub glas, & truilled, & mairbi In boill. 24 Tuic co tuismigter nescoid isna ballaib let isthigh, mar tuismigter isna ballaib imellacha, & atait neithi dibh marbus co h-opund ar son uaislecht na lennánd, & na mball, & teindis & fiabrais, mar ata eslainti In craide & a nescoid : neithi ele Is moille marbus na sin, mar ata nescoid na nao no na selci, & na narunn, & In gaili: & atait neithi ele aga fuilid anmunda disli, mar ata nescoid In easnuidh re n-abur pleurisis. Et Is ime aderur pleurisis ria .i. Is inand pleur isin Greig & easna tri Laidin & isin Gaedilg, & Is inund sis & suigugad .i. Is uadha aderur pleurisis .i. ona suigugad arin esnach, no laim ris arin sgairt. Perpnomonia .i. nescoid na scamhan. Frenicis .i. nescoid na h-incindi. 25 (&) Atait 4 comarthai ari n-aithinter In nescoid bis let istigh .i. att & teindes & gortugadh na noiprigthi, & na neithi adubrumar, mar ata fual & feradh & neithi Is cosmuil riú. Et atait .u. comarthai airighi ac pleuricis nach etur do sgartuin ria .i. decracht na h-anala do tairring, & fiabras gnaith, cosachtach, tindes isin taobh, & cuiridh Avicenna In .u. comartha cucu só .i. puls serrinus mar fiacla cailligi ac bualad a fad o ceile & coscc aturru. 26 Tuic co n-abur nescoid o da cuis .i. co mbi sí o adbur te co nadurtha, no co ngabhúnd si tes co h-aicideach tri morgánd, mar adeir Avicenna. 27 Comarthai nescoid na sgamhan ann so .i. puls tonnmur. & tes itir na slindenuibh, & dergi na ngruadh, att isna suilib, fiabras rotren, deacracht fana anail do tairring amail do beith aca mucadh. 28 Comarthai nescoid na n-áo .i. puls Is lugha na In puls remraithi, & teinnes maille tromdacht, cosachtach tirim, aiterrach gnee co minic, ferad maille fuil, & ni loigenn anti ara mbi ara taobh deas, fual buaiderta mar uisgi nighthi feola, & dealb na nescoidi mar re núa and, & In corp Is e truagh. 29 Comarthai nescoidi na seilce .i. att & cruas ina leith cli amain; & ní mar sin ina cruas, no na ndunadh can nescoid, acht cruas indtu co leir; oir Is amlaid ata In tsealg ina ball edluith fada arna suigugad isin let cli, arna h-ordugad do glanad fola deirgi; acht ce adeir Avicenna co fagur uair and In tsealg isin leit deis & na h-ao sa leith cli, & lo sodhuin dogabar, ni cuirid na fisigi brig and. 30 Comarthai nescoid na n-arúnd .i. teindes & tromdacht, fiabras gnaith, & mad isin aruinn dheis bias, arduighi a teindes co roich na h-ao, & mad isin aruinn cli, islighi co roich In leis. Mad té In cúis bi In teinnes ger bruiderrnach. Mad fuar In cúis, bidh In teinnes tromda, minab gaothmur In cuis, oir bid In teinnes and sin etrum, luaimnech on inadh co ceile. 31 Comartha na nescoidi doniter tri faothugad & teid cum silid .i. teindes timcill In adbuir gan beith ger; & gan adbur te do beith ann o lennuibh te, & gan an brig do beith co laidir no anmunn, acht aturra sin; tiaguid na nescoidi sin isna balluibh inmedhonacha, nach teid co h-opund cum bais no cum bethadh; oir Is egin mar a mbi In nescoid sin co mbidh co fada isin eslainti, & na lenna Is iad remur dodilegtha, & nac folmuigter an t-adbur co leir, amail adeir Galen, isin 3 lebur do Pronostica, oir crichnuigter ann sin In t-adbur 127. Adeir Galen isin 3 lebur do Pronostica, In trath bid na lenna te nach fetunn In brig beit co laidir, & Is amlaid sin Is coir sin do tuicsin .i. In eslainti nach tic o lennuibh te, noch crichnuigter trí nescoid, nach fetund In brig beith co laidir, acht co h-anmand and, oir da mbeith si co h-anmund 2 dobud olc, & da mbeit co laidir do crichnochuide tri flux no tri allus In t-adbur, no gan mothugad, & Is mar sin dona lennaib fuara. 32 Et da mbía an eslainti isin geimred & ar duine arrsaidh & gan faothugad no folmugad ele do techt cuige fo cenn xx. la, & In teaslan ar bisech, Is comartha ar sin cur crichnuidhi a n-nescoid, & In t-inad Is mo o tic an t-allus Is and tic an nescoid; & da mbuailidhi cuislenna na nairgidh co lethan & In anal co luath, Is deimin co mbia nescoid a mbun na cluaisi, no na leicne, no isin mbraiget, & da mbía tairring laidir let atis don sgairt cleib, no isna lochaib blen & isna lairgibh, 128 & teindes & tesbach indtu, Is comartha air sin gurub isna ballaib ichtaracha ata an nescoid. 33 Et adeir Galen isna fiabrasuibh saothracha gurub isna h-altuibh & isna leicne Is mo doniter an nescoid, ar son anmuindi & In gluasachta & edluithe na mball & a mbuigi; oir tairringidh In gluasacht In t-adbur cuigi, & cuiridh. 52 in fiabras cum na mball nanmund, oir adeir an. doctuir curub ullum cuires In naduir In t-adbur & imurcach na lennann cum na mball anmánd. 34 Abrum anois don fual .i. dfual lucht na h-eslainti so .i. na nescoididh: & tuic da mbía da dath isin fual .i. dath olla an camuill ina uachtar & a ichtar a ndath inapus, signidi sin nescoid, & da mbía In fual mar fual ainmidhi bruideamail signidi sin frenicis .Madh tiugh an t-adhbur & a beit uisgiamail signidi sin litairgia. 35 Item da mbia an fual doinderg & a beit la ac dul cum data inopus & dath In luaidhi ina uachtar, maille cubar crochda signidi sin nescoid te isna h-aoibh. Item da mbía In fual buaiderta, bec, omh, signidi sin nescoid fuar na n-áo. Item da mbia In fual tiugh ina folud, & cinel aduirci ann ina dat, maille moran do graindighibh beca soillsi na lar, signidi sin nescoid an ghaili o linn fuar. 36 Item da mbía In fual Is e isil, ina dat, do reir Egidius & tanuidhi ina folud & moran dellraid ann, mar ga ngreine, maille corpuibh beca mar luaithred ina ichtar, signidi nescoid no dunad na seilgi. Item da mbia In fual Is e dub ina dath, no mar dath inopus .i. tosach na h-eslainti signidi sin an bas dfagbail, & uair ele signidi nescoid isna h-airnib, modh becc hé. 37 Item da mbia In fual arin dath re n-abur sianosa .i. dath comhsuigighti sin o gile & o duibí & o deirgi, maille corpuibh remra, signidi sin creacht isin les o nescoid, & da mbiaidh gainemh derg and signidi sin gan na h-airne beith co maith; & uair ánd tícc In gainemh sin o losgad fola deirgi isna cuislennaibh, & bid In fual and sin Is e árd, & madh ona h-airnib tic ní bínd se co h-árd acht ac dul cum gili arna tairring uatha nís taosca na dilegthar é, & lesin modh sin o loscad na fola tic In gainemh, & bid se bog & uair ele signidi se cloch isna h-airnib, & ni bi bog acht se cruaidh, mar Is follus co coitcind a n-adbur cloichi. 38 Labrum anois do taisceltaib na h-eslainti so na nescoididh, oir adeir Ipocras curub tresi an teinnes ag aipiugad na nescoididh na arna h-aipiugad, & adeir Galen curub fir sin & co h-airighi da n-innurbtur an siled. Tuic co crichnuidter ní dona nescoidibh a cind .xx. la, & ni ele a cind da .xx. la & ni ele a cind tri .xx. la; oir da mbía In t-adbur Is e té, & In ball a mbia Is e té, crichnuidter sin a cenn .xx. la; & da mbia an t-adbur te & In ball fuar, no In t-adbur fuar & In ball te, 129 crichnuidhter sin a cind da .xx. la, & da mbia In t-adbur & In ball fuar crichnuidhe sin fo cenn tri .xx. la: & dena sin do comairernh on la fa tiucfa na h-aicidi so, & bidh nís tresi, no ni Is mesa, na mar dobai ár tus .i. driúch & greánd & fiabras ger .Creid co mbrisfé an nescoid a cenn da .xx. la uadha sin no a cenn tri .xx. la. 39 Item da ndech adbur na nescoidi a nimell gan faicsin co h-opunn, ata cechtar do da ni and sin .i. teid In t-adbur as gan mothugad, no impoigh isteach aris curn tinoil, & Is olc sin & Is baoglach, oir da n-impoighi an t-adbur asteach mairidh In fiabras & na h-aicidi ele do rindi an t-adbur ar tus, & ni h-usaidi don eslan: & In trath sgailter an t-adbur gan mothugad sguiridh In fiabras & dogeib In t-eslan furtacht. 40 Tuic co fuilid .u. cuisi ima n-imighenn adbur na h-eslainti gan mothugad .i. adbur na nescoidi .i. seimidecht na lennann & edlus an boill, & tes an aoir, & brig In leigis, & tresi brigi In othair, mar adeir Galen isin 2 lebur do Pronosticorumh. 41 Item Is mo tic gach uile nescoid isin geimrid na In gach aimsir ele, & Is fada anus & da fagha foirithin ní impoighenn aris mar adeir Ipocras sa 3 lebur do Prognosticoquorum, & Is dona nescoidibh noch doniter o faothugad tic o lennaib fuara, labhras Ipocras, oir Is andsa geimridh Is lia na lenna sin, & Is and Is lia & Is mo tiaguid na nescoidi sin. 42 Item an nescoid bis i mball oirida gan teinnes, signidi sin an naduir ar legan a brigi follamnuighti uaithi & co h-airidhi mod o fuil deirg no o linn ruad doniter. Et adeir Damasenus gurub andum doniter teinnes nescoidi acht o lennaibh te, & adeir Ipocras sa cetlebur do Pronostica, an nescoid cruaidh doniter gan teindes gurub neambaoghlach, & da nderntar maille teinnes ger, gurub baoghlach hi ac fecuin na nescoidi doniter o lind ana mbi cruas & teindes gan beit ger ach teindes tromdha. Item an neascoid na teit cum silid ni den teindes minadurtha leath amuith mar doni In neascoid doniter 130 mar ata an nescoid doníter o gaothmuirecht, no teid cum cruais; & an nescoid bis arna ballaib uaisle inmedonacha donít siad fiabras, & atait neithi dib nach fagtur co follus réna nglaca, mar ata nescoid cleib no sgamhan; & atait neithi ele do gabur, mar ata nescoid na n-áo, & na selci, & an gaili, & na nindigh, & caol na narunn, & In lesa, amail adeir Aueroes. 43 Item an nescoid bis let anís don imlican, Is andum téid cum silid ar son fuachta an inuidh a mbi si. Item an nescoid aca mbí ceand ger gan beit lethan tis, Is ferr hi na In nescoid aca mbi bun lethan & gan cenn ger aici, oir signidi an cetnescoid nert na brige innarbus In siled. 44 Item In trath doní nescoid sgamhan do nescoid an taoibh, no litairgia do frenicis, Is olc sin & Is luga dolc doní, mad hi nescoid an taoib doní do nescoid na sgamhan, no frenicis do litairgia, adeir Avicenna. Et adeir se fos an trat teid In t-adbur o ball uasal cum boill anuasail, gurub maith an comartha sin & an trath teid o ball anuasal cum boill uasuil, na cum boill nach fetund a dilegad co maith, Is olc In comartha sin. Tuic curub minic bís fiabras & crith tar eis an tsilid do denúm ar son In adhbuir ac brised & ag loscad an lethtuir & gid eadh do coisc an fiabras dobi ar dus ac denumh an tsilidh . 45 Item fetur an nescoid cruaidh bis isna h-aoibh do leiges i tosach In adhbuir maille decuir moir, & o sin amach ni fetur, oir teid fo cenn .u. la ndeg a nidropis, & ni fagur a cruas re glacadh, & Is i sin an idropis nach fetur do leiges. Tuic co crichnuidter an nescoid bis a ndruim na n-áo co minic o tri neithibh. .i. o fual, no o allus, no o fuil srona; & crichnuidter an nescoid bis leth istigh isna h-aoibh uair and o flux, & o allus, & o sgetrig. 46 Item an nescoid te bis isna hindibh feolmara uair and crichnuidter o diansgailed oir Is anmann edluith naduir na feola & ata si a ngaire don fliuchaidecht; & an nescoid bis isna ballaib feithtaca Is mall tinailter, & Is maille na sin diansgailes, oir Is maille bis an tinol ánd, & gach cruaidhe bis, Is moillídi gabus diansgailed, mar adeir Galen sa 3 gres do rindi Ipocras, & adeir Ipocras sa 3 gres dorindi Damasenus: an raod tic co h-urusa co teid se co h-urusa. 47 Item gach uile nescoid doniter o neithib contrarda gacha dirga bis gurub misdi hi, oir signidi imad & olcas In adhbuir nach fétunn In naduir dfollamnugad, na dfulúng, ar són na contrarachta, oir adeir Galen, an n-eslainti aca mbi adbur mor & aiterrach adbuir Is faidi hi na an n-eslainti aga mbi aonadbur, cemad mor hi, oir ni fetunn an naduir an t-adbur mor & In t-aiterrach do dilegad re becan d'aimsir: & Is amlaid Is coir sin do tuicsin, don eslainti coimsuigigthi doniter o tes & o fuacht, ac fechuin na n-eslainti doniter o tes amain; & ni coir a tuicsin don eslainti doniter comsuigighti o tes & o fuacht, ac fechain na n-eslaintid doniter o fuacht amain, oir Is faidi cotidiana simplex na nota terciana doniter o linn ruad & o linn fuar. 48 Gach nescoid doniter o adbur loisce, mar ata antrax, formica & carbungculus Is olc hi & Is marbtach da mbia maille fiabras. Trit sin Is mor In secran don droing do-beir oslugad arna baindibh dubha ni Is taosca na Is abid iad: da mbeid ar comhuir an craidhi, no a ngaire do, Is marbtach, & da ndechaidh co h-opúnd gan etrumugad don othar, Is comartha bais sin. 49 Item gach uile nescoid asa tic fuil no sugh uaine roim In sechtmad la, mina brisi co foreiginech, signidi sin bas, oir ní fetunn In naduir adbur na nescoidi dindurbad co h-opund maille dilegad raoda eigin leth imuich don naduir, oir ni foghnunn an dilegad doni In naduir i tosach In adhbuir: gid edh da ti moran do comarthaib maithi uadha na diaig, ata a n-aicid nach testuigenn co luath. 50 Tuic fos gurub iad so Is comarthai maithi In gach uile eslainti .i. brig laidir agan othar, & e fein co sdaidamail & spirut maith aigi, & adbur na h-eslainti dindurbad co h-urusa co h-uilidi, & co mad inunn bis an tes isin corp, & gan ítta air, & comad maith bias fo cenn a fuail, & a feruigh, & a alluis, & collata; & cibe bes mar sin eireochuid se o gach uile eslainti adburda; & cuirid fer In trachtaidh so fersada orro so tri Laidin, & Is iad so a focuil tri Ghaedilg .i. brig & menma, etrumacht, spirut, collad & buille; & adeir Gatisden 131 gurub maith na comarthai sin. Et Is amlaid so minighes se sin .i. In brig do beith Is i trén; etrum, laidir, & In t-othar do beith etrum ona eslainti tar eis comartha In dilegtha, & labairt maille resun; spirutalta .i. spirut te no fuar do beith co cutruma; maille menmuin .i. a beith slan, gan miceill ag eirgi as a collad .i. a beith co maith gan buaidert o smuaintighibh no o aislingtibh grainemla; buille .i. bualad laidir sa puls co follus, oir mina beith se mar sin, dobud olc an comartha sin; acht ge adeir Avicenna ni fhedamair ca méid do comurthuibh maiti maille grain do cóndcomur, do truime an collata, & do digbail In puls, & d'esbaid alluis, & tainic an t-othar ass fa deoigh cum faotuighti; gid edh Is andum tic sin, & trit sin Is cunntubartach na comurthai sin, & ni fetur faistíne déimin do denum ann mar sin, mar tegmus co minic isna h-eslaintib gera. (&) Fetur In focul so re n-abur se builli do miniugad ar indus ele .i. do builli In bidh arna coguint isin bel, oir Is maith an comurtha, da féta an t-othar biadh do coguint co maith & a bualad lena fiaclaib co laidir & a bel do slugad co h-ordamail. 51 O do labrumur anuasana do signib & do cuisibh na nescoididh, labrum anois da leiges, & atruigter a leiges do reir aiterraidh na n-aimser, oir Is du ina tosach neithi fritbuailteca do tobuirt, & ina tormach, an trath meduighes & lethnuidhid, na neithi frithbhuailteca maille neithi aipighteca, & ni Is mó dona neithib frithbuailteca; & ina sdaid neithi aipighteca amain, no ni Is mó dibh, & ni Is lugha dona neithib fritbuailteca, no cutruma riu ar aon; & ina ndighbail neithi disgailes an t-adbur. 52 Is du ina tosach neithi fritbuailteca do cur riu acht a casaib airigtibh. Cas dib .i. mad follus co mbia In corp lan do drochlennaibh 132... torrca, oir adeir Damasenus co toirmescter an fritbualad isna nescoidibh o tri neitbib .i. o linn, mad neimnec no luaimnec é, oir bid and sin bualad do reir brige; no o linn pecaighes do reir meidi ar son a imuid, co linund sé na soigthige, & ní du and sin frithbualad do tobuirt, & laigdighter é ar son a brige, oir madh anmánd In brig, ni dlegtur In fritbualad do tobuirt. Cas ele nach du an frithbualad do tobuirt da mbeid na nescoidi isna lochuib blen, no na braighid, no isna h-osgallaib, oir Is cucu sin cuirid na boill uaisle a n-imurcacha, & da tuctur an fritbualad and sin, impuigter an t-adbur cucu fein and sin, & Is mor an baogal sin. Cas ele .i. da mbia nescoid arin timtiracht, ní du frithbualad do tobuirt, oir Is cucu sin innurbtur a n-imurcacha uile. Cas ele, mad nescoid tic o faothugad hi, ní du In fritbualadh do tobuirt. Acht muna siligh an tadbur cum baill neimnigh uasail mar ata an tsuil oir Is du ann sin an fritbualadh do tobhairt 53 Masedh doniter leiges na nescoidi te o da modhuibh .i. o folmugad an lenna o ndentur an nescoid, & o aiterrach an drochcoimplexa. (&) Madh o linn ruad doniter a h-aiterrach Is eigin and sin .i. In drochcoimplex d'aiterrach. Madh o linn fuar no ó morgad doniter an néscoid, folmugad Is dú do tobuirt and sin. Et cuirid Aueroes an 3 modh ann so .i. an remcuis daitherrach. 54 Tuic co fuilid remcuisi agna nescoidibh .i. mar ata remcuis línta, & primcuisí .i. cuis let amuich mar ata toitim no bualad no gerradh ainminic .Na nescoidi doniter ona primcuisibh, uair and doniter iad maille línadh In cuirp, & uair ele gan línadh gid edh bidh linadh rannuighte sa ball a mbí an nescoid, & Is uadha doniter sin .i o sgailed an adbuir cum In boill, & Is uadha doniter an sgailed sin, o línadh In cuirp uile, no o línadh boill eigin bis a ngaire d'inadh na nescoidi, no o nert an boill innarbus a n-imurcacha uadha cum boill ele anmfuind. Furtachtuigi cuigi sin cengal na mball re ceile no fairsingi na sligidh, & uair and Is cuis do tairring In adbuir cum inuidh na nescoidi, & drochcoimplex te an boill, oir Is dilis don tes tairraing do dénum. 55 Is cuis ele di .i. teinnes rolaidir an boill a mbi an nescoid & doniter an teindes ara son sin, & doniter o gluasacht na brigi innurbuidti an trath indurbas a h-imurcach uaithe, mar adeir Galen. Do fetur a radh da reir sin, co tairrngenn an teinnes, oir Is cuis é, do reir Galen, ma cuirindin naduir In t-adhbur ann sin nert na brige d'innurbad na n-urcoidigh, & doní se urcoid co h-aicidec. 56 Mad línadh Is cuis don tairring sin, madh o fuil deirg doniter hi, legar cuisle dó, & madh ar són mailisi lenna ele, folmuigter le purcoid no le sgethrigh. Modh iad ar aon bis cintach, dentur na tri neithi sin, & dentur In tairring cum In boill Is faidi uait ara comuir .i. da mbía nescoid te arin suil curtur adurc maille fuiliugud ar cul In cinn, oir folmuige sin adhbur na nescoidi & tairrngid an t-adbur ara comuir co mor, & adeir Galen, da mbia nescoid arin laimh ndeis tairrngter fuil cum na laimhe cle, & fa sech ina (deis) .i. da mbia In cois deis tairrngter 135 ... 57 mairt & lachan & gandul & senféoil saillte, praisech, pis, caisi, biada arna prigail, indidha na n-ainminntedh; & gab ainnsein cosa cerc & cuir fo luaith iad no co scara a feoil riú & a croicenn, & cuir riú an croicenn Is e te, fo tri no fo 4, & ben fuil astu ainnsein fo guairt le t'ingin. 58 Item gabh coirt sailech arna loscad & cuir finecra trithi & icid sin na faithnídha arna cur riu, & poiri, & ficcus .i. faithnidha boga bis laim ris In timtiracht; & bi a lan do grainnedhaibh beca indtibh, mar bis isna figidh, & Is ime sin aderur ficcus riu, oir Is inann ficus & figi: & cibe ara mbiaidh sin, ibhidh sugh pipinella, & cuiri é fein mar cerin ríu, & foiridh. 59 Item raod arna derbad agumsa fein co minic am corp fein .i. agremonia do coimilt dib co minic, & a brised maille salunn & re h-aigeid, & a cur riu gach lao mar cerin, & portulaca do coimilt gach re la, & doni sugh duilleog sailech In cetná. 60 Item cac gabuir & finecra do cur orro & foirid iad, & a cur té co minic ríu & maille fínecra & foiridh. Adeir Calsidus curub leiges dilis coitcind doibh cocol & fual do coimilt dib, da mbeid siad mar mesoccuibh no mar sgeith ailt, & foirid luaith seilci maille senblonac gan t-salunn iad, & ni fuil aonni Is ferr cucu sin na sin; & foirid se na nescoidi bis mar mesoicc. Et adeir Iohannes de Sancto Amundo co foirid na figida anaipci, maille finecra iad, & leiges righ adeir se ris sin. Item raod gan mellad indtu, a nighi a h-uisgi asa nighfidhter duine marb. 61 Et Is imda cinel orro so, mar ata lupia & cocorrindés; & tuic gurub maith sin, a ngerrad, & an ait do loscad indus nach silfe imurcach fola astu: no brister gairleog maille salunn, & athraighter itir la & oidhchi co ma tri, & gnathuigtar co maith re .ix. laoibh mar sin & coimmbrisidh iad re plata .Mad ailt gan fuil do tsiltin doibh deis a ngerrta, cuir lín an damhain alla riú, no gelan uighe maille finnfad mil. Et Is leiges coitcind orro a cengal faona mbun le ruaindi dfolt eich, no le snaiti sida, no co toitid siad. 62 Et adeir Aueroes curub i n-aimsir na plagha & i n-aoir truaillnidhe Is minca tic In nescoid re n-abur carpungculus, & Is trit sin fiuchus In fuil innte & morgas, & lenas drochcoimplex fiabrais morgaigti comsuigigthi o athrugad na lennand í. Et Is edh Is foirmica and .i. nescoid siublus isin lethtur & ni bid si co letan, & uair ann bid baindida letna on inadh co ceile and, & doniter crechta & bit prema lethna acu, & bid siad ar dath na luatha, & linn ruad teinntigi Is adbur doib. 63 Antrax .i. nescoid neimnech doniter ona lennaibh arna losgad, & Is e a h-ainm tre Berla .i. filun, & ni commor loisces na lenna and & isna nescoidibh re n-abur carpungculus, ina mbínn moran do dathaib .i. dath buidhi & dath dubglas & dath mar raithlean, ar son fola deirgi, & lenna ruaid arna losgad & ar n-impod i naduir na neimi, & lenna duib, & doni crechta. Et Is ime aderur antrax, oir Is inann antrum tri Laidin & umha no clais a Gaedilg, oir donít clais san inadh a mbí: & Is cosmuil leiges doibh sin maille cuislennuib & re purgoidib, & Is eigin na lenna uile do tairring and, oir cinntaigid na lenna uile ann sin. Tuic nach du a foslugad, no co folmuigter an t-adhbur & nach fagand slighi cum a n-indurbtha ar son imuid In adhbuir, indus co téid cum an craidhi ar son an teinnis marbaid, mar do conduc duine ara roibi baindi dubh don cinel sin, ar ndul decc arna osglugad no le snathuidh. 64 Item secainter indtu sin neithi fuara laidiri sdipicda no frithbualtacha, frithbualas In t-adbur cum na mball inmedhonach oirida, & na ramruige an t-adhbur co romor. Item secainter neithi diansgailteca rote, indus na lasand an t-adbur te, acht curtur neithi tirma fuara gan losgad, a mbia becan attairrngti riu, mar ata cruach Padruig & min eorna & aran brain & ailim maille h-aigeit. Tuic mar riaguil coitcind, gach uile leiges filuin co leigisind carpungculus. 65 O do labrumur don filun, Is iad so a taiscelta .i. sgetrachadh, puls laidir, allus fuar, anmuindi craidhi, & da meduigidh sin, Is comurtha bais. Item In filun ara mbi dath na lasrach, ni h-indleigis é. Item tirmuig domblas ae muici, & cuir leitid a beil risin cneidh de, & mina lena aonraod de an cneidh, Is comartha bais, & da lena, foirid In filun & In gerrad doni madrad cuthaig. 66 Item Is do leiges In filuin cuisle do legin asin ball a mbia se, oir Is riaguil coitcind, nach du an t-adbur do tairring cum a contrarda. Cuir ainnsein neithi frithbuailteca timcell & neithi tairrgteca gan beith rote arin nescoid fein, & tobuir let istigh neithi a n-aigid na neimi, mar ata viola & bithnum & sgabiosa; & conduimiter an medhon lac do gnath le séne & le casia fistola & le sal chuach. Ainnsein d'aippiugad an filuin & da brised, cuirter buidhen uighi & becan saluinn & mela arna suathad trit a ceile co minic sa lo air: no dentur cerin dfigedhuibh & do taos goirt & doilioli 137 & do salunn air. 67 Item da curtur cac pecoigi air, brisid & aipighi & slanuidhi. Item nonín do brisid itir da cloich & a cur air & buiden uighi & se omh, & salunn arna loscad, & cuir trit a ceile & brisidh fo cend an 3 la. Item pimpernella do brug na aonar, maille unmach 138, & Is cumachtach sa cas sin. Item sgabiosa do brugh maille, blonac, & Is derbta cumachtach sa cas sin e, & glantur ainnsein an tinadh le sugh mersi & le mil & le min cruithnechta no le sugh mersi & le mil amhain .Mad romor In tinnes gab prem lili arna mbrugha n-uisgi & cuir air, no prem lili & nonín & gelan uighi, & cuir ainnsein pudar cnesuidtech riu do maisdix & dfuil draige & do rois & dona neithibh Is cosmuil riu. Mad ailt an t-adbur do tairring o ball uasal cúm baill anuasail, coimilter sug an tsauraé o n-inadh i fuil an filun co roich an t-inad inarb ailt a dul, & cuir cerin tairrngti ann sin air. 68 Item a n-aigid na tinedh Dia .i. na nescoidi re n-abur ericipila .i. gabh caisi úr & bruid co laidir é, & cuir mil trít, & coimil dibh, & cuir duilleoig praisce orro da eisi sin, & icid. 69 Labrum anois do nescoid na n-uirged, oir cruadhuighid na soighidhchi uair ánd, & bid nescoid orro, & bi as só at ara folud fein, & uair ele bi att inntu ar son tumtuighi, & Is cosmuil re nescoid é, & ni hedh. Et Is edh Is cuis di sin .i. uair and In trat bis an geinemuin ar siubuil, no ar slighi a dul amach, mar bis isna dainibh glaccus na mná, & dlutuighes co laidir riú iad, & renab ail coimriachtain do denum riú & na denuid: & uair ele ar son marcaidachta ar each ansocuir, no ar son leime beires nech ar each, & tegmuid a uirgi faoi: & uair ele ar son aislingi collaidi, & cur tindsguin In geinemuin tiacht amach, & gur bacadh dí tiacht. 70 Mad o fuil deirg bias, biaid In dath derg and sin. Madh on geinemuin, biaid In dath riabach. 71 Et Is e so a leiges sin .i. clister do tobuirt re ruibh, & re meas torc allaid, & le cuimín, & re pairitair, & re lubaitse & le uolubard, & le h-ola na roisi & le benedicta arna gerugad le h-aigeit & le h-agairc. Item Is maith do sgethrach do denum le coirt inmedhonach an truim, & ní du dó acht becan bidh do caithim, & a beith na biadh sodileghta. 72 Mad isin leith deis bias, legar cuisle na laimhe deisi do. Mad isin leith cli, legar cuisle na laimhe cli mar In cetna, & cuirter cuimín & ponuir, ar ndenum mine dibh, & ola In uolubaird, & pairitair trit a ceile, & curtur riú, no ponuirí glana & fin & bran. Item gabh pairitair & ruibh & camamil, h-ocus, (fransi), lan duirn de gach ni, & berbtar a n-uisgi & dentur urbruithe um na h-uirgib dibh ar cedlongadh. 73 Mad te an cúis, coimilter ola na roisi de. Mad fuar, coimilter ola an camamil, & da mbia an t-inadh Is e derg, gabur sugh na cruaiche Padruig, Is e bocc, & tumtur edach lín and, & curtur air, & legar cuisle inmedhonach In ailt let istigh dó; & curtur fuil mil, Is i té do, & casia fistula uirrthe, & aipighi e, & gach uile nescoid te & fuar. 74 Item Is maith In gach uile nescoid arand & uirgedh, gafunn arna berbad a fín, & a cur riú, & ceirin h-ocuis. Item aipighi In coblan nescoid fola deirgi, & boccaid a cruas & doni ros lachan In cetna. Mad nescoid lenna fuair no uisgiamail bias and, dileghtar an t-adbur le prema mersi & raideoigi, & le bilur, & le h-isoip, & le calimint, & le licoiris, & le mil; & folmuigter e le h-agairc & dentur aris In clister & In sgetrach. Ainnsein curtur riú neithi tolltanacha, mar ata surrumunt arna berbad le fín & le haigeid. 75 Item Is maith caondach craind ar gach uile nescoid bis i mball feithech arna berbad a fin no a n-ola; & Is feithech na h-uirgi, masedh Is maith orro sin hé. Item Is maith In bilor, maille h-uisgi & re mil & re salunn dona h-uirgibh, madh fuar In cuis, & do gac uile nescoid uisgiamail. Item Is maith terpintina & blonac saillti muice arna nescoidibh cruaidhi. Item i maith uolubard, & ruibh, & min ponuirí mar ceirin In gach uile nescoid gaothmhuir. 76 Item Is maith terpintina, & ros lín, & fíne grecum, & sil hocus & croch, & bran arna criathradh co mín, ar gach uile cruas & ar gach nescoid fuar ce mad bocc hi, & da mbia cinel teinnis innti, curtur ainís fariú, oir coiscid a teinnes. Item Is maith fine grecúm arna prigail a n-im no a n-ola arna nescoidib cruaidhi, & Is teó é na In ros lin, & mad ailt a oipriugad nis laideri, cuir duilleoga lili fariú, oir Is mo coiscis an teindes na na prema; gid edh ata brig aipigthe diansgailtech ina premuibh, & adeir Avicenna gurub maith duilleoga lili isna nescoidibh te. 77 Labrum anois dona nescoidibh te bis isin maclach, doniter o cuis let amuich, mar ata bualad no toitim, & o cuis let istigh, mar ata, fostog na fola mista, no a decracht le lenb do breith. 78 Is iad a comarthai sin .i anmuindi craidhe & teinnes cind & muineil, tromdacht isna suilib, & buidhecht isna balluibh imellacha, itta sir & gne don fual ... an galur re n-abur disuria, & fiabras (airduairighi) ánd. 79 Et doniter an néscoid fuar o cuis leth imuich mar ata, fotrugad uisgi fuair & gaoth fuar, & o suighi ar cloich fuair, & o biaduibh fuara rigne, amail ata baindi & imurcach tortha; & doniter o cuis leth istigh hí, mar ata fostog fuail, & ro-imurcach lennann ; & Is iad so a comurthai sin .i. tromdacht isna ballaibh ichtaracha, & uair and fiabras, & cuiridh neithi fuara ar intí ara mbi. Madh nescoid cruaid hí, bí cruas isin fordrond & a mbel an maclaig, & tromdacht a ngluasacht na mball, & co h-airighti a souena & a cuislennaib In ailt: & ni h-inánd hi & mola matricis, oir da curtur lamh co cruaidh uirridhsi, gluaisidh si on inadh co ceile, mar do beith toirrces and. 80 Leighister nescoid te na breithi o cuisle na n-áo, & risin cuisle ri n-abur souena, oir fostid an fuil mista andsa nescoid, & dentur sgetrach da eisi; & dentur sisan ina mberbtar sal cuach & adhund & na caithid anti ara mbí acht becan bidh & dighi, & bid co fada gan collad, & curtur neithi degbalaid san inad a mbiadh. Aindsein cuirter casia fistola ina leigesuibh, & berbtar h-ocus & ros lin & cruach Padruig & curtur ola na roisi trithu, & curtur olund and, & tumtur an olund ainnsein uirridhsi. Aipigter le h-ocus hi & le dathaibh & le methradh ganduil & le mín eórna, & cuir mar ceirin arin fordronn, & ar an inad a mbia an teindes. Madh abuid hi, brister le figedhuibh & le musdard & le cac gabuir no coluim, & glantur an crecht ainnsein le h-uisgi mela. 81 Leigister nescoid fuar na breithi le sgetrach & le clister tairrngthech & le h-agairc, & diligtur an t-adbur le premhuibh feineil, & le mersi, & le dubhcosach, & le siterac, & le pollitricum, & le premuib cruaiche Padruig, & le sgabiosa, lan duirn de gach ni, & le coluimpin, & le pimpernella, & le nonín, & le smeruibh grianain, & le fuimiter, & le bithnumh, let lan duirn de gach ni dib sin, & 4 do licoiris, ℥ do sil feineil, let ℥ do sil no do blath camamil, & do blath saile cuach, ʒ de gach ni dib sin;& siucra go leor & dentar siroip dib & gnathuigh mochrach & trath nona & re loighi, & foirid In tsiroip sin gach uile nescoid & filun a n-aimsir fuar, & saoruid a neim & on columpín ainmnighter hi. (&) Is maith an gach aimsir te hi, acht mad aonní, co meduigenn na neithi fuara a n-aimsir te & laigdighter na neithi te. Is maith In gach uile nescoid te uisgi na saile cuach, maille mídhuidhi trit, ampersir; le rois & trit sin bid at menmain cum leigis gach uile nescoidi a n-ingnuis nescoidi na h-incindi re n-abur frenicis. 82 Et mad cruaidh hi, gabh smir fiada & blonac ganduil & lachan, & smir mairt, & buighen uighi arna cruadugad, & ím & ceir derg, da ℥ de gach ni; & gabh ainnsein sil feineil & ros lin, commor de gach ni: berbtar a n-uisgi no a fín iad, mailles na neithi adubrumar romuind, & curtur mar pisarium cum an maclaig. 83 Item Is maith sa cas cetna duilleoga na fínemnacha & ola & uisgi & duilleoga praisce. Et adeir Avicenna, da ndech an nescoid cruaidh gan leiges tar mi, no gan an teinnes do coscc, nach fetur a sgailed tri leiges. 84 Item gabh senblonac muice, ℥ co leth & an urduil cetna do ceir, & ℥ do metrad ganduil & 4 ℥ do mil & dím, & da ℥ do gallbarum, & brister an gallbarum a mortel maille 4 d'ola; & leaghtur na neithi so uile, & legar tri edach iad, & gnathaigh sin a n-aigid gach uile atta & cruais, & a n-aigid gach eslainti fuaire & teinnis na feithid. 85 Tuic gurub é smir Is ferr ann .i. smir fiadha, ar son seimidechta na lennann acu: tar a eisi sin, smir laoigh; & Is e methradh Is ferr and .i. metradh lachan, oir Is seimh é, & ní ger: & tar a eisi sin, methradh circi: & Is e metradh Is ferr ac na h-ainmindtib cetarcosacha .i. metradh leomuin ar son a seimidhechta: & geir bo & geir gobuir ainnsein. 86 Item raod ele do sgailed & d'aipiugad na nescoididh .i. ros lin & fine grecum & mín eórna & min cruitnechta, figida, cac coluim, taos goirt arna berbad ar aonsligi riú; & curtur ria mar ceirin. 87 Item dentur pudar do cac coluim, & curtur ola trit, & innurbuid sin gach uile cruas & gach uile teinnes, & da mbia gaothmhuirecht isin mbreith, urailter arin othar sraogach do denum, & tobuir diasimmum do, oir Is maith a n-aiged na gaothmuirechta é. 140 F. De Lethargo. 1 Labrum anois do litargia, oir Is edh Is litargia and .i. nescoid bis aran incind cuil mar ata frenicis aran incind eduin. (&) Is i sin Is litargia uero ann, .i. an litargia doniter o linn fuar amain oir doniter litargia non uera o dethaigibh noch buaidhes an cuimne, no o linn ruadh arna cumusc re linn fuar. Doniter litargia uero o linn fuar morgaigthi sa cuil incind, & bi fiabras ina coimidecht. 2 Et Is iad Is cuisi di sin .i. gach uile ni imduighes linn fuar & linn ruadh isin corp, & isin n-incind; mar ata lus, & uindemuin, & gairleog, & tortuid uisgiamla: fin, rolinad bidh & dighi, laitert, meiscci, moran bidh, bainbiadh do caithimh co mor: aran arna cur a n-enbruithi romeith, iascc, feoil muici, moran comnuidhe. (&) Ni bi se ina aonur coidhchi, acht a lenmuin eslainti ele; mar ata coitidiana continua noch bis do gnath. Is and bis an nescoid sin: a fidhisib & i polluib fancain, & Is andum bis a folud na h-incindi. 3 Is iad so a comarthai .i. fiabras anmand aga lenmuin, & becan teindis, dermud, combuaidert resuin, & cinel tigi & buaiderta ina fual, amail do beith fual ainmidhi bruidemail: & moran collata Is e bregach: & uair and dermuidid a fual & a feradh do denumhDermad fo cheann a inglain or do trath fagaig fae a inglan gan rathugad. 4 Et da mbia an t-adbur comsuigighti & comad é linn fuar Is treisi and, Is truimide an collad, & bid an t-othar tochtanach & leisge gluasachta air, & duinidh a suili mar do beith gan anmuin. Mad linn ruadh bis treisi and, biaidh an t-othar co luaimhnec, gan collad, & conmuid a suile osgailti & gnathaigi aonraod dfaicsin co fada .Mad cutruma beith In da linn sin, biaid na comarthai co h-inmedhonach. Madh o linn fuar amain doniter hi, bi meanfadach i tosach In adbuir, imurcach (seileger) air, & collad trom, & conmuid a bel & a suile nemhosgailti, & da n-osluici iad, dermaduid a niadhad: & bid In ferad co minic, Is e tiugh, fliuch, & In puls & In anal co bec cumung. (&) Da n-aburtar guth mor ar In lucht ara mbi an eslainti so, & a ngairm na n-ainm diles, ni fregraid, & da legar doib, impoid co minic cum collata gan fuirech, & ni collad firi sin, acht tromdacht & modurracht. 5 Is iad so comarthai na h-eslainti sin do leith a taisgelta .i. dath dub gorm ar In aigid, & att & gluasacht anordamail, oir Is dilis na neithi sin indtu. Item mad saothrach é, & moran do caithimh, & imurcach saindti air cum tuillid do caithimh, & neithi nach aluinn do labairt, & a seile do cur amach co gnathach, Is comartha bais; & co h-airighi da mbia allus fuar arin aigid & arin muinel. Et da mbeit na comarthai sin gan tiacht Is derb co fetur a leighes. 6 Tuic co fuil deichfir itir In eslainti so, & itir In eslainti ri n-abur sufucacio matricis, oir fetuid so labairt indti, & ni fetund a sufucacio matricis, & da fobra labairt re nech, ni fetund. Et ata deichfir aturru & apoplexia & epilepsia, oir tiaguid na h-eslainti sin co h-obond, & ni tic so acht co h-inmall deis a ceile. Ata deichfir ele aturru & In anmuindi re n-abur singcopis, oir isin n-eslainti so bid In aigid mar aigid duine slain, & a singcopis bid mar aigid duine mairb. 7 Tuic gurub eigin do lucht na h-eslainti so, caint ard do denum ina fiadnaisi, & i mboill imellacha do cengal co cruaidh, & a mbuinn & i ndernunna do i coimilt co cruaidh no co neargaid siad; & curtur a cosa a n-uisgi saillti co leit a lurgan tairrngter i folt, & a sron, & faiscter meir a cos & a lamh co cruaidh: & furailter ar mucaibh sraogach do denum ina cluasaibh: & tobuir clister ger doib i tosach na cuisi a mbia Yra pigra Galeni & detda, & surrumont, & mormont, & a cosmailius: & legar cuisle In cind no na srona no an edain do; & bentur fuil asa sroin le guaireach muici. Et curtur cleiti no sima na sroin dfurailem sraogaidhi air, & na h-antar as co brach ac bacadh collata dé; & loiscter folt duine, no neithi drochbalaid ele fona sroin; & curtur fasadurc itir a slinnenuibh; & curtur cleiti ina braigid dfurailem sgethraigi orro; & berrtur cul an cinn, & coimilter ola rosicda de, & aiget & sugh mersi. Ar ndaingniugud na nescoidi In 3 la no an 4 la, gab castorium, & sugh minntuis deirg, uisgi, finecra, sugh mersi; & fiuctar trit a ceile iad, & coimilter do cul an cind iad, indus co ndilegthar iad, & In t-adbur bis and; no tumtur edach and and sin, & curtur ar cul an cind, & athruidter co minic. 8 Item curtur ceirin do cac colum & do mil ar cul an cind, & furtachtaigi co mor é. Item da mbia becan da ceill aigi, & comad ail leo leighes do gabhail, Is lor da leighes musdard & castorium & sugh minntuis dol co minic: & loiscter cogna & gallbanum, & legar a detach fon sroin ag a nduisecht. Et da mbia a bec da ceill aigi, diligther an t-adbur le siroip ina cuirfidter sugh saitsi, & bitione & ruibi & minntus, calimint, ainis, sil feineil, cuimin, ros nendta, sil ruibe, finecra, becan mhela & siucra. Mad laidir In fiabras, tobuir becan don tsiroip ara mberbtar dubhcosach dó. Mad anmann, no comsuigigthi In t-adhbur, tobuir siroip na viola do, & dilegthar le h-oiximel sgille. 9 142Mod o linn fuar doniter In t-adhbur, bit na suile osgoilti ac fechuin aonraoda co fada, maille comarthai gluasachta 143, & dilighter In tadbur annsin le h-oiximel sgille & le siroip an fuimitir: & folmuighter le hira pigra arna gerugad le becan do colacinda & le hira longadion. Mod linn dub bis cinntach ann, folmuighter le hira rufini, no le diasene. Mad comhsuigigthi an t-adbur, comhsuighter In leighes le hira pigra, & le lictuairi doniter d'ola In rois144. 10 Item toburtur neithi da ol, & gairgrisim: & curtur ainnsein triacla ar a tengaid, & da feta, sluigedh é. Do tobairt a cuimne doib, dentur lictuairi do lignum aloes, & do casia linéa, & In 3 cuid d'eufoirbium, maille peletra & re mil tritu: & tobuir doib becan deis a ceile. Et berrtur cul In cind aindsein, & coimilter co cruaidh, & fuilidhter air, & coimilter a cetoir na neithi cetna de, arna mberbad. Mad comsuigigthi an cuis, gab ros & sail cuach & comamil & suimsoga, & berbtar iad, & coimilter co h-athgerr do cul an cind: & tirmuigh a cetoir. 11 Item da n-impaighi frenicis cum lithargia, Is comartha bais; & da mbe bunsgind, tic cum maithusa co minic. 12 Item gab craidhi spideoigi uchtdergi, & cuir fa braigid anti ara mbi an eslainti sin, & an fad bias and ni coideola. Item gab an craidhi cetna & craidhi ulcachain, & cuir a n-airdi os cind anti ara mbi an eslainti so, & o teid a cuimne, & do-beir do hi .Item craidhi na faindle maille mil,& inti caithes mar sin, furailidh air neithi tanaic & nach tanaic dindisin fo cetoir. 146 G. Herrnia adhon Is edh Is irrnia and .i. 1 tumtuigi; & Is eslainti sin ina mbrisind In sicne (&) le n-abur sifacc, no ina leathnuidter no ina sinter he: & ar a són sin tuitid na inne i sparan na n-uirgid; no attaid siad isin fordrond maille teinnes, & bacuid siubal do nech. 2 Et tuic co fuilid moran do gneithib arin eslainti so .i. gne o gaothmairecht, & gne o uisgiamlacht, & gne doniter o lennuibh, & gne doniter o feoil, & gne ele doniter o cuislennuibh, & gne ele ona h-indibh, & Is i sin Is errnia fire and: oir Is i sin In gne ina mbrisind an sicne re n-abur sifacc; & Is indtu tuitid na h-indi i soithech na n-uirgid: & gne on tsicne re n-abur sirbus. 3 Et tuic co fuil arin medhon .i. ar tus croicind imellacha, & leth istigh de sin an sicne re n-abur mirac, & leth istigh de sin sifac & leth istigh de sin sirbus & leth istigh de sin, na h-indi fein. Et mar deluides an sgairt cleib itir na ballaibh ailemnacha & na boill spirutalta; Is mar sin doni sifac itir na ballaibh ailemnacha & na h-indi, & na boill tuismigtecha ata se mar sác a condmail na n-indidh a n-airdi: & trit sin an trath brister é, toitid na h-indi sis. Et In trath sines se, bi att & teinnes isin fordrond, & Is andum toitid siad ann sin cum soigthighi na n-uirgid gan teinnes, gan fiabras, & Is i sin Is errnia firi and. (&) 4 Uair and toitid gaothmuirecht i soightech na n-uirgid: & attaid uair ele he, bi uisgiamlacht and: uair eigin bi linn dona lennaibh ar nat ánd: & uair ele bíd feoil leth imuich don naduir: & uair ele lintar a cuislenna do linn dub, & doni cuislenna mora, mar meid meir dib; & uair ele toitig In sicne re n-abur orbus : & uair ele remruige na feithi, mar curtur an silne cum na n-uirgid, & an trath sínid co ro mor. 5 Is iad so as cuise leth imuich don eslainte sin .i. saothar & moran eigme, & leimnech, & co h-airighi deis bidh & an medhoin do linadh: & coimriachtain imurcach: & marcaidecht eich ansocuir a cetoir tar eis bidh: cosachtach saethrach, sraogach rolaidir. Et Is cuis doib In silni ac brisedh cum a indurbta & a fostad tri cuis eigin & sinid na feithi cum a curtur é cum na n-uirgidh; & attaid feithi na n-uirgidh, & doni sin In eslainte cetna. Et doniter hi ar son cengail fada; ar son fostaid na gaothmuirechta, mar bis a n-eslainti re n-abur colica pasio. 6 Da derbad nar bis In sicne, laighid anti ara mbí fáon, & faisgid an tat, & cuiridh lena meir isteach é: & curtur na suighi é, & aburtar ris cosachtach do dénumh, & da tuitid na h-indi sis, Is bristi ata, muna toiti Is sinti. 7 (&) Item dentur teine do do trom; & inti ara mbí In eslainti sin mothuighe se detach na tenedh sinco h-obond & toitid na h-indi sis; & bi ledurtach & gairfidech mor na medhon & ina n-indibh, & do cluinter ar fud In tighi iad. 8 Mad o gaothmuirecht doniter h-í, bi gaotmuirecht isna h-indibh, & gairfidech; & gluaisid an gaothmuirecht on taob co ceile, & da curtur mer uirre, ni mothuighter tonnmuirecht and, & ni bí tromdacht and, acht etrumugad ac fecain na ngneithid ele. Mod o uisgiamlacht doniter hi, meduighe sicne na n-uirgid, maille tromdacht, & re dellrad; & da nglacctar led mer é, mothuighe tondmuirecht uisgiamail indti: & gabaid risin nglacadh, & ni gabonn risin gaothmuirecht; & Is ullum anti ara mbí cum idropise. Mad o feolmuirecht doniter, an teidhm so meduigi na h-uirgid gan teinnes, gan nescoid, maille cinel cruais: & an uair glactar iad, mothuigtar feoil cruaidh ina timcell. 9 Modh ona cuislennuibh doniter, bit na cuislenna cruaidh fada amail do beidís slata croma and, amail do citer a cosaibh na mbathlach imuirces eirida mora .Mad on tsicne re n-abur sirbus doniter, ce do loighi anti ara mbi fáon, ni impoighenn an t-adbur suas. Mad hí an gne firí, impoighid co h-urusa da loighi faon. Mad iad na feithi tri na curtur an silni sinter and losa mor edluith na puill bís indtu, Is urusa leis na h-indib toitim i soightech na n-uirgidh, Is é ainm na feithid sin diudimí. Mad ona lennaibh doniter, bi In corp lan do droclennaibh, gan teinnes; & da nglactar In t-adbur, doni cinel gabala rit: & bid buigi inmedhonac and itir In gne doniter o feolmuirecht, & In gne doniter o uisgiamlacht mar sin. 10 Taisgelta na h-eslainti so. An trath Is arrsaid an brisid, & bis bel na cneidi let istig lesach, cruaidh, tar eis bliadna no let bliadna ni leighister& Is urusa gach uile tuitim do leighes ana tosach & co h-airithi isna macaib & ni leighister isna sendainib isna sendainib, & co medonac isna dainibh oga. In trath doniter ona h-indibh hi, & si arrsaidh, ni leighister hi acht maille sinidh láimhe, no re loscad & maille slapur: & re gerrad & ni fetur In gerrad sin do denum ac na sendainib, & Is andum tic In gerrad gan dol cum bais& Is trit gu saera Dia sinn ar In uathfas sin : ampersir; da ndecha an gne sinti tar se mísaib Is eigin a leigin cum sinidh laíme. 11 Is mor do neithib iartur cum leighis na cuisi so. An cetni dib .i. diet. An 2 ni .i. na h-indi do cur ina n-inadh fein. An 3 cuis .i. i connmail and. An 4 cuis na cneda do cnesugad. An .u. cnesugad & losgad no gerrad .Doniter In cetni dib sin o coiméd antí ara mbi re se misaib gan linadh bid no dighi, & gan imurcach gluasachta do leigin dó: & na caithed torad ur, naid neithi doni gaotmuirecht, amail ata pis & ponuir, & lind úr: & na caithed a saith a n-aoinfecht, & na h-eirget asan inadh a mbía, acht mina roibh roeigintas air cum oiprigti na nadurtha: & na denad aister; & na h-imighed i sdaighri & na beirid léim: & na denad beicida: & da nderna se marcaidhecht acht bid a n-inad ard, ac dol innus co mbia si faoi, & ticid se indti anuas .Mad eigin do siubal no saothar do denumh, cricnuigid se roim biadh: & connuimter an medhon lac le... le clister, no le potaitse bogtach: & sechnad coimriachtain & fothrugad, acht mina roibh an urduil sin dat isna h-indib, nach fetur a cur isteach, oir fetur ann sin fothrugad do denum da n-ullmugad cuigi sin. 12 Coimlintar an 2 ni adubrumar cum In leighis mar so .i. loigid In t-othar faon & a leasa co h-ard & a cend co h-isil, & cuiridh In tinde co mín mín le mer suas no co ndech isteach tar eis a ceile ina inad fein mar sin. Coimlintur an 3 ni adubrumar .i. na h-indi dfostad ina n-inadh fein .i. slapar airighti doniter cum na cuisi sin, ina mbi meid 4 mer, doniter do línedach & fillti imda and & curtur cotun ar a lar & fuaidter co maith é & bid ted as le fetur a dunad & a oslugad & bid imell cruaidh d'edach lín a lenmuin de, & cuir itir a sliastaibh e. 148 H. Parilis est et cetera 1 Adhon Is edh Is pairilis and do reir an ugduir .i. easlainti feithid noch tic uair and a ndiaig an galuir tuitminduigh no eslainti Is cosmail ris. Et Is inann pairilis re rad & gortugadh boill, & uair ann gortuighter let In cuirp co leir on cenn co roich an cós, & gabaid si blogh don tengaid, no h-i co leir & bacaidh si In urrlabra, & aderur pairilis uilidi ria: & uair and ni gabund si acht an tenga amain no an cos amain no an mer amain; & aderur pairilis randuighti ria sin. 2 Masedh atait da pairilis and .i. pairilis uilidi & pairilis rannuighti. Et Is edh Is pairilis and da reir sin .i. bogadh na feithid ar mbuain a ngluasachta & a ratuighte astu & Is i sin Is pairilis firi ann. Oir isin pairilis nach fir ni bentur acht an mothugad no an ratughad, no an gluasacht mar bis ball na collad no mar tegmas a reogh, no imurcach fuachta nach fétund a mer tsínedh na í dunadh no a dlutugad. 3 Et adeir Avicenna co n-abur pairilis o comhrad coitcinn & Is inann and sin h-i & bogad cibe ball a mbí, & aindsein aenaighidt an da taeb a n-egmuis rann an cind, oir da n-aontuighe a randuibh an cinn, ni pairilis hi, acht apoplexia, oir bactar ann sin gluasacht & rathugad. Et aderur pairilis o comrad diles, & Is inand hi and sin & bogadh a neachtar do da leth ar fad an cuirp. Masedh Is i Is pairilis uilidi and, an trat gabus let In cuirp a n-ingnuis leit In cind. Et ata pairilis Is uilidi na sin and .i. In trat gabus leth In cuirp ar fad, & let an cind; oir atait randa an cuirp & In cind arna ndélugad co fetur rand dib do cinntugad & gan a rand ele: & Is ime sin d'orduigh an naduir 2 suil & 2 laimh. Et ata pairilis rouilidi and, an trath gabus an corp uile a n-egmuis let an cind, mar adubrumar romuind. 4 Is iad so na cuisi let amuich .i. toitim & bualad na feithi & a combrugad, & a ngerrad tarrsna; ferc & eccla, & imurcach fuachta dunas no imurcach tesa sgailes: & glacad eiscc re n-abur tarcon. Et adeir Avicenna pairilis ris, co cumuir tarbach, ris gach uile ni cenglas & dunas cind & bunadhas na feithid & nach fetund In spirut dul trithu. Is uada Is minca tic sin .i. o linn fuar, & ni Is lugha ná sin o linn dub & ni Is lugha na sin o fuil deirg & ní Is rolugha na sin o linn ruadh, acht mina roibh se arna cumusc re linn ele. Et doniter hi o nescoid, & o faothugad na 4 n-eslaintid .i. In galar tuitminnach, & a colica & a muchad na breithe & an apoplexia. 5 Et aderim co cumuir co fuilid 8 cuisi generalta, noch bacas siubal na spirut cum na feithid. An cetcuis dib .i. deroilecht & tercacht na spirut In tesa nach fétund siad imdugad na sgailed na feithid .An 2 cuis .i. imurcach fuachta condmus & coimcenglas an feith. An 3 cuis imurcach tesa diansgailes an spirut, mar atait fiabras loisce no imurcach comnuidi a fothracad roté. An 4 cuis tirmuiges casas na feithi & Is olc an cuis sin. An 5 cuis fliuchaidacht gan adbur deis a techt cum duinti. An 6 cuis rocumgugad & cengal an boill. An uii cuis dunadh, cibe dib cuis o mbía, ce mad o fuil deirg ar son a h-imuid; no o linn fuar ar son a rigne; no o linn dub ar son a rigne & ar son a reimhe; no o linn ruadh ar son a seimhe aga fuilairim arna lennaibh ele re cumsgugad do denum a tollad rempu arna cumusc .Masedh o doní linn dub dúnad, ni fuil slige follus trit na feithib a n-ingnuis feithid na sul & In boill ferrda, mar adeir Galen. An 8 cuis .i. cruas & reime na feithid. 6 Tuic masedh, co fuil deichfir itir In pairilis & In crupan, oir bactur In gluasacht & In rathugad isin pairilis & ni bactur isin crupan acht In gluasacht amain. Item isin pairilis bid teinnes isin leit eslain & isin crupan bid teindes isin leith slain. Item isin crupan tairrngid an let eslan an leth slan & ni mar sin isin pairilis. Item isin pairilis bid an dunad a mbun na feithid & isin crupan bid isin feith co léir. 7 (&) Comartha ce In linn on dentur an pairilis. Mad o fuil deirg biaid In puls lan & dath In cuirp Is é derg & cuislenna lana; & tancadar roime cuisi imduighti fola deirge. Mad o linn fuar biaidh In corp Is e gel & foillsigi signa lenna fuair roime sin isin corp, oir cuirid fuacht air, & furtachtuigter o tes é: & da ngnathaige na neithi imduiges linn fuar, amail ata; bainbiadh, & iasc & torta & raoboidecht .Mad o linn dub biaid In corp ar dath In luaide & isé dubh, & sailcnis air, & se truagh a n-aimsir aontadach ris: & da ngnathaige neithi imduighes linn dubh, amail ata imurcach smuantigid, & modurracht, & feoil mairt, & mil muighe, & lachan, & gandul, & pis, & praisech, & neithi ele arna corugad le salann. Mad o linn ruad, acht cin co tic se acht co h-annum o cumusc lenna ele, Is comsuigigthi a signi, .i. tes, & buidecht isin corp & cinel sirbe isin bel, & silida: & ma do gnathaigi neithi rostuidhchi ar tus, & gairleog, pibur, no iasc no le neithib fliucha; oir doni sin linn comhsuigigthi o linn ruad & o linn fuar. 8 Mod o nescoid tic In pairilis, tic si maille fiabras, & bi cruas isin ball, & In puls Is e diamhuir anmann anorduidtec; & In fual Is é gel tanaidhe, & uair ele mar fual ainmidhi bruidamail, & uair ele Is é ard ar son teinnis na n-arunn, no fiabrais, no eslainti ele coimlinas é: & an taobh easlan fuar mar do beith ag reogh, & an taobh slan te mar do beith re tenidh, & uair ele laigdigi an tsuil, & camuidh an bel: & uair ele crithnuighi an lamh ar son an cathuighti bis itir an naduir & In eslainti, mar adeir Galen; oir dingid tromdacht no adbur na h-eslainti anuas; & ni fetúnd an brig anmand gabail riú gu leir, & In meid fetus doni & do beir urtocbail suas & o nac fetunn an ball anmuin na inadh fein co diles, bid se ann sin ar crith. 9 Taisgelta na pairilisi and so, oir da ti crith cum fir na pairilisi Is maith an comartha. Item da ngaba fiabras e, Is maith an comartha. Item mad arrsaidh anti ar a mbi an eslainti so, Is decair a leighes, no ni fetur. Item da ti In pairilis o combrudh na feithid no ona ngerradh tarrsna, ni fetur a leighes. 10 Item na macaim bis a fiabras, & fual uaine acu signidi sin an pairilis no In crupan do tiacht. Item an trath bis nec a fiabras maille teinnes mor na ceann, ar cosc an teinnis moir, mairid In fiabras, & mairid In teinnes & re línadh re tromdacht, Is minic lenas an pairilis sin, oir indarbaid In naduir an t-adbur on inncind cum na feithid maille h-innurbad tromdachta & ni maille folmugad imlan .Item ata In fuacht isin cetceim cum buaidertana brige ainmidhe & In spiruit & In fliuchaidacht isin 2 ceim deis na fuachta, & trit sin Is minic doniter In pairilis o tes. 11 Item In duine ara mbi tromlaighi co minic mothuige se ar apoplexia, no arin pairilis, no arin galar tuitmindach é. Item an nec aga mbi leimnec na corp, gnathaighi se beith maille anmuinne & re buaidert an rathuighte, & re modurracht na mball, Is ullum cum na pairilise é mina folmuigter linn fuar. 12 Coimlintar leighes na pairilisi co coitcinn, & a folmugad coitcind, uair and re rand don eslainti & uair ele re dilis & uair ele re diet. Coimlintar an cetní dib sin maille neithibh do cur re cul In cinn, oir Is o bunadhus Is mo tic In eslainti so, & o cul In cinn ata sin, & tic In leighes sin d'eslaintib ele na feithi mar ata modurracht & crupan na mball, & crith. 13 Coimlintar an 2 ní maille leighes aga fuil do brig & do ruidlis comfurtacht na feithi mar cumfurtachtaighes blonac mic tire na feithi fuara & desgaid na h-ola rdoniter don lín, & agairc, & oiprecha mesurda ele, mar ata ola laurinum & costinum; & adeir se gurub maith triaclum an gac uile eslainti na feithid noc tic o fuacht, ara mberbtar uisgi ainissi & duilleoga ruibe & saitsi, & Is maith é In gac uile aimsir a n-aigid na n-eslaintidh so. Adeir Misue, & Is maith a tosach na n-eslaintidh so é, oir dileghi & seimighi an t-adbur & claoclaigi mailis an adhbuir fuair & Is maith iad, tar eis a a ndileghta, oir folmuigid siad & diansgailid fuigill In adbuir, & ata ruidlis acu cum comfurtachta na feithid & Is é méd Is dú do tobairt de .i. ℥ co leith. 14 Coimlintar an 3 ni adubrumar le becan bidh & dighi, & le diet teit cum tirmachta, aca mbia do ruidlis comfurtacht na feithid, mar ata incind mil, & taim, isoip, pibur, peletra, enbruiti sencailigh arna buaidert le gluasacht no co curtur é. 15 Is iad so na neithi Is coir sechna isin cuis so .i. imurcach coimriachtana, & collad tar eis morain bidh, & meisci, & deoch d'uisgi fuar, & deoch a cetoir tar eis bidh; & moran fína ar cetlongad, oir tollid se roim In adbur na feithi; & gach uile ní goirt do sechna, & cuisle & comnuidhi fada a fothrucad, & detach In airgit beó & fhínecra, & ubla, saothar laidir tar eis bidh, & aor fuar & gac uile ni rofuar; & co h-airighi isna cosaibh, & isna lamhaibh, & isin ceand; & gan acht becan dighi dol, & gorta dfulung. 16 Coimlintar an folmugad 151 dilis o 4 neithib. An cetni dib, an t-adbur do dilegad. An 2 ni, a follamnugad An 3 ni, fuigill In adbuir d'inurbad cum a contrarda. An 4, na baicidi do certugad. Coimlintar ni cetni dibh sin le neithib claoclaighes ir t-adbur. Et dentar an tsiroip dilegtha so air só .i. gab sil feneil, & parsille, & milbocain, & ainis, saitsi, emir slebi, caliment, soigerin, bitoine, surrumont, macall; lan duirn de gach ni: sindcer, peletra, cogul, pibur dubh fada, ruibh tirim, stoinsi, pasio lauri, musdard, gensiana; ℥ de gach ni: brister iad & berbtar, & sgagtar, & dentar mar Is du siroip dibh maille mil. 17 Item siroip ele Is maith a n-aigid gac uile eslainti fuaire na feithid do reir Seon Misue .i. gab sian slebi 4 ℥ co leith, tim, caliment, ʒ de gach ni: ainis, peletra, se ℈ dé gach ni: pipur fada tri ℥; sindser, canel, calmus aromaticus, croch, ℥ co leith dé gach ni: & cenguilter na neithi (derindeca) 152 so a n-edach lín, & dentar siroip dib maille mil & re siucra: & is i meid dleghtar do di .i. da ℥ maille h-uisgi ara mberbtar spica nardi & saitsi. 18 Item piment noch doniter mar so .i. gab galun dfín maith arrsaid, & da punt do mil ar mbuain a cubair di & crotur orro sin tri ℥ do canel & do spica nardi, ℥, & 4 ℥ do sinnser, & ℥ do mas, & 4 do lignum aloes, & da ℥ do saitsi tirim, & ℥ do croch, & tobair orro becan bristi, & curtur a n-edach dluith lin iad & Is maith sin ar fuacht In gaili & na n-áo, & ara mbuga, & ara ngaothmuirecht, & doní anal maith. 19 Madh ó linn dub doniter hi, dentar a dilegad mar so .i. gab prema raidisi & corr copoice, lili, pione, comtrom de gach ni: bristir & curtur a finecra & a fín re la co n-aidhchi & gab aindsein saitsi & emir sleibi & mordairgin 153, tim, caliment, cuigidech, isoip, lán duirn de gach ni: ℥ d'ainis & do sil, & do sil feineil, dailestar: ʒ do nutmuic: ʒ do canel: ʒ do blath borraitsi: ʒ co leith do coirt fuindsinn & ʒ co leith do coirt croind critaig, ar punt co leith do mil, & berbtar a n-uisgi i muchthar iarund derg: & mad te an aimsir & an duine co h-ócc fetuid crim muc fiadh do cur and farúi sin, & Is i sin siroip na raidisi .Mad o fuil deirg bias, dentur a dilegad le oiximel diuretica no pliris, dianntos, diacostorium a naois fuar & i n-aimsir fuar tar eis folmuighti sul ti an tadbur cum anmeine . 20 Coimlíntur an 2 ni rannuighte adubrumar, maille folmuighthe disli, & na tobuir tairring laidir i tosach In adbuir, indus nach racha In brig a n-anmuinne, & na tairrngter na neithi seime & na neithi ramra gan tarring. Et tabuir clister bogtach do ar tus, da mbia cengul air .i. gab dedga, & In da h-ocus, mercurial, surumont, ruibh: commor de gach ni 154: berbtar & curtur tri ℥ d'ola coitcind, & ix ℥ do salunn & do bran: ℥ co leith d'ira pigra Galeni & dentur dib co punt co leith & fetur an t-adbur do dilegad aris, & ma sech tar eis a ceile. 21 Item folmuigter an t-adbur maille h-agairc & re tuirbitt & le hyra pigra Galeni gan urcoid, & deis a folmuigthi dentur an clister so do .i. gab soigerin & cartlann, caliment, mormont, musdard, macall, sgim, h-ocus, mercurial, & dentur clister dib maille becan saluinn & re h-im & re h-ola. 22 Coimlintar an 3 ni adubrumar le gairgrisim & le neithib glanus an cenn. Doniter gairgrisim & (le) neithi glanus an cenn le mar a mberbtar 155 musdard, & peletra, & elisdair, & sdafisagria, ysoip, caliment, maille becan aigeti. 23 Coimlintur In 4 ni le coimilt na mball, & le h-uindimindtibh, & le ceirinuibh & le fotracadh. Et dentur an coimilt sin ar cul an cind co minic & arna ballaib imellacha, & tirmuighter 156 an cenn le premhuibh lili, & le h-edach nglan. 24 Item an trath curtur ni risin mball teinn Is coir a fechuin & a aitherrach co minic, oir uair ann crechtnuidhe se & roteigidh, & ni mothuighter re fuacht an boill é: & da mbia In ball co derg & att and, & In trath laigter air gurub gelad doni, Is comartha maith sin: & mina derrna acht a deirgi fein danmuin and, Is comartha sin gur teig an ball; & da mbeith na crechta ann Is deimnighi na sin gurub coir a leighes d'atrughugad: & da fetur a fulung, coimilter an ball le nendtoig greguidh & le h-eigind talman maille fual, & coimilter don ball; oir Is dú na neithi minadurtha do tairring cum tirmachta: & trit sin Is maith doibh rostad re spisruib & feoil fliuch arna pudrail & becan bidh & dighi dol co cenn se la. Aindsein gabh caliment & campure, saitsi, uindemuin, emir slebi, macall, soigerin, eiginn talman, co lor ruibh & brister iad; & curtur blonac ganduil fariú & blonac madruidh & cait duibh & ℥ co leith do pibur, & aindsein cuir a medhon cait duibh iad ara mbuain a indidh as, & ara mbuain a croicind de, & rostur é & In sugh tuites as mar sin tinoil & coimil don ball eslan & Is mirbuilech an furtacht do-beir don ball sin: & on cat ainmnigter an uindimint sin: & Is maith uindimint In ganduil isin eslainti fuar & isin ídhuin fuar. 25 Item bid boill isin pairilis nach eidir uindimint do coimilt dib, mar ata In tenga, & In breith, & feithi an lesa: & Is edh aderur and sin, an leighes do coimilt do cul an cind, & In tenga do coimilt, & do nighi co minic le h-uisgi beata & le gairarisimce mad duid no comsuidighti & edach lin dordugad ar cumadh na teangad & a cur orro san uisge & an tuisge ... : & In t-uisgi beata do coimilt co minic do cul an cind, & don tengaidh, & don ball pairilisech; & do-beir sin an urrlabra, mar do derbad ar moran do dainibh: & Is du becan don uisgi sin maille mil no maille fín uair and ag laigdighugad na h-eslainti & uair and a medhon na proindi maille h-enbruithi, no le siroip no le lictubairi. 26 Ainnsein dentur cerin iman mball le musdard, & le mil; & le ruibh, & le salann remur; no dentur i do gumaguibh te arna tinal a n-aon inadh, amail ata gallbarum, & ocabanatum, & sirabanum, & deillium, & mírr, & maisdix, & lapadanum, eufoirbium, castorium & gumanda ele cona cosmuilius. 27 Et dentur fotruchad doibh leis na luibib so .i. saitsi, & emir slebi, soigerin, puiliol ruigel, elistront, orofunt, feinel, nendtocc, camamil, eiginn talman. Et dentur fotrucadh fliuch do tar eis na cerinech, & In corp do glanad le h-uisgi ara mberbtar sindach co h-imlan no co sgara a feoil re na cnamhuibh; & ruib, & elestuir, & carui, & pione, luibh na pairilisi, uervine. Aindsein curtur fasadurc 157 co minic ar bunait na feithid & fetur fa deoigh becan fina, Is e te, do tobairt doib, & toctar & coimilter an ball co minic le laim, & cludtur co maith re croicind sinduigh no le furun é. 158 I. Idropis est et cetera 1 .i. Is edh Is idropis and, sechran na brige aontuighte isin corp uile noch lenus claoclod na brigi 159... neach leanus claeclod na brigi dileghta isna h-aeibh & isin corp uile do reir Auiceanda neach adeir In trath nach aentaigeann In oileamhain risin mball a teid (ataid E) si, doni si atcomhall & In oileamhaim sin dileagthar ar dus hi & Is ann sin sgailtir hi & aentaigid si ann sin risna ballaib & cosmailigh an treas uair ... Donitear fos an easlainti seo o anmhuindi na brigi atairrngti na n-arann no ar son dunaigh no cuimgi na sligeadh ata idir na h-ae & In domblas no ar son brig anbainne brig attairrngthi (no ar anmhuindi na brige atarraing E.) an domblais & ar son dunaigh na sligeadh ata on domblas cun na n-inneadh no ar son anbainde no easbada na brigi indarbthai sa domblas fein oir an trath duntar an tslighi sin bid an duine mar bis neach aga mbi inde dunta oir ni aileamhnaigi ata an brigh attaraing ... ailemna ata In brig tairrngidsi, & coimlínuidh an brig ailemna a h-oipriugad ar son na 4 mbrig so, & In trat tesduiges brig dib, tesduidi co leir: & Is mar sin atait na h-ao ar son an domblais áo, & adeir Averoes In trath bis aon mbrig dib co daingen gan truailled, bí In corp ina sdaid fein gan cunntubart. 2 Comartha na h-idropise ac techt, & co h-airighi timpanites, mar adeir Galen isin 4 gres dorindi: & adeir se cibé nech aga mbia ledurtach, & teindes fáo an imlican, & faona h-airnibh, & na coiscenn sin re dul amach, no re leighes ele, noch teid se a n-atcomall tirim re n-abur timpanites. Comartha ele cur tindsguin si .i. att do beith isin gaile tar eis bidh & a beith co fada and: & da fogruidhi an medhon re bualad mar timpan160, no, mar tabur, & nach etrumuidhind In flux don othar, & nach etrumuigenn an medhon do reir a laige, Is comartha sin cur daingnidh si. 3 Item bidh In fual isin gne so tanuidhi & uair and co h-ard; & Is luga Is ard and é, na isin gne re n-abur alsites, oir adeir Galen curub o tes doniter an gne so & ni ho tesaidacht moir na o fuaraidhecht moir acht o tes medhonach; & co coitcinn Is mó bis tes isna h-aoibh, & Is tighi In fual a n-alsites ar son na lennann bis and. Item bi In puls Is e luath cruaidh ar son gaothmuirechta. 4 Comartha na h-idropise re n-abur asites ac tiacht. .i. drochdath arin aigid ac dul cum buidhechta & In fual co h-ard co minic, & nach mothuighann a bec ac tiacht ris, & buidecht isna suilib co minic, & tromdacht isin leit deis fon asnach tar eis siubuil no marcuidhechta, no tar eis bidh no coisidechta 161 no saothair ele. 5 Item comartha co tainic an t-atcomall re n-abur alsites .i. at isna cosaibh, & isna ballaib ichtaracha: & eirgi amach aga imlican, & na boill uachtaracha do claoclod & In aigid, & In muineil, & In t-ucht, & na lamha. Item bi In fual Is e ard, tiug, bec, & Is minic bis cubar crochda air, & da dath air, & uair and attaid na suile tri detaighib noch teid ona h-aoib cucu: & Is decuir lais a anal do tairring, & cosachtach tirim, & itta gan bathad, miailgis bidh ar son imurcaigh na dighi, & a h-ailgisa: & da mbuailter an gaile fograidh amail do beith timpan and, no da soightech lethlan. 6 Comartha co fuil an t-atcomall re n-abur iposarca aga tiacht .i. fostad na n-imurcach noch do clecht siled, mar atait cuislenna na timtirachta & fuil mista, & allus, & fual: & dath na h-aighchi ac dul a mbaine, ni Is mó na mar do gnathaige: & ro-ailgis bídh no mi-ailgis: & cinél atta isna h-uirgibh: & rolinad lennann isin corp uile. 7 Comartha co tainic an eslainti re n-abur iposarca .i. att bocc co h-uilidhi isin corp, & da nglacuir co cruaidh led mer doni clais and: & ni com atmur an medhon and risna gneithib ele: & bis an puls tonnmur lethan: & imurcach an cetdilegtha, Is e geal: & isin da gne ele dath fola bis uire: & bí In fual uair and Is e ard, & ni ho tes sin acht o anmuinne na brige dileghta isna h-aoibh: & nach fetunn In fuil do sgartain re h-uisgiamlacht an fuail. 8 Masedh ni fuil acht da gne ar comarthaibh na h-idropise comartha dilis & comartha coitcind, noch ata na comartha dilis and co coitcind .i. attmuirecht na cós & na mbónn & drochdath arin corp uile: & atmuirecht na sul ar son anmuinne an tesa nadurtha, & lo na h-innurbtur an ceo cum poiridh an cuirp ar son anmuinne na brige indarbaigti indurbtur iad cum na mball uachtarach, on brig arna cur, & los anmann an dileghad and sin, & In tes nadurtha, impoigh cum na cos, & doniter an gaothmuirecht & an atmuirecht. 9 Da fiarfuigter cad 162 do-beir gurub mo atuid na cosa isin atcomall na na lamha; aderimsi mar adeir Sirapion, gurub gar na lamha don craidhi, & Is trit sin glactur an puls agan laimh, & Is e In craidhi do-beir an tes nadurtha, & Is fada on craide na cosa, masedh Is fada o tobur an tesa iad, & Is trit sin tindscnus an tecc ona cosaibh, adeir Galen. Masedh Is mó dileghtar & comcnaiter an imurcach isna lamhuibh na isna cosaibhcuis eli uair Is tusga & Is usa leis In laim gluasacht na leisi na cosaib ar son meid a saethair dixailter a ndoirter cucu don adbur. Cuis ele, oir Is e dilis & naduir an adbuir remuir toitim sis, masedh Is dilsi dona cosaibh at na dona lamhaibh. 10 Comartha dilis cuisi na h-idropise, & ni hiad comarthai na ngneithidh. An idropis doniter on gaile & ona h-indibh, & ona cuislennuibh re n-abur misiracia uena, aitinter sin on flux fada do beith roime & gan dath fola air. An trath tic si ona h-aoib, doniter é o cosachtaigh cruaidh & o imurcach an cetdileghta do beith cruaidh. An idropis tic o nescoid, aithinter sin o dath fola do beith arin flux. An idropis doniter on tseilcc,, aithinter on dath ac impogh cum glaisi, no cum datha an luaidhi: & teindes isin seilcc roime. An trath tic si ona h-airnib, bid In brig tochluigtech co fuirtill: & teinnes & tromdacht 163im na h-airnibh don leth tiar & becan bec lethatair do cris an triubúis no becan lethatis. 11 Tuicc co n-abuir Galen co tinnscnann timpanites on gaili & comfuilngid na h-áo ris. Doniter alsites ona h-áoibh, & comfuilngid na boill ele riú. Doniter iposarca o esbaid an 3 dileghta, & comfuilngid na h-áo ris; & creidimsi co daingin nach dentar ceachtar dibh gan cin ona h-aoibh. 120 Taiscelta na h-idropise: adeir Aueroes gurub i timpanites gne Is mesa don idropis, & adeir Aueroes gurub i alsites Is mailisighi, & yposarca Is etroma & timpanites Is medonach. Et Is cuigi aderim gurub i timpanites gne Is mailisighi & Is mesa cum leighis dibh, oir doniter o fuacht anmuind hi, anmuidighes an tes, & o tes luaimnec, & trit sin ni fidir liaigh na fisigi uair and cad dodenadh se ria, oir da curtur neithi te cuici, meduidhi adbur na nao, & In gaili, & doní itta: & da curtur neithi fuara ris coimedhuighi an gaotmuirecht & remruighid na boill: & da curtur neithi fuara arna h-aoib, meduighe an gaothmuirecht; oir furtachtaighid na h-ao an gaili cum an dileghta & da n-anmaindigter na h-ao, anmuinter an dileghad, & Is as sin doniter an gaothmuirecht. (&) Is mesa alsites do reir aicidig na timpanites, no fetur a rad gurub mesa alsites do reir leighis medhonaigh, & Is mesa timpanites do reir In leighis let imuich. .i. do reir gearrtha; oir Is andsa gaili bís an atmuirecht & da ngerrtur sa cuid tana é, Is bás gan cunntubairt. 13 Item In t-atcomall maille fiabras, Is e Is mesa ánd. Item gach uile eslainti tic isin crith ger, no atcomall, no lenas é, Is olc. Item adeir Avicenna da ti flux isin atcomall maille fuil, Is bas é. Item da ti flux isin atcomall & gan etrumugad don othar, Is bás. Item flux fola no mar do beith fuil ar techtadh, signidi sin In bás, & co h-airighi mad fada In t-atcomull. Item da ti flux uisgiamail gan fuil Is comartha slainti, & mad ainmesurda, Is comartha bais. 14 Et da ngaba cosachtach fer In atcomuill, Is comartha midochuis .Et adeir Serapion da ti sele drochdatha, drochbalaidh leisin cosachtaigh gurub drochcomartha. Cuigi sin aderimsi co fuilid da cosachtaigh and .i. cosachtach tirim & costachtach fliuch, cibe acu sin o tic se, on rema no o adbur na h-eslainti. Mad. on rema tic, ni marbtach, & mad o adbur na h-eslainti Is marbtach. (&) Trit sin adeir Ipocras, da lena an cosachtach an t-atcomull Is olc he; & da ti roim an atcomull, ni h-olc. Et adeir Serapion, an trath bis tigerndus ag adbur na h-eslainti .i. In atcomuill, an urduil sin co ndein se cumga ochta & anala, signidi sin an bas fo cenn an 3 la. 15 Item an t-atcomull tic tar eis cruais na seilge, Is mo Is comartha slainti na In t-atcomall tic ina diaigh, oir ata doich leighis asin cetcuis, & ni fuil aga cuis deiginigh, mina roib an nech dodenadh an leighes co fesach fricnumach, & In t-othar co h-umal do. 16 Tuic nac fuil cunntubairt gurub indleighis gac uile idropis doniter o fuacht: & adeir Serapion nach leighister aonduine an idropis te. Aderimsi gurub fir sin, do reir a nadura fein, & leighister do reir ealadhon, no aderim mar so nach leighister an indropis te acht maille decuir & re saothar mor; & brig In othair co laidir, & coimplex maith laidir aigi: no aderim mar so, co leighister an idropis ina tosach & ina tormach, & ni dentur tar eis a sdaide. (&) Adeir an doctuir so .i. co facaid se an gach uile gne don idropis, daine aga roibhi .u. oirdloigi .xx. 164 do med ina medhon ni Is mó na mar do gnathaig, & do foirid re toil Dia iad, & nir gab nec dibh da leighis d'airighthi, oir ni du gella sa cas so, acht maille cuingillda leighes ach da dearbhad & eir cuingill. Da mbia esbaid celle ar nech, & atcomull do tiacht cuigi, 165foirid cuisi na miceille, oir Is (slanidi) an tatcomull hi hi, do reir Aueroes. 17 Item Is ferr i tosach an atcomaill an bru do beith tirim, na fliuch lac, oir signidi sin an brig do beith co laidir, acht mina roib (nescoid) te and, noch tirmuiges an desgaid. Item da fasa alga sa corp tri drochcoimplex na fola, & isin bel tri mailis an ceoa & na gaothmuirechta, Is comartha bais sin. Item da ti isin atcomull drocbalad arin corp uile, & ar In anail, & ar In sele, & arin allus & arna neithib ele tic as In corp, signidi bas, oir signidi an drocbalad truailled isin corp. 18 Item adeir Ipocras da crechtnuigter arin corp isin atcomall, nach urusa a leighes, oir ni leighistir na cneda no co tirmuighter iad, & ni h-urusa na cneda sin do cnesugad na do tirmugad, oir atait siad fein lan do fliuchaidacht uilc aicidig. Adeir Avicenna, da mbia crechta sa ball a mbia an drochcoimplex, no alga, nach leighister iad; no da leighister Is fada co ndentur, mar ata fer an atcomuill, no na lubra. 19 Item da mbiaidh da dath i fual fir an atcomuill Is comartha bais: mar do beith se ruad tuas, & dath an luaidhi na uachtar; no Is e derg tuas & dub tís. Item adeir Ipocras da mbia teinnes timcill na n-ao isin atcomull, o gaothmuirecht, da ti fiabras na diaigh, icid sin é. Masedh fetur a rad, co leighister timpanites da ti fiabras na diaigh oir bid teinnes fona h-aoibh and, & na timcill o gaothmuirecht. Et Is breg a radh co leighister timpanites o fiabras, oir méduighi an gaothmuirecht ag anmaindiugad an dilegtha, oir Is atcomull tirim eisein, & Is tirim In fiabras; masedh Is breg adubairt Ipocras. 20 Aderim cuigi sin, co mbí teindes isna h-aoibh o nescoid te, & o dunadh, & o gaothmuirecht, & tic teindes & fiabras leisin teinnes tic o nescoid, & Is bec an teindes tic o dunadh, oir Is mo tromdacht and na teindes. An teindes tic o gaothmuirecht remur gan fiabras, da ti fiabras na diaigh, gan cunntubairt foirid é. Anois cum In resuin. Aderim nach bind teindes isna h-aoibh a timpanites, acht isin gaili amain, & isna h-indib, & ni comaontuighand an fiabras risin ngaotmuirecht bis isin gaili. 21 Item gabaid an t-atcomall an lénm a mbroind a matar o caithim morain do tortuibh fuara, & o bainbiadh, & aitinter sin o méid an medhoin, & o imurcach gluasachta an toirrcis; & an trath tic aimsir a breiti, mina sgailter issi, dogeibid ar aon bas: & trit sin Is mor an secran do mnai torruigh moran do tortuibh do caithim, & do bainbiadh. Item da ngaba an t-atcomall bean, & foiritin dfagbail dí, Is gnath lesin torrcis toitim isin atcomull, oir Is uisgiamail co leir an fuil, da ndentur he, & trit sin Is urusa leis toitim isin n-atcomall. 22 Do leigis na h-idropisi and so, & atait da leiges uirre .i. leiges dilis & leiges coitcind. Is edh Is leiges dilis di .i. moran datrugad spisraid & luibid Is dilis cucae d'ordugad co coir cum a leigis. Is edh Is leiges coitcind di .i. In fliuchaidecht uisgiamail do tairring & a tirmugad na diaigh. Et adeir Consin co ndentur an tairring sin o 4 moduibh. Mod dib le neithibh furailis an fual do tobairt, mar ata spica nardi & casia linea. Mod ele uisgiamlacht do tairring le h-allus, & le sgetrad & le clisterib, & doniter sin le h-agairc & le sugh gloriam: & doniter an fotrucadh & an t-allus do tairring le saile & le h-uisgi saile, no le detach uisgi ara mbertar pairitair, & lubaitsi, & bran, & le h-uindiminntibh te amail ata arráton abatis & agripa. 23 An 3 mod i nglantur e .i. fual anti ara mbi an t-atcomull dol & foirid ann sin, & In galar buidhi an tan tic on tseilcc, & glanaid médg baindi gabuir no baindi bó an t-uisgi cetna sin. An 4 ni tairrngter In t-uisgi sin .i. gerradh letid tri mer let atis don imlican: no fuiliugad itir altuibh an droma, no uirre fein no asna bonnuibh; gid edh cena Is baoghlach an gerradh sin & ni foghnann sé acht isin atcomull re n-abur iposarca, adeir Avicenna, & In uair lintur an medhon d'uisgi & In brig Is i laidir, & In t-adbur d'ullmugad tar eis a ceile, indus na folmuigter a naoinfecht he. 24 Uman ni adubrumar a cianuibh .i. bid a fis aguibh gurub iad so na neithi te furailis an fual do tobairt .i. ainis & sil feineil, cuimin, pioné, spica nardi, casia linea, asarabacara, & balsamus, sginantum, spica selsia. Is iad so na luibi te furailis an fual .i. bilur & uolubard, ysoip, mersi, elestront, lubaitse, emir sleibi, persille, feinel, stoinsi, In da buatfallan, milbocain, lus na magrall, litront, mormont, & na neithi ele Is cosmail riu. 25 Item neithi fuara doní an cetna .i. sanduile, andivia, & a sil, serban múcc, sgairiole, ao ába, dubcosach, lactuca, portuláca, na 4 sila mora fuara: melones, sitruilli, cumquimiris, cuquirbita, 166 gurmailli, cnaim imoire. Item neithi furailis sa cuis te & fuar .i. spica nardi, emir sleibi, dubcosach, andivia, crim mucc fiad, ao aba, sanduile, canel, maisdix, nutmúcc, nux muscata, médg baindi gabuir, reubarbum, agairc, casia linia. 26 Et dentur leiges spetcialta na h-idropise re n-abur alsites, tic o tes, mar so; oir Is baogluigi h-i na iposarca .i. da mbia cengal air, dentur clisteri bogtacha dó, ina cuirfidter na neithi so mailles na neithibh coitcinda .i. uormont, detga, cuimin, paritair, salann, bran, ola coitcind. Dentur ainnsein an deoch só, oir foirid In deoch só ina fuil (dilegad) lucht an atcomuill, & marbaid imurcach tarta iad & In tairrngti 167 .i. gab prem feineil, & mersi, & persille, rand de gach ni; andivia, sgairiole, lactuca, ao aba, dubcosach, lan duirn de gach ni; sanduile albi & sanduile ruibia; na 4 sila mora fuara & na 4 sila beca fuara .i. sil lactuca & portulaca, indivia, sgairiole, let ℥ de gach ni: snas cnaim íboire, ℥ de gach ni: da ℥ do nutmuicc: canel, tri ℥ de gach ni: 4 ℥ do licoiris, no 4 punt do sugh na cruaiche Padraig, no cuirter hi fein fariú: let ℥ do siucra; dentur tri ℥ no 4 de. Mina roibh cosachtach air, cuirter becan finecra and, & da mbia flux air, dentur hi le baindi ina muchtar iarunn derg: & madh arrsaidh an t-othar, curtur ainis, & isoip, & bilur indti; & gnathaigter gach lae hí: & da rigi a les purgoid dilis, tabair trifera sarasenica maille rebarbum ar medg bainde gabuir, arna glanadh le h-uisgi andivia no le ni don tsiroip adubrumar romainn; gid edh Is bec orumsa gac uile leiges lagtach isin cuis so acht clisteri & reubarbrum ar medg bainde gabuir arna glanad; oir donit na neithi so uile urcoid, acht mina roib uisgiamlacht romor ánd & cengal air. 27 Madh anmand an t-othar na tobair do acht leighes do berbo tar?ar medg bainde gabuir. Et gid edh aderim aonni nac mor do maith doni an reubarbrum sa cas só, oir da tuctur é, glanaid se linn ruad co h-oirida. Masedh da tuctur é Is bec Is coir do tobairt de, acht mina roibh an galur buidhi air isin idropis, no fiabras lenna ruaid no nescoid te, oir fetur and sin an tsuim Is mo do tobairt de, & Is coruidi a tobairt, oir aderur gurub betha dona h-aoib é. (&) Is secran follus dona dainibh fuara é, mina beith cúrub maith doibh e do reir coimplexa & gan acht becan dé. Et do connac co minic co lagánd maille mdg lucht an galuir buidhi tri imud lenna ruaid inntu: gid edh adeir Avicenna a caibidil In fluxa re n-abur disinteria, co ceangiánn an reubarbrum an brú, & Is fir sin In trath doniter. becan da tirmugad re tene; no Is tri aicid doni se sin a comursandacht. na n-áo, no ac tairring ienna ruaid noch Is cuis don flux. 28 Item da tuctar co minic In lictuairi so .i. sanduile. da ℥ de gach ni; snas cnaim iboire arna iosgad, ℥ co let de gach ni; cubibe, let ℥; & da mbe tes mor and, da ℥ de gach ni, & sil dona 4 sila mora fuara; & da ℥ do sil andivia, & portulaca & lignum aloes, nutmuic, ℥ co let de gach ni; & punt do siucra: & dentur sin le h-uisgi ara mberbtar andivia, & gnathuiged sé méd maith mocrach de; & na denadh ag loigi acht an trath na d'íngnadh sé suiper, oir ni du leiges na n-áo do tobairt acht an trath bis an gaili folumh, mar Is ferr co fetuir, & uair and cuirimsi spica nardi a n-inadh lignum aloés: & do derbus an lictubairi so a morán do dainibh, & Is diamair spetcialta agum fein hí, & ní coir a denum na munad do nech, acht ar ngabail luaighi leigis ar tus, oir foirid fo cenn becain d'aimsir. 29 Et dentur cerin ainnsein do .i. ros & sanduile & indiuia, cruach Padraig, min eorna, aigeid; & na laigidh se no do fetur a tairring le sugh cruaiche Padraig, no inidhuidhi, no samaidh; & dena a mbogad, & cuir becan aigeidi tritu: & tumtur edach lin ann,& cuir arna h-aoibh, & na cuir a n-inadh ele: & tobúir ℥ no do do spica nardi gach lao do, maille médg bainde gabuir no bó, arna glanad. 30 Et da mbia fiabras cenguilti risin n-idropis, no nescoid, no da ndentur an idropis o fostog na fola mista, no fola na timtirachta, fetur and sin becan fola do legan co h-andum; oir fuaraidh digbail na fola na h-áo, & beiridh a n-ailemain ona balluib; oir an uair bis moran dulc isin colúind, & becan do maith, adeir Avicenna, co ngoidenn an cuisle an maith le, & co fagann an t-olc ina tigernus fein, mar a roibi ar tus: no tuic mar so an ni adeir Avicenna, an uair bis an fuil seim & na lenna remra rigne a fad o inadh a legar an cuisle, gaidid an cuisle ann sin In fuil maith, & fagaidh an droch fuil istigh. 31 Et bidh a fis aguibh, ara son sin, curub maith moran fola do legin co minic isna h-eslaintibh so, tic o línadh, an fiabras tic o imurcach fola deirge, re n-abur sinoca, & neithi ele Is cosmuil ris; & Is maith uair and cuisle do legingo minic, & gan moran do legin dí, mar ata coimed na slainti; oir adeir Avicenna curub ferr na h-uaire d'imdugad na In med. (&) Is maith uair and moran do legin dico h-andum, mar ata eslainti a mbi teindes laidir, amail ata squinancia, & neithi Is cosmuil riú; oir Is maith gan moran do legin, & gan a legin co minic, acht becan & co h-andum san atcomull. 32 Et dena ainnsein cerin arin gaili dona luibennidh so .i. minntus, & mormont, & maisdix, & blath camamil, cuimin arna cur a n-aiget, bitone, prem lili, rois, aran goirt: & na curtur cerin ris arna marach, acht denadh se an t-oipriugad so mocrach, re nergidh dhó .i. bidh se faon & impoigid co minic on taobh co ceile; & coimled a lamha co minic de; & eirgid selad ar ech imurcas co mín é, & In trath toirrlinges, denad siubal a n-inadh reigh, gainmech; & da cuire allus de, tirmuig ainnsein; & cuir a n-inad a mbia tes greine, & foilidter a cenn co maith: no do fetur a cur a ngainim té, & na curtur a nuamuin te e, amail ata donit na daine 168, oir do beith a naicid co muchfaide he, mina beith a cenn let amuich di. 33 Aindsein cuir cerin arin medon dibh so .i. ruibh, pairitair, uolubard, cuimin, cac bó, sligein oisrida: bruiter co maith iad ar (aonsligi), & curtur, Is iad te, ar lecc breid tanuidi, & cuir mon imlican co roich an fordronn: & mar fuaras, teigter aris & cuirter uime; & Is ferr sin ar cedlongadh na deis bidh. 34 Ainseín dentur fotracadh doib dib so, & bid a cend leth amuich .i. ruib & pairitair, uolubard, calimint, camamil, puiliol ruigel, mormont, orofunt, feinel, eiginn talman, eiginn crand, com mor de gach ni: & berbtur hi a corcan arna iadadh co maith; & bid fedan on corcan cum na daighfe arna dunadh a n-egmuis an inaidh a racha an cend amach, & suigid an t-othar ar cercaill arna linad co maith do bran, no do cotun, no doluind gan nighi, co cuire allus de; & coimilter edach lin de, & na caithid biadh and sin na deoch: & In trath moitheocuir an puls arna anmainniugad, curtur na leabaid fein é: & In trath tinnscnus fuacht, tobuir ni don lictubairi adubrumar romuind do. 35 (&) Da maire ni don at and arna mairech, tabuir clister do, & dena In la tar a eisi sin urbruithe rannuighti dó cum a cos & cum a uirgid, & da mbia att inntu, dentur urbruith dona luibib so dó .i. pairitair & lubaitse, persille, elestront, bilur, uolubard, airgid luachra; & tirmuig iad, da nderrna an t-uisgi eirgis amail ceó on urbruith, lenmuin dib, oir ni du do lucht na h-idropise a nighi a huisgi, & adeir Avicenna nach du doib uisgi dfechuin masedh as lugha na sin Is du doib a ol. 36 Et mad egin, dentur cerin umna balluib sin do cac bo & do croch, & do cuimin, & leigisid sin iad: & ni du aoncinel leigis do tobairt doib sa cas so, & Is mor do dainibh do leighisisa le deochuib & le clisteribh dilegtha isin cas so tar eis a ceile; & re h-uirbruitibh rannuighte na cos, & le h-uisgi na roisi, no andivia do coimilt dona ballaib, & dona h-aoibh, gan ni búd mó; & Is fada do badas aga denum sin, oir ní fetur an eslainti so do leighes re becan d'aimsir. 37 Item raod arna derbad isin cas so Is i te .. .i. gab sugh na cruaiche Padruig & na h-ao aba, & cuir i fogas lan i crocan criadh dib, & duntur le croicind tanuidhi & cenguilter co laidir, & curtur luaith arin croicind, & curtur a n-uamuin ar mbuain a h-arain aisti, & dentur tene anmund fo slesaibh an crocain do connuim a tesa san uamuin; & osgailter tar a esi sin an uair bis berbti, & sgactur do buain a sugha as; & curtur siucra trit, & tobuir da ol mocrach & re loighi & foirid: & mar do derbas ar duine da nar foguin leiges ele, & ar tobairt becain do spica nardi leis, do tuc se galún fuail an cetla, & In 2 la galun ele, & galun ele an 3 la, & nir leiges do deoch dól ris In fedh sin acht candi na bel. 38 Et tuic nach du na neithi fuara so dol an gach uile idropis, re n-abur alsites, na neithi te do tobairt In gach idropis re n-abur yposarca, gan neithi fuara tritu. Mar adeir Avicenna In trath labras don idropis co fuilid gneithi dyposarca, & ag timpanites, & ag alsites, oir adeir se co fuil yposarca and o cuis te, & o cuis fuar, & co fuil alsites & timpanites mar sin. 39 Et Is edh Is alsites and: In trath bis na boill ichtaracha & gan na boill uachtaracha do beith, maille fogur uisgiamail sa medhon. Is edh Is yposarca ann .i. In trath bis att uilide ann. Is edh Is timpanites and .i. In trath arduiges an meodhon & In timlican amach, & fogruid an gaile amail timpan, cibe cuis on dentur é: & Is ime sin Is eigin a ndul cum comartha ele, a ndignuis In atta, mar ata In puls, & In fual, & bruiderrnach, & teinnes, & tromdacht; & a fechuin an é donit neithi fuara urcoid doib, & neithi te comfurtachtaighes as fuar an cuis, & orduigid na h-ughduir an trath nach bi a fis cad hi cuis na heslainti, masedh tabuir neithi anmanda doib ar tus na dingna a bec na h-urcoidi, mina h-aithinter an cuis; & In uair nach aithinter ar tus hi, tobuir neithi coitcinda noch fognus In gac cuis doib, mar adubrumar romaind. 40 Fetur an leiges so do denum an gac uile idropis ge mad te no ge mad fuar, mad idropis uisgiamail hi .i. gab prem feineil, & (glinam-) becan de gach ni, andivia, dubcosach, ao aba, emer sleibi, lan duirn de gach ni: sanduili albi & rubia, da ℥ de gach ni dib so .i. do canel & do spica nardi, becan do duilleogaib mormoint, oir Is serb é, ainis, sil andivia, tri ℥ de gach ni; ℥ co leith do siucra: & dena punt dib; & mad ailt a denum ní Is laidiri cuir ... na mball ar son a tolltanuidhi. parva 170 K. Uarioli sunt opostema 1 .i. .is edh Is uariolí and .i. nescoidi beca no baindidabeca R. A. 1042 dociter isin lettur, ara mbí co minic dath derg noch bis aga ndoimniugad fein cum na feola, noch tic o truaillneadh na fola mista, roim a tic co minic fiabras continoidec fola deirge. 2 Is cuis don eslainti só mar adeir Hali, an trath innarbus an naduir imurcach fola deirge, no fiabrais continoidigh, tic o cin lenna isin duine a mbí ní don fuil mista no fuil truaillnidhe doni fiuchad cum imil an cuirp, & Is as sin doníter an eslainti re n-abur uaroili .i. In bolgach, & Is on fuil mista doniter hí. Et adeir Aueroes nach bínd duine nach gabunn bolgach, & Is iad a briatra: o ta brig indarbtach uile ball noch cuires a imurcach uada cum boill ele, Is as sin doniter In bolgach & In bruitinech, & trit sin ni teid duine uaiti gan gabail, & da ngeinter duine a n-aimsir na fola mista Is andum téid se as gan lúbra no galar grainamail. 3 Et doni sechna oiprighti gnaith uair and co ngabund an bolgach co ma do nech, an uair nach innurbunn co ma dho co leir In cetuair. Tar a eissi sin arís caithed duine figeda co minic oir indurbid siad an t-adbur imach: & Is minca tic a coimplex te fliuch na i coimplex te tirim, & Is minca tic si isna lenbuidh beca & isna macamuibh, na san oigentus & isan arrsaidecht, oir ni dentur san arrsaidecht hi acht o laidirecht & a tir te fliuch. Et ádeir Isác nach gabund si na senoiri co brath, & Is mo ticc si isin errach na isin geimred & Is mo tic si isin gaoith andes na isin gaoith atuaigh; & ullmuige cum na bolguighi nec do beith fada fa grein na comnuighi. 4 Et tuic nach gabunn si In lenm i mbroind a matar, oir ni ger an tes and & trit sin ní déin se fiuchad. Cuis ele, oir do-beir an naduir a h-aire don raod bis aici aga denum .i. do crutugad na mball. Cuis ele, oir coimedtar fuil mista o tes na breithe & trit sin nach gabund truaillneadh na fiuchad Et tuigid nach egean co ngaband an bolgach gach h-uili duine ge deir Isag corob egean, acht mair so as coir a tuigsin, corub ullum gach neach da gabail ar son na folo mista bis isin leaneam ga breith & munu h-indarbtar hi le fual no le fearud no le h-ullus no le cuislaind, co ngeba si e no corub amairseach e cuice no cug na luibre muna bia se mair so: corub bean glan rug an leanam & si slan tar eis na folo mista & co mbia In taithair as e slan & coimplex maith eig ean leanam & co measardha & gan beith cogmach na biad do caitheam co inordaite & Is beig dib doni sin, oir adeir Galen ni smuaintidhid siad ni acht biad do caitheam. . 5 Masedh tuicmit co fuilid da bolguig and .i. bolgach dilis & bolgach aindílis & doniter In bolgach dilis on fuil doní fiuchad, & doniter sin co h-airighti isna lenbuibh & isna macamuibh. An bolgach ainndilis doniter sin ó biadhuibh tairrngis an tes laidir let amuich dona baliuibh inmedonacha cum na mball imellach, & fetuid sin beith In gach uile aois; & Is trit sin adeir Avicenna co ngabunn an bolgach fa dó duine .i. bolgach dilis & bolgach aindilis. 6 Madh o fuil deirg doniter an bolgach, bit na baindída có ger túas & lethan tis, & aipigi a cetoir & teid as, cum silid, & Is comartha sin ar slainti oir Is i fuil derg Is adbur doibh; & Is umul sin do dilegad & Is cara don naduir hí, & da mbia In coimplex te fliuch & In gaoth andes & a techt san errach Is deimin curub o fuil deirg ata. 7 Mad o linn ruad, atait na baindida ar dath ruad ag impogh cum buidechta & Is iad bec cruind & cínd gera orró 171mar do beith snathad ag bruidernuigh, ar son geri an adbuir, & da mbía comarthai dilegtha isin fual la In faothaigthe maille míniugad an teindis & In fiabris & na h-itan, & co foillseochaid na baindida, & co tiucfa fliuchaidacht ástu, Is maith an comartha sin & mad contrarda Is olc. 8 Mod o linn fuar bes172, biaid siad gel lethan & Is cruaid iad rena ndilegad, & biaid In adbur ar lobadh fao In lethtar, & donít sin bruth mor & co h-airighi modh o linn fuar saillti bes. Madh maille bruth tindsgnuid siled ar dath salcuir an úmha, & In fual Is e omh, signidi sin In bas. 9 Mad o linn dub bias, bi ar tus ar dath In luaidhi & aindsein fodubh & na diaigh co dub, & ni tinoilénd fliuchaidacht inntu ina fetfadís athimpodh do dénum & trit sin tirmuigíd siad, & sgoiltid, & donit anmuinde craidi & esbaid ceille & brige, & In trath tiaguid sin, fetuid an liaigh a rada co mbi In t-ecc a ngar. Et uair and tiaguid da baindida mora amach, indus co mbi baindi dib ar lar In baindi ele, & Is olc sin, oir signidi sin imad In adbuir & a righnecht, masedh mad anmand In brig Is comartha bais. 10 Taiscelta anti ara mbi an bolgach: fetur a radh curub iad na baindida bana Is ferr and In uair bit siad co terc & co mor, oir Is iad tic amach (co h-urusa) & Is anmand In fiabras tic leó, & laigdigi se lena foslucadh. Mad gel iad & a mbeith co mor & co dluith & gan a mbeith a lénmuin da ceile, Is lugha Is olc sin na da mbedís a ndiaigh a ceile. Mad gel bec cruaid iad & a mbeith i comgar da ceile & comad decuir leó técht amach; Is olc so, oir Is o adbur remur doniter iad, & marbuid co minic ni Is taosca na fetur a n-aipiugad. Da ticid na baindida amach anois & i ndol istech ariss, mad glas iad maille h-anmuinne na brigi; signidi sin In bas, & mad laidir In brig Is dochus a ternó, & Is ferr an fiabras do techt roimpe na issi do techt ar tus & In fiabras na diaigh. 11 Item da mbia In anal maith, & In fiabras detrumugad Is maith In comartha, & da mbia In fiabras & an itá co laidir, & cumga anala air, Is comartha bais. Item da ti anmuinne craidi ánd Is comartha bais, oir signidi an t-adbur do dul cum in craidi. Item da ndec an t-adbur cum na sgaman Is comartha bais, no ticis do techt & da ndeach cum na sul, benuidh a radurc o nec no faguid brat orro, & mad olc leigister iad faguid clasacha granna sa corp. 12 Item tiaguid baindida na bolguigi tar eis a ceile amach co mall & tiaguid baindida na bruitinighi co h-obond, & da mbeith siad uaine, no glas tic an anmuindi craidi. Ttem In trath bis an anal co h-ólc isin cas só Is minic nescoid cleib na diaigh. Item doní an taor fuar & neithi fuara do cur ris let amuich, In t-adbur d'impogh cum na n-indid & an flux re n-abur disinteria. 13 Et Is mor do neithibh iartur cúm a leighis so & Is eigin ar tus In t-adbur dfolmugad le cuisle, & re becan lagaidh noch bogas & ni le lagadh tairrngis, na diansgailis. (&) Is eigin an 2 h-uair an t-adbur do tacmucc & d'aiterreach let istigh le neithibh goirti, acht mina baca cumga ochta é. Is du an 3 uair neithi do tobairt do-beir comfurtacht arin othar da n-innarbad amach .i. In adbuir cintaigh: & Is du In 4 h-uair neithi do cur orro aga tirmugad ní Is taosca na Is abuidh co h-uilidí íad. (&) 14 Modh on cetni adubrumar bid a fís aguibh, da mbia In corp lan do lennuibh, no fuil derg co h-imurcach, no In brig Is i láidir, & In áois & na neithi rannuighte ele do tiacht le ceile curub coir i tosach an adbuir cuisle do legon .i. In cuisle medhonach; & cuisle mullaig na srona ainnsein, & co h-airighi isna macamuibh, oir coimetuid siad na boill uachtaracha o mailis na mbaindida; & ni fuil baogal ina leigin do lenbib; & da ti si o linad fola do fetur cuisle do leigin do In 4 la no co roich in uii la. Et dentur ainnsein a bru do bogad ie casia fistola & le sail chuach maille siucra rosicda & le sugh rosicda, & na tobuir lagadh indti noch bes laidir, oir Is urusa lesin cuis sin indtog cum fluxa. 15 Ar son an 2 ni adubrumar romaind .i. bid a fis aguibh curub maith sa cas sin neithi fuara sdipdeca, & neithi goirti a tosac a techt amach; & Is maith ara son sin sugh samuidh, & sugh gairleogi, & sugh ubhall & sugh airnida ngoirt, & na tobuir neithi rofuar let istigh, & ní fognand neithi rofuar do tobairt an 2 la deis a techt amach. 16 Et bid diet lucht na h-eslainti so ac dul, cum fuachta arna ndenumh d'eórna & do coirci, & caithid baindi almónt; & da mbia In fiabras laidir, dentur potaitse ina cuirfidter ao aba & lactuca & scariole, & da mbeith In brú lac curtur becan do cruaich Padruig tritu, & fetur and sin boglosa do cur na potaitse & glanuid sin an fuil co maith, & fetuid figidh & almont ar mbuain a croicínd dibh, do caithim. 17 Mod o fuil deirg bes, dentar siroip na uiola & ní Is mo do siroip In fuimitir. Mod o linn ruad doniter h-i .i. cuir ni Is mó do siroip na uiola ann, & ní Is lugha do siroip In fuimetir, oir Is coitcenna siroip In fuimetir indtu ar aon: & uair ánd Is tiugh na siroipi sin & Is decuir a n-ol. Masedh dentur In deoch so da ndilegad .i. gab sugh samhaid, ae abha, & simsoga, lan duirn de gach ni; & 4r puint do sugh fuimetir; & blath borraitse & sal cuach, ros, ʒ de gach ni; & ceathruma co leit do siucra, & 4 dfigeduibh tirma, & dentur siroip dibh & gnathaig & dilegid aú t-adbur, ce mad o fuil deirg no linn ruad bes. 18 Mad o linn fuar. bes tic dilegid an t-adbur le siroip In fuimetir & le oiximel sacra, &175 Is mar so doniter é .i gab ʒ do siucra & 8 puint do sugh uboll ngoirt, & tri ℥ d'aiget & cuir i soightech sdain ar teinidh, & mesgar co maith, co tisid siad co méid an tsiucra, & curtur i soigthech iad ainnsein & bid se mar lictubairi & Is maith e i fiabras cotidiana & quartana, & terciana, & ar crith nger: & glanuid linn ruad noch bis isin gaili, & a tobuirt mochrach le fin le h-uisgi té. 19 Cum an 3 ni adubrumar .i. bid a fis agut, co fulairínd In deoch só a n-indurbad imach; & ℥ co leit dfigedhuibh tirma, & da ʒ do sil feineil, & do croch, da mbia eccla anmuindi craidhi ort,; & berbtar iad i nda púnt d'uisgi co roich a leth, & millsigter le mil, & gnatuighter & adeir Avicenna co n-innurbúnd sin an tes minadartha on craidi. 20 Item innurbuid na neithi so In t-adbur cum imill In cuirp .i feinel, mersi, siucra, 176 & a sugh sin, & a prema, & a sil maille balad croich & (lem)177 ara mberbtur figeda tirma: & gabtur aindsein sgarloid no edach derg ele;, & curtur timcili na mbáindidedh é, amail dorindís do mac righ Saxan an uair dogab an eslainti so é, & nir leigis timcill a lepta acht neithi derga & do leigisis leis na neithib so é gan slicht na mbaindidedh on bolguig air. 21 Item Is eigin a coiméd co maith gan uindimínt do cur futhu, oir do dunfad na poiré, & gan aor fuar do buain riú, mina roibh In aimsir te, & da mbia, mesruidter istigh é le duilleogib sailech & le h-uisgi do crothad ar fúd In tighi. Et cenguil lamha In othuir fein no bid lamanda umpu do gnath, & na tochuisidh é, & na benadh a ingne ris, oir do denad an croicínd gránda. Et gabtur ainnsein feinel & mersi, & dentur a mbogad re teine, & tumtur edach lín and, & cuir timcill In cuirp co leir, oir tairrngid sin amach an t-adbur co leir & comcnaiig ni dé, no berbtar feinel & mersi a n-uisgi maille figedhuibh tirma. 22 Mad o linn dub bias an t-adbur, dilegtur é le h-oiximel diureticum, & le siroip In fuimetir & le borraitse hé. 179 L. Artetica pacio adhon Is edh is 1 artetica and .i. teindes cenguil na mball & aderit na tuatada idhgha risin eslainti so, oir Is amlaid silis si cum cenguil na mball mar toitis In rema, oir Is cumúng In tsligi cum a teid In t-adbur cum na mball acht ce ta cinel osguilti innti. 2 Et atait tri gneithi arin eslainti so re n-abur artetica fuiti fein .i. sietica & potogra & sirecra. Et Is edh Is siética and .i. teindes bis isin leis & Is ime aderur sietica ria, oir Is inand sia tri Laidin ainm na feithi sin, & Is inand eisein & In loinidha on loinidha feith, & connmuid an eslainti sin In feith sin co teand no co teinn. Et Is uime aderur sietica ria .i. loin-idhga & gluaisidh si cenn uachtarach na leisi a folmuigecht na leisi, & In cnamha uachtaruigh .Et Is edh Is ainm don cnaim sin tri Laidin .i. hangc, & uertibrum an t-ainm ele & on impodh doní an cnaim uachtarach; & Is i In feith adubrumar cenglus an da cnaim sin re ceile: & ce aderit na doctuiri gurub anmothuighach In feith sin risin teinnes, sgailid se cum na n-indidh folam as nesa do, & doniter teinnes indtu, & Is risin teindes sin aderur an eslainti re n-abur sietica. Et minab anmothuightach teinnes na feithi sin, do biadh teinnes do gnath isin inadh sin onn coimilt continoidigh na rand sin re ceile; da reir sin an duine Is slanidi ar domhun, an trath gluaisfidh sé, do biadh teindes isin ball sin; & Is breg sin, oir In t-inad a mbí an teindes Is and indisis an eslainti, do reir an ugduir. 3 Et Is edh Is potogra and .i. teinnes bis a cengul na cos, & isna bonnuibh, & on cois aderur potogra; oir Is arin cois imighis se, & bí atmuirecht isin ball a mbi, & ni mar sin don ball a mbi an loinidha, acht truagaidhi se. 4 Et Is edh Is siregra and .i. teindis bis a cengul na lamh & na mer maille h-atmuirecht o luaimhnighi In adbuir, & ona sgailtighi, & o gluasacht na lamh; & Is ime sin aderur siregra risin eslainti so, oir Is inund sirós tri Greig, & lam; oir Is arna lamuibh imigis. Et da mbia teinnes i mball ele isin corp, no a n-alt ina ecmuis sin .i. isin muinel no isin druim, ni fuil ainm dilis aigi acht idhgha In baill sin. 5 Et Is i so tuaruscbail 180a h-eslainti sin re n-abur sietica on ughdur .i. teindes tinsgnus on da cnaim cenguil adubrumar, & toitis don leith siar cum na mas, & baccus In gluasacht dlestinach noch tic o adbur toitis na boindhidha .Et In trath arrsaidis, toitid cum na nglun, & cum na cos, & cum na n-alt; & truagaidhe an ball co már, ní Is mó na mar do gnathaig, & doni teindes Is mo ann na teinnes gach ailt ele. 6 Tuaruscbail na h-eslainti so re n-abur potogra .i. teinnes na n-alt ichtarach & na cós & na n-ordocc, & letuidis cum na mbond & linus suas cum na más, & cuiris atmuirecht isna troighthib, & baccus siubal & sesam, & robogus na buind, & beris nech cum atcomuill. 7 Tuaruscbail na h-eslainti, re n-abur siregra .i. teinnes a n-altuibh na lamh, & teinnes ona meruibh andsa mudornuib, & lethnuidis co roich an uillind maille h-atmuirecht & re decracht na mer dfillidh. Et do reir mo brethemhnuis Is do gneithib na lubra re n-abur elefanncia, siregra & potogra; masedh Is coroidi decracht rena leiges, oir Is on rema Is mo doniter iad uile. 8 Et atait da cuis agin esiainti so .i. cuis let istigh & cuis let amuich; & Is i Is cuis fuilngtech don eslainti .i. an ball gabus cuigi In eslainti ar son a anmuindi fein no ar son mailisi drochcoimplexa fuair, no ar son imurcaigh tesa o ndentur In gluasacht .Et o cuis let amuich teigis In ball mar adeir Galen isin 2 lebur do Pronostik, gurub urusa leis na lennuibh gluasacht & dortadh cum na mball gluaister o tes. 9 Cuis ele dí .i. an ball gabus In eslainti cuigi do beit arna suighugad fona balluibh ele & Is trit sin imduighis In t-adbur isna lesaibh & isna cosaibh. Cuis ele dí .i. anmuinne an boill ona tuismidh anuas, & ni a leith a coimplexa sin acht a leit a comsuighti anmuinn edluith. Cuis ele ledhthi & edlus na sligthidh. Is si cuis ima rithann an t-adbur cum n-alt .i. ara fairsingi & ara folmuigecht co ngabuid In t-adbur cucu trit sin. 10 Et doniter In eslainti and sin o fuil deirg, no o linn ruad, no ó linn dub, & Is o linn fuar Is minca doniter hi, arna cumusc o linn ruad, oir ni tollfad sé co maith roime indus ele. Et doniter ainnsein o lennuib omha, & ainnsein o linn ruad, & Is andum doniter o linn dub í, ata da tercacht sech na lennuibh ele, & nach fetunn tollad cum na n-alt lena cruaidhi & lena reime cum na slighidh da n-innsaighi. 11 Et Is i Is cuis oirida doib .i. biadha righne do caithimh, amail atait escomuin, oir furailidh arna meruibh lenmuin da ceile, In trath glactur iad; & neithi gaotmura; amail ata pis & ponuir, oir tairrngid an gaotmuirecht an t-adbur cum na cuislenn. Cuis ele, figeda, biadha arna prigail, mar atait raisine & cruitnecht arna berbad, & neithi doni detaighe, amail ata lus & uindemuin & gairleog & gac uile biadh remur dodilegtha, amail ata feoil mairt & uighe cruaid, & indida na n-ainmindti, & gach uile én uisgi aca mbid cosa dunta; & neithi doni bruchtach, mar ata linn úr & tortha; & neithi uisgiamla, & esbaid innurbta, rolinadh bidh & co h-airighi arin suiper & deoch dol co deiginech ag caithemh. Is mor In cuis don eslainti so anordugad an caithimh .i biad remur do caithimh & biad seimh ainnsein, & biadh remur fa deoigh; oir urcoidigh doibh aiterrach na mbiadh, & an imurcach do caithimh. 12 Et Is cuis di moran comhnuidhi & sechna oiprighti gnaith, & coimriachtain tar eis morain bidh do caithimh; & Is trit sin adeir Galen nach gabonn In potogra an drong asa mbentur, & nach maoluid siad, & da derbad curub mor Is cuis don eslainti sin do denum, oir ni gabond In potogra na macaim no co ti a aois doib coimriachtain do denum. Et Is cuis di fostog na n-imurcach do gnathaig do legin uada, mar ata fuil mista ac mnaimh, & flux, & sechna na cuislenn tar eis an gnathuighte. Et Is da cuisibh raoth, no leimnech no imurcach marcaighechta, no siubul laidir tar eis línta, & morán fina dol ar cetlongadh; oir adeir Avicenna co ngortuighand sin na feithid. 13 Cuis ele dí .i. In trath bid lenna omha isin corp & na h-innarbtur iad le fual na le feradh, na le h-eladain ele le n-innurbtur a imurcach on corp: & da n-innurbtur cum na n-alt iad, & comhnuidhi do denumh doibh indtu, & da morgit siad indtu. Da n-innurbuidti lesin fual iad, do biadh a seidimin remur omh aigi, & ní gebund an eslainti an duine aca mbi so; oir adeir Avicenna & Galen an lucht agar doich nescoid do beit na n-altuib, da tucuid siad moran dfual tiugh omh, co saorann iad ar nescoid. 14 Is iad so a cuise leth amuich .i. gluasacht saothrach, & tuitim, & bualad & suighi fada a n-inadh rofuar, & combrudh arrsaidh, & gnathugad eiridh romor, & neithi ele Is cosmuil riú cuiris an brig a n-anmuinne, amail ata ferg & esbaid collata. Is cuis di, an trath anus imurcach an dileghta tanaiste, no an 3 dileghta, isin corp co n-innurbtur. Furtachtuighi an aois cum tuismighti na h-eslainti so, oir Is ullum na seandaine cucu, naid na daine oga. Is cuis di, anmuindi In dilegtha, oir In trath eirgid na daine a h-eslainti fada, donít In secran ar follamnugad, & In uair coiscis In eslainti gan a lor dfolmugad dfagbail, oir an lucht aga mbínn briga anmanna ar son eslainti rofada, gnathuigid toitim isin eslainti so. 15 Item furtachtuighi aimsira na bliadna cum tuismighti na h-eslainti so oir teguid siad co minic isin fogmur o mailis an dilegtha, & na lennand; ar son osluicti na póiridh isin tshamhradh roime sin, ar tresi an tesa ar lar an tsamhraidh & a medhon láo, & tresi na fuaraidhechta na tosach & ina derigh: & teguid siad isin tsamhradh ar son diansgailti na lennand & isin geimred, ar son tresi na lennand fuar ag condmail In adbuir istig, & ar son a loighid innurbtur na h-imurcacha and sin on corp. Et Is follus co teguid na h-eslainti so o aitherrach na sine, & fetuid lucht na h-idhan a radh and sin co tiucfa fertain & doineánd ni Is taosca na tic si; & fiarfuigid sin co coitcind do leghuibh an cuis sin, Is i so iú fregra .i. adeir Piloretus bail a mbi raod co claocluighenn an raod bhis and cum coimplexa an inaidh a mbínd se. Masedh an uair bis In aimsir co fliuch buaiderta ag techt, bid an táor ann sin arna claoclod cum fliuchaidhechta & arna remrugad & arna fuaradh, & arna buaidirt on cuis uachtaruigh. Et Is comartha curub fir sin, oir bit na ballada & na clocha ar siled mar do bedis ag cur alluis dibh, & nib uatha fein sin acht on aor arna remrugadh, & teid isin mbel, & isin sroin, & tri poiribh an cuirp; mar adeir Galen, co claocluighind se In corp cum na sdaidi ina mbind an taor: oir Is edh doni In raod gnimhach In raod fuilngech do coimecniugad ris fein, & Is follus sin isna h-altaibh oir Is usa leisin n-aor dul inntu ar son a foilme, & a nosluicti & a n-edluis, na a n-inaduib ele, & Is i sin cuis mana taosca Is teind iad. 16 Item Is do cuisibh na h-eslainti so, teinnes do beith a ninad ele isin corp .i. mar ata teinnes breithi, & na fola mista, & clocha na narand, & ledurtach & gontach & daorgalar; oir In trath diansgailis an t-adbur, & curtur neithi diansgailteca riu sin, cnaiigh blodh don adbur & seimighi blodh ele, & comgluaisidh; & In trath nach legar don teinnes beith isin inadh sin, teid se cum an inaid foluimh Is nesa dib do .i. teit se cum na n-alt. Item Is cuis don rema ac siled anuas, & drochmainer laighi do gnathugad .i. blod co isil de, & blod ele co h-ard, & laighi a n-inadh ro cruaidh. 17 Labrum anois do signibh na h-eslainti so, & adeir Avicenna curub eigin a fechuint bail a mbia an eslainti, an drochcoimplex maille h-adbur, no gan adhbur, & Is andum doniter gan adbur hi, & gan linn cintach. Et da ndentur gan adhbur hi, bid si maille teindes, gan tromdacht, & gan att, na aitherrach arin lethtur, & da nderrntur maille h-adbur, Is eigin a fechuin, In adbur diuid no comsuigighti é. Mad o adbur diuid é doniter, Is eigin a fecuin In o linn fuar, no o linn ruad, no o linn dub, no o fuil deirg doniter, no o gaothmuirecht. 18 Mad o fuil deirg doniter, bid teinnes mor isin cenn & tromdacht do reir meidi In adbuir, & In lettur derg, acht mina roibh an teinnes co domhuin istech & Is trit sin adeir Galen?181 co taispenann teinnes 182 In cuirp imurcach na lennand, acht mina roib co rodomhuin isteach; & bid In fual Is e tiugh, derg, & In puls luath lan, & Is mo an teinnes a n-aimsir fola deirge na isna h-aimsiribh ele. Et mad errach and Is deimnighi na sin, & da ngnathuigi an t-eslan biada imduigis fuil derg, & ma do gnathuighi beith subach no failid gairechtach, & corp remur aigi, gan beith meith; & co faicfe neithi derga a n-aislingtibh, & co n-aontuighann an aois re fuil deirg, Is comartha ass sin curob o fuil deirg tic an t-adbur. Et In loinidha doniter o fuil deirg, doni si teinnes co roich an glun, & uair ele co bonnuib na cos, & foirid cuisle sin & a legan a cetoir. 19 Mad o linn ruad doniter an t-adbur, bi tes mor and, & teinnes ger bruiderrnach, & gan a beith rosintech, & ni bid tromdacht mor ann, oir Is etrum an linn on dentur é: & teid dath In lettuir cum buidechta, no com soluis deirgi, oir Is andsa teinnes doniter o fuil deirg Is mo bis dath dub derg arin lethtur, na dath In cuirp roime, & etrumuighe re neithibh fuara do cur ris, & tromuighi re neithibh te. Et da mbia In fual co h-ard tanuidhi, & In puls luath, & In ferad buidhe, & In aimsir samhradh, & In t-eslan co h-occ maille coimplex coilirda .i. a beith truagh, Is e (dond) etrum, & gur gnathaig In t-eslan biada imduighis linn ruad .i. biada coilirda, do caithimh, & gurub mo cuiris a eslainti air a n-aimsir lenna ruaid na In gach aimsir ele, Is cosmail corob linn ruad doniter.

https://celt.ucc.ie//published/G600008.html

G600009A

Regimen na Sláinte Volume I

Unknown

Beatrix Färber and Ruth Murphy

—

Early Modern

EN, LA, GA

Prose

—

Tract

In hoc autem opusculo quinque sunt partes prinncipales, .i. tuic co fuilid cúig phairteagail phrinncipálta annsan obair big so do thinnsgnus: an céd-phairteagal díb dona neithib tic roim riaglachaib regimen na sláinti; an dara pairteagal do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó na neithib nádúrda; an treas pairteagal do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó na neithib nach nádúrda; an ceathramad pairteagal do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó na neithib atá a n-aigid na nádúire; an cúigead pairteagal d'innstruimintib éigin gnáthuigmid a coiméd na sláinti. Et connmaíd an céd-phairteagal díb so dá chaibidil: an chéd-chaibidil d'éigintus regimen na sláinti; an dara caibidil dá innisin cad Is sláinti ann. An dara pairteagal atáit seacht caibidleacha ann: an chéd-chaibidil díb dona riaglachaib do-gabur ón choimplex nádúrda co huilidi; an dara caibidil dona riaglachaib do-gabur ón égosg; an treas caibidil dona riaglachaib do-gabur ón aís; an ceathramad caibidil dona riaglachaib infra 106 do-gabur ón tuitim nádúrda; an cúigead caibidil dona riaglachaib do-gabur ón aibíc; an seisead caibidil dona riaglachaib do-gabur ó égsamlacht na mball; an seachtmad caibidil do riaglachaib dísle an égoisg bannda. An treas pairteagal atáit sé caibidleacha fichead ann: an chéd-chaibidil dona riaglachaib do-gabur do leith na ndúl teagmus co fuirimeallach don chorp daena; an dara caibidil do thshaethur; an treas caibidil don choimilt; an ceathramad caibidil don fhothragad; an cúigead caibidil don choimriachtain; an seisead caibidil do na neithib ithtear & ibthear co generálta; an seachtmad caibidil don chodlad & don neam-chodlad; an t-ochtmad caibidil d'aicídib na hanma; an naemad caibidil do cheathra haimsearaib na bliadna; an deachmad caibidil dona gránaib dá ndéntur In t-arán; an t-aenmad caibidil dég dona potáitsib; an dara caibidil dég dona torthuib; an treas caibidil dég dona praiseachaib; an ceathramad caibidil dég dona prémuib; an cúigead caibidil dég don fhungus; an seisead caibidil dég do thrufulus; an seachtmad caibidil dég dona feólannuib; an t-ochtmad caibidil dég dona hiasguib; an naemad caibidil dég do na himurcachaib na n-ainmintid; an ficheadmad caibidil dona blasaib; an t-aenmad caibidil fichead dona deochaib; an dara caibidil fichead dona hédaighib; an treas infra 107 caibidil fichead don droing lérb áil beith 'na mbeathaid co fada; an ceathramad caibidil fichead do lucht an tsiubail; an cúigead caibidil fíchead do lucht tsibail In mara; an seisead caibidil fichead dona comtshuigigthib & dá ngnáthugad. An ceathramad pairteagal atáit cúig caibidleacha ann: an chéd-chaibidil díb don droing atá ullam chum tuitme a n-easláinti; an dara caibidil dona neithib choimédus ón phláid sinn; an treas caibidil dona neithibh choimédus ón neim sinn; an ceathramad caibidil don droing bís ag éirgi a heasláinti; an cúigead caibidil don gnáthugad. An cúigead pairteagal atáit naí caibidleacha ann: an chéd-chaibidil díb don chuislinn; an dara caibidil don fhásadairc; an treas caibidil do shangis sugi; an ceathramad caibidil dona poncaib; an cúigead caibidil don leigeas lagthach; an seisead caibidil don sgeathraig; an seachtmad caibidil don chlisteri; an t-ochtmad caibidil dona gaeithib meala; an naemad caibidil don phisairium. An céd-phairteagalAn chéd-chaibidil: D'éigintus regimen na sláinti Quod regimen sanitatis sit nisisarium,. .i. Is éigin duit dá shligid do beith agad chum dearbtha. infra 107-108 regimen na sláinti do beith éigintach. An chéid-tsligi díb do-gabur í ó égsamlacht an chuirp daena. Óir atá corp In duine égsamail so-chlaechluigthi ar son nach coimédann sé In comshuigiugad fuair sé ó thosaigib a choimplexa. Óir Is é Is adbur dár corpuib-ne dá sperma atá fliuch silteach & fuilingtheach co mór: óir Is urusa gním do dénam ar an flichideacht. Óir Is ón dá sperma sin maille ré fuil místa na mná geintear na boill & na spiraid & an teas ré n-abur innátus (i. ón rann Is reime & Is corparda geintear na boill, & ón rann Is séime geintear na spiraid) et ar an adbur sin do baramail drong éigin gurab séime & gurab póireamla sperma an fhir ná sperma na mná nó an fhuil. An fhuil místa immorra, inntaigthear a spiraid hí compráidigthear risin craidi & risna ballaib eile mur do-níthear an phrém risin ngéig, óir mur geintear an gég as In préim Is mur sin tairrngius an craidi & na boill eile a mbunáit díleas ón spirad so. Et tré mur atáit adbair ar corp & ar mball fuilingtheach go mór ar son a láibeamlachta & a flichideachta, & sinne ar n-ar ngeineamain a crích déiginaid na láibimlachta & na flichideachta sin, ní hingnad a rád co fuilmid fuilingtheach gu mór; óir ní fhuilmid mur atáit na clocha & na mitaill nach éidir do dísgaílead acht ré haimsir fada. Agus do fhoillsigmur leath-a-tuas dín co fuilid ar cuirp sochlaechluigthi innus gurab urusa leó tuitim leath-amuidh do infra 108-109 thearmannachaib dísle na sláinti: & ar an adbur sin rigid a leas an regimen & an coiméd dá ngairthear regimen na sláinte. Et ní fhuil an regimen so na sláinti éigintaig innus co saerfad sé ó bás sinn. Acht atá se tarbach co speitsialta ar son dá shocomlacht: an chéd-shocomlacht díb ar eagla cnaíti imaurcaidi na flichideachta prémamla; an dara socamlacht d'eacla morgaid na leannann. Óir dá seachránaidthear annsa regimen fédtur an fhlichideacht nádúrda sin do chnaí, mur theagmus a lucht an tshaethair móir & do lucht an tréiginuis. Et fétur an teas ré n-abur innatus do múchad mur theagmus don droing caithius mórán & do-ní comnuide mór. Et fétur morgad & fiuchad do theagmáil isna leannaib mur Is follus annsna rédaib rannchuididius ré teas eachtrannach & ré flichideacht aicídig deathmair, óir atáit na neithe so imchubaid chum morgaid & chum fiuchtha do gabáil chucu; & foillseóchmaid sin ní as fearr annsa proces. Et Is mur so as follus an chéid-tshligi do beith tarbach do leanmuin luirg regimen na sláinti. An dara sligi d'fhoillsiugad na neithead do-gabur ó égsamlacht na neithead nach nádúrda, óir ni fhuilid éigintach dár corpaib uile, mur atáit so: .i. bíad, & deoch, & aér, folmugad & línad, codlad & neam-chodlad, cumsanad & cumsgugad, & aicídi na hanma; & as rú so adearar na neithe infra 109-110 nach nádúrda ar son co teagmann do duine gnáthugad maith nó olc innta so & ar an adbur sin teagmaid do duine seachrán innta nó oibriugad co díreach; & ar an adbur sin rigmid a leas ealada a timchill gnáthuigthe na neithead sin. Óir Is amlaid atá an ealada ag labairt dona neithib dá teagmann seachrán nó oibriugad díreach; óir Is éidir lé neach seachrán do dénum a ngnáthugad bíd & digi, & mur sin dona neithib eile; & Is éidir leis gnáthugad díreach do beith aigi annsna neithib cédna. Ar an adbur sin Is tarbach do duine ealada do beith aigi do sheachna an droch-gnáthuigthe & do leanmuin an gnáthuigthe maith. An dara caibidil: Dá thuicsin cad as sláinti ann Ad sciendum quid sit sanitas, .i. dá thuicsin cad Is sláinti ann & cá méid mod a n-abur í, óir ní hurusa an tsláinti do choiméd muna tuicthear cá méid mod ó n-abur í; et ar In dhbur sin abrum ar dús cad Is sláinti ann & an dara huair cá méid modh ó n-abur í. Et ní thabramaid dár n-aire acht labairt do shláinti an duine amáin, infra 110-111 nó na neithead ele tic chum gnáthuigthe an duine. Óir dligid gach aen-duine beith slán chum oibrigthe gnáith do dénum gan gortugad mothuigtheach; óir Is uime adearar an tshúil do beith slán an uair fhédus sí gním gnáthach an fhéghtha do dénam gan gortugad mothuigtheach; & a chusmailius sin as intuicthi dona ballaib eile. Et ar an adbur sin adearmaid gurab eadh Is sláinti ann aentshuigiugad maith an chuirp daena tré ngnímaiginn & tré fuilnginn an gním nó an fulang do tidlaicead dó do réir nádúire gan gortugad mothuigtheach. Et as é an suigiugad so atá co bunáiteach & ar tús annsna ballaib homogenia nó annsna ballaib comchusmaile, mur atá an fheóil & In cnáim & a cusmaile. Et gairthear cudrumacht na ceathra céd-cháilead de so, mur atá teasaideacht & fuaraideacht, flichideacht & tirmaideacht; & Is ón chudrumacht sin éirgius an tsláinti chomchusmail & Is coimplex í. Tuillead: an comshuigiugad maith Is sláinti do-gabur annsna ballaib étomogenia amáin nó oificeacha; & do-gabur é annsa láim, nó annsa chois, & annsan inchinn, & annsa chraidi. An tsláinti so ní cudrumacht teasaideachta ná fuaraideachta, flichideachta ná tirmaideachta, amáin í, acht cudrumacht cáilideachta na mball mbeac & na figrach & na suigigthi. Ar an adbur sin infra 111-112 ní lór comad éidir leisin cois ná leisin láim a hoibriugad gnáthach do dénum gan gortugad mothuigtheach, an coimplex do beith measurda do réir mur do-gabur ó chudrumacht na teasaideachta & na fuaraideachta, na flichideachta & na tirmaideachta, acht Is éigin don láim faris sin cáil dleístinach do beith aici & figair dleistinach & suigiugad dleistinach, & suigiugad críchnuigthi do méruib; óir cóirigthear na boill orgánta ó na ballaib cusmaile, & ticid siat uatha mur sin, & tic sláinti na mball orgánta ó shláinti na mball comchusmail. Óir atá an corp uile arna chórugad ó ballaib égsamla comchusmaile & orgánta, & Is inta so do-gabar an tsláinti co huilidi fá deóig. Ar an adbur sin gan qunntabairt Is ó chomchlaechlód na n-uile ball, nó óna comaentugad mur atáit na boill phrinncipálta & na boill nach prinncipálta & na mball aenda & na mball orgánta, tic sláinti In chuirp co huilidi. Más ead iarthur chum sláinti an chuirp co huilidi commédugad na mball comchusmail & cudrumacht na mball orgánta & inannus an gach ní díb. Ar an adbur sin Is follus cad Is sláinti ann, óir as é a regimen do-bérmaid dár n-úig. Nunc autem, .i. Is cóir dúin anois a innisin cá méd mod ara n-abur an tsláinti an méid beanus sí rénar n-adbur. Más ead as intuicthi dúin ná bí sláinti an duine annsna neithib do-roinnti; & foillsigmid sin ar tús; óir dá mbeith sláinti infra 112 an duine annsna neithib do-roinnti do bud éigin dúin fuirceadal síraidhi an fhulaing d'fhaghbáil, mur mínidius Galen annsa chéid-leabur do Regimen na Sláinti & ag labairt do mórán do ballaib dó nach inann sláinti. Mur Is follus co fuil coimplex égsamail & comshuigiugad égsamail ag na ballaib, do réir chonsiquens atá sláinti égsamail acu; & Is résúnta sin, tré mur atá oibriugad égsamail acu, óir follsigid an t-oibriugad égsamail an coimplex do beith égsamail. Agus Is follus an ní cédna don lucht tuicius égsamlacht na n-aes; óir ní hinann sláinti na macám annsan aís macánta & annsan aís óig, óir Is do réir atharraig na haísi athraigius In coimplex: más ead, do réir chonsiquens, athraigid an tsláinti. Et a chusmailius sin do na ballaib égsamla, co rigid a leas regimen éxamail, mur Is follus anar ndiaig. Agus ar an adbur sin ní hinann sláinti moch-thráth & am easbartain, óir atáit ar cuirp-ne a claechlód chontinóideach agá fuil sláinti nach inann & an chéd-shláinti. Dá réir sin ní fhuil sin do-roinnti. Agus Is follus sin ó égsamlacht na n-égusc; óir Is sláinti ar leith atá ag an fear & sláinti ar leith ag an mnaí. Et Is follus a chusmailius sin ó égsamlacht infra 112-113 an régióin; óir atá sláinti ar leith ag Sglaui nach fuil ag na fearaib gorma. Et Is follus an ní cédna ó égsamlacht an choimplexa nádúrda; óir na daíne agá fuil coimplex égsamail atá sláinti éxamail acu: ar an adbur sin as sláinti ar leith atá ag fear leanna ruaid ó shláinti fhir leanna finn14, & sláinti ar leith ag an duine measurda ó shláinti an duine ainmeasurda. Dá réir sin Is mór an leithid atá ag an tshláinti: gid eadh fédtur aén-shláinti do beith ní as fuirfi náid na sláinti eile, mur atá sláinti an chuirp measarda annsa gné daena, & ní15 sheasmuiginn an tshláinti sin annsa ní do-roinnti. An dara pairteagal: Do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó na neithib nádúrdaAn chéd-chaibidil: Dona riaglachaib do-gabur ón choimplex nádúrda Quoniam diuersorum hominum diuerse sunt complexiones totales, .i. na daíne atá égsamail atáit a coimplexa égsamail co huilidi; óir ní hurusa infra 113-114 do réir muid dias do daínib ar aen-shláinti & a coimplex inann co huilidi do réir chéimi. Más ead do réir chonsiquens, na daíne atá égsamail dligid síat regimen égsamla do beith acu: óir Is tré neithib cusmaile bís regimen na sláinti; óir dá mbia deichfir idir choimplex nádúrda na ndaíneadh égsamail Is éigin co coimédfaidthear deichfir a regimen na droingi sin. Et teagmaid an ní cédna sin co huilidi dá n-aburthar nach fuil regimen na sláinti tré neithib cusmaile, mur adearaid mórán dona corpaib do thuit co mór: óir na daíne atá a n-easláinti ní dleagur regimen tré chusmailius do thabairt dóib acht tré chontrárdacht; óir atáit síat égsamail, & Is mur sin bes regimen na droingi sin égsamail; óir ní résúnda co coimédfaidi na neithe égsamla (do réir mar atáit siat égsamail) ó neithib inanna. Dá réir sin Is ó égsamlacht na coimplex nádúrda éirgius égsamlacht regimen na sláinti. Et atáit naí coimplexa ann; & Is é an céd-choimplex Is ro-uaisle & Is ro-measurda díb. Agus teagmaid tuitim ón choimplex measurda sin a n-ocht moduib & atáit a ceathair díb sin aenda & a ceathair comshuigigthi. Na muid aenda immorra, mur atá, teasaideacht, & fuaraideacht, flichideacht, & tirmaideacht. Na muid chomshuigigthi, mur atá, teasaideacht & tirmaideacht, infra 114-115 teasaideacht & flichideacht, fuaraideacht & tirmaideacht, fuaraideacht & flichideacht. Ar an adbur sin adeirim an tuitim atá a n-aithfhégad measurdachta In meadhaigthi co mbí sé do réir shinntens na ndaíneadh eagnuid éigintach as dá cháilib amáin. Gid eadh an tuitim atá chum na measurdachta do réir chóra as éidir lé beith a n-aén-cháil amáin. Et gairthear measurdacht do réir meadhuigthi mur a mbít na ceathra dúile co haenda arna comthromugad mur so, .i. gan toscugad dúla acu tar a céile nó a chontrárda. An measurdacht so immorra, atá sí docomail do réir nádúire. Et timaircthear as so an cumusc & an ní cumuscda, & do réir chonsiquens as as timaircthear In measurdacht atá 'na dísleacht ag an ní cumuscda. Et bíth a fhis agad co mbí an tuitim do gnáth ó measurdacht an meadhaigthi a dá cáilib. Gid eadh Is éidir tuitim ó measurdacht do réir chóra do beith a n-aen-cháil amáin a n-aithfhégad na measurdachta so. Et gach uile ní atá annsa measurdacht sin atá sí tuitmeach a n-aen-cháil gnímaig & a cáil ele fhuilingthig. Más ead an duine agá fuil coimplex nádúrda, co nádúrda Is mó thuitíus sé co comthrom ó measurdacht an meadhuigthi a dá cáilib, mar atá, tuitim a teasaideacht & a flichideacht. Et ar an adbur sin gach infra 115-116 uile ní coimplex tuitid siat ón chomthromugad so a dá cáilib. An measurdacht do réir chóra immorra Is measurdacht dleistinach do ní éigin hí do réir éigintuis na gnee nó an indiuiduum, nó rainn na gnee nó rainn an indiuiduum. Uerbi gratia: óir atá aen-choimplex ag an duine do réir gnéé nach éidir leisin fuirm ndaena beith 'na hégmuis. Et Is mur sin do chineadh ré n-abur Sglaui & Inniadaigh20, atá aen-choimplex acu leis nach éidir leó beith 'na n-Inniadachaib nó 'na Sglaui 'na égmuis. Et mur an cédna dá gach uile duine rannaidhi, atá aen-choimplex díleas aigi nach éidir leisin duine sin beith 'na égmuis. Et mur an cédna tuicthear a coimplex rannaidhi In duine. Agus maille ris an measurdacht so chum na córa anus an tuitim ó measurdacht an meadhuigthi: óir an tuitim sin atá co héigintach atá sí ó dá cháilib mur adubramar. Gid eadh bíth tuitim ó measurdacht so na córa a cáil aenda, & ar an cor cédna bíd a dá cáilib. Do réir mur atáit siat ar tuitim mur so nó mur súd, a cáil aenda nó a cáilib comshuigigthi, más ead rigid a leas regimen ar an mod so nó ar mod eile, mur atá, regimen coimédach nó regimen treóraigtheach. Ar an adbur sin rig a leas corp measurda annsa gné daena ré regimen coimédach infra 116-117 amáin, & rig a leas neithe glana comchusmaile In méid beanus ré rann an choimplexa nádúrda. Et cad é In corp sin ré n-abar corp measurda, & cia hiad na neithe adearar do beith cusmail gu glan don chorp measurda? Agus do-gabur a fhis so a leabur na sean-leagad. Et as in-chuir so sís do-raiglean 22 & co speitsialta óir ní hé ar ngnódhad ann so sin do thuicsin acht co coimédtuidi sinn anar sláinti & co rém-choimétfaidi co dingmála ónar n-easláinti. Más ead tuicim co ndliginn an corp measurda annsa gné daena gnáthugad dona neithib so atá glan amáin do réir bríge ana leithéd sin do chorp In méid bus éidir é: óir atá a fhis againn co maith nach fuil aen-ní an méide so cusmail don chorp measurda nach claechluiginn é nó nach gluaisinn. Et bu follus mod regimen speitsialta an chuirp so leath-a-tís dín, mur a cuirfim riaglacha speitsialta follamnuigthi na sláinti do-gabur ó na neithibh nádúrda & ó na neithibh nach nádúrda & ó éxamlacht na mball. As na ráitib so immorra, Is follus co lór na cuirp thuitius co fiadnach do thuitim nádúrda ón measurdacht so nach rigid siat a leas follamnugad inann, óir dá labram don regimen choimédach, & na cuirp do beith teasaidi measurda annsa gné infra 117-119 daena, rigid siat a leas neithe teasaidi. Et rigid a leas na cuirp fhuara measurda neithe fuara measurda. Ar an adbur sin do-chíthear go résúnta co coimédtur na cuirp choilearda ana coileardacht féin lé neithib atá coilearda do réir bríge, & Is teó do réir bríge na neithe sin náid na neithe lé coimédtur coimplex an chuirp measurda. Dá labram immorra don regimen choimédach & treóraigtheach na corp adubramar romainn Is mur sin Is mó do-gébam an chúis dár labramur, óir ní rig a leas an corp measurda ré regimen treóraigtheach ná rém-choimédach, acht na cuirp atá ar tuitim co mór, mur atáit, cuirp lucht leanna ruaid & leanna finn; óir Is iat rig a leas an regimen sin; & más iat a leithéidi sin do chorpuib dob áil linn do choiméd ana tuitmib, do thicfaidis mórán d'easláíntib uatha; óir atáit siat imchubaid óna nádúir dílis chum tuitme. Óir na cuirp choilearda atá ar tuitim annsa dara céim a teasaideacht, coimédtur iat lé neithibh fuara sa chéid-chéim. Más ead treóraigthear iat lé neithib atá fuar nísa mó, .i. lé neithibh fuara sa dara céim; & ní bia a leithéid sin do threórugad leath-amuith do thearmannachaib an choimplexa coilearda, acht leath-astig do thearmannachaib tuitme an choimplexa sin. Agus mar adubramar infra 119-120 don tuitim choilearda tuicthear a chusmailius sin dona tuitmib eile atá aenda nó comshuigigthi. Et curthar sís do raidlean cad as céim ann & cinnus gabur desding na ceathra céiminn ón liaig. An dara caibidil don dara pairteagal: Don regimen do-gabur ó égsamlacht an égoisg Sicut diuerse complexiones indigent diuerso regimine, .i. mur atáit na coimplexa éxamail rigid a leas follamnugad éxamail; & Is mur sin atáit na hégoisg égsamail, .i. do-ní an t-égusc éxamail an coimplex éxamail. Óir as teó & as tirma na fir, & Is fad-shaeglaigi & Is mó do réir chainndiachta & as treisi & Is glica iat náid na mná annsa gné daena, gibé innus a mbít siat annsna gnéithib eile ana teagmann an t-écusc bannda nísa mó & nísa treisi & nísa teó ná an t-égusc fearrda, mur as follus annsna hainmintib beirius a cuid ar éigin do nach laibeóram anois. Más ead tuigim astu so na neithe atá follus a ráitib na ndaíneadh eagnuid, adeir gurab teó & gurab tirma na fir annsa gné daena náid na mná, & gurab fuaire & gurab flichi na mná, & gurab luga a cuirp náid cuirp na fear. Óir Is teó & Is tirma & infra 120-121 is measurda an fear ná an bean, & Is mó fhédus beith measurda, más ead, do réir chonsiquens, dligid siat regimen éxamail dá coiméd. Más ead, as follus astu sin co n-iaruid coimplexa éxamla na n-égusc éxamail regimen éxamail coimédach & rém-choimédach. Agus as follus an ní cédna so ó éxamlacht an chomshuigigthi & na n-oibrigthid; óir Is comshuigiugad ar leith atá ag na mnáib ó na fearaib ar son co fuilid boill imda annsna mnáib nach fuil annsna fearaib; óir atá an maclac & an muinél annsna mnáib nach fuil annsna fearaib, & an tslat fhearrda annsna fearaib & ní fhuil annsna mnáib. Ar son geineamna an bainne an chích27, & ní chum na críche sin amáin atá sí annsna fearaib acht chum maisi, & do choiméd teasa an chraidi, & ar an adbur sin Is mó cígi na mban ná cígi na fear. Tuillead, .i. bíth an toirrcheas & an t-inad ré n-abur bartorion & folmugad na fola místa isna mnáib, & ní bí isna fearaib. Tuillead, .i. bíd oileamain na leanam mbeac isna mnáib. Et trít sin iarmaid riaglacha speitsialta éxamla ar regimen an égoisg bannda nach iarthur san égusc fhearrda. Et iarmaid fós regimen coimédach an maclaic & a muiníl, & regimen rém-choimédach a flux ainmeasurda & a fostóg ainmeasurda na fola místa. Et rigid a leas na cígi regimen infra 121-123 coimédach & rém-choimédach do geineamain bainne innta. Rigmid a leas fós regimen do choiméd na mban torrach, & do chungnum imá toirrcheas do breith & d'oileamain na leanam, nach reagur a leas ré haen-ní acu a regimen na fear. Gid eadh, d'fhoirbthiugad na healadna, Is maith aen-chaibidil speitsialta laibérus don adbur so amáin, & bu follus so co lór don taíb thís dín; & beidh caibidil do riaglachaib regimen dílis an égoisg bannda, do réir mur deiligius sé on égusc fhearrda, & ar an adbur sin bus follus éxamlacht an regimen a hégsamlacht an éguisc. An treas caibidil: Do riaglachaib In regimen do-gabur ón aís & ar tús do regimen na naígin Consequenter ponende sunt regule generales regiminis sanitatis, .i. as inchuir ana diaig so riaglacha generálta regimen na sláinti do-gabur ó égsamlacht na n-aes. Óir as í an aís naíginda an chéd-aís díb, más ead abram ar tús riaglacha regimen sláinti na naígin atá a crích déiginaigh na hégcudrumachta. Más ead abram gurab inchuir an naígin sin infra 123-124 tair és a breithi a n-uisgi te measurda, innus nach claechlóchaidi a chor ó fhuaraideacht an aéir, nó ó thosgugad mór na teasaideachta; óir In salcur bís a' leanmain de ón maclac, glantar é ón uisgi the. Et adérmaid so amáin chugi sin gurab ingabála an naígin a n-inad chusmail risin maclac In meid bus éidir é; óir Is dona hurchóidib móra In claechlód obann. Et ar an adbur sin ní dleagur ar aen-mod fothragad uisgi fhuair dóib tair és a mbreithi mur do gnáthuigidur drong dona barbarchuib, acht fothragad uisgi glain, te, measurda, cusmail ré teasaideacht an maclaic; óir do-chiamaid iat maille ré dearbad co ro-minic a' fáiltiugad annsa fothragad sin. Et dligmid a n-imlicáin do cheangal, & gan a cheangal co ro-fhada innus nach beith sé mór acht beith dead-maiseach, & nach bia sé ro-gearr innus nach beith sé nísa luga ná mur as éigin. Et ní dliginn an ceangal sin beith ro-chruaid ná ro-boc, innus ná tuitead sé ní bud luaithi ná ní bud moilli ná an chóir. Et dligid an ceangal sin beith do shnáth olla gan beith ro-chruaid. Agus tair és gearrtha an imlicáin crotur púdur mirra, nó masdix, nó sangis draconis ar an imlicán, nó a cusmaile. Agus adearaid drong dona sean-daínib co infra 125 ndleagur púdur salainn arna brisid go ro-min do chrothad ar corpuib na droingi sin; óir Is tarbach an crothad sin do chalmugad na mball, innus nach gortaigir iat ó na neithib fuirimeallacha theagmus dóib, mur atá, teas, nó fuacht, nó a cusmaile; óir bíth a croicinn daingin neam-fhoámaigtheach uaid sin, & cnaítear na fliuchada neam-glana, & imurcacha an chroicinn uaid, óir Is follus dúin co mbí mórán díb sin innta. Gid eadh, atá ag an tsalann óna nádúir féin baill na naígin do chréchtnugad36; ar an adbur sin a n-inad an tshalainn annsna hinntinnib so adubramar romainn, gnáthuigid drong dona heagnuidibh ola an toruid ré n-abur na measóga; óir calmuigthear na baill uaithi sin & tirmuigthear na fliuchada ar mod éigin uaithi, & ní chréchtnaiginn sí na boill. Et as résunta an ola so dona naíginaib atá te & tearc go mór, mur atá, lucht leanna ruaid & fola deirgi; óir atáit a mbaill sin tearc go mór & fuilingtheach co ro-mór. Agus ní mar sin dona naíginaib atá a crích déiginuid na measurdachta, óir atá tarba mór aigi dá dénam innta so. Et mad naígin leanna finn iat dligid a salann beith gér, teasaidi, tirim; & mad naígin leanna duib iat dligid a salann beith teasaidi & gan beith tirim gu mór. infra 125-126 Tuillead, dleagur a lamannán d'fhásgad innus comad usaidi In fual d'fhágbáil. Et ainnséin osgailtear a sróna maille ré mér beac ar nach bia tosgugad ingin tar an feóil. Agus súigid pearsa dochraid a srón co mín, & glantur puill na cluas lé mér beac ar a mbia inga mael, & síntear a láma & a méir uile, & filltear a sliasta & a colpuidi, & tarraingthear co mín mur so & mur súd iat. Et as indénta fothragad gach lae don naígin fá dó. Agus ná bíth a gaile lán do bainne ac dul chum an fhothraigthi, & oiltear ana diaid sin a cédóir é; óir mur dligid na daíne láidiri saethur do dénum roim an mbiad, Is mur sin dligid na naígin atá arna ngeineamain co nua, leis nach éidir saethur do dénum, fothragad do dénam roim an lachtugad; óir dá mbia a ngaile lán do bainne truailltear a ndíleagad ón fhothragad, & geintir dúinti ana taebuib. Agus mar an cédna fáisgthear a sgairt chléib innta, & geintear cosachtach & sgeathrach gnáith. Más ead na neithe atá urchóideach cusmail rú sin as intseachanta iat isna daínib geintear gu nua. Agus ní dleagur fothragad do dénum dóib a huisgi a mbí nádúir mianamail mur atáit so .i. uisgi ailime & uisgi raibi & uisgi saillti, acht dligid sé beith d'uisgi tobair glain, & é ag rith chum na hairdi soir ar talam gainmeach gan beith infra 126-127 clochach ná láibeamail & ó shléibtib, & gan chumdach air ón aér, & é arna shuigiugad a fiadnuise na gréine, & gan blas air, & substaint shéim aigi, gan recidens do beith aigi, & comad urusa a thégad nó a fhuarad. Agus connuimthear annsa fothragad iat nó co tinnsgna a feóil deargad; & déntur a ceangal co deag-maiseach; & ní dliginn an ceangal beith ro-chruaid d'eagla an fhásta do thoirmeasc ná ro-bog ar eagla co mbeith suigiugad a mball co neim-dleistinach. Agus ni dligid na héduighi ana ceangailtear iat beith fuar. Agus mad follus peacugad comsuigigthi a n-aen-ball acu do leith na figrach nó an tshuigigthi nó na cáilideachta nó na caindiachta, ceartaigthear sin an méid bus éidir agá ceangal a ndiaig an fhothraigthi. Ana diaig sin taburthar bainne dó nó co codla sé; & dá teagmad ná bud áil leis codlad lena cíg siublaigthear maille ré canntaireacht binn; & muna codla sé lé ceachtar díb sin sgaíltear an cris ceangail dá gach taíb. Agus sduidérad a banaltra roim gach uile ní nach beith a édaighi salach; Et as í In méide so dleagur a sgaílead an gach lá nádúrda, .i. In méid do-gabur a édaighi salach faí. Agus dleagur bainne do thabairt dó a ndiaig a fhothraigthi do gnáth, & ana diaig sin a édaighi do chlaechlód. Et dá faicim gu súiginn sé an infra 127-129 bainne co dleistinach tuigim as sin gnáthugad a oileamna co fada nó go gearr. Óir Is do réir a riachtanuis a leas dleagur a n-oileamain; óir Is sia an aimsear iaraid na naígin óga chum a n-oileamna, & chum a fothraigthi, & chum codalta, & chum na n-éduigid salach do chlaechlód ná an drong eile acu. Agus ní reaguid a leas co hóg biad eile acht bainne, óir do-ní sé inad bíd & digi dóib. Agus as é bainne a máthar bainne as imchubaidi dona naíginuib; óir bíth an bainne sin arna geineamain ó fhuil ro-chusmail risin fuil dob adbur geineamna & oileamna don naídin. Más ead, as fír a rád gurab ro-maith an oileamain dóib bainne a máthar; & Is amlaid tuicthear sin & an máthair do beith slán & regimen imchubaid do réir mur iarus gním na hoileamna & an tí oiltear. Et dá teagmad ná bud tualaing nó ná bud áil lena máthair a oileamain, togthar banaltra thslán ele chugi agá mbia coimplex maith & aís fhoirbthi, & a beith daid-bésach, & a dath a' claenad chum duibe, & cuisleanna fairsingi aici & muinél reamur, & ucht leathan, & cígi gan beith feólmur gu mór & gan mórán do chuisleannaib laga orra; & ná bíth a mbainne roi-reamur ná ro-shéim, & corp geal do beith aici, & bainne deag-blasta dead-balaid do beith aici, & gan beith ro-gar d'aimsir an toirrchis ná ro-fhada uaid. Agus mad éidir banaltra infra 129-130 d'fhagbáil beas cusmail do regimen & do choimplex réna máthair don leanum, & na cuingill so adubramar do beith aici, as intogtha mur banaltrainn í. Et bud follus don taíb thís dín regimen maith na banaltrann & a cích, & cinnus coimédtur & ceartaigthear & méduigthear an bainne innta; & do-gébthur sin mur a curthar regimen coiméda na sláinti do-gabur ón égusc bannda do réir mur deiligius sé ón égusc fhearrda. Agus na céd-laeithi a ndiaid In leinm do breith ní hinmolta a máthair dá oileamain ar dá adbur: an céd-adbur díb, óir atá an máthair arna claechlód co mór ón toirrcheas; an dara hadbur, tré fhad In chomnuide atá ag an bainne annsna cígib, óir teagmaid co mbeith sé truailligthi; & tuicthear sin ar a dath & ar a shubstaint. Et ar an adbur sin do-níd na mná Frangcacha, ar mbeith mí-dóchus acu as an bainne sin, bean uirísil do shúg an bainne as a cígib. Et ní hingluaisti a cliabáin co fuiréigneach do thogairm In chodalta acht co mín innus nach gluaistear an bainne ana ngaileadaib, & nach truailltear an díleagad. Agus do budh fearr comad leisin cích do-géntaidi In codlad do thogairm. Et as imchubaid caoi measurda roim an mbainne dóib & co speitsialta do leathnugad na mball spiradálta, & d'fholmugad rainn éigin do fhlichideacht an chuirp & an chinn, & do thogairm & do infra 130 chalmugad an teasa ré n-abur innatus. Agus taburthar bainne dó fá dó nó fá thrí sa ló nadúrda & an méid Is mó fá cheathair. Et dá teagmad an bainne do thruailliugad ana ngaileaduib ó imurcaid & ó ainmeasurdacht a óla, teagmaid uaid sin at, ruidheadh, 41 & gaedmuireacht imda, & gile an fhuail. Leagar dóib an tan sin aimsear fhada gan biad, & déntur inntleacht chum codalta fada do dénum dóib; nó as innill beacán bainne do thabairt dóib & a thabairt co minic. Óir Is cusmail iat ré corpaibh na ndaíneadh bís ag éirgi a heasláinti, & Is mur sin dleagur a n-oileamain mur bus follus don taíb thís dín. Et Is maith, roim an mbainne do thabairt, beacán meala arna glanad maille ré beacán fína gil uisgeamail, do glanad & do chomfhurtacht an gaile, innus nach morga an bainne ana ngaileadaib. Et Is éigin roim bainne do thabairt dóib (& ar tús co speitsialta) méid éigin bainne do chrúth ana mbéluib innus coma lugaidi do shaethróchad meiri ac dénum an atarraing; más ead teagmaid gortugad co minic ó atarrang meiri & na n-innstruimintid eile dóib. Et Is é so regimen na naídin nó coma follus na cláirfhiacla. Agus an uair thinnsgnaid na cláir-fhiacla as intuctha dona banaltrannaib co gnáthach biad eile dóib; & bíth a mbiad cusmail risin mbainne a substaint & a mbríg, & bíth nísa infra 130-132 reime do beacán ná an bainne. Agus bíth siat do biaduib nach rig a leas mórán coganta, nó gan aen-chogaint, mur atáit, biada inmolta cogantar co deithideach ó na banaltrannuib ar tús, et arán arna maethugad a n-uisgi meala nó a n-uisgi tobair inmolta, nó biad do-níthear do min chruithneachta & do bainne nó arán arna dísgaílead a fín uisgeamail. Et ní moluim na biada so adubramar romainn do thabairt dona naídinuib maille ré bainne. Et an uair thinnsgnaid siat siubal leó féin dligid an banaltra beith deithideach nach gluaisti an naígi co hanorduigthi air eagla co ndísgaílfidi nó gu ceangóltaidi a boill co hainmeasurda. Et ná coiméignigthear é chum suigi nó chum siubail nó co tí a n-álgus chugi féin do réir nádúire. Et an t-inad ana suiginn sé ní dliginn sé beith cruaid ná garb, & ní dliginn aen-ní gér ná gearrthach beith láim ris. An uair thinnsgnaid na fiacla ré n-abur canini fás dénaid aipstinens ó gach uile ní chruaid do-choganta, air eagla co sgrisfaidi nó go laigdeóchaidi adbur na fiacal sin adubramar ó chogaint na neithead cruaid, mur do-níthear co minic. Et Is maith annsan aimsir sin feóil na fiacal do choimilt lé blonuig circi & lé him nua, & lé hinchinn míl, óir togairmid sin a fás & calmuigid iat féin. Óir a n-aimsir fhásta na fiacal sin adubramar infra 132-133 gnáthuigid muiníl na naídin deargad co mór & moluim an tan sin ola róis arna leagad ar uisgi te do choimilt díb. Et an uair thshanntaigid ní do gearrad leis na fiaclaib sin, & a mér féin do chogaint, Is maith an tan sin imurcacha prém an yreos do thabairt ana lámhuib, nach bí tirim co mór acht beith inmeadónach idir chruas & buga; óir tairrngid a cogaint sin feóil fiacal na naídin ó chneaduib & ó theinneas. Agus moluim feóil a fiacal do choimilt lé mil glain maille ré beacán saluinn, óir coimédaidh sin feóil na fiacal gan morgad. Et an uair fhásaid na fiacla ré n-abur canini co fuirfi cogantar préma licoirisi co gnáthach. Et an méid tiaguid siat ó oileamain na cích, as í an méide sin dligid siat biada reamra do gnáthugad. Et as í so aimsear a mbuana dá cígib .i. an uair fhásaid a fiacla uile & bus éidir leó biada eile do chogaint co fuirfe, & Is í an aimsear sin aimsear dá bliadan co coitchinn. Agus dá teagmad co n-iarfad an naígi na cígi co hanorduigthi tair éis aimsiri an tsequestair & co caoighfig sé, curthar neithe faí an cíg do-béra aduathmuireacht ar an naídin a mblas & a radarc, mur atá súg uormóint & a chusmaile. Agus infra 133-134 connaimthear an regimen so adubramar ar an naíghin nó co sgara ré cígib gu huilidi. Et d'éis a buana dá cígib dligid a chairdi beith deithideach agá chur deid-bésach, óir atáit dá tharba tic de sin: an céd-tarba díb, co fásfad sé co maith & co mbeith aibíc maith aigi & suigiugad maith ana ealadain; & ní hí metafisica an ealada sin acht an fheallsamnacht morálta: an dara tarba beanaid sí risin corp; óir Is éidir mailís do geineamain isin coimplex ó mailís na mbés & ó fhoámugad an chuirp. Ar an adbur sin leanuid na droch-bésa mailís In choimplexa & Is mur sin Is éidir mailís an choimplexa do geineamain ó na drochbésaib. Et ar an adbur cédna geintear linn dub ón eagla & ón meatacht, &46 dá robuid aimsear fhada ar neach. Agus ní hinlicthi dobrón ná fearg ná caí ná gairdeachus orra, acht a toga a mod inmeadónach. Et mad follus dúin a nádúir a' claenad co hanorduigthi chum teadma éigin as intreóraigthi iat chum a chontrárda. Dá réir sin tuicmid co coimédtur an corp & an t-anum ó choiméd na mbés. Óir bít a mboill anfhann co mór roim a seacht mbliadnaib & a mod ainimchubaid don résún & don gluasacht. Agus Is fearr an fothragad do chalmugad na mball & d'innarbad imurcach an treas díleagad ná an saethar. Et ní dligid na daíne eagnuidi fothragad agá mbí bríg thirmaigtheach do thabairt infra 134-135 dóib gu mór mur atá, fothragad ailime & a chusmaile, óir do-níd na fothraigthi sin na boill anumla chum gníma. Agus ní dleagur fín do thabairt dóib ar aen-mod, óir atá sé gortaigtheach urchóideach dóib; óir Is follus dúin gurab tene a ceann teneadh fín do thabairt dona macámaib, óir atáit féithe & inchinn anfann acu dá ndéin an fín urchóid & gortugad mór. Óir Is follus dúin a féithi do beith fuilingtheach go mór & so-thollta ón fín, óir atá bríg tholltach ann óna shubstaint & óna gním do leith a shéime; óir ní reagaid a leas fín do thogairm an fhuail ná do glanad leanna ruaid, ná do fhliuchad an chuirp ná do thséimiugad leanna duib ná do chalmugad an díleagtha, ná an teasa ré n-abur innatus, mur Is follus dúin. Et ón aimsir sin amach fédtur fín finn uisgeamail do thabairt a n-inad digi dóib, & an méid bís coimplex teasaidi acu Is lugaidi dligid fín d'ól, & a chontrárda sin don choimplex fhuar. Et Is é sin regimen na macám nó co curthar chum maigistreach iat a cinn a sé mbliadan. Agus Is mór an tshligi dóib chum na haimsiri bís rompu beith umal subáltach. infra 135-137 Et taburthar annsan aimsir sin do maigistir iat teagoscus bésa & eagna dóib tair és a chéile. Agus an uair thigid siat chum na haísi sin ní dligid mórán fothraigthe do dénum & dligid saethar do dénam roim an proinneachad, óir calmuigid sé a mboill. Gid eadh, ní déin In méide sin comad imchubaid chum saethair móir iat roim a ceathra bliadnaib dég, acht Is córa a rád nach imchubaid dóib saethur mór ná láidir roim crích na haísi ré n-abur adolisensia. Et mar adubramar don tshaethur Is mur sin tuicmid dona biaduib. Óir ni héidir leó na biada láidiri do díleagad atá cruaid do-díleagtha mur as éidir lé lucht adolisensia. Agus mar an cédna ní héidir leó gním na drúisi do choimlínad mur Is éidir leisin droing atá a termin na haísi ré n-abur adolisensia. Óir tic gortugad mór ó choimriachtain anorduigthi & toirmiscthear médugad an chuirp uaithi. Agus ní tarbach a sperma chum na geineamna nó gu roithid na boill a médugad fuirfe; & roithid an foirfiugad sin co coitchinn a cinn cúig mbliadan fithid, & Is annsin atá an tsláinti foirfi & mairid sí co ceann 35 mbliadan & gairthear aís an nirt & na sgothamlachta don aís sin, óir Is annsan aís sin as sgothamla & Is láidiri na cuirp & Is annsan aís sin Is treisi oibrigthi na beathad uile. Agus annsan aís chédna fédmaid saethur do dénam infra 137-138 co láidir, óir Is mó an saethur fhédmaid do dénum innti ná isna haesaib roimpi. Agus Is luga rig a leas an aís sin fothragad uisgi the ná an aís atá roimpi. Et as don aís so amáin as imchubaid fothragad uisgi fhuair do chalmugad na mball chum a ngluasachta imchubaid láidir do dénum; & ní hanfhainnigthear an teas ré n-abur innatus ón fhothragad sin adubramar, acht Is mó furtachtaigthear é, & ní toirmiscthear médugad na mball uada. Agus ní dleagur an fothragad so do beith d'uisgi atá ro-ard a fhuaraideacht, ná a n-uair ná a n-aimsir atá ro-ard a fhuaraideacht, acht a n-aimsir & a n-uair the. Et dligid biad lucht na haísi so beith nísa reime do cháilideacht & nísa mó do chaindiacht ná biad na haísi roimpe & 'na diaig. Agus dligid mórán do biad reamur do chaithim; & bud follus anar ndiaid na biada atá imchubaid & animchubaid dóib. Et bíth a ndeoch d'fhín shéim fhinn Is luga as uisgeamail ná fín na céd-aísi, ar son togairmthi In fhuail & glanta an chuirp & togairmthi an alluis & fliuchaid na mball. Agus ní dligid a fínta beith ro-theasaidi ná ró-gér, innus nach tuitfidis a fiabras, ná a n-ainteas ae, ná a loscad leannann. Agus ar an cúis cédna dligid na neithe atá ro-ard a teasaideacht & a tirmaideacht do sheachna mur atá, pibur & musdard, gairleóg & a cusmaile. Et as gearr an codlad rigid a leas lucht na infra 138-139 haísi so a n-aithfhégad na n-aes eile, ar son treisi a ndíleagtha & calmacht na mball as innsdruimint don bríg ainmidhi, mothuigthid, & gluaistig. Óir orduigthear In codlad do chomfhurtacht na mbríg nádúrda, & an cumsanad do chomfhurtacht na mbríg ainmidhi. Do leith aicídi na hanma immorra, Is intsheachanta go mór fearg & dobrón, óir cuirid siat an fhuil a n-ainteas. Et as í an aís so as mó atá imchubaid sin, do gnímarthaib na drúisi; óir atáit na boill co foirbthi innti, & an teas & na spiraid co láidir, & an sperma co himda. Et bud follus don taíb thís dín riaglacha speitsialta do-gabur ó égsamlacht na neithead nach nádúrda. Et a ndiaig na haísi so tic an aís arsaid dá cuirfim regimen speitsialta. Agus bíth a fhis agad gurab í as inntinn ag follamnugad na sean-daíneadh co huilidi gach oileamain, & gach fothragad, & gach deoch ó fliuchaidthear & ó téigthear iat; & mur an cédna d'aimsir fhada In chodalta & an chumsanaidh. Et gnáthuigthear linn finn d'imdugad a ngailib na sean-daíneadh ar son anfainne na bríge díleagthaigi. Ar an adbur sin leigisim linn finn atá arna imdugad ar shligid na n-inneadh, agá díleagad ar tús maille ré dig ar a mbeirbthear ysóip, & lé hoximel diureticach. Et folmuigthear ainnséin maille ré iarapigra & lé ní ar a mbeirbthear infra 139-140 feithleóg &50 polipodium, & ainís, ana curthar turbit & sinnsér. Et gnáthuigthear an brú do lagad lé cartamus nó lé heanbruithi sein-chirci ar a mbeirbthear polipodium & ainís. Et gnáthuigthear a tosach na coda ní éigin díb so, nó iat uile: mur atá, uiola & hocus & mercurial, biatus & eilifreóg, lactuca & borráitse & buglosa51. Et gnáthuigthear so nó a cusmaile do chaithim a tosach na coda, lé heanbruithi nó lé bainne almont, gan arán. Item, adearmaid co ndliginn oileamain na sean-daíneadh beith so-díleagtha & oileamnach gu maith, & beith nísa luga a caindiacht & a nuimir ná annsna haesaib so Is foicsidi roimpe. Óir ní bí dísgaílead imurcach ana corpaibh trí chruaidi a mball & trí anfainne a teasa; & Is trít sin nach dligid siat mórán bíd ná proinneachad minic, óir Is lór dóib beacán a n-aithfhégad na céd-aes, trí anfhainne na bríge díleagthaigi inntu. Más ead dleagur a n-oileamain do beith a caindiacht bic; óir Is urusa lé corpaibh na sean-daíneadh an oileamain beac do chur ana cusmailius acht gé mall díleagaid an oileamain. Ar an adbur sin ní rigid a leas a n-oileamain go minic, óir teagmaid coma lór dóib caithim aen-uair annsa lá nádúrda, óir Is urusa leis na sean-daínib an tréiginus d'fhulang. Et Is fír sin ag labairt do shean-daínib na infra 140-141 harsuideachta, & ní fír ag labairt do shean-daínibh na seanórdachta atá ullam chum báis mur atá an lóchrann chum a múchtha. Et dligid na seanóiri proinneachad minic, óir múchthur a teas ó mórán bíd do chaithim a n-aen-fheacht, óir múchthur an tene beac ó mórán an chonnaid; & muna hoilti co minic iat do díbochthaidi an teas nádúrda & an fhlichideacht phrémamail a n-aenfheacht. Más ead, saílim gurab maith a n-oileamain fá thrí sa ló nádúrda mur so, innus co mbeith spás sé n-uaireadh idir In céd-chaithim & an dara caithim & ocht n-uaire idir an dara caithim & an treas caithim, innus co mbeith spás deich n-uaireadh nó aen-uair dég idir an céd-chaithim & an caithim déiginach. Agus Is mur so beas an treas caithim, nísa mó ná an dara caithim, & an dara caithim nísa mó do méid éigin ná an céd-chaithim. Et dligid siat gach uile biad ó ngeintear linn finn & linn dub & dúnus bél na cuisleann do sheachna do chaithim, mur atá, gach uile biad reamur rigin saillti bís anumal don díleagad, mur atáit, gnéithi na potáitsi, & éisg shaillti nó gan saillead & éisg phiastamla muiridi & co coitchinn na héisg ar nach bít lanna, & feólanna saillti, & én shnaídis a n-uisgib, & pasdae & arán slim & cinél na torthad fuar, mur atáit, ubla & infra 141-142 péireadha, & castanea, & mespila, & a cusmaile do neithib fuara, mur atá, lactuca. Agus as imchubaidi dona sean-daínib a sabsa do beith d'fhín ná d'fhinégra; óir atá an aigéid ro-animchubaid dona sean-daínib tréna beith fuar tirim, & hí ag luathad na harsaideachta. Agus idir chinél na spísrad as é an cainél & an sinnsér as imchubaidi dona sean-daínib, & co háirithi gach uile spísrad rannchuidigius ré teasaideacht & ré flichideacht. Item, as imchubaid co mór mil dona sean-daínibh, & dligid an mil sin beith geal trom, nó cruaid so-gearrtha deadh-balaid. Et as imchubaid dona sean-daínibh feóil na n-ainmintid óg as a mbeantur, & gall-choileach, & mur an cédna feóil phetraisi & fhuiseóg & fheadóg, & uigi nuada boga, óir as urusa a ndíleagad & Is maith oilid. Et as iat so na héisg as imchubaid dóib, .i. éisg muiridi, & as a fhín bud fearr a mbearbad maille ré finél & ré hainéid nó ré psille; óir measraigid so a fuaraideacht & innarbaid a rigneacht imurcach. Et as imchubaid an bainne do droing dona sean-daínib, ar son co n-oilinn sé co luath & co fliuchann na cuirp; & atá drong eile dá56 nach imchubaid, ar son gu ngeineann sé dúinti. Et do gnáthuigidur drong eile d'és bainne d'ól teinneas & rigad do beith fána cliathánuib deasa infra 142-144 ar son cumgaid na cuisleann; & ní himchubaid bainne don droing sin. Et as é bainne as imchubaidi dóib, .i. bainne asail & gabair maille ré caindiacht éigin do shalann & do mil arna spumáil, óir toirmiscid sin truailliugad an bainne, & furtachtaigid siat a tholltanaigi. Et Is animchubaid an cáisi dona sean-daínibh, acht muna bia im ann; & ní himchubaid saillti ná ro-nuad dóib é. An t-im, immorra, as imchubaid dona sean-daínibh é, óir fliuchaid & téigid & mínigid boill an ochta. Na praiseacha, immorra, as imchubaid dona sean-daínibh iat, mur atá, biatus & finél & persille & borráitsi, sáitsi & minntus & a cusmaile chlaenus chum teasaideachta & chum flichideachta. Na tortha immorra, as imchubaid dona sean-daínib iat, mur atáit, fígeadha tirma, & caera fíneamna, & almoint & pini. Item, as imchubaid sinnsér mur shabsa dóib & diacalimintum co speitsialta d'oslugad dúintid na taeb theagmus dóib co minic. Item as í an lictabáire do-níthear do thrí gnéithib an phibair as triacail dona sean-daínibh, óir comfhurtachtaigid a mbríg díleagthach & osluigid a ndúinti. Et do-ní an comshuigiugad ré n-abur athanasia an cédna, & do-gébam a tuaruscbáil sin a n-Ainntidair. infra 144-145 Et ní himchubaid fín nua geal uisgeamail dóib acht muna teagma tart ainmeasurda orra a ndiaig fhothraigthi. Agus dligid fín na seandaíneadh beith dearg séim deadh-balaid arsaig, óir téigid & oilid an fín sin co lór, & ceartaigid linn dub, & togairmid an fual, & fliuchaid na hailt, & calmuigid an bríg & an teas nádúrda; óir rigid a leas na sean-daíne uile ris sin57. Et as iat so na potáitsi as imchubaid dona sean-daínib, .i. potáitsi do-níthear do choirci & d'éorna maille ré huisgi ar a mbeirbthear feóil inmolta. Item, as imchubaid an deoch ré n-abur idromel dona sean-daínibh, óir osluigid sí na dúinti. Et dá mbeid dúinti a sligthib In fhuail beirbthear persille, & mersi, & fenél ar ydromel, & osglaid na dúinti. Et dá mbeid dúinti isna ballaib spiradálta, beirbthear dub-chosach & ísóip & casialinia maille ris na neithibh adubramar & oslaigid iat. Et as imchubaid coimilt measurda dóib a cáilideacht & a caindiacht; & lé héduigib garba & lé lámuib garba dleagur an choimilt sin do dénum & aimsear do beith aturra. Et ní dliginn an choimilt sin beith an méide so, a cáilideacht ná a caindiacht, co treóróchad sé fuaraideacht & tirmaideacht a mballaib na sean-daíneadh, tré shligid dísgaílti na fliuchatan nádurda & an teasa infra 145-146 nádúrda, mur gnáthuigius teagmáil dona daínib do-ní saethur ainmeasurda; & ní dliginn sí beith boc ná égruaid innus nach innarbfad sí aen-réd ó ballaib na sean-daíneadh tré shligi díscaílti60, óir as trít orduigthear In choimilt co nádúrda, d'fholmugad imurcach an treas díleagad óna ballaib & dá calmugad; óir do-ní an choimilt do-níthear mur so, an uair do-níthear go lór í, póire na mball d'oslugad ar mod éigin, & gluaisid sé a teas co sentrom ó fhuirimeall, & calmuigid sé teas nádúrda na mball ar mod éigin, & cnaíid a n-imurcacha. Et as í aimsear a ndleagur sgur do choimilt na sean-daíneadh, an uair thinnsgnait siat deargad & gné teinnis do gabáil chucu; & ní holc ar deireadh na coimilta a n-ongad lé holaid na holiua millsi nó na n-almont milis, innus comad feirrdi do coimédfaidi 3tirmaideacht nádúrda &61 teas nádúrda ball na sean-daíneadh an t-ongad sin. Et moluim an choimilt so do dénum & an gaili folam, & roim biad & saethur do dénum mur an cédna. Et togthur inad measurda & aimsear measurda co nádúrda nó co healadnach chum an tshaethair nó chum na coimilta. Et an drong leis nach éidir saethur do dénum ar son anfhainne a mball nó ó chúis éigin eile, coimlínaid inad an tshaethair lé fothraigthib & lé coimiltaib. Et infra 146-147 coimiltear é gach lae, & ní hí an choimilt ullmuigius é chum an tshaethair sin, acht an choimilt choimlínus inad an tshaethair. Et déntur fothragad dó fá cheathair sa mí d'fhothragad ó comfhurtaigthear a fhliuchada & a theas nádúrda, & measraigius tearcacht a ball. Et dligid an fothragad so beith d'uisgi milis; & moluim na neithe so do chur ann, mar atá, camamilla, & dá gné an sdicadois, hocus & holihoc: .i. curthar an hocus ann do measrugad tirmaideachta na mball, & an sdicados & an camamilla ar son co calmuigid siat na boill, & co n-innarbaid a corthacht, & co togairmid an t-allus. Et Is maith moluim a ndeireadh an fhothraicthi a mboill do choimilt d'innarbad an tsalchuir atá orra; & coimiltear ana diaig sin lé lámuib arna tuma a n-olaid na holiua, innus co mbeidis na boill fliuch a ndiaig an fhothraigthi. Et as é so comartha & termin a ndleagur an fothragad d'fhágbáil, an uair thinnsgónaid aigthi na mér garbugad. Agus dleagmaid gu mór a thabairt dár n-úig gairdeachus an duine annsa fothragad; óir atá drong ann fhuilngius beith ann co fada & drong eile co gearr. Et na neithe eile bud inráid ar an coimilt & ar an fothragad fúicfid iat, óir laibeórad díb sa cheathramad pairteagal don leabur so; & Is lór a ndubramar ar na neithibh so do leith an regimen do-gabur ó deifriugad na n-aes. An ceathramadh caibidil. Do regimen na coimplex nádúrda nach fuil easlán infra 149Homines quidam sunt qui a generacionis prinnsipio sunt calidiores quam requirit humane complexionis temperamentum & cetera, .i. atá drong dona daínib as teó ó thosach a ngeineamna ná mur iarus measurdacht an choimplexa daena; & atáit daíne eile bís nísa fuairi; & mur an cédna tuicthear dona cáilib aenda & dona cáilib comshuigigthi. Agus ní beac an deichfir atá idir regimen na coimplex sin & regimen na coimplex measurda, dá raib sé 'na regimen choimédach nó threóraigtheach. Et ní hí ar n-inntinn ann so labairt don choimplex tuitius co beac a n-easláinti, óir Is éidir linn regimen na corp sin d'fhagbáil as na ráitib adubramar romainn & as na neithibh adéram dona coimplexaib thuitius co mór. Et smuainmid labairt annsa chaibidil so do na corpaibh thuitius co mór a n-easláinti mur atáit, lucht fola deirgi, & leanna ruaid, leanna finn, & leanna duib. Agus ar tús d'fhollamnugad shláinti coimplexa fola deirgi, óir as é an coimplex so Is luga théit ó choimplex measurda & Is luga Is olc; óir adubradur infra 149-150 drong an coimplex so do beith measurda, óir adubradar siat an coimplex teasaidi fliuchaidi do beith measurda Is coimplex d'fhuil deirg: óir atá sin fírinneach an gach aen-inad a n-aithfhégad measurdachta In meadhuigthi, óir an duine Is measurda a teasaideacht & a flichideacht tuitid sé a n-aithfhégad measurdachta an meaduigthi. Et Is mar sin do thuigidur drong dona sean-daínibh coimplex measurda na gnée daena do beith teasaidi fliuchaidi. Gid eadh, an coimplex teasaidi fliuchaidi a n-aithfhégad an choimplexa measurda do réir chóra, .i. a n-aithfhégad an duine ro-measurda, ní fhuil sé measurda acht tuitmeach; & ar an mod so atá coimplex fola deirgi measurda. Et atá lucht an choimplexa so ullam chum na heasláinti ré n-abur cachecia, .i. droch-aibíc an chuirp maille ré truaigi, & co speitsialta chum gach uile easláinti darub cúis an morgad, & línad leannaigi, & dúinti, & co speitsialta línad fola deirgi. Et ana leithéid sin do choimplex do gnáthuig fuil dearg imdugad, ar son co ráinig sé a leas gnáthugad minic cuislinni nó fásadairci, 64 d'fholmugad fola deirgi. Et as inlicthi an chuisle do réir mar fhuilngius an bríg, & an aís, & an gnáthugad, & an ealada, & a cusmailius sin dona neithibh rannaide iarrus nó thoirmiscius a ligin. infra 151, 154 Labrum dona cuislinnaib as inlicthi & do mod licthi na fola, .i. In méid reagur a leas í a cáil & a caindiacht, & dona riaglachaib eile as inchoiméda a timcheall a licthi. Agus biaid caibidil speitsialta (do grásaib Dia) a ndeireadh an leabuir so laibeórus don chuislinn. Et ní hí an chuisle amáin rigid a leas lucht an choimplexa so acht an leigeas lagthach leis; & ní d'fholmugad fola deirgi sin acht dá glanad. Et as iat so na leigis atá imchubaid chugi sin .i. na leigis míne beannuigthi, mur atá, agairg atá muinntearda, & manna, & casia fistula, pruna, & uiola, & meadg, bainne gabair, borráitse, buglosa, mirabolani, fumus terre, & mórán dá cusmailib bus éidir d'fhaicsin a clár Salernitane. Gid eadh, biaidh caibidil speitsialta don taíb thís dín do mod gnáthuigthe na leigeas so. Et gnáthuigid lucht an choimplexa so mórán imurcach do beith acu, & co háirithi imurcacha an treas díleagad: rig a leas saethur láidir luath do chnaí na n-imurcach sin adubramar; óir do bud éidir dúinti do geineamain uatha sin; más ead, do bad éidir morgad do beith ana corpaibh. Et ar an adbur cédna rigid a leas mórán coimilta & a beith láidir, & déntur fothragad dóib & an gaile folam uair sa seachtmain an méid Is luga. infra 154-155 Et Is éigin gailidi na droingi so do choiméd co maith, óir dá mbia droch-coimplex annsa ghaili as cusmail a beith sa chorp co huilidi, & claenad chum uilc, óir an seachrán follus do-níthear sa chéid-díleagad, ní ceartaigthear annsna díleagthaib eile é. Tuillead: .i. atá an coimplex so ullam chum morgaid na leannann; más ead, Is maith gnáthugad dona neithibh chathuigius a n-aigid an morgaid, mar atáit, na neithe fuara tirma gan beith olamail ná méith, ná milis, ná deathmur & ag nach bia substaint fhuilingtheach rannchuidigius ré flichideacht aicídig eachtrannaigh, mar atáit so: .i. tortha glasa nuada, mur atáit, fígeadha, & caera fíneamna, & almoint; & go háirithi gnéithe an bainne atá nua dleagur a seachna, & fínta millsi, & feólanna teasaidi fliuchaidi olamla, mur atá, feóil muilt. Agus as iat na coimplexa so Is luga gortaigthear ón tréiginus, óir teagmaid comad lór dóib caithim fa thrí sa dá lá. Agus Is cumachtaigi na coimplexa so a ngním na coimriachtana náid na coimplexa eile. Item Is luga gortaigthear na coimplexa so ón neam-chodlad náid na coimplexa eile, & Is mór tromuidthear ó chodlad mí-measurda iat; & ar an adbur sin dligid beith neam-chodaltach a n-aithfhégad na coimplex ele. Item as imchubaid dóib fearg do dénam co infra 155-156 gnáthach & beacán gairdeachuis, & as imchubaidi dobrón dóib ná don choimplex eile. Et ní himchubaid biada oilius go mór dóib, acht biada gá mbí beacán d'oileamain maith. Et ó atá an coimplex so go lór ullam chum dúintid na cuisleann, as maith aibstinens do dénum ó na biadaibh & ó na deochaib chúisigius na dúinti. Más ead, seachnaid siat na biada reamra, rigne millsi méithe olamla & mur sin dona deochaib buaideartha reamra millsi. Agus seachnaid siat fothragad tair éis bíd & saethuir, & fín reamur láidir, & coimriachtain & mórán digi; & Is cúis d'innarbad an bíd ón gaile gan díleagad fuirfe na neithe sin; & an uair roithid na biada mur sin chum na cuisleann do-nít dúinti inntu. Et Is lór ar labramur do choimplex fhola deirgi. Más ead, labrum do choimplex leanna ruaid, atá teasaidi tirim, & adeirim an drong agá fuil an coimplex sin co fuilid ullam chum fiabrais lasamhuin & co háirithi annsna haimsearaib teasaidi. Más ead, moluim gurab imchubaid oxisacra aenda & síróip uiole & nenufair dóib. Et as résúnta na síróipi adubramar do beith deadh-balaid maille ré méid éigin do spicanardi & do chainél, óir anfainnigid na síróipi sin an gaili do méid éigin. infra 156-157 Item as imchubaid uisgi eórna isna haimsearaib teasaidi dóib; & moluim sílta osglus na dúinti do bearbad ar na síróipib sin, mur atáit so, .i. síl melones & cucurbita & sitruilli & sgairiola & mersi & a cusmaile. Óir gnáthuigid na complexa sin linn ruaid d'imdugad inntu, & co háirithi isna haimsearaib teasaidi, & as imchubaid dóib neithe fholmuigius linn ruaid co rannaidhi, mur atá, reubarbarum, & sgamonea arna bearbad, & mirabolani siterini, & casia fistula, & a cusmaile. Agus dligid regimen na droingi so beith a' claenad chum fuaraideachta & chum flichideachta, óir atáit siat ullam chum tuitme a n-easláintib coilearda teasaidi tirma. Agus atá In coimplex sin ullam chum na haísi arsaigi, & ar an adbur sin rigid a leas neithe fhliuchus a coimplex & chathuigius a n-aigid na harsaideachta, mur atáit, na biada inmolta so, .i. éin chearc & choileach óga, & boill fhuirimeallacha na muc, & feóil laeg, & fínta inmolta deadh-balaid gan beith deathmur ná ro-gér; óir idir na huile ní as é an fín Is luaithi oilius. Agus Is imchubaid fothragad uisgi milis dóib. Agus dligid codlad do dénum, & neam-chodlad & saethur anordaigthi meanman & cuirp do sheachna, óir Is beac do shaethur láidir rigid a leas an drong so. infra 157-158 Agus Is mór gortaigthear iat ó thréiginus, & trít sin oiltear fá dó sa ló nádúrda lucht an coimplexa sin. Agus ní dligid a mbiada beith ro-shéim ná fuilingtheach, óir, dá mbeidis, do hinntóchaide a n-aignead leanna ruaid iat, tré géiri a teasa. Más ead dligid siat a mbiada do beith láidir chum a ndíleagtha. Et gortaigthear lucht an choimplexa so co mór on choimriachtain anordaigthi; dá réir sin Is beac rigid a leas ria, acht gé atáit siad a' claenad chum an gníma sin ar son a teasaideachta. Item, Is beac rigid a leas lucht an choimplexa so cuisle, do ligin, ar son gurab í fuil dearg folmuigthear innti, acht an méid innfhuarus an corp & innarbus na deathaige. Ó do labrumur do regimen coimplexa fola deirgi & leanna ruaid, labrum anois do regimen coimplexa leanna finn, atá fuar fliuch; & ar an adbur sin dligid a regimen beith a' claenad chum teasaideachta & chum tirmaideachta. Más ead gnáthuigid siat biada & deocha chlaenus chum teasaideachta & chum tirmaideachta, mur atá, arán cruithneachta fá curthar salann & lauén a caindiacht inmolta; & dá curthar síl finéil & ainísi & a cusmaile ar an arán, Is móidi a dísleacht. As iat so na feóla as imchubaid dóib .i. feóil én mbeac do-ní eitillach, & petraisi, & turtar, & culúr óg, & coiníneadh óg; & ní himchubaid infra 158-159 feóil laígh ná muici dóib; & Is imchubaid dóib feóil choileach óg, & go generálta gach uile fheóil so-díleagtha chlaenus chum teasaideachta & chum tirmaideachta, & co háirithi annsan aimsir fhuair. Na héisg immorra, as imchubaid dóib as iat so iat, mur atáit, na héisg oiltear a n-uisgi milis, leanaid siat an coimplex so. Na héisg lannacha muiridi as iat Is luga do-ní urchóid dóib; & moluim iat dá mbeirbthear a fín iat maille ré síltaib teasaidi diuereticacha. Agus Is mór rig a leas In coimplex so ré saethur. Agus Is beac gortaigthear ó thréiginus iat; ar an adbur sin teagmuid comad lór dóib caithim aen-uair sa ló. Et ní dleagur a mbiad do beith do-díleagtha; & ní dleagur an deoch do beith d'uisgi ná do linn, acht a beith d'fhín láidir deadh-balaid & beith séim do shubstaint & do gním. Agus Is beac rigid a leas lucht an choimplexa so ré cuislinn, acht Is mó rigid a leas leigeas lagthach fholmuigius linn finn; óir do gnáthuig an coimplex so linn finn d'imdugad ann, & co speitsialta annsa geimrid. Agus as imchubaid linn finn d'fholmugad a tosach an earraig an tan sin. Et díleagthur an t-adbur ar tús maille ré hoximel aenda nó diuereticach nó sgilleticum, maille ré huisgi ar a mbeirbthear ísóip & minntus. Et ana diaig sin folmuigthear é lé diaturbit, nó lé huisgi ar a mbeirbthear polipodium & mirabolani infra 159 Kebuli, síl cartamuis ana timpearáiltear turbit, & agairg & sinnsér. Agus as beac gortaigthear an coimplex so ó choimriachtain; & atáit gu lór a cumachtaigi chum na coimriachtana ginco mór a n-áilgeas tré uireasbaid an teasa, & urchóidigid dóib gan aen-réd do dénum di. Agus as imchubaidi sdufa dóib ná fothragad uisgi milis; & as imchubaidi fothragad raibi, co nádúrda nó co healadnach, dóib. Agus as imchubaid neamchodlad co gnáthach dóib; & Is orchóideach codlad imurcach fada do lucht an choimplexa so. Coimplex leanna duib immorra, as fuar tirim é; & Is é as measa dona coimplexuib & Is ullma chum na harsaideachta. Et rigid a leas lucht an choimplexa so regimen téigius & fhliuchus ana mbiaduib & ana ndeochaib & an gach ní ele. Et bíth arán na droingi sin do chruithneacht glain gan salann maille ré caindiacht bic laibín; & bíth a n-arán bog. Et bíth a feolanna teasaidi fliuchaidi mur atáit so, .i. feóil chabún arsaig & óg & a cusmaile. Agus bíth a fín deadh-balaid séim; & Is dona neithib Is mo as imchubaid do choimplex leanna duib sin. Agus as imchubaid coimilt measurda & saethur measurda & fothragad uisgi milis. Agus rigit a leas codlad fada. Agus Is animchubaid coimriachtain do lucht an choimplexa so, óir fuaraid infra 159-160 & tirmuigid In choimriachtain a coimplex. Et an drong agá mbí In coimplex so Is mór gortaigthear iat ó dobrón & ó fheirg. Agus ní himchubaid tréiginus dóib. Agus rigit a leas biada so-díleagtha ar son co fuil an teas ré n-abur innatus anfann acu; & mur an cédna ní fhuilngid siat caindiacht imurcach an bíd. Et ní himchubaid cuisle do lucht na coimplex so, acht Is mó dleagur leigeas lagthach do thabairt d'fholmugad leanna duib. Et as iat so na leigis fhodnus chugi sin, .i. mirabolani Inndi & pólipodium & lapis lazuli & duilleóga sene & clamán lín & a cusmaile; & dleagur na leigis díleagthacha do thabairt roim na neithib so. Et as iat so na leigis díleagthacha sin .i. borráitsi & buglosa, tím & crim muice fiada, origanum & calimint, fumus terra & a cusmaile; & déntur na neithe so roim an purgóid & taburthar an phurgóid a tosach an earraig & a ndeireadh an tshamraid. Agus Is lór an beacán so adubramar do regimen an tuitme big theagmus annsa gné daena, & bu follus regimen an tuitme theagmus an gach aen-ball don taíb thís dín. An cúigead caibidil: Do regimen na sláinti do-gabur do leith reme nó truaigi Non eodem regimine indigent pingues naturaliter, & cetera, .i. ní hinann regimen dligid na daíne infra 160-162 méithe co nádúrda & na daíne truaga: .i. bíth drong dona daínib truag nísa mó do leith a coimplexa ná mur iarrus aibíc measurda na gneé daena; & gnáthuigid sin teagmáil ó theasaideacht & ó thirmaideacht ball an treas díleagad; et teagmaid uair eile ó anfhainne ball an treas díleagad. Agus dá teagma an anfainne sin do leith an choimplexa bíth 'na cúis don truaigi mur so, .i. nach éidir leis na ballaib an oileamain do tharrang chucu, nó arna tarrang nach éidir leó a díleagad, & tic truaigi na mball uaid sin. Et teagmaid do droing éigin a mbaill do beith láidir ag dénum an atarraing sin, & gan a mbeith reamur acht a mbeith truag co nádúrda; & as ó láidireacht an teasa ag dísgaílead teagmus sin & ó anbainne bríge claechluigthi na mball & ó anumlacht athnuaigthi na mball. Et teagmaid cló na ballaib beith anumal chum a n-athnuaigthi ar son a cruaidi & a tirmacht, mur Is follus a lucht leanna duib, nó ar son láidireacht na cnaí, mur Is follus a lucht leanna ruaid. Óir atá teas gér cnaíteach acu innus co cnaídinn an teas sin an ní do dligfid inntóg a substaint na mball ón chlaechlódh. Et as éidir a thuicsin as na neithib sin cúise na reime imurcaidi tic ó náduir. Nam oppositorum opposite sunt cause81, .i. Is cúise contrárda bís ag na neithibh contrárda: infra 162-163 óir Is iat cúise na reime nádúrda & na feólmuireachta imurcaidi, flichideacht na mball maille ré teasaideacht mael & calmacht na bríge claechluigthi & ullmacht na mball chum a n-athnuaigthi do leith a mbuigi & a tearcacht. Et ar an adbur sin dá teagmad co mbeith duine éigin truag ar son dígbaidthi na feóla & In méthraid dligid sé gnáthrugad dona neithib do-ní téigid & fliuchad, & do biaduib oilius co mór & Is urusa do díleagad & d'inntóg a cusmailius na mball. Agus dleagur boill an treas díleagad do chomfhurtacht innus coma móidi do tarróngthaidi an oileamain & do díleagfaidi & do coinneóchaidi & do hinntóchaide. Agus dligid sé gnáthugad dona neithibh chathuigius a n-aigid na tirmaideachta & an dísgaílti. Et as imchubaid don droing lérb áil a cuirp do reamrugad aipstinens do dénam ó na neithibh saillti & géra & aigéidigthi, acht muna gnáthuigthear iat mur shabsa innus coma feirrdi In tochlugad. Ar an adbur sin Is maith do reamrugad na corp cruithneacht beirbthi & uigi boga, & liti do min chruithneachta, & mur an cédna rais, & pónuire bristi ar mbuain a croicinn di, bainne & cáisi nuad, & almoint millsi & cnó nuada aipchi, cearca & éin méithe, colum arna rósdad & fín maith mur an cédna, & gnáthugad do chluithib & do gairdeachus co minic, & gan cuisle ná purgóid do gnáthugad infra 163-164 acht co hannum, & fothragad do dénum tair és bíd ar críchnugad an chéid-díleagtha, beacán gorta d'fhulang & mórán do chaitim, beacán feirgi do dénam, sólás & dobrón, coimriachtain & saethur & coimilt measurda do gnáthugad. Et gu coitchinn gach uile ní olamail milis ramraigid siat an corp. Et gibé shanntaigius na bríga so do chalmugad, .i. bríg an treas díleagad, & co speitsialta an bríg atarraingtheach & an bríg díleagthach, as ro-maith dóib roim dul a fothragad a mboill do choimilt co measurda, & ana diaid sin ceirín do phic do chur orra, & saethar measurda ainnséin, & fothragad 'na diaid sin, & a tirmugad ainnséin lé héduigib tirma, & a n-ongad ainnséin maille ré beacán d'olaid na holiua nó do chamamilla, & a oileamain co gnáthach leis na biaduib do gnáthuig sé. Agus Is follus as na neithib sin adubramar regimen na ndaíneadh reamur tair éis a chéile. Óir as imchubaid dona daínibh reamra, do choiméd a sláinti, diet oilius co beac & a beith a caindiacht móir, & gach uile ní do-bearar dóib a beith ac toirmeasc na reime do méid éigin. Más ead, gnáthuigid siat fothragad roim a cuid, & méduigthear a saethur, & ongthur lé holadaib dísgaílteacha iat, & gnáthuigid siat trifeara beac & lictabáire do-níthear do lactuca & triacail co infra 164-166 gnáthach. Agus seachnaid siat feóil & bainne & gach uile ní milis, & gnáthuigid siat praiseacha & neithe géra & aigéidigthi gu mór, & gnáthuigid neithe lagus an brú. Et gnáthuigid na neithe thogairmius In fual & an t-allus, & saethur mór láidir; & fuilngid gorta sul chaithid biad, & codlaid ainnséin; & ullmuigid iat fein chum bíd do chaithim aen-uair sa ló, & ná codlaid mórán, & ibit sein-fhín séim. Et an ní adearar d'aen-réd, gnáthuigthear regimen contrárda do mur adubramar don taeb thuas dín. Et Is follus as na ráitib sin cinnus reamraigthear na baill truaga, & cinnus truagaigthear na boill reamra. Et Is do leith atarraing na hoileamna chum na mball, & a connmála inntu, & a hinntóg ana nádúir, reamraigthear na boill. Et coimlíntur na hoibrigthi so lé coimilt & lé deargad na mball maille ré leigeasaibh deargus iat & lé huisgi te do dortad orra, & fá deóig linemintum do phic do chur orra mur adubramar romainn. Agus mad áilt ball atá roi-reamur do thruagugad, furtachtaigid chugi sin an ball do chur a n-inad fhuar a comnuidhi, & sligthi na hoileamna chugi sin do cheangal co cruaid, & an oileamain do tharrang chum a chontrárda, & epitima do chur ar an mball toirmiscius a reamrugad; & curthur cimolea & cerusa luaidi maille ré súg gaifne infra 166-168 gile & ré holaid mirtuis ar an mball & Is maith. Item déntur epitima lé huisgi ailime & lé haigéid & lé min pónaire & lé coriandrum & léna cusmailib, & curthar ar an mball mur an cédna. An seisead caibidil: Do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó égsamlacht na mball Tota regio corpuris humani & cetera, .i. atá régión an chuirp daena co huilidi arna dealugad ag na daínibh co huilidi a ceathra rannuib: an céid-région díb, .i. régión na mbríg ainmidhi, mur atá, an inchinn & na baill atá 'na comursanacht; an dara régíon, .i. régión na bríge spiradálta nó na bríge beóthaigthe, mur atá, an craidi & na baill atá 'na chomursanacht; an treas régión, .i. régión na bríge nádurda, mur atá, an gaile & na hae & an tshealg & na hinne; an ceathramad régión, .i. régión na bríge geineamnaigi, mar atáit, na huirgi & an tslat fhearrda & matrix & a muinél annsna mnáib. Óir atáit na baill sin éxamail do réir choimplexa & comshuigigthi & oibrigthi, más ead, do réir chonsiquens, dligid regimen éxamail. Ar an adbur sin tinnsgnam on cheann, & labrum ar tús dona neithib choimédus croicinn an chinn & an gruag. Óir coimédtur croicinn an chinn ó scaibies & ó infra 168-169 chneaduib lé folcad; & gibé lénab áil folcad do dénum Is maith ar tús an ceann d'ongad lé mil, & co háirithi annsa geimrid; & ní hindénta mainneachtnaidi gan an ceann do nigi fá dó sa mí an méid Is luga. Et círthur an ceann lé cír do chnáim íbóire gach lae & co minic, óir oslaigid sin na póire & innarbaid na deathaigi do éirig chum na mball uachtarach. Et dá mbia an gruag égruaid so-sgrista, déntar folcad dí do luaith oliua & don fholcad do-níthear de. Et déntur folcad d'uisgi ar a mbeirbthear dub-chosach, & d'éiginn talaim dóib. Tuillead: coimiltear préma na gruaigi lé holaid ainéidi & masdix & oliua, óir imdaigid & coimédaidh sin an gruag. Tuillead: bíth a fhis agad gurab cumachtach an dísleacht atá ag púdur lapis lazuli do choiméd fhinnfaid an fhabra. Item, coimédaidh fín ana mbeirbthear bleta finnfad na fésóigi, 86 & co háirithi dá n-innaltur dí d'éis a bearrtha; & Is maith innlad a fín amáin annsa chás so. Tuillead: dá n-innaltur an fhésóg co minic a huisgi fhuar cuirid an léithe a maille, & toirmiscid a tuitim. Et comaentaigid na sean-daíne eagnuidi uile annsa chás so co ndéin mirabolani Kebuli arna chaithim mur shabsa an léithe do chur a maille, & coimédaidh an gruag dub co maith, & do dearbad so co minic. infra 169-171 Sanitas ceribri, .i. coimédtur sláinti na hinchinne lé deathaigib & lé balad spísrad ndeadh-balaid, mur atáit so, .i. lignum aloes & ambra, & luibi deadh-balaid, mur atáit so, .i. maiorana & balsamita & uiola & a cusmaile. Agus comfhurtachtaigid so an inchinn & toirmiscid In reuma & leigisid teinneas emigrania, & as imchubaid co speitsialta na neithe so annsa geimrid. Et leagar deathaige neithead ndeadh-balaid fuar annsa tshamrad fán inchinn, mur atá, rós & sanduile & a cusmaile. Et Is maith an biad dóib gearrcaig & uain óga arna mbearbad a mbeacán uisgi, óir coiméduid siat sláinti na hinchinne; óir adeir Aristotul co coimédann & co méduighid na gearrcaid an inchinn, & co coimédann a cédfada. Tuillead: leagar deathach uisgi the faí an ceann ana mbeirbthear camamilla & sdicados & mentasdrum. Tuillead: édrumaigid an tsraedach ar céd-longad an inchinn, & innarbaid meisgi na cédfad, & toirmiscid an léithe, & innarbaid na deathaige. Más ead ní hindearmaid an tsraedach a coiméd na hinchinne. Óir urchóidigid so don inchinn co mór, .i. an neim-díleagad & truailliugad an díleagtha, óir Is iat sin Is prém dá gach uile easláinti. Sanitas oculorum, .i. coimédtur sláinti na súl infra 171-172 ó sheachna suipéir na hoidchi; & ná codlad a ndiaid bíd & a ghaili lán; & gnáthuigead sé na neithe chomfhurtachtaidius & choimédus na súile, mur atáit so, .i. gab síl fenél aen-rann, eufrasia leath-rann, maiorana rann, siúcra geal leath-rann; déntur púdur díb, & gibé mod ar a ngnáthuigthear so coimédaidh & furtachtaigid an radurc. Tuillead: leagur deathach uisgi the ara mbeirbthear finél do glanad na súl ó fhlichideacht reamuir; & Is éidir na luibi so do bearbad ar fín finn, & Is éidir na luibe eile so do chur farú, mur atá, eufrasia & ruib, ueruena & seledonia, & Is mór fhurtachtaigid sin dona súilib. Et comfhurtachtaigid radurc na neithead uaine iat, & do-ní89 an dath dub & an dath geal a chontrárda sin, óir In méid téid In dath ó inmeadón as í an méide sin anfainnidius sé In radurc. Et ní urchóidiginn aen-ní don radurc mur do-ní In codlad fada & an gaile lán, & mur an cédna don choimriachtain. Tuillead: anfainnigthear an radurc ó chaithim na neithead ndeathmur, mur atáit, uinneamain & gáirleóg & a cusmaile; & do-ní pibur cas & an aigéid & préma na raidisi & coblán an cédna; óir dorchaigid & anfainnigid gach uile ní deathmur an radurc. Agus co speitsialta na daíne bís amuirseach ar a radurc seachnaid siat neithe saillti & deathmura & aigéidigthi & géra; & seachnaid siat fuacht & infra 172-173 púdur & deathach, & co háirithi deathach connaid & mitall & airged beó, & gaeth. Et ná gnáthuigid aen-ní chlaechluigius an radurc d'fhéchain; & Is éigin co laigdigthear an radurc ó fhéchain na litreach cael, acht muna féchthur iat mur shaethur nó mur gluasacht don tshúil. Tuillead: urchóidigid sgeathrach & caí & fothragad dona súilib. Tuillead: gnáthuigid mirabolani Kebuli co ro-mór do chomfhurtacht & do chalmugad an raduirc. Agus tar gach uile ní lacthur an brú, óir Is ro-mór chalmuigius sin an radurc. Agus coimédaid so In radurc co ro-maith & calmuigid na súile & glanuid ó fhlichideacht reamuir iat, .i. na súile & na fabraidi d'innlad co measurda a huisgi fenéil90. Dicunt quidam .i. adearaid drong éigin nach fuil leigeas Is mó as imchubaid dona cluasaib ná uinégra láidir do chur inntu ar céd-longad; óir comfhurtachtaigid sin innsdruimint an éisteachta & toirmiscid flux an reuma nach tuitid sé ón inchinn chucu. Et Is laidiridi an t-oibriugad do-dénad sí dá mbeith méid éigin cló shúg minntuis tríthi; óir Is maith glanus sin sligthi na cluas ó na himurcachaib reamra thoirmiscius an t-éisteacht & geinius mórán d'easláintib isna cluasaib. Item, ola na n-almont searb arna mbearbad ar eithnidib na n-almont arna cur annsa chluais91, oslaigid & comfhurtaigid puill na cluas. Et Is dona neithibh infra 173-175 is deithidi dleagmaid do thabairt dár n-úig a coiméd ó gach uile imurcaid & ó gach uile fhodur muilinn nó uisgi thuitius d'inad ard. Et féduid na leaga In t-éisteacht do choiméd lé deathaigh uisgi the; & Is tarbach sin dá mbeirbthear uormónt & puliol ruigel ann. Agus seachnaid siat folcad a huisgi chriadamail neam-glan d'eagla co rachad réd éigin annsa chluais do dúnfad í. As iat so na neithe choimédus sláinti orgáin an bolltanaid: .i. an tsrón do glanad co sdúidérach óna himurcachaib reamra rigne innus nach mairfid aen-réd díb innti; óir an uair anaid sin co fada annsa tsróin geinit bréntus & truaillid an bolltanad. Et seachnaid siat gach uile droch-balad, & co háirithi an droch-balad bís a n-inaduib cumga doimne a mbí aér truailligthi dorcha nach éidir lé gréin dul dá innsaidi do chnaí na ndeathaigead truailligthi, & do glanad an aéir éirgis díb. Óir truailltear an spirad beóthach ó thruaillead an aéir. Agus ó gnáthugad an aéir thruailigthi ní mothuigthear an droch-balad truailligthi; más ead as éigin neithe deadh-balaid do gnáthugad, mur atáit, deathaigi neithead ndeadh-balaid, mur atá, crann na hola & ambra & cainél maith; & boltanaid siat must do choiméd na spirad ainmidhi. Et coimédtur an bél ana shláinti dá measgthur fín bog ann roim an cuid & na diaid; & glanaid so an bél & tirmuigid & cnaíid na fliuchada thuitius infra 175-176 ón cheann chum feóla na fiacal. Et adubradur drong dona daínibh eagnuidi co n-innarbann dentrifisium do-níthear do phúdar nutmuici & spicanardi ar céd-longad gach lae bréntus an béil. Et coimédtur sláinti na teangad lé hinnlad a huisgi ar céd-longad & a coimilt lé mil & lé púdur sinnséir; óir innarbaid sin a reime imurcach & cuirid a seingi hí. Tuillead: as imchubaid coblán do chaithim nó do chogaint, nó gargaraisim do dénam de ar reime na teangad; ar an adbur sin co speitsialta luathuigid an coblán urlabra & siubal na naídin an tan caitear é, & comfhurtachtaigid na hailt & na musguile mur an cédna. Tuillead: .i. saeruid connmáil na spísrad ndeadh-balaid ar céd-longad annsa bél In teanga óna reime, & furtachtaigid an t-uirgill, mur atá, nutmuic & cubibe. Agus Is námuid don teangaid na cnó; ar an adbur sin as intsheachanta iat a coiméd shláinti na teangad, & mur an cédna dona cnoib Gaídealacha. Dona neithib choimédus meiri & feadáin an sgamáin Mas ead, adeirim co coimédtur feadáin an sgamáin & meiri lé heanbruithi cearc méith & lé feóil uan leith-bliadna ar mbearbad neitheadh infra 176-177 milis farú, mur atá, licoiris; & dá mbeirbthear barr cobláin maille ris na feólannaib sin Is móidi bus inmolta an eanbruithi. Agus Is maith deoch d'fhín milis chum an neith chédna. Et ná caitear cnáime gearrcach mbeac ná petraisi ná éisg deilgnid; & ná caitear feólanna reamra ná bud éidir do díleagad acht ar éigin; & seachnaid siat neithe saillti & aigéidigthi & sean-ola, óir gortaigid sin canna & meiri. Tuillead: as imchubaid uigi boga do choiméd na mball adubramar. Tuillead: Is maith licoiris do chaithim & do bearbad & gargraisim do dénum de chum an neithe chédna. Et dligid an drong gá tuitinn uvula sgeathrach do sheachna. & co speitsialta ar céd-longad. Tuillead: gibé shanntaigius na boill adubramar do choiméd seachnuid siat deocha fuara bís fuar co gnímach, & co speitsialta uisgi fuar. Et an uair bít na boill adubramar anfann ón dig so fédaig spasmus teagmáil a meiri, & do réir chonsiquens bás ó easbaid na hoileamna do tharrang; óir an uair marbthur meiri ó dig fhuair ní héidir leis beith ana inmeadón chum an atarraing ná chum an tsloigthi. Dona neithib choimédus an sgamán Agus bíth a fhis agad co n-oilinn & co comfhurtachtaiginn cicera an sgamán arna nglanad óna croicinn fhuirimellach, & arna mbrisid & infra 177-178 arna mbearbad ar bainne gobuir nó ar im nua. Et Is maith pinédi & almoint tsearba arna nglanad óna croicinn fhuirimeallach chum an neith chédna. Tuillead: Is maith bainne gobuir & siúcra chum an neith chédna, & co speitsialta caera na fíneamna a n-égmuis a mogall & an gaile folam. Et atáit na neithe géra saillti aigéidigthi gontacha, contrárda don sgamán. Et comfhurtaigid mirr do chongbáil faí an teangaid an sgamán dá n-atarraingthear an chuid leagus de co mín. Tuillead: .i. súg cobláin arna glanad & arna shlugad maille ré mil comfhurtachtaigid an sgamán & glanuid an guth. Tuillead: .i. fín milis beirbthi arna glanad óna shubstaint reamuir léna bearbad, Is mór tharbaigius sé don sgamán & dá fheadánaibh. Et Is cumachtach in dísleacht atá ag sgamánuib sinnuig do choiméd sgamán an duine. Et Is ro-maith chum an neith chédna partáin tsrotha & oisridi arna mbearbad, & do mínidius-sa féin so annsa tráchtad do-rinnius d'ematoica & do ptisis. Do choiméd & do chomfhurtacht an chraidi Agus bíth a fhis agad a tosach na hoibre so gurab intseachanta In ní thogairmius an fhearg & an cumgach; óir Is fiadnuise neich éigin eagnaid infra 178-179 co fuilid dá námuid urchóideacha ag an craidi, .i. In mídóchus & In dobrón; óir tic dochraideacht & leisgi ón mí-dóchus & díth résúin, & luathuigthear an arsaideacht ón dobrón; & Is mór an urchóid do-níd an dá chinél so don chraidi. Agus Is mó an urchóid do-ní an dobrón ná do-ní an mídóchus; óir múchaid sé an teas nádúrda & doimnigid an spirad & dísgaílid comshuigiugad an chraidi an méide so innus co marbann. Agus gibé ara mbí fearg nó dobrón, sgrisaid sé ón chraidi iat lé gairdeachus & lé fáiltiugad nó lé spaitseóireacht & lé saethur furbaílteach; óir comfhurtachtaigid an gairdeachus & an lúthgáir an t-anum. Ar an adbur sin as imchubaid biada séime do choiméd an chraidi, mur atáit, éin chearc & colum & petraisi, turtair, uain & fearbóga óga, & na biada ele geinius fuil tséim. Tuillead: seachaintear aer brén ceómur neamglan, óir ní héidir an spirad beóthach do choiméd ó atarrang an boltanuid maith & an aéir maith, óir Is uatha sin coimédtur an craidi. Agus Is dona neithibh Is mó ó coimédtur é fín maith séim deadh-balaid. Et ní fadar aen-ní ar an adbur sin Is mó chomfhurtachtaidius an spirad & an craidi, & choimédus an teas nádúrda ná fín maith arsaid deadh-balaid arna ól co measurda; óir glanaid an fín an fhuil & innarbaid a teimil. Et Is mór fhurtachtaidius suidi a n-inadaibh infra 179-181 aíbne ana mbít luibi threoraigius an gairdeachus, nó a ngarrga ana siubluigid uisgidi co mín ó ard co hísil, & gan fodur mór acu ag tuitim, óir gortaigid an fodur mór an t-éisteacht & an meanma. Et adearuid na sean-daíne co sgrisann éisteacht an cheoil dobrón & sdupáil ón chraidi & ón meanmuin; óir coimlínaid ceól na n-innsdruimintid éxamail & sóláis maithius na compánach & na carad ngrádach an méid do mill an dobrón do shláinti an chraidi. Agus an ní as inráid d'aen-ní, .i. bríg an chraidi do chomfhurtacht, coimlíntur sin lé fín séim & lé biaduib geinius fuil shéim, & lé gairdeachus & lé cumsanad na neitheadh ndeadh-balaid, & lé seachna na neithead do-ní fearg & dobrón, & lé togairm na neithead sográduidthi, mur atáit éduigi & comnaidhi a n-inad sográdach. Agus Is mór fhurtachtaidius síróip chomshuigigthi do shúg na n-uball milis & do shúg om na cruaichi Pádraig an craidi. Et bíth a fhis agad na neithe chomfhurtachtaidius an craidi co fuil cuid díb 'na corpaibh measurda, mur atáit, creasanna & ór & airgid & cruach Phádraig; & atá cuid ele te, mur atá, cainél, sidaual & cróch & muscus & mellisa & a síl, cardamomum & cubebe; & atá cuid eile díb fuar, mur atáit, niamanna & carabe, campora & cruel, 102 sandali, rós, spodium, terra sigillata & coriandrum. Tuillead: .i. comfhurtachtaigid uigi cearc co coitchinn an craidi, óir geinid siat fuil infra 181-182 imchubaid don chraidi. Et as imchubaid don droing agá mbí craidi égruaid na huigi. Dona neithib chomfhurtachtaidius an gaile Óir cúisigthear sláinti an chuirp co huilidi ó shláinti an gaile, ar an adbur sin ní hinmainneachtnaigthi coiméd an gaile; óir Is amlaid atá an gaile isna hainmintib mur bís an phrém isna crannuib; óir Is ón phréim tic oileamain chum an phlannda uile; ar an adbur sin muna hoiltear an phrém seargfaid an plannda uile; et dá mbia oileamain na préime animchubaid ní fada mairius an plannda. Et Is mur sín an uair nach oiltear an gaile, nó an uair nach díleagthur an biad téid ann, seargaid an corp uile; óir an uair bis seachrán follus annsa ghaili ní ceartaigthear annsna ballaib eile é, & mairid an oileamain neim-díleagtha animchubaid dá hinntóg a n-oileamain & a substaint na mball. Óir as ead as beatha ann ní coimsheasmach maille ré hoileamain, ar an adbur sin dleagmaid beith deithideach co mór a coiméd shláinti an ghaile. Et furáilid drong dona daínibh eagnuidi an sgeathrach do thogairm uair sa mí co mín lé huisgi mbog maille ré beacán aigéide, óir glanuid so an gaili ó imurcachaib an bíd & na digi & na ndroch-leannann. infra 182-183 Tuillead: .i. caera fíneamna do chaithim ar céd-longad & comfhurtachtaigid an gaili & ceartaigid a droch-coimplex. Agus do-ní aipsint & spicanardi arna n-ól mur dig an cédna, óir calmuigid & coimédaid é, & innarbaid na himurcacha, & dísgaílid cruas an gaile. Agus mar an cédna comfhurtachtaigid gnáthugad na lictabáire do-níthear do masdix & do lignum aloes an gaile. Et gnáthuigthear na biada do-níthear dona hénuib do chomfhurtacht an gaili, mur atáit, petraisi & turtair óga arna mbearbad a n-uisgi. Et seachuid gan uisgi fuar d'ól ar a chuid acht a ndeireadh a choda má do gnáthuig sé é, & munar gnáthuig gan a ól; & as beac dleagur a ól an tan sin. Tuillead: síróip róise & hí deadh-balaid ó lignum aloes coimédaidh sí sláinti an gaili & tarbuigid dó. Adeir Aristotul co comfhurtachtaidinn trí .3. do lictabáire do-níthear do reubarbrum & do lignum aloes ar céd-longad teas an ghaile, & co calmaiginn an díleagad, & co nglanann bél an ghaili ó linn fhinn, & co togairminn an tochlugad, & co n-innarbann an gaethmuireacht. Et mur an cédna ceartaigid uisgi róise maille ré masdix & ré feóil an ubaill buidi an gaili. Tuillead: Is mór moluim gnáthugad coriandrum a sabsa, & curthar annsa sabsa sin .3. do lignum aloes, clóbus, sbicanardi, sandali & nutmuic, .3. co infra 183-184 leith do gach ní díb; cainél & pibur fada .3. co leith do gach ní. Agus déntur púdur díb, & curthar trí .2. do choiriandrum ana ceann, & caitear iat, & calmuigid an gaili. Tuillead: .i. seachnad gach uile thorad nuad & co háirithi na tortha Is urusa do thruailliugad, mur atáit, péirida & sméra & áirnidhi geala & seiríni millsi & ubla & a cusmaile. Agus seachnuid siat bainne & gach gné de, mur atá, im & cáisi. Agus seachnuid méthrad & gach uile fheóil & iasg tirmaigthear lé salann. Et urchóidigid don gaile tochlugad an bíd & gan a fhadbáil, óir do-ní sin léimneach & saethur follus annsa ghaili. Agus Is olc fothragad a cédóir tair és bíd. Agus Is olc an biad do droch-cogaint ar an mbord. Agus Is olc fuacht imurcach nó teas imurcach don cheann & dona ballaib fuirimeallacha & urchóidigid co ro-mór don ghaili. Agus urchóidigid linn úr & gach uile leigeas dísgaílteach dó. Et urchóidigid co coitchinn gach uile ní do-ní urlagad don ghaili. Tuillead: .i. Is dona neithibh Is mó anfainnidius an gaili connmáil na ndeasgad & na gaethmuireachta ann, & coimriachtain mí-measurda, & co háirithi dá mbia sí a ndiaid repletion an bíd. Tuillead: .i. urchóidigid neam-chodlad mí-measurda & easbuid an tshaethuir & sgeathrach shaethrach don gaili. Et Is mór fhurtachtaigius gnáthugad na sgeathraigi gan beith saethrach é, óir do-ní sí inad purgóidi & a dénum co hinmolta. infra 184-185 Tuillead: .i. anfainnighid ribóideacht idir In dá chaithim an gaili & an díleagad gan beith coimlínta annsa gaili. Item as dona neithibh anfainnighius co mór an gaili anfhainne na meanman. Et as intsheachanta co mór línad urlaictheach, & mórán na cúrsad & a truailliugad ainnséin, & anmain co fada ar an mbord, óir truaillid so uile an díleagad. Labrum ana diaid sin do choiméd shláinti na n-ae. Agus adearmaid co comfhurtachtaigthear & co coimédtur sláinti na n-ae ó gach uile biad as urusa do díleagad & geinius fuil maith shéim, mur atá, feóil meannán & cabún & petraisid & cearc, & uigi, & a cusmaile do biadaibh. Tuillead: as intuicthi co médaiginn gnáthugad na neitheadh so na hae & co ceartaigid a ndroch-coimplex, mur atáit, ubla gráineacha millsi & caera fíneamna a n-égmuis a croicinn. Et téigid an fín bis séim ana shubstaint, & a ól co measurda, na hae, & osgluid a ndúinti. Item comfhurtachtaigid na leigis dísle so na hae, & as iat as tobur dona leigeasaibh eile chum na n-ae, mur atá, epatorium, .i. an sáitsi Gaídilach, & ae aba & sginantum, spicanardi, caera fíneamna, sandali, endiuia & a cusmaile. Tuillead: dligi a fhis do beith agad gurab dona neithibh Is mó do-ní urchóid dona haeib, & ní dóib amáin acht don gaili, biada do-díleagtha do chaithim, & seachrán uird In chaithme. Et do-ní infra 185-187 uisgi fuar ar céd-longad an cédna, & a ndiaid fhothraigthi & choimriachtana & thshaethair, óir treóraigid sin co minic na hae chum fuaraideachta & chum idroipise106. Et dá rigi a leas neach uisgi fuar dó ar son ainteasa na n-ae ná hibeadh sé 'na aenur é gan méid éigin fína trít; & ná hibeadh sé co sanntach é acht a ól co mín. Tuillead: bíth a fhis agad co n-urchóidigid na fínta rigne dona haeib ar son co ngeinit dúinti inntu. Agus Is olc cruithneacht rigin dóib, & dá teagmad co ndíleagthur co maith hí geinid dúinti fa deóid annsna ballaib. Agus do-ní an fín milis dúinti l820] annsna haeib & annsa sgamán. Et bíth a fhis agad co ndligid na leigis ana fuil seirbi & géiri beith maille ré stipeacdacht éigin ó ndéntur na hae do chomfhurtacht, mur atá, cainél & sdicados & squinantum, spicanardi, 107 cróch & a cusmaile. Item bíth a fhis agad gurab imchubaid cnó Gaídilacha dona haeib uile, óir ní fhuil teas ró-dásachtach inntu & atá osglad & Is maith an chimus geinit. Agus as imchubaid ae meic tíri & feóil sheilchi dona haeib. Agus as imchubaid mur an cédna gnéithe endiuia dona haeib do leith a coimplex & do leith a ndísleachta, & co speitsialta na gnéithe Is mó ana fuil seirbi díb. Ar an adbur sin dá mbeid na hae te ullmuigthear endiuia maille ré mil & measraigid sin a n-ainteas. infra 187-188 Agus Is lór In méid é sin do rád do choiméd na n-ae. Labrum anois don tsheilg. Óir Is í In tshealg Is cúis & Is innstruimint don gáire; ar an adbur sin gibé agá mbí sealg arna hinordugad co maith, & hí láidir do glanad na fola reime buaideartha ó nach éidir an corp d'oileamain co maith, bít siat subáltach neammbrónach. Agus a chontrárda so, gibé gá mbí sealg anfann ní héidir leo an fhuil reamur do glanad, & siblaigid sí trít na cuisleannaib chum an chraidi & chum na mball eile, & do-ní sin duine dobrónach & smuaintigthi leanna duib aigi. Ar an adbur sin dleagur sláinti na seilgi do choiméd. Et furtachtaigthear an tshealg lé biaduib oilius co maith hí & osluigius a dúinti, mur atáit so, .i. cearca beirbthear a mbeacán eanbruithi & aigéid mur shabsa, & bainne úr mur bligthear é maille ré beacán siúcra, óir osglaid so dúinti na seilgi & coiméduid a sláinti. Agus do-ní fín dearg arna ól co measurda ar an cuid In cédna. Agus Is tarbach uormont d'ól maille ré mil annsa chúis chédna, óir ceartaigid sin coimplex na seilgi. Agus seachnuid siat na neithe reamra stipeacda & na tortha, mur atáit so, .i. péireadha & oráitsi & mespila & a cusmaile; óir cumgaigid siat póire na seilgi & anfainnigit na hailt. Agus seachnait siat feólanna reamra, mur atá, feóil daim & gabuir infra 188-190 & fiada & muc, & gach uile potáitse, & gach uile ní do-níthear don bainne goirt; óir gortaigid so uile an tshealg & na hae & geinid linn dub. Agus gnáthuigid fín finn, óir tearcaigid sin an tshealg & osluigid a dúinti & séimigid a reime. Labrum anois do choiméd shláinti na n-inneadh. Agus Is de sin a nglanad ó na himarcachaib connaimthear inntu, & mur an cédna ó na leannuib rigne & ó na neithib eile leath-amuith do nádúir do gnáthuig imdugad inntu ó mailís an regimen nó óna n-anfainne. Ar an adbur sin glantur na hinne óna n-imurcachaib & óna leannuib rigne maille ré dig d'uisgi meala ar céd-longad, & lé caithim fígead tirim méith ar céd-longad, & lé dig d'uisgi ara mbeirbthear iad. Agus fodnaid eanbruithi gearrcach méith nó uan mbliadna arna mbearbad maille ré bleta mur an cédna. Agus fodnaid eanbruithi sein-chirci arna bearbad maille ré polipodium & ré hainís chum an neith chédna. Agus as imchubaid uisgi ara céid-beirbthear coblán chum an neith chédna. Tuillead: bíth a fhis agad co comfhurtachtaigid caera na fíneamna arna caithim ar céd-longad na hinne. Item, adearaid drong co coimédann rais arna bearbad ar bainne nuad & arna caithim na hinne, & co n-oilinn iat. Et gibé lérab áil sláinti a inneadh do choiméd seachnad sé gach uile biad aigéidigthi gér reamur infra 190-191 rigin. Agus seachnad arán slim, & feóil na n-ainmintid fiadánta, & feóil dam & bó & girrfhiad & muc baile, & én do-ní eitillach & shnáidius a n-uisgi, & éisg shaillti arna priáil nó arna róstad. Et seachnuid siat rapa & coblán, ubla & péireadha & mespila & a cusmaile. Tuillead: seachnuid siat gnéithe an bainne & na neithe do-níthear de, & co háirithi sean-cháisi. Agus atá náimdinus ag cucurbita & ag cucumer & ac sitonea ris na hinnib. Tuillead: urchóidigid na cnó & na halmoint fhliucha & an pónaire & na potáitsi co huilidi don droing agá mbit inne anfhanna. Tuillead: saethur a ndiaid bídh co grod, & co speitsialta deoch uisgi fhuair & mórán fína a ndiaid bíd, urchóidigid co ro-mór dona hinnib. Et anfhainnigid coimriachtain imurcach d'éis móráin bíd na hinne. Et leigeasaidh gairleóg om do chaithim teinneas fuar na n-inneadh, & innarbaid sí In gaethmuireacht reamur, & ar an adbur sin adearar triacail na mbodach ria. Et adubradar drong dona daínib eagnuidi co n-innarbann gáirleóg arna bearbad maille ré feóil méith gaethmuireacht mór na n-inneadh. Labrum anois dona háirnib. Agus as imchubaid biada so-díleagtha dóib, mur atá, arán cruithneachta fá curthar laibén gu maith & síl fenéil & carabuaid & é arna bearbad co hinmeadónach, & fín finn séim abaid, & feóil én a n-égmuis na n-én infra 191-192 shnáidius a n-uisgi. Agus as imchubaid dóib fós meannáin & gearrcuig colum, & petraisi & faínleóga & feóil na n-én ré n-abur erball-ar-crith, & feóil gobar óg oiltear ar luibib diuereticacha. Tuillead: min eórna arna cumusc maille ré bainne méithigid na dubáin & coimédaidh a sláinti. Item, togairmid eanbruithi siserum duib an fual & disgaílid na himurcacha connaimthear inntu. Item Is mór choimédus clisteri & sgeathrach a ndiaid an bíd na háirne ó na heasláintib. Et Is mór urchóidigid na tortha fuara co huilidi dona háirnib & dona hinnib; & do-ní aigéid an cédna & na feola reamra, mur atá, feóil daim & gobair & bainne goirt & gach uile luib fhuar. Tuillead: seachnuid siat gach uile photáitsi & marcuideacht minic & rith mór & gluasacht imurcach & fuacht chos & deoch buaideartha. Et seachnaid co speitsialta éisg gan beith lannach, & repletion bíd & digi, & coimriachtain imurcach d'éis bíd, & gnáthugad na neitheadh ndiuereticach. Et bíth a fhis agad co fuil dísleacht ingantach ag bainne na caerach do chomfhurtacht na ndubán. Agus Is maith dubáin maille ré biaduib eile do chaithim dá comfhurtacht, óir méithigid iat. Agus comfhurtachtaigid bainne camuill d'ól na háirne, óir timurgaid & daingnigid iat. Agus Is lór na neithe sin do choimed na ndubán. Labrum anois don lamhannán. Agus bíth a fhis agad co comfhurtachtaigid na lictabáiri infra 192-193 teasaidi so an lamannán, mur atá, diagalanga & dyitrionpipereon & a cusmaile. Agus anfainnigid deoch d'uisgi fhuar ar cédlongad an lamannán. Agus Is dona neithib choimédus an lés ó easláintib an sgeathrach. Tuillead: Is mór atá bríg comfhurtachta an lésa a n-arán chruithneachta arna chaithim maille ré him nó maille ré mil. Tuillead eile: ceartaigid & comfhurtachtaigid lignum aloes arna ól ar dig gach lae fuaraideacht an lésa. Agus ní fhuil aen-ní Is mó anfainnighius an lés ná connmáil gu fada ar an fual. Tuillead, .i. geinid caithim feóla daim & luibead fuar, & uisgi fuar d'ól ar céd-longad, mórán d'easláintib annsa lés. Agus gortaigid gnáthugad na haigéide an lés mur adeir Galen. Labrum anois don timthearacht. Agus Is ball gabus urchóid & gortugad co hurusa chuci í, & an uair gabus Is deacair a leigeas; más ead, rig sí a leas follamnugad maith. Más ead, gibé shanntaigius sláinti na timthearachta do choiméd ná suigead sé co fada ar talam ná ar cloich atá fuar co gnímach. Tuillead: dligid siat feóil reamur daim do sheachna & co huilidi feóil na n-ainmintid fiadánta & na neithe geinius linn ruad; óir gortaigid linn ruad an timthearacht do leith a géiri. Agus comfhurtaigid suigi ar cloich an sdufa méid éigin an timthearacht, óir cnaítear an fhlichideacht imurcach thuitius chum na timthearachta ó infra 193-194 theasaideacht an stufa. Óir Is dorus glanta ón chorp co huilidi an timthearacht, ar an adbur sin tuitid mórán do fhliuchadaib chuci. Tuillead: ní himchubaid biada stipeacda don droing agá mbí timthearacht égruaid, & na tortha fuara. Agus seachnuid uinneamain roim gach uile ní, óir osgluid siat bél na cuisleann. Item, bíth a fhis agad co comfhurtachtaidinn cuisin do-níthear do chroicnib an timthearacht, & co háirithi na cuisleanna ré n-abur emaroides. Et suigthear co speitsialta ar na suigicánuib do-níthear do chroicnib na n-ainmintid fiatamail & ainmintid eile, mur atáit, tairb & fiada, óir atá dísleacht agá croicnib sin do chomfhurtacht & do thégad na timthearachta. Labrum anois dona neithibh fhurtachtaigius boill na geineamna, & adéram neithe athchumaire díb. Óir atáit boill na geineamna arna n-ordugad chum gníma na geineamna theagmus a ngeineamain an sperma & na drúisi, & teagmus a ngním déiginach geineamna na cloinne; & na neithe chumnus lé ballaib na geineamna chum an gníma sin furtachtaigid iat. Et teagmaid uireasbaid na geineamna & na coimriachtana gu gnáthach ó na ballaib prinnsipálta eile, & ní luaidmid labairt dá n-uireasbaid annsan inad so, óir Is lór dúin ar labramur don taeb thuas dín. Et bíth a fhis agad gurab dona neithibh Is mó infra 194-195 chomfhurtachtaidius boill na geineamna spás & uair imchubaid gnáthach gníma na coimriachtana. Óir Is fearr thálaid cígi na mban, & Is fearr geinit bainne, ó gnáthugad oileamna na leanam a mod & a cáil & a caindiacht & a n-úair imchubaid ná an uair nach oilid iat; óir milltear gnáthugad an lachtaigthi co léir ó neam-gnáthugad gníma imchubaid na hoileamna & geineamna an bainne. Et Is gnáthach sgrisus an bainne truailligthi agá mbia droch-cáil an cígh go léir. Et Is ar an mod sin tuigim boill na geineamna do horduigeadh chum na geineamna, óir bit uireasbadach annsa gním sin muna gnáthuigid é. Et ní headh amáin truailltear soithigi an tshílne ó chonnmáil an sperma thruailligthi acht truailltear an corp gu huilidi co minic; óir Is amlaid atá an sperma truailligthi a mod neimi, & mur thruaillius beacán na neimi an corp co huilidi as mur sin do-ní an sperma truailligthi. Et Is dona neithibh chomfhurtachtaidius boill na geineamna gnáthugad measurda na coimriachtana, 116 & do-ní an gnáthugad mímeasurda a chontrárda mur bus follus don taeb thís dín, mur a ndénum aen-chaibidil speitsialta don choimriachtain. Et Is lór linn a thuicsin annso na neithe choimédus sláinti na mball ngeineamnach; & gnáthuigthear iat & na neithe anfainnidius & toirmiscius iat infra 195-196 do sheachna. Et Is dona neithibh anfainnidius an choimriachtain smuaintiugad aduathmur roimpi, ar an adbur bít drong dona daínib ar tógbáil a spirad annsna neithibh diaga, & aduathmuirigid roim an gním so co léir, innus co mbíd neamchumachtach air. Agus Is mur sin anfainnigthear boill na geineamna inntu. Et bíth an méide so d'aduathmuireacht acu a timchill an gníma sin co seachnuid siat na daíne & na hainminti bís gá dénum. Item, bíth a fhis agad gurab dona neithibh anfhainnigius boill na geineamna imurcaid fhothraigthi. Agus do-ní gnáthugad cuisleann na n-airteireadh & na cuisleann atá do thaeb thiar dona cluasaib an cédna; & gibé shanntaigius sláinti na mball ngeineamnach do choiméd seachnad sé sin. Agus seachnad sé na neithe thirmuigius nó fhuarus nó sdupáilius, mur atá, deathach agnus castus nó é féin arna ól, óir do-ní sin urchóid mór ac tirmugad. Agus do-ní gnáthugad an chobláin an cédna; ar an adbur sin dá curthar a shíl annsa banndacht d'és choimriachtana truaillid an sperma. Agus do-ní gnáthugad an coriandrum an cédna ag fuarad & ac tirmugad; & do-ní an luib ré n-abur basilicon an cédna. Agus do-ní an campora an cédna ac fuarad & ag tirmugad, & do-ní In lactuca & an portulaca an cédna ag fuarad & ac sdupáil, infra 196-197 & síl na cnáibe ag tirmugad. Agus do-ní an aigéid & gach uile ní aigéidigthi an choimriachtain do thoirmeasc ac fuarad. Et gibé lérab áil sláinti na mball ngeineamnach do choiméd gnáthuigid a contrárda sin, mur atáit, na neithe imdaidius an sperma & an teas nádúrda. Et atáit na trí neithe so éigintach chum na coimriachtana, .i. adbur innarbthur & teas dúisgius & gaethmuireacht. Et atáit neithe méduighius an choimriachtain ag imdugad an adbuir & a' calmugad In teasa, & neithe eile a' geineamuin na gaethmuireachta, & neithe eile méduighius iat uile a n-aenfheacht. Et atá cuid díb sin 'na leigeasaibh amáin & cuid eile ana mbiad & ana leigeas. Na biada immorra, méduidius In choimriachtain as iat so iat, .i. feóil meannán méith firinn & feóil chaerach & uinneamain gan priáil: óir do-ní an fheóil arna priáil toirmeasc furtachta na geineamna & tirmuigid an phriáil adbur na hoileamna. Agus Is maith cearca 121méithe chum an neith chédna, & gearrcaigh colum, & fuiseóga co díleas, & uigi boga maille ré cainél & ré gailingan, & uigi éisc & feóil éisc annsna corpuibh teasaidi. Et mar In cédna don biadh do-níthear don chruithneacht arna bearbad maille ré mórán uisgi nó go infra 197-199 mbia sí mur litin, & do-ní rais maille ré bainne an cédna & feóil maille ré bainne caerach. Agus Is imchuibid sparagus & cearrbocáin & lus & minntus do chumfhurtacht ball na geineamna. Et bíth a fhis agut gidh bé gnáthuigius gelúin do chaithim & ibius bainne ina diaigh gu tobuir furtacht cumachtach chum na geineamna. Tuillead: priáiltear uinneamain & im trína chéile nó go ndeargaid siat, & bristear uigi ana ceand ainnséin, & Is biad imchuibid sin do chomfhurtacht ball na geineamna. Et atá drong eile agá mbíd coimplexa teasaidi shanntaighis boill na geineamna dá calmugad. Agus Is imchuibid bainne goirt & milis dóib, & iasc & melones & cucurbita & sitruilli & cucumeris & olada fliucha. & geláin ogh, óir Is mór chomfhurtachtaigid sin, & cerbella na n-ainmidi. Agus as maith partáin tsrotha & eóin lachan, óir imdaighid sin an sperma & furtachtaigid boill na geineamna. Labrum anois do choiméd an chroicinn & na musgailead & ball fuirimillach an chuirp co huilidi. Agus coimédtur iat ó fhothrugad uisgi the & ó fhothragad aéir measurda & ó glanad imchuibid an chuirp. Agus glantur an corp lé coimeilt mín & lé hongad mín do-níthear annsa fothragad lé mil arna spumáil; & Is cumachtach an glanad do-ní an t-ongadh sin ar In croicinn óna thsalchur, & tairrngid imurcacha na leanann trít na póiribh innus co n-innarbunn iat. Et do-ní min phónaire infra 199-200 & siserum an cédna arna coimeilt don chroicinn maille ré hédach lín; óir beóigidhi sin an teas & tanaighi an croicinn. Tuillead: bíth a fhis agut co comfhurtachtaigthear na cuirp fhleumaitica ó gluasacht na n-alt. Et innailtear na boill fhuirimillacha annsa geimreadh a huisgi the ara mbearbthur camamilla & bitóinne & ainéit, & a huisgi fhuar annsa tsamradh. Et adubradur na daíne eagnuidhi ingne na cos & na lám do choimeilt lé huisgi & lé haigéid & lé holaidh, & co coimédand sin iat ó brisid & ó sgoltad & ó dubad. Item, a n-ongad a holaid & a salainn & Is mór fhurtachtaigis iat, & Is mó fhurtachtaighis an t-uisqi te iat ná In t-uisgi fuar. Agus gortaighi lámanna nó bróga arna fásgad co cruaidh méir na cos nó na lám; & Is cúis méir ar muin méir ele sin, & an droch-shuigigthi. Et ní fhuil ní Is mó gortaighis an inchinn ná sibal cos-lumnacht trí laithig a n-aimsir fhuair, & cúisighi flux fuail & anmfainde na súl. Item gortaigthear an inchinn & na súile ó chollad a mbrógaibh nó a n-asánaibh & ó annmacht innalta & coimelta na cos. Et bíth a fhis agat co coimétur sláinti na lám & co mínighthear an teinnius bís unnta óna leannaibh fuara oma & ó gaethmuireacht lé cluithib liathróide do-níthear chum inaidh aird leisin dá láim; & Is imchuibid so co mór do lucht leanna finn. Tuillead: bíth a fhis agut co n-indarbunn coimeilt na cos & an gaile folum tromdacht & infra 200-201 corthacht & cruaidhi na cos. Mar In cédna leigeasaidh deathach uisgi mara do léigin fá na luirgnibh & fá na cosaibh corthocht na cos ó thsiubal fhada. Et Is lór linn a ndubrumur ann sin do choiméd an chroicinn & na mball fuirimillach. 122 An seachtmad caibidil: Do riaglachaib follamnuigthi na sláinti do-gabur on égosg bannda Quattuor vel quinque sunt .i. atáit ceathra neithe nó cúig neithe arna ndísliugad don égosg bannda, mur atá, toirrchis & a breith & a oileamain, & coiméd na cích & folmugad na fola místa & coiméd an maclaic. Agus adéram neithe athchumaire díb sin annsa chaibidil so. Et ar tús don toirrcheas. Agus atá drong dona mnáib aimrid neam-chumachtach, & ní déin an chaibidil so mension díbh; & atá drong ele nach fuil aimrid & Is deacair do thoirrchiugad. Et laibeóramaid do fhollamhnugad na mban noch as deacair do thoirrchiugad chum na críchi so innus comad usaidi a toirrchiugad. Et laibeóramaid an dara huair dá reghimen tar éis a mbeith torrach innus gomad usaidi an toirrcheas do theacht chum na críchi dleistinaigi. Agus cuirfimid an treas uair regimen na mban ac breith a infra 201-203 toirrcheasa. Agus cuirfimid an ceathramad huair regimen a oileamna, tar éis a breithi. Agus cuirfimid an cúigead húair riaglacha generálta ó tuicfithear coiméd an maclaic ó fholmugad imchubaid na fola místa, & na neithe ele. Más ead, as intuicthi ar son an chéid-neith go mbí drong dona mnáib gan beith torrach ó mailís choimplexa an maclaic maille ré hadbur nó gan adbur, co nádúrda nó co haicídeach, & go gnáthach ar son mailísi na mball prinnsipálda, nó mailísi figrach nó thsuigigthi an maclaic nó a bráigead, & ar son gnáthuigthe caithmi neithi éigin toirmiscius an toirrchis. Et dá teagmad an bean gan beith torrach ar son mailísi an choimplexa nádúrda nó aicídidh gan adbur nó maille ré hadbur, gnáthuigthear an tan sin neithe contrárda don choimplex & neithe fholmuigius an t-adbur cintach. Et teagmaid go mór docomal an toirrchis do gabáil ó droch-coimplex fhuar fhliuch maille ré hadbur nó gan adbur; ar an adbur sin tinnsgnam ón droch-coimplex sin & óna chusmailib. Et Is neithe thirmuigius & téighis an maclac rigid a leas lucht an choimplexa sin & fholmuigius a fhlichideacht imarcrach; más ead atá yerapigra 'na purgóid imchubaid dóib. Et fédtur comshuigigthi teasaidi do dénam dona neithibh ibthear annsa chás so, mur atá, triacail & metridatum, infra 203-204 teodoricon & diacalimentum, maille ré ní ara mbeirbthear buathfallán & sugramunt. Et Is cumachtach fual eilfinnti d'ól annsa chúis sin. Et Is iat so na neithe aenda do gnáthuigius annsa chúis sin, mur atá, buathfallán & sugramunt & calenndula & athair talman & dairin beac & mór, & dath squinantum & spicanardi, bisansia, ameos, costus. Et Is éidir na neithe so do chur ar fhín a n-aimsir na pláidi, nó fothragad nó síróip do dénum díb. Agus Is mó luaidius an t-inad so do leigeas na cúise so ná do regimen a coiméda, ar an adbur sin laibeórmaid de. Et as iat so na leigis aenda as imchubaid a pisarium na cúise sin, .i. ola an balsamuis & ola lile & blonac lachon, bisansia & muscus, spicanardi, siper & cnó na sipreach & cardamomum. Agus adeirim gach ní atá teasaidi stipeacda gurab imchubaid a pisarium na mban agá mbi maclac fuar fliuch é. Tuillead: dligi a fhis do beith agad gurab mór fhurtachtaigid cuisleanna na cos do ligin na mná chum gabála an toirrcheasa, óir glanuid siat an maclac & cúisigid matrix do thuitim a n-inad gabála an toirrcheasa. Gid eadh, bíth a fhis agad gurab imchubaidi an chuisle annsa chúis teasaidi ná sa chúis fhuair, óir teagmaid nach imchubaid sa chúis fhuair hí ar son na cúise adubramar. Et as imchubaid saethur & sdufa tirim & biad séim & clisteri teasaidi & neithe infra 204-207 tirmaigtheacha don droing agá mbí matrix fliuch. Agus Is maith fín laidir dóib. Et as imchubaid co minic dona mnáib nach urusa do thoirrchiugad neithe brisis In gaethmuireacht, óir toirmiscid sí gabáil In toirrcheasa, mur atá, cuimin & ainís & mersi & síl ruibi, angnus castus & castorium & a cusmaile, fhédmaid do chur ana ndeochaib & ana pisarium & ana n-uinnemintib. Agus Is follus follamnugad na mban nach urusa do thoirrchiugad ar son mailísi na mball eile as na neithib adubramar annsa chaibidil so thuas. Et ní gabann mailís fhigrach ná suigigthi an maclaic nó a bráigid leigeas chuci, acht muna teagma a beith ro-ard, & co n-ísligthear é ó ligin na cuislinni ré n-abur sofena, & lé fásadairc do chur ar na luirgnib; óir cumnaid sin chum gabála an toirrcheasa. Item, Is dona neithib ullmuigius matrix chum gabála an toirrchis deathach neithead teasaidi ndeadh-balaid stipeacda do ligin faí; & ní dligid siat neithe deadh-balaid do chur fána sróin roim an toirrcheas, & dligid ana diaid. Tuillead: adeirim an bean tshanntaigius beith torrach co ndliginn sí na neithe thoirmiscius an toirrcheas do sheachna & co háirithi na neithe méduigius an aimrideacht, mur atá, cnám craidi an fhiada; óir toirmiscid sin gabáil an toirrcheasa do leith a nádúire co huilidi. Tuillead: ná infra 207-208 himurcad sí matrix gabair, óir toirmiscid sin gabáil an toirrcheasa. Item na hithid siat caera eidinn. Tuillead: ná himurcaid siat an chloch ré n-abur gagax, ná smargadus, ná saifír, óir toirmiscid sin gním na coimriachtana. Item do-ní beach d'ithi bean aimrid, gid eadh, Is usaidi an toirrcheas do breith a caithim. Tuillead: ná caithead sí slaigeach iarainn. Tuillead: seachnad sí gach uile ní thoirrmiscius an choimriachtain noch adubramar don taeb thuas dín. Et dob áil linn na neithe do-ní furtacht mór chum na geineamna do chur annso. Óir ullmuigidh deathach cogail & túisi na mná do gabáil an toirrcheasa. Et dá mbia matrix fuar as imchubaid laudanum dóib. Item pisairium arna dénum do theodoricon anacairdi & do sgamonea, & sin do thabairt dóib ana mbandacht & coimriachtain co hobann ana diaid & cúisigid an toirrcheas. Tuillead: as maith deathach mellisa do ligin faí an mbanndacht. Tuillead: Is maith matrix míl muidi do rósdad & a chaithim chum an neith cédna. Et Is maith binid míl d'ól ar an cédna. Agus Is maith an cubar bís ré bél míl an uair bís a' gearrad luibinn & a ól don mnaí & don fhear sa chuís sin. Et adearuid drong co n-ullmuiginn suppositorium nó pisairium do-níthear do nigella matrix, óir glanaid sé é do gabáil an toirrcheasa; gid eadh, connuimthear co gearr ann é, óir atá sé infra 208-209 méid éigin coiméignigtheach. Tuillead: .i. ullmuigid an t-uisgi ara mbeirbthear cicuta an bean aimrid do gabáil an toirrchis. Item innlad an bean a banndacht d'éis na fola místa. d'fhaicsin lé fín glan dearg, & ligthear deathach fína ara mbeirbthear neift fúithi ainnséin, & curthar basilicon sa banndacht na diaig sin. Item leagar deathach rosa marina faí an mbanndacht & Is mór ullmaigius í do gabáil an toirrcheasa. Item Is cumachtach chum gabála In toirrcheasa gáirleóg fhliuch arna brisid & arna bearbad maille ré holaid rós nó co cnaítear a flichideacht & a cur annsa banndacht. Item must arna chumusc maille ré holaid rós, & a chur isin banndacht & Is mór fhurtachtaidius matrix chum gabála an toirrcheasa. Item ongthar boill gach égoisg acu lé súg saturion, & crotur púdur banndachta míl orra, & do-ní sin bean aimrid torrach. Et Is follus as na neithib so adubramar romainn regimen na mná sul beas sí torrach. Más ead cuirim anois a regimen ar mbeith torrach dí annso. Agus atáit neithe éigin ata díleas dona mnáib torrcha chuirfimíd annso co hathchumair. Ar an adbur sin dligid na mná torrcha gach uile ní thogairmius an toirrcheas marb do sheachna, & co háirithi arna gabáil, óir Is inann atá an toirrcheas a matrix & mur bís infra 209-210 bláth ar na crannaib, óir Is beac an chúis trascras é. Agus mur an cédna a ndeirid an toirrchis roim aimsir a breithi an seachtmadh mí nó an t-ochtmad mí; óir atá an toirrcheas a matrix an tan sin mur bís torad anabuid ar crannuib, óir Is beac an gluasacht trascras an torad an tan sin. Agus mur an cédna as beac an chúis do-ní an toirrcheas marb. Ar an adbur sin as éigin dóib gluasacht imurcach do sheachna & léimneach & bualad & tuitim & coimriachtain & replexion bíd, fearg & dobrón & eagla mór. Tuillead: dligid siat gach uile ní thogairmius an chosachtach do sheachna, óir Is cúis don toirrcheas marb an chosachtach láidir; & tuicthear a chusmailius sin don tsraeduig ainmeasurda. Et Is maith deithneas do dénam do choiméd a ceann nach geinfidi réma ann. Tuillead: dligid siat fothragad do sheachna, acht a fogus d'aimsir a toirrchis do breith. Tuillead: dligid siat leigeas lagthach do sheachna thís & tuas acht muna coiméignigi éigintus é; & déntar maille ré hinnillius an tan sin é & lé leigeasaibh míne beannuigthi. Tuillead: gnáthuigid siat neithe lagus an brú a mod bídh, mur atáit, eanbruithi méithe ara mbeirbthear borráitse & bletus & duilleabar uiola & casia fistula & méid éigin do spica, maille ré huisgi ara mbeirbthear tortha éigin laccthacha, úair Is tarbach na neithe infra 210-211 shleamnaidius an brú dona mnáib torrcha. Tuillead: dligid siat an chuisle do sheachna & co háirithi cuisleanna na cos acht an tráth bís dorchadus meanman orra. Tuillead: dligid siat neithe diuereticacha do sheachna thogairmius an fhuil místa & ullmaigius é chum a breithi & co háirithi a tosach an toirrcheasa. Et bíth a fhis agad an uair bus mó an toirrcheas gurab ann Is measa an chuisle. Tuillead: bíth a fhis agad co ndligid na mná torrcha gorta do sheachna & tart & línad urlaictheach, & mur an cédna fuacht ainmeasurda & teas imurcach. Et gnáthuigthear na lictabáiri chomfhurtachtaidius embrio; & Is díb diamargariton. Tuillead: Is éigin stuidér imurcach do choiméd gaile na droingi so. Et comfhurtachtaigthear gailidi na droingi so leis an comshuigiugad do-níthear do shúg róis & do lignum aloes & do masdix cona cusmailib, nó lé lictabáire do-níthear do shiúcra & do spísradaib deadh-balaid nach fuil te gu mór, & lé ceirínuib stipeacda deadh-balaid nach fuil te gu mór. Tuillead: dligid an bean torrach gan neithe ro-méithe ná ro-millsi do chaithim & deoch uisgi do sheachna mur an cédna. Et as éigin an gaili do glanad óir bíth a tochlugad truailligthi co minic; más ead glantur é lé ní ara mbeirbthear polipodium & ainís & carabuaid, & a infra 211-212 nglanad lé súg róis; & as imchubaid fholmaigius sin an linn truailligthi & dúisgius a tochlugad. Et seachnuid siat cáisi tirim gér, & dá teagmad co sainnteóchdais é róstar beacán é dá fhliuchad. Tuillead: as imchubaid saethur measurda dóib. Agus bíd a mbiada sodíleagtha ana mbia oileamain mór inmolta, óir rigid a leas sin ar a son féin & ar son a toirrcheasa. Tuillead: as imchubaid oráitse arna róstad a ndiaig bíd dona mnáib torrcha & co háirithi an uair priáiltear púdur crainn aloes innta. Agus mur an cédna as imchubaid ubla gráineacha & coriandrum a ndiaig bíd dóib. Et bíth a fhis agad gurab dona neithib choisgius an sgeathrach fín ana curthar oráitse & bolus armenicus. Et bíth a fhis agad co rig a leas an bean torrach a folmugad ar son neamglaine a matrix & na mball atá 'na chomursanacht. Agus déntur so on cheathramad mí co n-uig an seachtmad mí; & Is fearr sin lé subpositorium ná lé neithib do-bearar anuas. Agus gnáthuigthear biatus arna bearbad co maith don mnaí atá a ngaire don toirrcheas do breith, & co háirithi an uair beas si a meadón an naemad mí. Agus ibid mur an cédna eanbruithi aenda nó eanbruithi maille ré buidén ug & fín séim uisgeamail. Agus seachnad sí potáitse a mbia substaint raisi & a cusmaile. Agus dénad saethur & gluasacht nísa mó ná mur do gnáthuig. infra 212-213 Et éirgid sí a fothragad imchubaid uisgi milis aenda nó ara mbeirbthear hocus & uiola & branca ursina. Agus ní himchubaid dóib sdufa. Et an uair beit siat a ngaire do breith a toirrcheasa ongthar an brú ón imleacán sís mochthráth & ré laigi lé holaid ruis lín nó lé holaid na n-almont milis nó lé holaid malua uiscus & lé luibib bocthacha eile; & gnáthuigthear na neithe thogairmius an fhuil místa & gach uile ní ullmaigius an toirrcheas chum a breithi. Et do-ní maidnes do chonnmáil annsa láim chlí sin. Agus do-ní deathach ingin easail nó eich an ní cédna. Et do-ní cruel arna cheangal don tshliasuid deis an toirrcheas d'ullmugad chum a breithi. Et bíth a fhis agad co ngnáthuigid na mná Frangcacha plidhris maille ré must do thogairm an toirrcheasa. Agus Is mór chomfhurachtaidius deathach mirra do ligin fútha iat. Item as imchubaid deathach galbanuim & castorium arna cumusc maille ré mirr & ré domblas ae bó chum an neith chédna. Bíth a fhis agad gach ní marbus na piasta gurab imchubaid é sa chúis so. Item dá n-ibthear coirt casia fistula do-ní an cédna, & do-ní cróch & sinamomum an ní cédna. Tuillead: Is maith fín deadh-balaid & diet séim dona mnáib bís a ngaire dá toirrcheas do breith. Tuillead: Is maith olann infra 213-215 arna tuma a súg ruibi & arna cur sa banndacht. Item buathfallán do bearbad a n-uisgi & ceirín de ar an imlicán & togairmid an toirrcheas. Labrum anois do regimen na mban tair és a toirrchis do breith co ceann tri lá nó ceathra lá. Et bíth a fhis agad tair és an toirrchis do breith gurab imchubaid biada gá mbí oileamain shéim & oilius gu mór & díleagthur co luath, mur atá, uisgi ara mbeirbthear feólanna inmolta & uigi boga & fín séim deadh-balaid gan beith ro-láidir. Item dligid siat gach uile thorad do sheachna & na praiseacha & na potáitse fuara. Agus seachnaid siat fuacht & aer fuar co ceann trí lá. Agus anuid ana loigi ana leabuig co ceann trí lá nó ceathra lá. Agus caithid siat biad co minic & co beac. Et ná dénuid fothragad co ceann ceathra lá nó cúig lá. Agus bíth a fín séim dead-balaid gan beith deathmur ná láidir ná buaideartha. Agus tair és cúig lá déntur fothragad fá thrí sa tseachtmain. Agus an méid druidius sé risin treas lá dég nó risin ceathramad lá dég as í an méide sin dligid diet reamur do chaithim & a sláinti do choiméd. Agus teagmaid co minic flux mór fola dona mnáib, tair és a toirrchis do breith, ó cúisigthear bás; más ead, ceangailtear na láma co cruaid & curthar fásadurc arna cígib gan fuiliugad. Et curthar bréid arna tuma a uinégra ana mbí rós & bláth an ubaill gráinig ar In meadón & a cusmaile. Et Is dona neithib agá fuil dísleacht mór infra 215-216 sa chúis sin cac muc do chur a n-oluinn & a cheangal dá sliasaid. Et teagmaid co minic teinneas cígh & neascóid dona mnáib tair és a toirrchis do breith ó imdugad an bainne 'na cígib; & Is maith an leigeas an tan sin bean eile do chur dá n-ól. Agus Is ainimchubaid an bainne dona leanbaib an bainne sin, mur adubrumar don taeb thuas dín sa chaibidil ar luaigimar & do regimen na naídin. Et Is maith chum an ait sin do chur ar cúl epitima do-níthear don uisgi ara mbeirbthear pónaire & orobus & coriandrum. Tuillead: bíth a fhis agad co fuil dísleacht ag partánuib srotha nó mara arna mbrisid & arna cur mur cheirín do laigdiugad an bainne. Agus Is maith epitima do shúg ruibi sa chás chédna. Et ná glantur an bean co minic tair és a toirrchis air eagla fosdóig na fola truailligthi; acht as imchubaidi dóib a folmugad, óir cúisigthear mórán d'easláintib ón fhosdógh sin, mur atáit, fiabrus & neascóidi & teinneas a matrix. Agus Is mór fhurtachtaidius sraedach na mná sin. Tuillead: Is maith chum an neith chédna deathach ceann sgadáin shaillti nó ingin eich nó easail. Agus Is maith na cuisleanna ré n-abur sofena do ligin do thogairm na fola místa, óir toirmisgid sin urchóid na neascóidi & a línta & an fhiabruis. Et dá teagma fiabras orra san aimsir sin as imchubaid uisgi infra 216-217 eórna dóib & ubla gráineacha millsi; óir Is ó chonnmáil na fola místa geintear na fiabruis, más ead togairmthear hí. Tuillead: óir gnáthuigid brú na droingi sin at, más ead as imchubaid diacalmentum & diasiminum & na neithe aenda & comshuigigthi brisis In gaethmuireacht. Tuillead: as imchubaid dóib origanum & masdix do chaithim, comthrom do gach ní díb. Item Is minic theagmus teinneas annsa maclac, & Is leigeas imchubaid dó suigi a n-uisgi ana mbeirbthear ainís & camamilla & íchtar na bronn & na leasa d'ongad lé holaid uiola. Et dá teagmuid cneada a matrix leigistear é lé huinnemint gil Raisis, & a cusmailius sin as imchubaid a cneaduib na mball féitheach. Agus Is lór linn a ndubramar do regimen na mban beirius a toirrcheas. Labrum anois do regimen na mbanaltrann & adéram neithe athchumaire de. Et adéram ar tús cuingill na banaltrann. Agus do-gabur an céd-chumgill díb do leith a haísi. Et as í as aís imchubaid dí an aís óg arna críchnugad. Et Is é spás na haísi óigi ó chúig bliadnuib fithid co ceann cúig mbliadan dég ar fhichid; óir dligid an bainne beith fuirfe an tan sin ar son co mbít na boill Is tosach dó fuirfe. An dara cuingill do-gabur é do leith na figrach & na haibíci146; óir dligid an bean oilius leanam corp maith do beith aici & muinél reamur & ucht infra 217-218 leathan & musguili inmolta. Et ní dliginn sí beith ro-thruag ná ro-reamur acht a mod inmeadónach. An treas cuingill do-gabur é do leith na cích; óir Is éigin na cígi do beith mór deadh-maiseach daingin, & ní dligid siad méid eachtrannach do beith innta, ná beith bog ná lag. Agus dligid cinn na cích gan beith ro-beac air eagla na naídin do shaethrugad co mór dá nglacad. An ceathramad cuingill do-gabur ó bésaib na banaltrann é; óir dligid sí beith deidh-bésach inmolta innus nach beith sí so-chlaechluigthi ó aicídib na hanma, mur atá, eagla & dobrón & fearg & a cusmaile, óir truaillid na neithe so coimplex an bainne. Más ead dá mbia sí arna claechlód ná hoilead sí an naídi, óir Is beac In deithneas tuicthear do beith aici fán naídin an tan sin. Tuillead: ní dliginn sí beith suirgeach ná measgamail, óir truaillid sin coimplex an bainne. An cúigead cuingill do-gabur é ó shubstaint & ó cháil & ó chaindiacht an bainne; ar an adbur sin dligid an bainni beith a substaint meadónaid gan beith silteach ná reamur & gan rainn éxamla do beith ann ná gan a beith cubrach. Óir dá curthar braen de ar an ingin & a sgaílead Is comartha ar substaint séim do beith aigi sin, & muna sgaíle Is comartha ar substaint reamuir. Et bíth a fhis agad co mbít rainn cháisimla & rainn infra 218-219 uisgeamla an bainne measurda comthrom; & dearbthur sin an uair curthar braen don bainne & braen fuail do chur ana cheann & a cumusc trít a chéile, 147 & bud follus ann sin uisgeamlacht & cáisimlacht an bainne inmolta. Et dligid dath an bainne claenad chum gile & a blas chum millsi. Et ní dliginn saillteacht ná géiri ná dath buidi ná dearg beith ar an mbainne. Tuillead: ní dliginn an banaltra beith aislingtheach ná codlad trom do beith aici; óir Is minic ligid na banaltranna na leinim d'ég do gorta trí thruime a codalta, & múchaid iat uair eile a' collad orra. Et Is mór as intuicthi gan an bainne do beith ro-arsaid ná ro-gar d'aimsir an toirrchis. Más ead, bíd se a n-aís dá mí nó mís co leith. Et bíth a toirrcheas nádúrda .i. gan In bean do breith leinm mairb. Tuillead: Is mór dleagmaid a thabairt dár n-úig coimplex inann do beith ag an naídin & ag an banaltrainn. Gid eadh, ní bud olc, dá mbeith an naídi coilearda, an banaltra do beith flegmatica nó a regimen do beith a' claenad chugi. Et dá teagmad co mbeith an bainne roi-reamur droch-balaid, leagur comnuide dó fá aer tamall d'éis a bligthi gan a thabairt dá ól don naídin. Tuillead: dá mbia an bainne reamur as imchubaid neithe shéimigius é do thabairt, infra 219-220 mur atá, oximel diuereticach nó ní ara mbeirbthear ísóip nó origanum nó bláth na tíme & a chusmaile. Agus gnáthuigthear cróch ana diaid & saethur measurda. Agus dá mbia coimplex te ag an mnaí tabuir oximel aenda dí maille ré fín séim anfann ar aen-shligi ris. Et dá mbia an bainne séim seachnad sí saethur, & gnáthuigead neithe reamraidius an fhuil & furáiltear uirre codlad fada do dénum. Agus gnáthuigead fín reamur milis. Et teagmaid co mbí imurcaid bainne co minic annsna cígib, & a thruailliugad ón imurcaid sin. Et leigistear an aicíd sin lé gnáthugad na neitheadh oilius co beac & lé tréidinus & lé saethur & lé fothragad & lé neam-chodlad cona cusmailib; & curthar ceirín ar an ucht & arna cígib do chuimin & d'aigéid & do lentes arna mbearbad a n-aigéid, nó do phónuire & do terra sigillata & a cumusc ré haigéid. Agus Is maith biamlacht psillium & aigéid ar ndénum epitima díb chum an neith chédna; & Is maith ruib chum an neith chédna maille ré clóbus, 150 óir laigdigid an t-epitima do-níthear díb an bainne. Agus do-ní an t-epitima do-níthear do bolus armenicus & d'fhín an cédna. Tuillead: bíth a fhis agad co fuil dísleacht ag partánuib an tsrotha & na fairgi arna mbrisid & ar ndénum epithima díb chum laigdigthi an bainne. Et dá mbia eagla oruinn an bainne do théchtad infra 220-221 annsna cígib ongthar iat lé holaid minntuis. Agus an uair chlaenus coimplex na cích chum teasaideachta aithintear sin co hurusa óna tagall, 151 & curthur epithima orra an tan sin do biamlacht luibead fuar, nó olad fuar, nó shúg fuar atá follus dúin. Agus bíth a fhis agad gurab dona neithib dísgaílius an cháisimlacht teasaidi theagmus annsna cígib, .i. epithima do-níthear d'aigéid & do rós. Et Is dona neithib dísgaílius an cháisimlacht fhuar theagmus innta epithima do-níthear d'uisgi ara mbeirbthear fenél & balsam & ainéd & fenugrecum. Et Is maith chum an neith chédna epithima do-níthear d'olaid lile & do phibur chas & do chamamilla & do ruib. Et teagmaid co minic nach bí a díl bainne ag an banaltrainn d'oileamain an leinm; & féduid so beith 'na cúisib aigi sin, mur atá, truaigi & tearcacht na hoileamna nó droch-coimplex an chuirp co huilidi nó na cích. Dá teagma sé ó thruaigi nó ó thearcacht na hoileamna, gnáthuigthear arán geal cruithneachta ara curthar púdur ainísi & fenél. Agus gnáthuigthear fín abaid & uisgi eórna maille ré bainne, nó uisgi seaguil maille ré siúcra; nó gnáthuigthear liti eórna maille ré fuil cearc & ré síl fenéil, nó liti chruithneachta maille ris an fuil chédna & ré heanbruithi siser; & gnáthuigthear liti choirci do-níthear d'uisgi ana mbáitear iarann & as infra 221-222 imchubaid chum an neith chédna.; item biad méduigius an bainne, .i. feóil beirbthear a n-uisgi maille ré huinneaman & ré hainnéid & ré fenél. Agus taburthar an comshuigiugad do-níthear do shiúcra dóib. Agus Is maith buidén ogh do chaithim ar an cédna. Item úith gobar & chaerach do chaithim maille ré bainne, & a ngnáthugad, & Is mór an furtacht do-níd ar son na dísleachta & an chusmailis atá acu ris na cígib. Et dligid siat na neithe thirmaigius an sperma do sheachna, mur atá, arán brain & aiccéid, lentes, ruib & coriandrum tirim, & gnáthugad biad ara mbí mórán saluinn. Et seachnuid siat gach uile oileamain atá saillti gu mór. Tuillead: Is maith cac fáinnle & bainne easail do choimilt dona cígib do thogairm an bainne. Tuillead: na cígi do choimilt le lámuib & togairmid an bainne. Et dá faicthear co fuilid na cígi te, gnáthuigthear ordenatum & biatus & a cusmaile chlaenus chum fuaraideachta. Et dá faicthear fuaraideacht ar tigearnugad inntu méduigthear an oileamain shéim chlaenus chum teasaideachta. Et bíth a fhis agad co méduidinn fásadurc, gan fuiliugad, gan brúg mór, teasaideacht na cích, & tairrngid adbur an bainne chum na cích. Dá teagmad an bainne do-balaid, tabrum fín maith deadh-balaid. Agus caithead an banaltra infra 223-224 biada deadh-blasda deadh-balaid. Et dligid an banaltra gach ní chumuscus an fhuil & mensdrua do sheachna, óir truaillid an cumusc sin balad an bainne & laigdigid a chaindiacht. Más ead seachnuid coimriachtain & meisgi & sgeathrach & sáith mór & saethur anmeasurda, fearg & dobrón & neam-chodlad, & gu coitchinn gach uile ní buaidris & chnaíus an fhuil & gach ní geinius droch-leanna. Et an mod ara fhédmaid cainndiacht imurcach na cích do thoirmeasc & a coiméd ana caindiacht díleas do-gébthur sin gu lór leath-a-tuas dín annsa chaibidil labras do riaglachaib an regimen do-gabur do leith na haibíci. Labrum anois do choiméd matrix ó fholmugad imchubaid na fola místa. Acht gé adubrumar mórán sa chaibidil so don taeb thuas dín, ar an adbur sin adéram beacán annso air. Et bíth a fhis agad gurab cúis choiméda sláinti don maclac & don mnaí faicsin na fola místa a cáilideacht & a caindiacht & a n-aimsir imchubaid do réir gnáthuigthe an gach uile aimsir, & gurab cúis choiméda ó gach uile urchóid; & do-ní sí iat geanmnaid maille ré beacán áilgis coimriachtana. Et as í as meadh chomthrom do fhlux na fola místa, .i. a beith úair an gach aen-mí. Agus ní héigin a beith commór nó coimbeac an gach aen-mnaí. Et rithid sí annsa chéd-chadrans don ré annsna maigdinuib, & dona mnáib óga sa dara infra 224-225 cadrans, & dona mnáib as fuirfe ná sin annsa treas cadrans, & dona sean-mnáib sa cheathramad cadrans. Et tinnsgnaid an fhuil místa silead co coitchinn annsna mnáib a ndiaig a ceathramad mbliadain dég, acht gé theagmus co silinn nísa luaithi nó nísa moille do réir éxamlacht coimplexa, & aibíci, regimen, & régióin, & a cusmaile. Et Is mur sin críchnuigthear flux na fola místa a ndroing dona mnáib co luath & a ndroing eile gu mall, do réir éxamlacht na cúisid rannaidhi adubramar ar tús. Item mur claechluigthear an fhuil místa, óna suigiugad nádúrda féin as cúis anfhainne & claechluigthi na fuirme dona mnáib sin, & as cúis tearcacht don geineamain & toirrchis mairb sin. Más ead déntur deithneas innus nach claechluigi an fhuil místa óna hord nádúrda. Agus tuicthear suigiugad nádúrda na fola místa óna dath & óna substaint éxamailtear fá éxamlacht an choimplexa, & na haibíci, an regimen, & na haísi, & an régióin. Et ní beanann so risin obair so ar láthair; ar an adbur sin ligmid torainn hí, óir Is lór linn a fhis do beith againn ann so gibé cúis ó claechluigthear an fhuil místa óna suigiugad nádúrda féin gurab cúis dona hurchóidib adubramar romainn hí. Ar an adbur sin dá mbia sí 'na suigiugad nádúrda féin, as cúis choiméda sláinti hí; & muna bia, treóraigthear chum an tsuigigthi sin hí an méid infra 225 bus éidir; & bud follus sin a caibidleachaib follamnuigthi na sláinti do-gabur ó égsamlacht an choimplexa & na haísi & na haibíci, & as na neithib adubramar annsa chaibidil so don taeb thuas dín. Agus Is annsin críchnuigthear regimen na sláinti atá díleas don égusc bannda & tinnsgnus an dara pairteagal don tráchtad so do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó éxamlacht na neithead nádúrda; & connmuid seacht caibidleacha.

https://celt.ucc.ie//published/G600009A.html

G600009B

Regimen na Sláinte Volume II

Unknown

Beatrix Färber

—

—

EN, LA, IT, GA

Prose

—

Tract

An treas pairteagal: Do-gabur ó éxamlacht na neitheadh nádúrda 1 infra 139 Incipit tertia pars que est de regulis regiminis sanitatis & cetera, .i. Is ann so thinnsgnus an treas pairteagal atá do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó éxamlacht na neitheadh nádúrda. Et biaid In chéd-chaibidil de do riaglachaib regimen na sláinti do-gabur ó éxamlacht na ceathra ndúl teagmus co fuirimeallach dár corpaibh, mur atá, éxamlacht an talaim sho-aitreaba & an uisgi & an aéir & na teineadh. Et adéram neithe athchumaire coitchinna annsa ar chéd-chaibidil so d'inordugad an talman atá so-aitreabtha. Ar an adbur sin, an talam toghthur dá aitreabad, ní dliginn sé beith lathamuil ná gainmeach ná brén, ná a n-inad a furtamluiginn bríg mitall ná raibe ná ailime, ná a n-inad a mbíd cadauer daíneadh marb, náid droch-luibi náid droch-croinn neam-thorthacha, ach talam a mbíd crainnn maithi & luibe maithe torthacha, mur atá, infra 139-40 fíneamain & saileach, & a cusmaile do chrannuib cairdeamla dona corpaibh daena. Et atáit cuid do phlanndaib na crann agá fuil náimdeanus rénar corpuib, mur fhoillsigius easgairdius a ndearbtha, mur atá, sambucus & crann fígi. Óir Is mór gortaigthear na boill spiradálta, & tromaigthear In ceann ó chomnuide fhada do dénum fá sgáth na crann sin. Óir ní torthach & ní hinaitreabtha an talam a fásaid na crainn sin. Agus tuicthear an cédna dona luibib. Et atáit cuid dona luibib neimneach, & ní dleagur an talam ana fhásaid d'aitreabad, óir ní fhuilid siat imchubaid dona corpaibh daena, mur atá, eleborus & esola & midaighi & opium & a cusmaile, óir atáit sin uile marbthach. Agus a chontrárda sin don talam a fásaid luibi maithe, torthacha, deadh-balaid, atá imchubaid dár corpaibh-ne. Más ead, ní hé cáilideacht na talman amáin dleagmaid do thabairt dár n-úid acht a shuigiugad, & do-gabur an suigiugad sin a ceathra modaibh: óir atá cuid don talam arna shuigiugad a mullach sléibtid, & cuid eile fá shléibtib, & cuid eile a ngleanntaib, & cuid eile coimréid; & as é an talam so as fearr & as imchubaidi réna áitiugad díb. Óir Is tarbach an talam so nach éidir leis na sléibtib a dorchugad, & ar an adbur sin atá do shochur aigi co séidinn gaeth faí & co ngnímaidinn grian air ó éirgi dí co dol faí. Mas ead, as maith om. infra mur thoga ar talam a coiméd na sláinti an suigiugad adubramar. An talam shuigigthear a mullach shléibi, agá chompráid chum an talaim atá co hísil, cruthaigid sé aér séim, & glanuid an t-aér óna deathaighib eachtrannacha, & bíth fuar co nádúrda. Et bíth a chontrárda sin annsna gleanntaib, .i. aér reamur neam-glan a mbí bríg theasaidi ar son inntaigthi deallraim na gréine ann, & co mór annsa tsamrad .Et dá mbeid na sléibti ard dá gach taeb don fhonn cruthaigthear aér fuar annsna gleanntaib ó dorchugad na sléibtid fuar, & co hárithi annsa geimread. Et inordaigid an talam atá a cabán an tshléibi an t-aér a substaint inmeadónaid, ach muna tairmiscthear co haiccídeach é, mur atá, comursanacht gaethraid; óir an úair éirgid deathaige uada a n-airdi filltear tar ais iat ón tsliab atá as a cinn, innus co reamraidthear an t-aér ó choiméigniugad na ndeathaigeadh tar a n-ais. Et Is gnáthaige bís teas mór annsna cabánuib sin & fuacht mór ná a mullach an tsléibi; & Is minci fuacht & teas inmeadónanach inntu na annsna mullaigib. Et dá mbia an cabán & a aigid bu tuaid as fuar é, óir dorchaidthear mullach an tsléibi. Et dá mbia a aigid san aird teas as te é an uair bís an gaeth atuaig, óir filltear teas na infra 140 gréine annsa chabán ó shéideadh na gaíthi atuaid. Et dá mbia a aigid soir nó siar biaid sé co hinmeadónach te & fuar. Tuillead: an talam Is fearr & as imchubaidi d'áitiugad dligid sé beith gan dín air ón aird tshoir & ón aird tuaid, óir Is mór glanuid na gaetha sin an t-aér. Ar an adbur sin Is maith fuinneóga na tigead do beith ar an aird shoir & ar an aird tuaid, & gan a mbeith annsan aird tshiar ná san aird teas. Agus Is fír sin go riagalta; gid eadh, teagmaid co haicídeach gurab measa an gaeth atuaid ná an gaeth aneas: óir fédaid an gaeth atuaid teacht tré rann éigin don aird atuaid atá lán do marannaib, nó d'inaduib mianamla nó salcha, nó do morgad éigin ar mod éigin dá ndubramar romainn; & dá leith sin fhédus an gaeth atuaig beith nísa neam-glaine & nísa dimolta ná an gaeth aneas. Agus ar an cor cédna tuicthear an gaeth anair. Ar an adbur sin Is maith na fuinneóga & inad an radairc do beith ar an aird teas & ar an aird tshiar co haicídeach, acht gé theagmus a chontrárda sin go minic inntu. Et Is ní imchubaid d'inad aitreabtha na ndaíneadh beith a fogus d'uisgib millsi glana rithius gu mór, fuarthur annsa tshamrad & téigthear annsa geimread, & ineadaigi uaine gan beith dorcha & mórán do chrannaib inmolta. 1 infra 141-2 Et na daíne aitreabus a comursanacht na fairgi as cúis geineamna don reuma é. Et as imchubaid an t-inad áitigthi beith a ngaire na fairgi san aird tuaig; óir do-ní beith a fogus don aird sin an talam measurda annsna cáilideachtaib gnímacha, acht muna bia sí ro-gar don aird sin, & co claenfad sí chum fuaraideachta gu mór tré fhad spáis na gréine uaithi; & ní fhuil sí ro-fhliuch ar a shon sin, ar son gurab mó chlaenus sí chum tirmaideachta ná na tailim sho-aitreabtha eile. Ar an adbur sin Is luga atá an aird atá a ngaire d'fhairgi imchubaid chum áitigthi ná an aird tuaid, óir atá an talam so teasaidi fliuchaidi nísa mó ná mur as éigin a beith, & ullmaigid na cuirp chum easláinti do-níthear ó morgad. Et ní headh amáin dligmid an talam so-aitreaba do thoga acht dligmid na huisgi mur an cédna; óir as imda mod ara ngnáthuigmid é a follamnugad na sláinti, mur atá, a ól, & fothragad as, & biada do bearbad ann; más ead, dligmid a thuicsin co ndliginn bunáit an uisgi beith a talam molta gan beith brén na mianamail. Et dligmid a thuicsin nach rithinn sé a n-inaduib láibeamla á criadamla, & ná bia ana uisgi locha; acht bít siat ana n-uisgidib shiublaigius ar talam clocach gainmeach, nó ar talam luthamail gan beith brén ná truailligthi, & rithid siat chum na hairdi tuaid infra 142-3 nó chum na hairdi soir, & gu háirithi chum na hairdi soir a n-aimsir an tshamraid. Et ní fhuilid na huisgi rithius chum na hairdi teas nó chum na hairdi siar commaith ris na huisgidib sin. Tuillead: Is amlaid Is mó moltur na huisgi so an uair théit siat a fad óna mbunáit. Tuillead: dligid siat beith gan dín orra ó gréin & ó gaíth, & blas milis do beith air, & an uair curthar a fín glan é gan dath an fhína do chlaechlód. Agus dligid sé beith édrum, solus, séim, & beith so-théigthi, so-fhuartha, & beacán residens do ligin dó tair és a thaburta óna bunáit. Et bíth a fhis agad gurab í truime nó étruime an uisgi sligi Is luga Is olc chum aithne maitheasa an uisgi; óir as é an t-uisgi as édruma acu uisgi as fearr díb. Et aithintear a beith trom nó édrom ó thomhus misúr d'uisgidib éxamla, & Is mur sin aitheóntur an chuid atá trom nó édrom dé. Tuillead: aithintear a beith trom nó édrom ó bréidinnaib do thuma, a misúr inann d'uisgidib éxamla & a tirmugad ainnséin & a meadhugad, & an bréid bus édruma acu as é a uisgi bus fearr. Agus dá teagmad ná bud éidir linn uisgi édrom ná séim ná solus d'fhagbáil acht uisgi reamur buaideartha, dligmid sin do cheartugad maille réna bearbad; óir tuitid na rainn reamra talmaide a n-íchtur óna bearbad, & bít na rainn tshéime glana a n-uachtar, & Is mur sin bus éidir linn an infra 143 t-uisgi do thshéimiugad & do thearcugad & a fhuacht d'innarbad; & Is mur sin ullmaigthear na rainn talmaide atá ag an uisgi, leis nárb éidir dul a n-íchtar ar tús chum a sgaramna ris ar son reime an uisgi & ar son na rann talmaide arna cumusc ris. Et ní fhuil inad ag an bearbad so annsan uisgi glan, óir dá mbeirbthear an t-uisgi glan aenda an comór sin do-gébad sé cáil ailime chugi ar son a rann talmaide do losgad, & ana diaid sin do cuimeósgaidi na rainn reamra sin do loisgid ris, & do saileóchaidi é, & do beith droch-blasta. Óir ní dleagur an bearbad dásachtach ceartaidius In t-uisgi reamur buaideartha do thabairt annsan uisgi shéim glan, acht bearbad mín, óir ní headh amáin chúisigius an fiuchad láidir na rainn reamra do thuitim acht cumuiscid na rainn reamra & innarbthur na rainn tshéime a ndeathaigib. Et Is mur sin Is follus mur cheartaidius an bearbad an t-uisgi & treóraigius chum maitheasa é. Gidh eadh, Is fearr an t-uisgi bís glan uaid féin & tic trít an talam ná an t-uisgi beirbthi, óir is luga do rannuib talmaide atá aigi trí mur shilius sé co séim trít an talam ná ag an uisgi beirbthear. Do réir chonsiquens as fearr é ná an t-uisgi beirbthi. Óir na huisgi Is luga bís maith as iat rig a leas rith trít an talam, & na huisgi as gaire do beith maith as iat rig a leas a mbearbad. 1 infra 145-6 Tuillead: bíth a fhis agad co ceartaigthear reime an uisgi ó aigéid do chumusc ris. Tuillead: bíth a fhis agad co ceartaiginn & co séimidinn gluasacht láidir an uisgi ó shoitheach gu soitheach, & clocha beaca do chaithim ann a hinad ard, reime an uisgi. Tuillead: bíth a fhis agad nach imchubaid dona coimplexaib measurda an t-uisgi atá fuar gu ro-dásachtach, mur atá, uisgi an reóid nó an tshneachta, gid eadh, as imchubaid é don droing agá fuil coimplex te gu dásachtach. Et bíth a fhis agad gurab dásachtach an urchóid do-ní an t-uisgi don ghaili an uair ibthear ar céd-longad é, nó a ndiaid shaethuir nó fhothraigthi nó meisgi nó tharta mailísig, & gu háirithi an uair thinnsgnus an corp dá taburthar é dá díleagad. Et dá mbia éigintus mór fána ól measraigthear a n-aér é ar tús & nigthear an bél co minic leis; & muna lór so ibthir as soitheach gá mbia bél cumang é, & Is mur sin Is luga urchóidigius sé do lucht na meisgi & an chéd-longtha. Et dá teagmad neach ar céd-longad a ndiaid shaethuir móir, & ná bud éidir leis aipstinens do dénum ó uisgi, ibeadh sé fín maille ré huisgi a teas measurda. Tuillead: gibé ara mbía tart mailíseach ná sloigid sé uisgi, ach a shúghad co mín. Et bíth a fhis agad gibé ara mbí tart mailíseach gurab maith do codlad & an tart d'fhulang, óir ceartaigthear & díleagthur an linn as cúis don tart. Gid eadh, dá n-ibthear an t-uisgi & an díleagad do thoirmeasc & an tart infra 146-7 d'inntóg, as comartha sin nár díleagad & nár ceartaigead an linn do-ní an tart. Tuillead: bíth a fhis agad nach imchubaid mórán d'uisgi fhuar d'ól a coiméd na sláinti. Et dá teagmad comad éigin uisgi d'ól ibthear é a ndiaid bíd. Et do-ní an t-uisgi bog sgeathrach do thogairm & anfhainnigid an gaile; gid eadh, an uair ibthear gu hannam é glanaid sé an gaile & lagaid an brú. Tuillead: bíth a fhis agad gu comfhurtachtaidinn an t-uisgi na bríga uile ana n-oibrigthib ach má beacán, .i. an bríg díleagthach & an bríg attarraingtheach, an bríg fhostaigtheach & an bríg innarbthach. Agus as imchubaid é dona daínib agá mbít cuirp thearca, & a n-aigid gach uile fhluxa bís ó gach uile ball. Gid eadh, urchóidigid sé dona féithib & don droing agá mbíd dúinti & neascóidi. Tuillead: bíth a fhis agad gurab beac nach comfhurtachtaigid na huisgi na hinne uile & an choimriachtain; ar an adbur sin tarbuigid sé do lucht easláinti na seilgi & an gaile & na n-ae, & co coitchinn don droing agá mbíd inne anfanna. Et téigid uisgi na raibe & an nitruim na féithe, & as imchubaid ana n-easláintib fuara iat. Agus as imchubaid don droing ara mbí sgaibies & goráin iat, & Is láidir théigid siat na hae & na hinne. Agus innarbuid na huisgi beirbthear gu láidir linn ruad, & brisid an gaethmuireacht reamur bís annsna infra 147-8 ballaib. Agus tarbaigid don droing ara mbí spasmus ó adbur fhliuch. Item, lagaid an t-uisgi saillti arna ól an brú, & cumgaigid fa deóid & calmaigid na hailt, & cnaíid flichideacht na mball, & innarbaid an morgad & an truaillead. Et as imchubaid uisgi ailime do lucht ematoica pasio & don lucht ara mbí flux na timthearachta & flux emaroides. Tuillead: togthur an t-aér thimchilluigius sinn mur togthur an t-uisgi & an talam so-aitreabtha. Et atá an t-aér éigintach a regimen na sláinti ar dá modaibh: an céd-mod díb, .i. d'innfhuarad na spirad & an teasa ré n-abur innatus; an dara mod, ar son innarbtha na ndeathaigead imurcach dorchaidius an spirad & an teas adubramar. Do réir mur do-chíamaid an teine gá múchad ó easbaid an aéir, Is mur sin dligmid a thuicsin co rigid a leas ar cuirp & ar spiraid ré haér oilius & choimédus & measraidius iat, & glanus óna himurcachaib deathmura; óir Is ó attarrang an aéir measraidthear an teas ré n-abur innatus, & óna innarbad glantur. An céd-mod díib sin, .i. attarrang an aéir, as de gairthear diastoles, & don dara mod, .i. dá innarbad, gairthear sistoles. Dá mbia an t-aér tarraingthear brén nó neamglan, truailltear na spiraid & an teas nádúrda. Más ead, dligid an liaig beith co deithideach a timcheall infra 148-9 an aéir a coiméd na sláinti. Ar an adbur sin dligid In t-aér substaint shéim do beith aigi, ris nach cumuiscthear ceó náid deathaige eachtrannacha. Et ní dliginn an t-aér beith neamglan, buaideartha, ceómur, óir buaidrid an t-aér sin na leanna & tuirsigid an t-anum; ach dligid beith gan cumdach air gu glan, & gan beith idir balladaib, ná fá dín, ná a n-inad chumang. Et seachaintear an t-aér atá fá iadadh ar ná siublaiginn gaeth. Gidh eadh, a n-aimsir na pláigi ana teagmann truaillead an aéir, as imchubaid an t-aér bís fá iadadh; & ar an adbur sin Is maith codlad annsna seallaib annsan aimsir sin. Agus as inntuicthi an t-aér atá cumuiscthi ré deathuidib lathraig & lochann & uisgid ndomain murgaigthi & talam luthamail co ndleagur a sheachna. Et seachaintear aér an talaim ana fásaid na praiseacha & na luibi & na crainn adubrumar romainn. Agus as intsheachanta an t-aér ré cumuiscthear deathaigi a follamnugad na sláinti. Agus toghthur an t-aér fá séidinn gaeth ó aird maith & a talmain aird chomshochuir. Tuillead: taburthar d'áig ná tosgaidi an t-aér a n-aencháil dona ceathra cáilib; & dá teagma an tosgugad sin ann, measraigthear an méid bus éidir. Tuillead: éxamailtear an t-aér do leith a choimplexa, óir dá mbia sé teasaidi dísgaílid na bríga & tearcaigid an corp; & dá mbia a theas infra 149-50 measurda tairrngid fuil dearg a fuirimeall & dearguid dath an chroicinn; & dá mbia sé te gu mór buidigid an dath gu mór, & togairmid an t-allus, & laigdigid an fual, & anfainnigid an díleagad. Et do-ní an t-aér fuar a hontrárda so; óir cumgaigid sé an brú, & comfhurtachtaigid an díleagad, & médaigid an fual, & toirmiscid an t-allus & an t-innram. An t-aér fliuch, immorra, sleamnaigid & fliuchaid an croicinn. Agus an t-aér tirim dubaid & tirmaigid an corp. Tuillead: toghthur an teine, óir gnáthuigmid ar mórán do moduib a coiméd na sláinti í, mur atá, biad do bearbad & ar cuirp do théigead. Más ead, dligmid a thuicsin cad bus adbur don teinidh gnáthuigmid innus nach beith nádúir neimi ná mitaill innti, & nach beith a hadbur do thalmain bréin ná morgaigthi ná luthamail; & ná bíth do chonnad morgaigthi ná truailligthi. Más ead, dligmid gach connad morgaigthi bís do chrannaib agá mbí droch-coimplex do sheachna, mur adubramar don taeb thuas dín, mur atáit, fígid & trom. Tuillead: moluim teine do chrannuib tirma gan beith glas. Agus moluim gu coitchinn an teine gá mbí lasair glan gan deathach. Agus dimoluim gach teine bís fá iadad ó nach innarbthar infra 151-2 a deathach. Et ní moluim duine do gorad gu mór d'éis bíd, óir anfuinnigthear an díleagad uada. Tuillead, dimoluim teine an stufa, óir atá a teas fá iadadh & ní hinnarbthar a uaithi. An dara caibidil: don tsaethar Testificatur a sapiente quod & cetera, .i. beirid an t-eagnuid d'fhiadnuise co coimédann an saethur measurda imchubaid roim an mbiad an tshláinti; óir calmuigid an saethur roim an mbiad an teas nádúrda & calmuigid an bríg thochluigtheach annsa gaile, ar an adbur sin Is sanntach gabuid na baill an oileamain chucu, & oslaicthear na póire, ar an adbur sin innarbthur gu toltanach imurcacha an treas díleagad & sgaíltear an oileamain co foirbthi ar na ballaib. Tuillead, .i. calmuigthear na horgáin ón tshaethur & cruadaigthear iat mur an cédna, ar an adbur sin Is deacair a ngallrugad & calmuigthear iat chum gach uile oibrigthi. Tuillead, calmuigthear gluasacht an chuirp & na spirad ón tshaethur, & ón chalmugad sin innarbthur na himurcacha co toileamuil trít na póirib. Et ní liginn an saethur measurda na leanna náid na himurcacha do chruinniugad annsna corpaibh; & an uair imdaigius infra 152-3 an t-adbar sin annsna corpaibh reagar a leas leigeas lagthach nó cuisle. Agus gé fholmuigid siat na cuirp cuirid a n-arsaideacht iat, & co háirithi na leigis lagthacha, óir atá nádúir neimi innta gu mór. Agus ní hé an linn cinntach amáin fholmuigius an leigeas lagthach, ach rann mór don teas & dona spiradaibh Is fundamint don nádúir & don beathaid daena. Ar an adbur sin iarthur an saethur & an gluasacht toileamail luathaigius an anál do chomfhurtacht an leigis. Agus an uair inntaigthear na cuirp do réir an meadhaigthi éigintaig chum a staidi féin, ní reagar a leas aen-leigeas atá éigintach annsna heasláintib adburda do thabhairt an tan sin; & Is fír sin gá thuicsin co fuil an regimen eile díreach. Et ní dleagur saethur do rád ach ris an ní médaigius an anál & luathaigius í. Agus Is cúis do médugad an teasa ré n-abur innatus an saethur sin, ó teagmann mórán dona socamluib adubramar romainn. Et an drong lérab áil a sláinti do choiméd ní dligid siat an saethur do mainneachtnugad. Et bíth a fhis agad co fuil cuid dona corpaibh ana n-imdaiginn mórán do leannaib oma neim-díleagtha co foluigtheach, nó línad na mbiad co himurcach, do nach imchubaid saethur. Óir dá mbeith na cuirp línta do droch-leannuib & ná bud éidir léis an nádúir a folmugad maille infra 154-7 ré saethur as cúis phláidi sin, & Is cúis d'apoplexia nó do brisid cuisleann nó fiabrais nó neascóidi. Agus féduid an saethur beith 'na chúis ag sgabies nó ag lubra nó goráin annsna ballaib fuirimeallacha ar son gu ngluaistear ón tsaethur na boill fhuirimeallacha & na leanna & na himurcacha. Tuillead, dá teagmad ball anmann ullam do gabáil imurcach ó ball eile, do beith an saethur urchóideach gu mór don ball sin. 5 Et mur an cédna, ní himchubaid an saethur dona corpaibh gortacha ná dona corpaibh folma. Et ní dliginn aen-neach gortach, dá chalmacht, saethur do dénum, gid eadh, dligid caithim sul do-níd an saethur gnáthach. Agus Is é so dob áil lé hIpocráid an uair adeir sé: Ube indigensia non oportet laborare, .i. an t-inad ana fuil an riachtanus a leas ní héigin an saethur do dénum ann. Tuillead, ní headh amáin dligmid an saethur do thoirmeasc do lucht na corp línta, ná na corp truag, ach dligmid a thoirmeasc nó co mbia an díleagad coimlínta, & co háirithi an céid-díleagad & an dara díleagad; óir bít na díleagtha sin a cumsanad & a codlad an tan sin, & dá mbia gluasacht & neam-chodlad 'na n-inad sin infra 154-7 ní coimlíntur an díleagad. Agus ní headh amáin dligmid an saethur do thinnsgaint ar coimlínad an chéid-díleagtha nó an dara díleagtha, ach dligmid an treas díleagad do thinnsgaint, óir Is fearr do-níthear annsa chodlad & annsa chomnuide an díleagad; mur adeir Galen gurab annsa chodlad Is fearr do-níthear an díleagad, & ní hannsa gaile amáin ná annsna haeib ach annsa chorp co huilidi. Et dligid imurcacha an chéid-díleagtha & an dara díleagad beith dealuigthi ón chorp, & tuicthear as sin gurab lé saethur innarbthur imurcacha an treas díleagad. Et teagmaid an aimsear a mbí an céid-díleagad & an dara díleagad coimlínta, ó édrumacht an gaile & ó dathugad imchubaid an fhuail gan beith imurcach, & an uair bís an fual arna dathugad co himurcach & gontach annsa ghaili, & mothugad teann na gorta, & na maetháin arna rigid, d'imid aimsear an tshaethair an tan sin & ní dleagur a dénam ar aen-mod. Agus as í as aimsear don gorta an uair do-níthear inordugad & cusmailiugad & union na hoileamna ris na ballaib; óir tairrngid na boill ó na cuislinnaib beaca & na cuisleanna beaca ó na cuisleannaib móra & na cuisleanna móra ó na haeib & na hae ón ghaili, & Is mur sin cúisigthear mothugad annsa ghaili ré n-abar gorta. Et Is mur sin Is follus gurab ann dleagur an saethur do thinnsgaint sul inntaigthear an oileamain atá arna caithim a substaint na mball, infra 157-8 & tair és imurcach an chéid-díleagtha & an dara díleagad d'innarbad ón chor Et ní héidir a chomurthugad do litreachaib críchnaidthi caindiacht ná cálideacht ná mod an tshaethuir a follamnugad na sláinti, mur nach éidir caindiacht na neitheadh eile do-bearar dár corpaibh; óir Is do réir éxamlachta an choimplexa & na haibíci, na haísi & an régióin & na mbríg as indénta an saethur. Et atá drong rig a leas saethur láidir do dénam, mur atá, an drong gnáthuigius mórán bíd do chaithim, & agá mbí bríg ainmidhi gluaisteach láidir, & gá mbít laserti & féithe láidiri, & gá mbít ailt imchubaidi chum an gluasachta, & ag nach fuil teas nádúrda cnaíteach ná ro-láidir, óir Is dóib sin as imchubaid saethur mór láidir. Et ní himchubaid an saethur láidir don droing atá easbadach a cuid dona cuingillaib sin adubramar: verbi gratia, cóirigim co teastaiginn an cuingill déiginach díb sin & co fuil teas láidir cnaíteach acu, gid eadh, atáit na cuingill eile adubramar romainn acu, & ní rigid a leas an drong sin saethur mór láidir do gnáthugad mur rigid a leas an drong adubramar romainn. Agus tuicthear mur sin dona cuingillaib eile. Et mur so dá fadthur aen-neach ó teastaigid na cuingill sin adubramar & agá fadthur cuingill chontrárda, .i. neach ithius beacán & agá mbí bríg ainmidhi mothuigtheach infra 158-9 anfhann & gá mbíd orgáin anfanna mur an cédna & gá fuil teasaideacht chnaíteach gu lór, óir Is beac an saethur rig a leas an neach sin do dénum. Et as éidir leat a breathnugad trít na neithibh fuirimeallacha so cad as indénta dona neithibh inmeadónacha. Agus Is ro-deacair caindiacht an tshaethuir indénta do thuicsin, & mur an cédna a cháilideacht, lé résún amáin ar ligin an dearbtha thort. Más ead, bíth ar ndóchus as In dearbad amáin, agá smuaineadh cinnus atá fear an tshaethuir ann féin an céd-lá, & an dara lá, & mur sin ó shoin amach, óir measmaid an nádúir do beith maith an uair atá sí imchubaid chum gabála gach neith ingabála; óir Is í an méide so & ar an mod so thsanntaigius an nádúir an saethur, an méid & an mod atá sé imchubaid dí; & mur an cédna, tuicthear dona biaduib & don chodlad & dona neithibh eile theagmus dár corpaibh tré fhollamnugad na sláinti. Agus atá sin fírinneach ar tuicsin maitheasa na mbés, óir fédaidh an nádúir measurda tochlugad, ar son mailísi an droch-gnáthuigthe, do leith shubstainti & cáilideachta & caindiachta nach fuil imchubaid dí. Óir atáit drong imchubaid co nádúrda chum tuitme ó beacán an tshaethuir, & drong eile thochluigius an saethur nísa mó ná mur reagar a leas, & drong eile nísa luga. Et atáit drong eile 'na lucht leanna finn co nádúrda infra 159-60 & connaimthear mórán do leannaibh fuara innta, & bít siat ar téchtad & dímaín ó chonnmáil na fuaraideachta sin, & Is beac thochluigid siat gluasacht ná saethur do dénum, gid eadh, bíd siat codaltach & claenuid chum dímaínis co nádúrda; & ní dligid an drong sin a tochlugad nádúrda do leanmain fá cheann an tshaethuir. Gid eadh, an drong atá teasaidi co nádúrda nó co haícídeach, & agá fhuilid orgáin imchubaidi chum gluasachta ó édrumacht & ó ullmacht a mball, & tochluigid an drong sin an saethur nísa mó ná mur reagar a leas & furbaíltigthear ann iat, más ead, dligid an drong sin a tochlugad díleas do leanmain co measurda ag médugad an tshaethuir. Caindiacht an tshaethuir, immorra, fhédmaid do sgríbad lé litreachaib cinnti Is mur so dligmid a tuicsin, .i. an saethur do dénam nó co tinnsgna an duine allus do chur de, & an anál médugad & luathugad, & dath an chuirp do deargad, & na cuisleanna do reamrugad, & línad na mball do laigdiugad nó gu tinnsgnaid na boill lagad. Agus an uair bus follus so dleagur sgur don tshaethur & na boill do choimilt co coitchinn. Agus dligid an choimilt sin beith co láidir & claenad chum gairbi ar dá chúisib: an chéd-chúis díb ar son co nglantar na himurcacha do cuirid ón tsaethur faí an croicinn; an dara cúis ar son co ndaingnigthear an corp & co n-indarbthar na deathaige atá co hinmeadónach innus nach infra 160-1 claechluigthi an corp ó na neithibh theagmus co hinmeadónach inntu. Et dleagur an choimilt so do dénam a n-aenfheacht & co luath más éidir é, óir Is cóir an corp uile do choimilt leis na neithibh adburda innus co n-innarbfaidi na himurcacha a ndeathaigib ón chorp ar aen-shligi. Et Is mur so as imchubaid an choimilt d'éis an tshaethuir ó na cúisib adubramar romainn, Is mur sin as imchubaid an choimilt roim an saethur, óir ullmaigid an choimilt na cuirp chum an tsaethuir & osglaid na póire co mín áilginach. Agus Is mór fhurtachtaidius an choimilt roim an saethur don droing lérb áil gnáthugad saethuir móir. Moda an tsaethuir, immorra, ní héigin a n-innisin ann so ar a n-imad; gidh eadh, adéram moda coitchinna an tshaethuir ann so. Más ead, adeirmid ag labairt do nuimir an tshaethuir co fuil cuid díb ana saethur amáin & cuid ana saethur & ana n-obair: sompla don chéid-ní díb so, mur atá, cluithi liathróidi bigi; sompla don dara ní, mur atá, romur nó treabad. Tuillead, atá cuid don tshaethur thachmuigius an corp co huilidi & cuid tachmuigius rann de: sompla don chéid-ní, mur atá, coisideacht & a cusmaile; sompla don dara ní, mur atá, an guth ana shaethur don sgamán amáin & an sgríbneoireacht ana saethur don láim amáin & a cusmaile. Et dá ndearna duine an saethur infra 161-2 rannaidhi sin adubramar ní déin furtacht don chorp co huilidi acht do rann don chorp amáin. Et an saethur Is cúis tsláinti don chorp gu huilidi dligid sé an corp uile do thacmag. Et dá teagmad co ndingnad duine saethur ar mod eile a n-égmuis chluithi liathróidi, mur atá, marcaideacht nó coisideacht nó rámuideacht, gluaisid a chorp co huilidi ar son co fuilid imurcacha an treas díleagad dleagur d'innarbad an gach aen-ball don chorp. Et mad coisigeacht bus saethur ann Is maith clocha do thógbáil co minic annsna lámuib & a caithim, & an ceann do thógbáil co minic & féchain tar t'ais, & na boill do shíneadh, & an anál do chonnmáil, & musguile na bronn do rigid méid éigin; óir comfhurtachtaigthear an teas nádúrda ó chonnmáil na hanála, & osgailtear na póire, & innarbthur na himurcacha trít na póirib an tan sin. Agus dleagur musguile an ochta do rigid & musguile na bronn nísa luga, óir innarbthur imurcacha an ochta & an sgamáin chum na mball oileamnach ón rigid sin, & innarbthur ó na ballaib oileamnacha ainnséin iat. Et an drong agá mbí sgairt chléib anfhann ní dligid an anál do chonnmáil air eagla co n-innarbfaidi imurcacha chuci ón inchinn, mur Is follus annsa droing do-ní saethur mór ag séideadh a n-anála a poll an stuic ó líntur na cuisleanna & ó ndeargthur an aigid. infra 162-3 Tuillead, atá cuid don tshaethur mór & cuid beac & cuid inmeadónach: sompla don chéid-ní, mur atá, siubal mór ré haimsir fada; sompla don dara ní, mur atá, sibal beac ré haimsir girr; sompla don treas ní .i. sibal measurda. Agus cúisigid an saethur mór In truaigi, & an saethur inmeadónach an reime measurda. An saethur beac, immorru, médaigid sé an teas ar mod éigin. Tuillead, atá cuid don gluasacht luath & cuid mall & cuid inmeadónach: an chuid atá luath, mur atá, rith láidir; an chuid atá mall, mur atá, gluasacht mín; an chuid atá inmeadónach mur atá, gluasacht inmeadónach. An gluasacht luath, immorra, téigid sé na cuirp ar tús & téchtaid & cruadaigid ainnséin. An gluasacht mall, boguid na cuirp & osglaid na póire. An gluasacht inmeadónach, immorra, coimédaidh sé na cuirp ana nádúir féin. Tuillead, atá cuid don tshaethur láidir & cuid anfhann & cuid inmeadónach. Et adearar an gluasacht láidir a dá modaibh: an céd-mod díb, an uair ceangailtear an gluasacht luath & an gluasacht láidir ré chéile, mur atá so, .i. rith mór do dénam a spás fhada & Is ris sin Is cóir saethur láidir do rád .Agus tuicthear an saethur beac & an saethur measurda as sin. Et Is follus as na ráitib sin oibriugad an tsaethuir láidir & an tshaethuir inmeadónaid. An dara mod ara infra 163-5 n-abur saethur láidir, ó chathugad an neith fhuilingthig a n-aigid an tshaethuir. Agus ní fhuil an saethur sin luath ná mall, mur atá, tógbáil eirigh trom. Agus ní ceangailtear luas ná moille don tshaethur sin, acht an cathugad do-ní an ní fuilingtheach a n-aigid an tshaethuir. Et Is follus as na ráitib sin cad as saethur anfann nó inmeadónach ann & oibrigthi na saethur sin adubramar. An treas caibidil: Don choimilt Fricacio iuuamentum habet In superfluitatem tersie digestionis expellendo, .i. atá tarba ag an coimilt d'innarbad imurcach an treas díleagad, & mur an cédna a calmugad teasa na mball & chum móráin do neithibh eile; ar an adbur sin as intinnsganta don choimelt annsa chaibidil so do láthair, & dob áil linn sin do choimlínad co hathchumair innti. Et ar tús laibeórmaid do tharba na coimilta; et laibeórmaid an dara huair d'aimsir & do mod na coimelta, & an treas uair dá modaibh & dá gnéithib generálta. Ar an adbur sin bíth a fhis agad gurab í Is tarba choitchinn don choimelt & don tshaethur imurcacha an treas díleagtha d'innarbad. Ar an adbur sin ní infra 165 hinmainneachtnaigthi an choimelt don droing leis nach éidir saethur do dénum, nó agá mbít cuirp anfanna nó easlána, nóid boill speitsialta éigin anfhanna, nó braigdinus; óir osgailtear na póire & séimigthear an t-adbur ón choimilt & calmuigthear teas an boill & innarbthur a imurcacha gan saethur mór; & do réir chonsiquens Is fuirfidi oiltear na boill sin & co háirithi boill an treas díleagtha, óir Is ó ballaib an treas díleagtha thinnsgnus an tochlugad nádúrda. Tuillead: bíth a fhis agad co reamraigthear na boill tearca ón choimeilt, & co tanuidthear na boill reamra, & co mbogthar na boill chruaidi, & co cruaidigthear na boill boga, & co coimédtur na boill measurda ana suigiugad nádúrda féin uaithi. Et as imchubaid do na corpaibh tearca an choimeilt, & ní har son innarbtha na n-imurcach amáin ná ar son na neitheadh adubramar romainn, acht dá reamrugad méid éigin, & dá mbeith neam-fhuilingtheach do na neithibh teagmuiseacha bud cusmail do dénam urchóidi nó dhíthi. Et tuicthear an mod so do na corpaibh reamra & cruaidi & boga. Tuillead, tarba eile do-ní an choimeilt: óir innarbaid sí an chorthacht ó na ballaib, ar an adbur sin as ní do-ní cumsanad an choimeilt; et atá an choimelt so éigintach a ndiaid an tshaethuir ainmeasurda chúisigius an chorthacht. infra 166 Tuillead: furtachtaigid an choimelt a n-aimsir an chodalta ar son co n-édromaiginn sí na cuirp; & toirmiscid sí rith na leannann chum na n-alt. Agus Is mór dligmid an choimelt láidir garb do sheachna do chorpaibh na macám, óir toirmiscid sí an fás. Et as í sin tarba choitchinn na coimelta. Aimsear na coimelta, immorra, inann hí & aimsear an tshaethair. Agus as inann fad dligius aimsear na coimelta lé n-innarbthur na himurcacha & dligius aimsear an tshaethair lé n-innarbthur; na himurcacha. Et ní labruim don choimeilt do-níthear roim an saethar ná 'na diaid, acht don choimelt choimlínus bríg an tshaethuir. Et Is inchomurthaig co deithideach gurab do réir éxamlacht an choimplexa & na haibíce & na neitheadh nádúrda & nach nádúrda éxamailtear gnáthugad na coimelta & a fad & a mod, mur adubramar romainn don tshaethur. Et bíth a fhis agad co fuilid sé gnéithe aenda ar an coimeilt & a naí comshuigigthi. Agus atáit; a trí aenda díb sin do réir chaindiachta, mur atá, coimelt mór & beac & inmeadónach, & a trí aenda do réir cháilideachta, mur atá, coimelt garb & mín & inmeadónach: nó as éidir coimelt láidir nó anfann nó meadónach do rád rú so. An choimelt imurcach, immorra, as cúis do thruaigi an chuirp hí; & médaigid an choimelt measurda an fheóil; et ní fhuil oibriugad ag an coimelt big chum an infra 166-7 médaigthi, acht téigid méid éigin. Et as é as oibriugad don choimelt láidir nó gairb na póire do dúnad & na boill do chruadugad; dá réir sin as é oibriugad na coimelta anfainne & míne, na póire d'oslugad & an corp do bogad; an choimelt inmeadónach, immorra, Is oibriugad inmeadónach aturra so do-ní sí. Et Is as na gnéithib aenda sin teaguid na gnéithe comshuigigthi adubramar. Óir Is éidir an choimelt imda do chomshuigiugad ris an coimelt láidir & égruaid & inmeadónaid; & mar an cédna comshuigigthear an choimelt tearc risin coimelt láidir & égruaid & inmeadónaid; & as mur an cédna comshuigigthear an choimelt measurda, idir beith imda & tearc, risin coimelt láidir & anfhainn & inmeadónaid idir an coimilt láidir & égruaid. Et fédtur oibrigthi na ngnéitheadh comshuigigthi sin do thuicsin ó na gnéithibh aenda adubramar romainn; innus gurab amlaid sin críchnuigthear gnéithe na coimelta & na cuirp darab imchubaid iat; Is mur an cédna don tsaethur. An ceathramad caibidil: Don fhothragad Post consideracionem exerccicii & fricacionis sequitur consideracio balnei & cetera .i. ar ndénum infra 167-8 consideracio don tshaethur & don choimelt do-níthear consideracio ann so don fhothragad, ar son co nglanann an fothragad na boill fhuirimeallacha ón tshalchur do fágad orra ón tshaethur. Tuillead: ní hé gach aen-ní do fágad faí an croicinn dísgaíltear nó cnaítear ón tshaethur & ón choimeilt co huilidi; más ead, reagar a leas an fothragad d'innarbad na neitheadh atá a fhogus don chroicinn. Tuillead: an drong leis nach éidir saethur do dénam ar son égruais a mball nó ar son cúise éigin eile, coimlínaidh an fothragad oibrigthi an tsaethuir an tan sin. Tuillead: téigid an fothragad na boill imeallacha & fliuchaid co measurda na neithe do tirmuigid & do fuarad ón tshaethur & ón choimeilt láidir. Ar an adbur sin Is résúnta labairt don fhothragad tair és an tsaethuir & na coimelta. Et atáit tarbachta eile ag an fothragad, mar atá, an codlad do thogairm, & dúinti na póiread d'oslugad, & dath maith do thabairt ar an croicinn, & na leanna & na hadbair atá faí an croicinn do dísgaílead, & an gaethmuireacht do chnaí, & an teinneas do míniugad, & an brú do chumgugad, & an chorthacht d'innarbad. Tuillead: téigid an fothragad co gnáthach, & fuaraid co gnáthach, & fliuchaid & tirmuigid mur an cédna. Óir an uair theagmus ar tús do na ballaib téigid iat, mur do-ní teas gnímach an infra 168-9 aéir. Agus díleagaid na leanna fuara a' comfhurtacht an teasa. Et fuaraid ac dísgaílead an teasa nádúrda co hanimchubaid & na spirad tré fhuaraideacht esida an uisgi; acht gé atá an t-uisgi te co haicídeach nó co gnímach atá fuar co nádúrda; & an uair connaimthear co fada na cuirp ann fuaraid iat. Agus fliuchaid an fothragad na cuirp ar son a fhlichi; et tirmuigid mur an cédna ag tarrang na hoileamna chum na mball & agá dísgaílead uatha & ag osgailt na póiread, óir innarbthar an teas & an fhlichideacht a ndeathaigib ón oibriugad sin. Tuillead: bíth a fhis agad an uair do-bearar an fothragad co hainimchubaid annsan inad nach reagur a leas co ndéin mórán d'urchóidib; óir, an uair do-ní neach comnuidhi fada ann, anfhainnigid an craidi & togairmid urlagad & singcoipis, & gluaisid na leanna atá a cumsanad & ullmuigid iat chum morgaid, & gluaisid iat chum tuitme chum na mball anfhann chúisigius neascóid do geineamain a ndoimne nó a fuirimeall na mball. Agus sgrisaid sé áilgeas an chaithme, & anfhainnigid sé bríg na coimriachtana. Ar an adbur sin fédmaid a chonclúidiugad nach dligid an drong gá mbíd cuirp línta náid gaileada náid ailt égruaidi fothragad do dénam; & mur an cédna don droing agá mbít craidi & féithe égruaidi; & co háirithi ní dligid siat fuireach fada do dénam ann. 10 Tuillead: bíth a fhis agad nach gnáthuigmid fothragad a coiméd na sláinti acht do glanad an chroicinn amáin. Agus dligid an fothragad beith measurda a teas an tan sin & comnuide gearr do dénam ann. Agus Is ar céd-longad as imchubaid an fothragad an tan sin, & tar és thsaethuir & coimelta. Et as é as cúis don fhothragad co minic imurcacha na corp nach fédann an saethur do dénum d'innarbad. Agus dligid sé beith dísgaílteach nísa mó an tan sin d'oslugad na póiread & d'innarbad na n-imurcach & do shéimiugad an chroicinn. Agus dligid sé beith te nísa mó & fuireach fada do dénam ann nó co lagaid súile na méiread nó co tinnsgna an corp allus do chur de. Tuillead: do-bearar an fothragad do reamrugad na corp. Agus ní dleagur fuireach risin díleagad do beith coimlínta an tan sin; acht an tan bus follus an gaile do beith arna édromugad, dleagur dul annsa fothragad an tan sin & gan fuireach fada do dénam ann, óir Is gearr an aimsear reagar a leas beith annsa fothragad chum na corp do reamrugad a n-aithfhégad an chomnuidhi dleagur do dénam ann dá thruagugad. Et an drong lérb áil a reamrugad, an uair thinnsgnaid deargad do dénam, fágaid an fothragad, & crotar uisgi fuar ar a corpaibh co huilidi, & ongthar a mboill lé holaid éigin dúnus na póire & chonnmus an fhlichideacht. Et ná togairmthear an t-allus a ndiaid an fhothraigthe; & caitear biad gu grod ana diaid, .i. biad as urusa do díleagad & oilius gu mór & leanus co maith. Et an uair bus áil leat an corp do thruagugad, déntur fothragad co gnáthach dó; & as é an fothragad tirim maille ré beacán uisgi as imchubaidi dóib sin; & dligid an fothragad sin beith te & fuireach fada do dénam ann nó co faicthear súile ná mér ag lagad. Agus ar fhágbáil an fhothraigthe dóib ní dligid siat uisgi fuar ná ola do gnáthugad. Agus dligid allus do chur díb d'éis an fhothraigthe, & dligid aipstinens fada do dénam & biada tirma oilius co beac do chaithim. Et ná hibeadh uisgi fuar ná aen-ní eile atá fuar co gnímach d'éis an fhothraigthe, óir Is cúis d'idroipis sin. Et ní dligid na daíne slána co coitchinn fothragad uisgi fhuair do dénam acht muna beid coimplexa ro-theasaidi acu & féithe láidiri & ailt maithi; gid eadh, ná dénuid an drong sin comnuide fada ann. Et adeirim co fédann duine óg fothragad uisgi do dénam beas fuar co measurda, & co háirithi dá mbia coimplex teasaidi aigi & corp feólmur & regimen maith & aimsear theasaidi & uair the, & a dénam tair és meadóin laí. Agus Is ann dleagur an fothragad sin do gnáthugad, tair és fhothraigthe infra 171-2 uisgi the innus co calmóchaide a mboill & co timairgid a teas co hinmeadónach; & ní hindénta comnuide fada In tan sin ann lé ngébad an corp aduathmuireacht. Tuillead; bíth a fhis agad co ndliginn gach aen-duine d'éis fhothraigthe a cheann do chlúdad & an corp uile, & co háirithi annsa geimread, innus nach ullmuigthi an corp do gabáil an fhuachta, óir atá ullam chugi ar son mur do hosglad na póire ón fhothragad. Tuillead: bíth a fhis agad co fuil cunntabairt ar droing do na daínib fá dol a fothragad ar céd-longad ar son co méduidthear & co ngeintear linn ruad ana corpaibh; & dligid an drong sin greim aráin arna thuma a súg na n-uball ngráineach nó a fín uisgeamail do chaithim roime. Et atáit drong eile ana ngeintear dúinti ó dul a fothragad & co háirithi an drong caithius biad co grod roime; & as imchubaid oximel nó siróip aigéidigthi dóib. Et bíth a fhis agad gurab imchubaid na colpada d'innlad a coiméd na sláinti, & co háirithi a coiméd na súl & na cluas. Et dleagur a n-innlad nó a coimilt lé huisgi atá te co measurda. Et dligid an t-innlad sin beith annsan oidchi ré ndul annsa leabaid & a fad ón biad; & co háirithi as imchubaid an fothragad sin don droing nach déin suipér. Tuillead: ná mainneachtnaidthear an ceann infra 172-4 d'fholcad & co háirithi leath-astig don cheathramad lá dég; & ná déntur é & an gaile lán, ach déntur é roim an cuid nó a fad ana diaid. Et Is lór linn don fhothragad an méid beanus sé ré coiméd na sláinti. Fothraicthi na mitall, immorra, ní himchubaid iat ar aen-mod a coiméd na sláinti; gid eadh, Is maith iat do leigeas móráin d'easláintib. Et ní thabramaid dár n-úid leigeas na heasláinti ann so, ar an adbur sin ní dénmaid mencion do na fothraicthib fhodnus dóib. An cúigead caibidil: Don choimriachtain Coitus secundum ueritatem iuuamentum habet In expulcione superfluitatum .i. atá furtacht ag an coimriachtain co fírinneach ag innarbad na n-imurcach, & co háirithi imurcacha an treas díleagtha. Et adearar nach cúisiginn éigintus an choimriachtain co fírinneach, mur do-ní an saethur & an choimilt & a cusmaile, óir atáit so éigintach an gach aen-aís. Agus Is éidir leis na macámuib beith beó gan coimriachtain do gnáthugad, mur as follus co mbíd drong slán beo gan coimriachtain do dénam fead a n-aimsiri; gid eadh, gan cunntabairt, infra 174-5 as sláinidi iat coimriachtain do gnáthugad, ach gu mbí sí co measurda. Óir an imurcaid bís ag an oileamain, do réir chainndiachta & ní do réir cháilideachta, an uair thuitius sí a soithigib na geineamna, as ré adearar sperma.; & innarbthur sin leis In coimriachtain, óir ní fhuil sligi as imchubaidi ná sin aici; ar an adbur sin Is mór an guasacht gan an síl sin d'innarbad lé coimriachtain, óir morgthur & truailltear é, & inntaigthear a neim as cusmail ris féin é, & cúisigid droch-easláinti. Et innarbthur imurcacha an treas díleagtha lé saethur & lé fothragad & lé coimeilt, an uair pheacuigid siat a cáilideacht & a caindiacht. Óir as ead as sperma ann imurcaid an treas díleagad nach peacaidinn a cáilideacht, atá arna hordugad do choiméd na gnee; & Is ón choimriachtain coimlíntur an coiméd sin annsna hainmintib fuirbthi, óir ní fhuil aen-shligi as mó atá imchubaid d'innarbad na himurcaidi sin ná an choimriachtain, et co háirithi an uair thuitius an sperma a soithigib an tshílne. Et Is mur sin Is follus do beith 'na furtacht mór a coiméd na sláinti. Et atáit tarbachta eile do-ní an choimriachtain: óir édromaigid sí na cuirp línta, & do-ní an t-anam subach faílid, & mínigid an fhearg, & innarbaid na smuaintigthi, & médaigid an tochlugad, & togairmid In codlad. infra 175-6 Tuillead: dá cúisigthear dobrón ó grád mná ar neach In méide sin gurab beac nach fadann bás, gnáthuigeadh sé mórán coimriachtana, ginco fadann sé an bean dá fhuil a grád, & míneóchaid cuthach a gráda. Tuillead, édromaigid an choimriachtain measurda an ceann & an chial .Et ní headh amáin a coiméd na sláinti, acht as imchubaid í a leigeas móráin d'easláintib mur Is follus annsa phraitic. Et na daíne gnáthuigius coimriachtain & sheachnus ainnséin í, cúisigthear tromdacht & fuaraideacht ana corpaibh & docomlacht gluaisti. Et teagmaid ó uireasbaid na coimriachtana & ó imdugad an sperma, & óna inntóg a ndásacht & a fuacht uair eile, co n-inntaigthear a neim é, innus co curthar droch-deathaige neimneacha chum an chraidi & chum na hinchinne, mur theagmus annsna mnáib ó chumgugad matrix. Et mur do-ní an choimriachtain measurda mórán tarba don droing darab imchubaid í, Is mur sin do-ní an choimriachtain ainmeasurda urchóid don droing darab animchubaid í; óir Is mó anfainnigius sí ná do-ní én-fholmugad eile, & truaillid an tochlugad, & cabánaigid na súile, & anfhainnigid an inchinn & na cédfada ana suigiugad. Et dligid an drong gá mbíd cuirp anfanna coimriachtain do sheachna, mur do infra 176-7 sheachóndais easgara marbthach, óir an drong gnáthuigius í cúisigid eitic inntu. Tuillead: dligid na daíne anfanna truaga, & an drong gá mbíd féithe anfanna & cuisleanna cumga, coimriachtain do sheachna gu mór; óir gortaigid an choimriachtain mór minic na féithe, & urchóidigid dona súilib, & truaillid bríga an chuirp co huilidi, & treóraigid a n-arsaideacht ar an adbur sin Is beac as imchubaid í dona sean-daínibh. Et atáit na daíne agá fuilid cuirp reamra láidiri lán d'fhuil, & gá fuilid cuisleanna fairsingi, & ar a fuil dath dearg & mórán finnfaid, ullam chum na coimriachtana, & co háirithi a ndeireadh na haísi macánta, & an drong gnáthuigius oileamna méduigius an sperma, & ibius fín milis, & chodlus mórán. Et as intuicthi co deithideach an choimriachtain as imchubaid a coiméd na sláinti co ndliginn beith ó thoil nádúrda shláin nach dúisgthear ó radurc ná ó glacad ná ó ímáigiugad láidir, acht dligid sí beith ó imdugad an sperma & ó línad maille ré gaethmuireacht. Et dligid neach coimriachtain do gnáthugad an feadh beas tochlugad láidir aigi, & aireóchus sé13 é féin édrom lúthgáireach .Agus ní dliginn neach gá mbia corp lán do biad a gnáthugad. infra 177-8 Et nídleagur a dénamh tair és bíd gan inmeadón, mur nach dleagur saethur do dénam. Agus ní himchubaid do na corpaibh ara mbí gorta mór í, óir sgrisaid an choimriachtain sin an teas nádúrda, & togairmid an eitic. Et as í uair imchubaid na coimriachtana ar coimlínad an chéid-díleagtha, & an dara díleagtha, & ar tinnsgaint an treas díleagad. Agus dleagur an choimriachtain do dénum roim an saethur & roim an coimeilt. Et dá mbeith aen-neach ar an suigiugad so a tosach na hoidchi do bud í uair imchubaid na coimriachtana í; óir bíth an codlad fada ana diaid an tan sin, & fásaid an bríg, & inorduigthear an sperma a matrix, & gabthur an toirrcheas co hurusa an tan sin, & Is beac anfainnigthear na cuirp ón choimriachtain sin. Tuillead: an drong darab imchubaid an choimriachtain ní dligid siat beith arna tégad ná arna fuarad co dásachtach, acht gé luga urchóidigius sí d'éis an teasa ná tar éis an fhuachta. Tuillead: dleagur an choimriachtain do sheachna tar és na folmuigthid láidir, mur atá, sgeathrach & flux bronn & cuisle & saethur láidir corparda. Et mur an cédna dleagur a seachna déis fheirgi móire & dobróin & gairdeachuis móir & co háirithi a n-aimsir na n-imurcach d'innarbad. Tuillead: dligid na mná torrcha bís amuirseach ar toirrcheas marb an choimriachtain do sheachna. Tuillead: ní dleagur ar aen-mod an sperma do infra 178-9 chonnmáil a n-aimsir na coimriachtana, óir treóraigid sin cumgach a n-uirgi .Et an drong gá mbí gairdeachus mór ag dénam na coimriachtana Is mór anfhainnigthear iat; ar an adbur sin an drong Is mó gairdeachus Is iat Is mó anfainnigthear innti. An seisead caibaidil: Dona neithibh itear & ibthear co generálta Ordo naturalis est ut post predicta & cetera .i. Is ord nádúrda labairt dona neithibh itear & ibthear a ndiaid na neithead adubramar romainn; óir atá an biad & an deoch éigintach d'éis an tshaethuir & an fhothraicthi & na coimriachtana. Labrum ar tús don biad & don dig co generálta. Et laibeórmaid an dara huair co speitsialta d'adburaib na mbiad innus co mbeith ar foirceadal co tarbach & co lór. Tair éis an fhothraicthi & an tsaethuir do do dénam dleagur an biad do thabhairt, óir atáit na cuirp folam an tan sin. Agus Is don fholmaideacht sin gairius Ipocráid an gorta; & a mbél an gaile críchnuigthear í, gid eadh, Is ó na ballaib eile thinnsgnus. Et as í an gorta so as fear garma infra 179-80 deimin d'fhoillsiugad éigintuis In chaithme d'éis In tochluigthi sin; más ead, ní dleagur an biad do mainneachtnugad ar son co líntur an gaile do droch-leannaib ón gorta d'fhulang; óir tairrngid an gaile ó na ballaib Is foicsi dó an ní as fearr & Is tarbaige acu, ar an adbur sin do-chíam co follus, an drong ara mbí gorta, mórán uisgeamlachta gá innarbad tar a mbélaib acu, & téit a tochlugad co luath díb ar son an repletioin do cúisigead ana ngailidib. Ar an adbur sin dá ndeacha a thochlugad do neach ní hinchaiti biad In tan sin ach iulep nó siróip aigéidigthi nó uisgi te, & as indénta tréigeanus an tan sin nó co cnaítear ar tairrngid chum an gaile & nó co ndúisgthear an tochlugad, & bud follus gurab tar a és sin as inchaithme an biad. Et as intseachanta gu mór gan an gaili do línad don biad, agá rigid & agá chur a truime móir, & ac cur na hanála a cumga & an puls a luas. Agus as intseachanta mur an cédna línad urlaictheach do-ní fasdidium mór, & co háirithi do droch-biadaibh; óir cúisigthear teinneas alt ó na droch-biadaibh reamra, ó ndéntur fastidium & teinneas dubán & disuria & reime annsna haeib & annsa tsheilg & easláinti fleumaticacha co huilidi. Et dá tí fastidium ó droch-oileamain tshéim, teacaid droch-easláinti géra an tan sin & neascóidi géra; ar an adbur sin as intseachanta gu mór an repletion. Ná hitear biad an méide so innus nach bia cuid infra 180-1 fholam don gaile, óir ní dleagur an tochlugad uile do chlaí; et as inchoiméda so co háirithi annsna daínibh agá mbí tochlugad láidir. Et atáit drong agá mbí tochlugad sochlaíti co nádúrda; & dligid so nísa mó do chaithim ná mur thochluigid. Agus is mór as inlicthi a leith an dearbtha an tan sin ac tuicsin caindiachta an bíd bus éidir lé neach do díleagad ré mórán do laeithib; óir In chaindiacht as intuctha do na biadaibh ní héidir a comurthugad lé litreachaib. Et dá mbia línad urlaigtheach ar neach sgeithid a cedóir. Agus muna tualaing é sgeathrach do dénum, dligid saethur & codlad do dénam, & neithe lagus an brú do chaithim, & beacán do chaithim an lá 'na diaid. Tuillead: dligmid a thuicsin nach bia In tochlugad mailíseach, óir ní dearbad díleas ar an mbiad do chaithim an tochlugad mailíseach; más ead, rithim chum comurthad eile, mur atá, folmaideacht do mothugad annsa ghaili, & imurcacha an bíd do caithead roime sin d'innarbad, & an fual do beith díleagtha; & an uair bus follus sin as aimsear do chaithim an bíd, ginco bia In tochlugad ar marthain, & co speitsialta, má táinic an uair anar gnáthuig sé biad do chaithim, & gan seachrán do beith annsa chéid-biad ná a n-aen-ní do thoirmeósgad díleagad an chéid-bíd. Et dleagur a thabairt d'áig co deithideach co fuil drong do na daínibh rig a leas mórán bíd infra 181-2 do chaithim, & drong eile beacán & drong eile co hinmeadónach. Óir an drong agá fuil teas láidir & cuirp móra & do-ní saethur mór Is mór do biad rigid a leas; & a chontrárda sin don droing agá mbí bríg anfann & do-ní saethur beac. Et an drong atá inmeadónach aturra so rigid a leas biad inmeadónach do chaithim. Agus as é so thuicmid do réir résúin do chaindiacht an bíd; gid eadh, ní dligmid an dearbad do mainneachtnugad. Et mur thuicmid do chaindiacht big nó móir an bíd ana mod féin tuicthear an cédna don biad reamur & don bhiad shéim; óir an drong gá fhuil teas láidir & boill chruaidi & bríga oileamnacha láidiri & thshaethraigius co mór, reagaid a leas diet reamur do chaithim, mur atá, feóil daim & muici & lachon & a cusmaili. Et a chontrárda so don droing agá mbít cuirp boga fhliucha thearca & gá mbí teas anfhann, óir Is diet séim rigid a leas, mur atáit, uigi boga & eanbruithi feóla. Tuillead: adeirim co fuil drong rig a leas biad gá fuil oileamain mór do chaithim, & drong rig a leas biad gá fuil oileamain beac, & drong rig a leas biad gá fuil oileamain meadónach. Óir na daíne truaga agá fuil teas dísgaílteach gu mór, & thsaethraigius gu mór, rigid a leas biada oilius gu mór, mur atáit, uigi boga, & feóil mairt & muice, & eanbruithi feóla & fín milis. Agus a chontrárda sin do na daínibh atá lán do méthrad & do linn fhinn, & gá fuilid cuirp fhliucha boga, & nach infra 182-4 saethraiginn mórán, & gá fuil teas mael, as biad gá fuil oileamain beac rigid a leas. Ar an adbur sin dá ngnáthuige neach do biadaibh oilius co holc, ginco déin sé díth ar tús ar son an gnáthuigthe nó ar son láidireacht na bríge díleagthaigi, gid eadh, cúisigid mórán d'easláintib fá deóid. Gid eadh, fédaidh drong droch-biad do chaithim a méid éigin ar son a gnáthuigthe & ar son shuigigthi éigin nádúrda agá fuil cusmailius ris. Ar an adbur sin gibé neach gnáthuigius droch-biad do chaithim ní dliginn a gnáthugad do chlaechlód gu hobann acht tar éis a chéile; & dá teagmad ná bud éidir leis an gnáthugad do chlaechlód ar son cúise éigin speitsialta, Is maith beith deithideach an tan sin d'fholmugad an leanna geintear ón droch-biad, óir do remchoimédfaidi an tshláinti uada sin. Et dá teagmad méid éigin mailísi annsa biad gnáthuigtheach, ná claechluigthear é, óir ceartaigid an nádúir & an díleagad láidir an mailís beac. Gid eadh, dá mbia In mailís inchomurthaig Is maille ré docomal ceartaigthear ón nádúir hí. Tuillead: as intuicthi cáilideacht gnímach & brígach na mbiad. An cháilideacht gnímach, immorra, .i. co ndleagur na biada caitear do beith te co gnímach annsa geimread & fuar annsa tshamrad, & biada inmeadónacha annsna haimsearaib inmeadónacha; & mur an cédna don cháilideacht brígaid, óir dleagur neithe teasaidi do réir bríge infra 184-5 do chaithim annsa geimrid, & neithe fuara annsa tshamrad, & neithe inmeadónacha annsna haimsearaib inmeadónacha, & neithe measurda annsna haimsearaib measurda. Tuillead: an drong thuitius a teasaideacht rigid a leas biada fuara d'fhagbáil; & Is mur sin tuicthear do na cáilib eile. Tuillead: adeirim gurab intseachanta na neithe as cúis do thruailliugad an díleagtha, mur atá, slugad na codach & a droch-cogaint, & imad na cúrsad, mur atá, mórán do biaduib & do deochaib éxamla do chaithim ar aen-bord, & mórán ribóideachta & droch-ord na mbiad, mur atáit, biada reamra do chaithim roim an mbiad séim; óir truailltear an díleagad uaid so; óir díleagthur an biad séim roim an mbiad reamur, & anaid nísa shia ná an chóir annsa ghaili tré gan sligi aigi as, & truailltear mur sin é, & truaillid sin an biad nár díleagad annsa ghaili. Ar an adbur sin as résúnda na biada séime do chaithim ar tús & na biada reamra ainnséin; óir dá ndíleagthur iad roim na biadaibh reamra fágbuid an gaili, & anuid na biada reamra annsa ghaile nó gu ndíleagthur iat co fuirbthi; óir an tshligi atá follus don ní shéim ní fhuil sí follus don ní reamur. Et as intuicthi dá sanntaidi neach beacán do biad reamur do chaithim & línad mór do biad shéim, as í mu dóich an tan sin gurab résúnta an infra 185-6 biad reamur do chaithim roim an mbiad séim; óir an uair caitear na biada reamra a caindiacht bic, Is com-luath fétur a ndíleagad & an diet séim a caindiacht móir. Ar an adbur sin, annsa chás so, ní hainimchubaid na biada reamra do chaithim roim an mbiad séim. Tuillead: tabair dot úigh nach bia an biad caitear ar tús sleamain, óir tar éis díleagtha an bíd so tairrngid leis an biad eile gan díleagad ana choimideacht. Tuillead: Is mór Is tuctha d'aire gan tortha stipeacda do chaithim a tosach na coda, mur atáit, oráitsi & péireadha & mespila, óir toirmisgid so an biad d'fhágbáil an ghaili. Gid eadh, as imchubaid iat a tosach na coda don droing ara mbí flux bronn co gnáthach. Gid eadh, Is do choiméd na sláinti labramaid annso. Item, Is coiméd coitchinn gan gnáthugad dona praiseachaib ná dona torthaib acht a méid bic; óir geinid siat fuil uisgeamail deathmur atá ullam chum morgaid. Et dá teagmad tortha do gnáthugad a coiméd na sláinti caitear na tortha stipeacda a ndiaid na mbiad eile, mur atáit, oráitsi & péireadha & castania, & na tortha laccthacha roim an cuid, mur atáit, áirneada & fígeadha & seiríne & a cusmaile. Agus ní hinchaiti na biada eile dá n-éis so gan inmeadón, acht spás beac do beith aturra, & deoch lagus an brú d'ól, mur infra 186-7 atá, mellicratum nó fín milis nó eanbruithi méith. Et as imchubaid gu mór na tortha sin don droing mothuigius ainnteas ana ngailidib ar son droch-coimplexa, nó ar son thshaethuir, nó fothraigthi, nó ar son easláinti éigin. Agus ligfimid torainn labairt dona torthaib, óir laibérmaid díb don taeb thís dín. Tuillead: bíth a fhis agad nach imchubaid gu mór blasa éxamla, toltanacha a coiméd na sláinti ar eagla co caithfid nísa mó ná mur do ricfead a leas díb. Ar an adbur sin as imchubaidi na blasa mianamla dona daínibh easlána ná dona daínibh slána. Tuillead: bíth a fhis agad nach imchubaid leigeas a coiméd na sláinti acht chum rémchoiméda na sláinti; óir mur as é as díleas don biad an tshláinti do choiméd, as é as díleas don leigeas an corp do chlaechlód. Más ead, ná gnáthuigeadh fear coiméda na sláinti aen-ní a mbía nádúir leigis acht chum rémchoiméda amáin. Tuillead: bíth uair an chaithme fuar, & munab éidir a beith fuar bíth an t-inad fuar. Agus bíd uaire an chaithme mur so innus comad éidir lé neach cumsanad do dénam; óir ní co hobann dleagur an saethur do dénam a ndiaid In chaithme acht d'éis chomnuide, & siubal mín ainnséin infra 187-8 innus co tuitid an biad ó bél an ghaili chum a íchtair mur a ndéntar an díleagad fuirfe. Tuillead: as dona neithib fhurtachtaidius an díleagad ar tús beacán codalta do dénam ar an taeb ndeas, innus comad feirrdi do thuitfid an biad a n-íchtar an ghaili, & codlad aimsear fhada ana diaid sin ar an taeb clé do chríchnugad an díleagtha; óir ní fhuil laigi as imchubaidi do chalmugad an díleagtha ná laigi ar an taeb clé, óir leatar na hae ar an gaile a' timargad an bíd annsa laigi sin, mur do-ní an chearc réna huidib, & díleagthur an biad co fuirfe annsa gaili trít sin. Et Is inntaigthi a ndeireadh an chodalta ar an taeb ndeas, innus comad usaidi leisin mbiad an gaile d'fhágbáil chum na n-ae & imurcacha an chéid-díleagtha chum na n-inneadh. Et comurthaig co deithideach dá teagmad biad gá mbeith droch-cáil ó chúis éigin, mur atá, biad aigéidigthi, nó saillti, nó poinnticda, nó a cusmaile, gurab résúnta ní éigin do chaithim gá fuil cáil chontrárda don biad sin do cheartugad mailísi an chéid-bíd: verbi gratia, .i. dá caithead neach biad atá saillti co gnímach dobad imchubaid ana diaid, sul do díleagfaidi é, neithe millsi fliucha, nó neithe insipita do chaithim, & as imchubaid sin mur regimen; & tuicthear a chusmailius sin do na neithibh eile. Tuillead: seachaintear gan fín ná uisgi d'ól infra 188-9 a caindiacht móir d'és an bíd do chaithim ar tinnsgaint an díleagtha. Et as dona neithib thoirmiscius an díleagad sin, mur Is follus annsa chorcán bís ag fiuchad, & uisgi fuar do dortad ann, co coisginn an fiuchad. Ar an adbur sin ná hibthear an fin ná an t-uisgi nó co fága an biad an gaile. Agus dá coiméignigi an tart é, ibthear beacán uisgi agá shúghud. Tuillead: bíth a fhis agad an uair ibthear fín tair és bíd, & an díleagad arna thinnsgaint, co cúisiginn sin an biad neim-díleagtha d'fhágbáil an gaile, & geintear dúinti uada sin ó cúisigthear mórán d'easláintib & co háirithi morgad. Tuillead: bíth a fhis agad an neach ara mbí gorta mór nach dliginn sé biad séim do chaithim ar tús; & dá teagmad co caithfidi an biad séim ar tús do-gébad aduathmuireacht an gaile roim an mbiad reamur ana diaid innus nach éidir leis an biad reamur do gabáil ná do díleagad, más ead, do réir chonsiquens, truailltear é. Ar an adbur sin caitear an biad reamur ar tús. Et as é as cúis dó sin, óir bíth teas ard a ngailib folma lucht na gorta nach imchubaid don biad shéim. Ar an adbur sin an uair caitear an biad séim sgaíltear é ar fud an ghaile co huilidi, ar son áilgis láidir an gaile & sochumsgaidthi an bíd shéim. Et cúisigthear línad taidbrigtheach uada sin, & iatur bél an gaile, & Is trít sin aduathmuirius infra 189-90 an nádúir roim an mbiad reamur, ach muna tí spás ana cnaífidear an linad adubramar, & lé n-éireócha an tochlugad nádúrda. Et ní cúiseóchur an línad taidbritheach sin más é an biad reamur gabthur ar tús annsa ghaile fholam; óir ní dísgaíltear an biad reamur ar fhud an ghaile co huilidi, mur do-níthear an biad séim. Tuillead: Is mór dligmid beith deithideach a nuimir an chaithme; & coimédaidh an gnáthugad gu mór an nuimir sin, & mad olc é dligmid a sheachna d'éis a chéile. Gibé do gnáthuig biad do chaithim aen-uair sa ló ní dliginn sé claechlód obann do dénam chum caithme fá dó, nó14 econtra15; óir Is mór urchóidigius an claechlód obann; más ead, dligid an liaig beith co deithideach a coiméd an dearbtha. Et bíth drong ann darab lór biad do chaithim aen-uair sa ló nádúrda do réir résúin, mur atá, an drong gá fuili bríga & baill láidiri, & gan a mbeith sodísgaílti, & beacán saethuir do dénam, & biad do chaithim gu lór aen-fheacht. Óir Is lór do lucht leanna finn biad do chaithim aen-fheacht sa ló, & gu háirithi an drong gá mbít cuirp fhliucha & a mbeith mur so, .i. gur gnáthuigidur biada reamra rigne méid éigin; & Is lór dóib sin caithim mur adubramar acht muna beith gnáthugad ana n-aigid. Et an drong gá fuilid cuingill chontrárda do na infra 190-1 cuingillaib sin adubramar ní lór dóib caithim aen-uair sa ló nádúrda, más ead, caithid fá dó sa ló nádúrda. Et Is lór dona daínibh measurda & do na daínib atá inmeadónach aturra sin caithim fá thrí risin dá lá, innus co mbia spás sé huairi dég idir an dá chaithim. Et atá drong eile dligius biad do chaithim fá thrí nó fá cheathair sa ló nádúrda, mur atáit, na seanóire, & an drong atá ag éirgi a heasláinti dá n-inntóg chum a staidi féin. Óir Is amlaid atáit na seanóiri mur atá an lóchrann ullam chum a báiti, ar an adbur sin muna tucthur biad dóib co minic múchthur an teas, & dá tucthar mórán ar aen-shligi dóib cnaítear & múchthur a teas; ar an adbur sin dligid siat beacán do chaithim & a chaithim co minic. Agus as mur an cédna dleagur an drong bís ag éirgi a heasláinti d'oileamain; óir atá teas anfhann acu nach fuil cumachtach ar díleagad do dénam, ar an adbur sin Is maith dóib beith coigilteach ar biad nó co calmuigthear a cuirp & a teas nádúrda chum an díleagtha; & as é a chusmailius sin tuicthear dona leanbuib. Et ar tuicsin coimplex na ndaíneadh adérmaid gurab maith fhuilngid lucht leanna finn an tréiginus, & gurab ro-beac fhuilngit lucht leanna ruaidh. Lucht fola deirge & leanna duib, immorra, infra 191-2 fuilngid tréiginus a mod inmeadónach, acht amáin co claenuid lucht leanna duib a cusmailius lucht leanna finn, & lucht fola deirge a cusmailius lucht leanna ruaid, & na daíne atá inmeadónach aturra sin fuilngid tréigeanus a mod inmeadónach. Do na haesaib, immorra: óir Is follus dúin nach éidir leis na ndaídinaib, & co háirithi an drong atá anmamuil acu, tréiginus d'fhulang. Et na sean-daíne & co háirithi an uair bít siat a mod inmeadónach, ní maith ní holc fhuilngid tréiginus. Agus as iat sin na neithe as éidir linn do rád do réir résúin do nuimir an chaithme. Et as inchomurthaig co deithideach co fuil cuid dona biaduib nach inchaithme ar aen-shligi, mur atá, bainne & uinégra & gach uile ní aigéidigthi, & bainne & iasg, & bainne goirt & raidis, ná feóil én do-ní eitillach a ndiaig rais; & ní dligmid ola ná méthrad coimédtur a soitheach sdáin do chaithim ar aen-shligid risna biadaibh. Tuillead: dligi a fhis do bheith agad In moch-thráth nó am hráthnóna dligid na biada reamra do chaithim; & as í mu dóich do beith mu breithimnus maith co ndleagur an biad reamur do thabairt im easpartain acht muna toirmisci an réma é, & Is mó an chaindiacht dleagur do thabairt de ar mbeith na hoidchi fada & ar son an chodalta, óir Is annsa chumsanad & annsa chodlad do-níthear an díleagad; óir cumsanaigid infra 192-3 an bríg ainmidi ann & calmaigid an bríg nádúrda, más ead, Is annsa chodlad Is mó do-níthear an díleagad annsa gaile & annsna haeib & annsa chorp co huilidi. Et an drong atá amuirseach ar reuma nó atá ullam chugi, seachnuid suipér, nó dénuid é co beac & a fad ó chodlad. Tuillead: as inchomurthaig, gibé lérb áil a shláinti do choiméd, gan mórán d'ól a tús ná a meadón a choda, acht a sheachna co deireadh a choda, & ibthear an tan sin an méid choisgius In tart fíre. Óir as ead as tart fíre ann mur adeir so: Sitis est quedam estuacio In stomacho causata ex cibo recepto qui habet stomachum quodammodo califacere & desicare, .i. Is ead Is tart ann, teasbach éigin cúisigthear annsa ghaile ó chaithim na mbiad téigius & tirmaigius an gaile ar mod éigin. Agus teagmaid an teasbach sin gu mór a ndeireadh In chaithme, más ead, as inibthi In deoch an tan sin & gan ach beacán d'ól a tosach na coda. Bíth a fhis agad co n-abur deoch a trí modaibh, .i. deoch cumuscda & deoch threóraigtheach & deoch coisgius an tart. An deoch cumuscda, immorra, ibthear í ar aen-shligi risin mbiad; ar an adbar sin tuigim, & an breithimnus imshlán, nach dleagur a seachna feadh an chaithme; más ead, ibthear hí a tosach & a meadón & a ndeireadh na coda; & Is mór as imchubaid an deoch so an uair caitear na biada infra 193-4 atá tirim do réir gníma & brígi, mur Is follus a lucht an tshaethuir chaithius arán tirim. Deoch coisgi an tarta, immorra, ní dleagur a hól co deiread an chaithme; óir ní tart fírinneach acht an tart bís ó theasaideacht an ghaile ar son an bíd, & ní faicthear gu resúnta gurab ar aen-shligi thinnsgnus an tart & an t-ocras, óir Is dá thochlugad chontrárda iat. An deoch threoraigtheach, immorra, as imchubaid co mór í ar coimlínad an chéid-díleagtha, óir ní holc deoch d'ól an tan sin do threórugad an bíd ón ghaile chum na n-ae & d'ullmugad an ghaile do gabáil na mbiad eile. Et dá teagmad tart ar neach, & gan biad do chaithim do roime, & gan gorta air, as tart mi-nádúrda an tart so & as imchubaid deoch roim an mbiad annsa chás so. Agus ligmid do sin, óir téit sé tar tórannaib regimen na sláinti. An deoch atá imchubaid co riagalta a coiméd na sláinti ní huisgi í acht fín, nó deoch eile atá cusmail ris, mur atá, linn nó deoch do-níthear do na luibib & a cusmaile; gid eadh, as é an fín as fearr díb. Et as trít atáim athchumair annso, óir laibeórad leathatís dím co speitsialta dona deochaib. An fín gnáthuigmid a regimen na sláinti ní dliginn sé beith gér ná teinnteamail ná reamur ná milis ná aigéidigthi; & bíth 'na fhín fhinn, nó a cusmailius rósa annsa tshamrad; & bíth infra 6 dearg, nó fo-dearg, annsa geimrid; & bíth solus séim & blas cairdeamail air & balad toltanach. Et bíth a fhis agad nach imchubaid neactur ná clairéd a regimen na sláinti mur dig. Et co háirithi ní himchubaid aen-fhín agá mbia nádúir leigis lagthaig ón tshoitheach ná ón chumusc a regimen choiméda na sláinti. Et tuicthear as so gurab mó as imchubaid an fín nua glan a coiméd na sláinti ná an sean-fhín. Et bíth a fhis agud co deithideach gurab tart brégach bís ar neach an uair nach bí teasbach a mbél an ghaile, óir bíth sé co minic ón sgamán nó ón bráigid nó ón bél nó ó luaithrid nó ó aér theasaidi. Et ní reagur a leas deoch d'ól an tan sin ach gargraisim fhína uisgeamail nó uisgi fhliuchus na boill adubramar. Nó féda, mád fearr lat, tortha a mbí mórán súig do chogaint & a cur amach, nó beacán dá súg do shlugad ar son tirmachta na sgórnaighi, & toirmeósgaid sin an tart. Et as imchubaid tarrang an aéir fhuair annsa bél & annsa sróin isin tart sin. Et as inchomurthaig co deithideach gurab do réir égsamlacht an choimplexa, & na haísi, & an regimen, & an gnáthuigthe, tuicthear égsamlacht taburta na ndeoch; óir ata cuid dona coimplexaib darab imchubaid fín láidir, & cuid eile fín égruaid, & cuid darab imchubaid mórán fína, & cuid darab imchubaid beacán, & cuid darab imchubaid fín infra 196-7 reamur, & cuid eile fín séim; & tuicthear mur sin dona haesaib & dá cusmailib. Na daíne agá mbíd coimplexa teasaidi dligid deocha séime anfhanna d'ól a caindiacht móir; & an drong agá mbíd coimplexa fuara dligid fínta láidiri d'ól a caindiacht bic. Tuillead: na daíne agá mbít féithe anfhanna as fínta anfhanna dligid d'ól; et an drong agá mbí inchinn láidir & féithe & ailt láidiri féduid siat fínta láidiri d'ól co hinnil, & a chontrárda so don droing agá mbíd inchinni égruaidi & féithe & ailt égruaidi. Tuillead: .i. atáit drong rig a leas fín maith ara mbeith tirim, óir fliuchaid an fín ag oileamain; & do-nií na daíne brónacha furbaílid, & an drong agá mbí beacán spiraid geinid mórán spiraid inntu, más ead, as imchubaid an fín dóib so co mór. Tuillead: bíth a fhis agad, mur nach éidir caindiacht móráin dona neithibh eile do deimniugad lé litreachaib, & co fuil an deoch mur sin, nach éidir a caindiacht do rád annso, ach tuicthear do réir résúin an ní atá a ngar don fhírinne. Et atáit drong darab imchubaid mórán digi & drong eile beacán; & Is mór dligmid caindiacht & cáilideacht an bíd do thabairt dár n-úig an tan sin, óir Is do réir cháilideachta & caindiachta an bíd éxamailtear cáilideacht & caindiacht na digi, & mur an cédna éxamailtear an tart co nádúrda. Ar an adbar sin an drong caithis biada do-ní teas mór a mbél an gaile as iat Is mó tart & Is infra 197 mó rig a leas mórán digi; óir gach méid ardaigthear an tart tar neithibh comthroma, as í an méide sin dligius an deoch beith égruaid; & an méid ísligthear an tart, Is í an méide sin dligius an deoch beith láidir. Tuillead: as mór dligmid cáilideacht & caindiacht na ngailead do thabairt dár n-úig ag tabairt na digi; óir an drong agá mbíd gailidi tirma bíth tart mór orra & ní fhéduid mórán digi d'fhulang, & a chontrárda sin don droing agá mbít gaileada fliucha. Agus Is lór linn na neithe generálta so adubramar do na biadaibh & do na deochaib; óir laibérmaid 16 co speitsialta díb don taíb thís dín. An seachtmad caibidil: Don chodlad & don neam-chodlad De sompno et uigilia, est tractandum: .i. ó do labrumur don taeb thuas dín don biad & don dig labrum annso don chodlad & don neam-chodlad; óir do-gabur riaglacha uatha so atá éigintach a regimen na sláinti. Más ead, taburthar d'áig co deithideach tarba an chodalta a coiméd na sláinti, dá ndearntur a mod imchubaid é. Dá réir sin as infra 197-8 intuicthi an méid comfhurtachtaigthear an nádúir ón chodlad, óir calmuigid an codlad an teas nádúrda oibrigius adbur na hoileamna isna ballaib inmeadónacha & annsna ballaib a mbeóaigthear díleagad na hoileamna. Tuillead: cumsanaid na boill uile óna n-oibrigthib annsa chodlad, & do-níthear an díleagad annsa chumsanad sin, ar an adbur sin calmuigthear an díleagad annsa chodlad. Tuillead: comfhurtachtaigthear & athnuaigigthear an bríg ainmidhi atá arna cor trít an codlad; & mur an cédna na neithe do coiread ré saethur athnuaigigthear iat lé cumsanad an chodalta. An gach uile gluasacht chorparda, an uair thinnsgnus teinneas neach, & cumsanad do dénam a cédóir, coisgid an teinneas. Agus ní fhuil comnuidhi as fearr an tan sin ná comnuidhi maille ré codlad, óir bít orgáin na cédfad ag dénam a ngníma féin annsa neam-chodlad, & Is mur so nach éidir leó cumsanad fírinneach do dénam. Más ead, ní héidir leisin duine beith ann gan codlad. Et dá mbia an codlad measurda díleagthur an biad, & reamraidthear an corp, & dísgaíltear an teinneas, & comfhurtachtaigthear an meanma, & méduigthear an teas nádúrda, & measraigthear na leanna, & glantur an meanma. Tuillead: téigid & fliuchaid an codlad & beóaigid an díleagad tré theasaideacht & tré fhlichideacht; más ead, Is follus gurab maith fhurtachtaigius infra 198-9 an codlad an díleagad. Óir atáit na sean-daíne fuar tirim & Is olc díleagaid, ar an adbur sin as imchubaid codlad dóib. Et as trít sin adubairt Galen an codlad do thogairm annsan aís arsaid maille ré lactuca do chaithim, óir atá an lactuca fuar & togairmid an codlad óna dead-balad. Agus mur atá mórán tarbachta ag an codlad measurda dá dénum, as mur sin do-ní an neam-chodlad measurda a mod dleistinach mórán tarba. An neam-chodlad measurda, immorra, méduighid In tochlugad, & cúisigid an gorta, & calmuigid na boill fhuirimeallacha, & gluaisid an spirad a fuirimeall, lé saethraigid na boill an gluasacht atá éigintach dóib. Et mur choimédus an codlad & an neam-chodlad an tshláinti co measurda, as mur sin, dá tucthur an codlad & an neam-chodlad a mod animchubaid, truaillid an tsláinti. Ar an adbur sin ullmuigid an codlad ainmeasurda na cuirp chum apoplexia & chum epilepsia & chum pairilisi & chum sdupair & chum easláintid fliuch & chum réma, & cúisigid an leisgi, & sgrisaid an tochlugad, & geinid neascóidi & fiabras. An neam-chodlad ainmeasurda tirmaigid sé na cuirp, & anfhainnigid an bríg ainimidhi, & laigdigid an bríg díleagthach, & ullmuigid an corp chum easláintid cnaíteach. Ar an adbur sin tuigim cinnus dleagur an codlad measurda do gnáthugad. Más ead, adeirim infra 199-200 nach imchubaid an codlad tair és bíd gan inmeadón; & dleagur an méide so do chomnuidhi do dénam, gan codlad tair és bíd an feadh bís an biad ag tuitim ó bél an ghaile chum a íchtair. Tuillead: ní dleagur saethur do dénum tair és bíd gan inmeadón, óir toirmiscid na neithe sin díleagad an bíd. Más ead, as indénta cumsanad & as inéistigthi innstruiminti ciúil leis ná tarróngthur an teas nádúrda a fad ó inad an díleagtha, nó éistig sé sdair éigin. Agus dá teagmad nach tuitfid an biad ó bél an ghaile ana íchtar, déntur beacán do shiubhal mín an tan sin, nó co mothuigthear an biad ag tuitim. Et dá sanntaigi neach codlad do dénam sul tuitis an biad ó íchtar an gaile, geintear an tan sin deathaige & teinneas annsa broinn & truailltear an díleagad; & tair és an bíd do thuitim éirgid deathaige míne chum na hinchinne chúisighius an codlad, & sásaidthear an nádúir annsa chodlad so. Tuillead: déntur an codlad a n-aimsir shamraid a n-inad fhuar gan beith rémamail, gan asáin, óir cúisigid an codlad a n-asánaib anfhainne radairc & ainnteas annsa chorp co huilidi. Codlad tair és bíd reamraigid sin an corp & calmuigid an díleagad. An codlad do-níthear roim an mbiad cuirid sé an corp a truaigi. Tuillead: dligid boill an chuirp co huilidi beith fá édach a n-aimsir an chodalta, óir Is mó dligid infra 200-1 siat beith fá édach an tan sin ná sa neam-chodlad, & co háirithi an ceann. Agus dligid an cuisín beith ard innus ná hinntaigead an biad chum béil an ghaile. Et an uair thinnsgónus neach codlad do dénum dénad beacán codalta ar a'18 taeb ndeas, óir furtachtaigid sin tuitim an bíd a n-íchtar an gaile ó calmuigthear an díleagad. Et adubradar drong dona maidistreachaib a chontrárda so, .i. co ndéin athloidi ar a' taeb ndeas an díleagad do chomfhurtacht, óir curthar na hae ar an gaile an tan sin. Et Is brégach an t-ímáidiugad sin, óir ní díleagaid na hae an biad annsa ghaile ag tégad ar mod teineadh, ach a' cruinniugad an bíd annsa gaile mur do-ní an chearc an t-ogh. Óir an uair codaltur ar an taeb clí as fuirbthi leatar na hae ar an gaile, más ead, as fuirbthi do-níthear an díleagad. Ar an adbur sin ní hinchodalta ar an taeb ndeas ach beacán ar son an tuitme sís do-ní an biad, ainnséin ar a' taeb clí ar son an díleagtha. Et ar coimlínad an chéid-díleagtha as inchodalta méid éigin ar a' taeb ndeas innus comad usaidi do fhúicfid an biad an gaile chum na n-ae, & comad usaidi do hinnarbfaidi imurcacha an chéid-díleagtha chum na n-inneadh. Et dligid caindiacht an chodalta beith an méide so, .i. an céid-díleagad do choimlínad ann infra 201-2 (& as annsa ghaile do-níthear é), & an feadh beas an biad ac dol ón ghaile chum na n-ae, mur a ndéntur an dara díleagad, óir teagmaid nach olc an codlad d'fhaidiugad co coimlinad an díleagtha sin. Agus éxamailtear an aimsear sin fá éxamlacht na coimplex & na n-aes & a cusmaile. Óir an drong gá fuilid coimplexa teasaidi & bríg díleagthach láidir, & chaithius biada as urusa do díleagad gan beith a caindiacht móir, as luath díleagaid an drong sin; & Is cusmail gurab gearr an codlad reagaid a leas an drong sin, mar atáit, sé huaire nó ocht n-uaire an méid Is mó. Gid eadh, an drong atá contrárda dóib so, .i. an drong gá fuil coimplex fuar & bríg díleagthach anfhann, & chaithius mórán bíd atá anumal don díleagad, rigid a leas an drong so codlad fada, mur atáit, sé huaire dég; & ní tualaing an drong so caithim acht aen-uair sa ló nádúrda. Agus an drong atá inmeadónach idir an droing so adubramar rigid a leas codlad inmeadónach, mur atáit, dá uair dég. Tuillead: dligmid a thuicsin co corthur an bríg ainmidhi gu mór, óir Is do réir chorthacht nó laige na bríge ainmidhi faidigthear nó gearraidthear an codlad. Agus dá mbia an chorthacht inmeadónach, bíth In codlad inmeadónach. Et as ead Is comurtha ar an codlad do dénam gu lór, édromacht an chuirp co huilidi, & co háirithi na hinchinne & fhabraigead na súl, & toil fuail & fearaid. Saebad na fabrad & na hinchinne & an chuirp co huilidi, & infra 202-3 sgeathrach a cusmailius nádúire an bíd do caithead, signigid sin an codlad do beith easbadach. Item, bíth a fhis agad nach sanntaigid na daíne measurda agá mbí regimen maith an codlad acht an méid as éigin dóib, óir ní thochluiginn an nádúir maith acht In méid Is éigin dí; & as fír so acht muna toirmisgi gnáthugad é. Gid eadh, ní hinbeiti muinigin a tochlugad na corp tuitmeach, óir tochluigid drong acu codlad nísa mo ná mur as éigin, & drong eile nísa luga, mur adubramar romainn don tshaethur; ar an adbur sin na cuirp measurda gnáthuigius follamnugad measurda sláinti, fédmaid a rád co mbí caindiacht an chodalta comthrom do chaindiacht an neam-chodalta nó a ngar dí. Tuillead: bíth a fhis agad an méid as domuin an codlad gurab í an méide sin Is fearr, & Is don chodlad nádúrda labramaid ann so. Item, as intuicthi nach imchubaid dona corpaibh measurda codlad & a meadón fútha, ar son co mbrúidthear a muiníl & a ngaili, acht gé calmuiginn an bríg díleagthach anfhann & an díleagad. Tuillead: bíth a fhis agad nach dleagur codlad ar aen-mod ar an druim, óir ullmuigid sé droch-easláinti, mur atá, ingopus & apoplexia & sdupur. Agus is mór thshanntaigid na daíne égruaidi codlad ar an cor so, & co háirithi na daíne atá a ngaire do bás. Agus do-ní an codlad so na himurcacha infra 203-4 do gluasacht do leith an droma, & connaimthear annsin iat, & ní imthigid trít na feadánuib. Tuillead: bíth a fhis agad gurab é as codlad nádúrda ann an codlad nach toirmiscinn éirgi sa ló, óir ullmuigid codlad an lae an corp chum na droch-easláinti adubrumar romainn; óir atá an lá solus fógramuil, & atá imchubaid chum saethuir & chum neam-chodalta. An oidchi, immorra, atá sí imchubaid chum an chodalta ar son gurab fuaire hí ná an lá do leith an chuirp & do leith an anma; más ead, as í an oidchi as imchubaid chum an chodalta & an lá chum an tshaethuir. Ar an adbur sin conclúidigthear gurab a n-aici na hoidchi as fearr mórán an bíd do chaithim, & co háirithi muna bia an oidchi ro-gearr, óir as fearr do-níthear an díleagad annsan oidchi ar son an chodalta & ar son fhuaire an aéir ná sa ló .Gidh eadh, an drong atá amuirseach ar an réma & ar easláintib na súl & na cédfad eile seachnuid supér. Et as intuicthi co deithideach ar coimlínad an chodalta an corp do glanad ó na himurcachaib imdaidius ann, & ní headh amáin lé fearad & lé fual acht lé neithibh eile, mur atá, cosachtach & seileagar & an ceann do chírad & an aigid & na lámha d'innlad lé huisgi mbog. An t-ochtmad caibidil: D'aicídib na hanma infra 204-5 Sicut accidencium anime correccio ad philosophum moralem pertinet ut anime bonis habitibus informentur & cetera: .i. mur beanus ceartugad aicídi na hanma risin feallsamnacht morálta innus co cruthóchaidi é a n-aibícib maithe, as mur sin beanus risin liaig an tshláinti do choiméd co himchubaid. Et an méid do modaibh ana claechluigthear an corp co héigintach, as í an méide sin atá do chinéluib ar a leigeas. Óir claechluigid aicídi na hanma ar cuirp-ne, ar an adbur sin do-gabur aen-chinél leigis & aen-regimen uatha, & Is risin liaig beanus sin d'aithne. Agus as iat so na haicídi sin, .i. fearg & gairdeachus, eagla & dobrón, cumgach & náire. Óir gluaistear an fhuil choilearda chum an chraidi a n-aimsir na feirgi ar son tochluigthi dásachtuigh an dígaltuis, & gabaid sé lasad chugi chum gluasachta dána, & leatar é nísa mó ná an chóir & do-níthear an corp co huilidi, & co háirithi na boill fhuirimeallacha, lé dásacht an teasa. Óir an uair gluaistear an teas & na spiraid chum na mball sin & chum an chraidi, do réir chonsiquens, ó mincacht an gluasta & ón tégad mór, tirmuigthear infra 206-7 an corp uile. Et Is follus co téiginn an fhearg ar son co lasann sí an craidi & an spirad, & co sgaíltear chum na mball co huilidi an teas, & co háirithi isin droing agá mbí teas láidir & mórán spirad. Gid eadh, an drong agá mbí teas anfhann, an uair feargaidthear iat & tochluigid dígaltus do dénam, ní héidir a teas do dísgaílead chum a mball fuirimeallach, acht bít na boill fhuirimeallacha fuar crithánach, acht cé do beith an teas láidir annsa chraidi. Ar an adbur sin do-chíamaid mórán do daínib feargacha ara mbí toil inneachtha & iat ar crith, & ní fearg fhoirbthi as cóir do rád ria so acht fearg maille ré heagla. Ar an adbur sin an claechlód do-ní an fhearg annsa chorp daena, ní himchubaid a regimen na sláinti é, óir buaidrid an fhearg gnímartha an résúin uile. Más ead, seachaintear adbur na feirgi acht an méid fhuráilius an résún é a cúisib toileamla; óir as imchubaid fearg do dénum co minic a cúisib sochraidi & ceadaigtheacha, gincob imchubaid a regimen na sláinti hí. Et bíth a fhis agad gurab imchubaid fearg co gnáthach dona daínib bís fuar neam-chumachtach chum na coimriachtana. Et atá cuid eile dona heasláintib darab leigeas imchubaid fearg mur innisis Hali, ac dénam gluasa ar Tegni, co roib diúic gá leigeas ag liaig éigin ara roib sdupur, & infra 208 gur fhuráil an liaig fearg do thogairm air; & ar ngeineamain na feirgi do leigeasadh é ón sdupur. An gairdeachus, immorra, leathnuidthear an craidi & an teas nádúrda & na spiraid uada, innus gurab beac nach curthar an teas & na spiraid chum na mball fuirimeallach; óir as é an craidi as acfainnigi dona ballaib a' tidnacad neith, & co háirithi d'orgánuib an mothuigthi & an gluaisti, dá n-ullmugad & dá síneadh chum fuirme an neith toltanuig theagmus dóib, innus co mbí sé féin folam ó theas acht má beacán. Agus adearar co mbíd na boill inmeadónacha gan teas, & na boill fhuirimeallacha maille ré teas measurda, a n-aimsir an gairdeachuis; & as fírinneach co ndísgaíltear mórán spirad ón chorp co huilidi a n-aimsir an gairdeachuis; óir an méid bís an gairdeachus ainmeasurda, as í an méide sin bís an dísgaílead ainmeasurda; óir gach treisi dá mbia an gairdeachus as treisidi leathnuigthear na horgáin & na boill, & ar leathnugad & ar n-osgailt na mball innarbthur an spirad co hurusa. Et as cúis d'anfhainniugad na mbríg an gairdeachus fada, óir dá mbia sé ainmeasurda fétur an craidi d'fhuarad ó oslugad an gairdeachuis, & singcoipis nó bás do thogairm an tan sin; óir an uair fholmuigthear an craidi ó na spiradaibh & ón teas nádúrda, cúisigthear singcoipis ó thruailliugad coimplexa & comshuigigthi nádúrda an chraidi, & as éigintach galur do geineamain infra 208, 205-6 ann an tan sin. Et Is mór theagmus sin don droing agá mbíd craidi tearca & beacán fola & spirad, mur atáit, na sean-daíne críchthacha & an drong éirgius a heasláinti, .i. an uair gabaid siat gairdeachus dásachtach obonn chucu lé n-oslaicthear an craidi an méide so, innus co ndísgaíltear beacán innmuis do theas nádúrda & do spiradaibh atá acu co luath. Et dá mbia an gairdeachus measurda, adearar co reamraiginn sé na cuirp & co calmuiginn an bríg díleagthach, do réir mar adubrumar romainn, co leathnuigthear & co síntear na boill; óir ullmuigid sin na boill do gabáil na spirad & an teasa nádúrda & flichideachta na fola glaine chucu dá súgad; & tuicthear co calmuigthear an díleagad annsna ballaib an tan sin. Et as imchubaid an gairdeachus gu mór a coiméd na sláinti an méid Is measurda é, óir an drong tarraingthear a n-imshním & a smuaintigthib, as í an méide sin tarraingthir a ndobrón & a cumgach iat. Et an drong atá a ngairdeachus ainmeasurda do gnáth as imchubaid dobrón co gnáthach dóib. Annsan eagla, immorra, gluaistear an teas & na spiraid ó na ballaib fuirimeallacha chum na mball inmeadónach, & Is beac gluaistear é annsa dobrón; gid eadh, gluaistear an spirad & an teas ón chumgach & ón náire ar dá modaibh, .i. uair co fuirimillach infra 205-8 & uair co hinmeadónach, mur as follus annsa chumgach; óir as iat na neithe nach táinig cúisigius dobrón ann, & gluaistear an teas chum na mball inmeadónach ar son an dobróin & gluaistear chum na mball fuirimeallach é ar son co fuil aimsear an dobróin gan teacht. Agus cúisigid an dobrón sin neam-chodlad, & cúisigid an dobrón, do-chuaid toruinn an codlad; & mar an cédna gluaistear an spirad ón náire ar tús chum na mball inmeadónach & ainnséin chum na mball fuirimeallach ag oslugad na mball atá cumang & ag innarbad na spirad & an teasa a fuirimeall, ó ndeargthar an dath. Et Is mur sin Is follus co claechuigid aicídi na hanma an corp daena, mur atá, fearg & gairdeachus dár luaidimur romainn. Et as mur an cédna do-ní an dobrón. Óir fuaraid & tirmuigid nádúir na corp, ar an adbur sin cúisigid sé truaigi & tearcacht na corp, & fáisgid an craidi, & teimligid an spirad, & anfhainnigid an t-inntleacht, & toirmiscid an résún, & dorchaigid an breithimnus, & dearmadaigid an chuimne; ar an adbur sin as intseachanta uibiacht an dobróin, acht an méid fhuráilius an résún é, do sheachna na locht & d' athnuaigigid deadh-maise na meanman. Et atá drong dona daínib agá fuilid spirada teasaidi so-gluaisti; ar an adbur sin atáit siat méith feólmur & as maith dóib dobrón do gnáthugad, d'anfhainniugad an teasa & na spirad, & do thruagugad an chuirp méid éigin. Tuillead, adeirim co fuarann an eagla atá ar láthair nó atá chuguinn an corp, & co háirithi na boill fhuirimeallacha, óir tarraingthear an teas ó na ballaib fuirimeallacha chum na mball inmeadónach, & ní chum an chraidi gluaistear an teas acht chum na mball eile; óir gluaistear teas an chraidi chum na n-inneadh ar son easbaid ímáidi na spirad annsa chraidi & ar son tochluigthi an teithti, óir ní háil leó teagmáil d'adbur an uilc ar aen-mod; ar an adbur sin doimnigid an teas & na spiraid iat féin annsna ballaib, innus nach éidir leó iat féin d'ullmugad ná d'innordugad chum gluasachta, céimnigthi ná oslaigthi do theagmáil do ní aduathmur. Ar an adbur sin beirid an feallsam fiadnuise a Leabur na Résún co lacthur an brú nó co togairmthear flux leannann chum na n-inneadh ar son cumgaid coiméignigthi an teasa & na spirad ón eagla annsna hinaduib sin; & cúisigid rith na spirad chum na mball sin reime & tromdacht inntu, óir cúisigthear fuaraideacht an chraidi & an chuirp co huilidi ón chumgach cúisigius an eagla, & ar son a laigid geintear teas & spirad ann ar son na fuaraideachta óir cúisigid an fhuaraideacht tromdacht annsa spirad agá téchtad. Tuillead: an méid fhuarthur an craidi do résún na heagla, nó dona daínib atá arna infra 206-8 n-inordugad co mór ó fhuacht nádúrda an chraidi nó na haimsiri, as urusa eagla do geineamain innta ó cúisigthear singcoipis nó bás; & ar truailliugad coimplexa an chraidi mur so, ní himchubaid an eagla ar aen-mod a regimen choiméda na sláinti. Et ní hiad amáin na haicídi adubrumar romainn connaimthear do leith na bríge tochluigthi, mur atá, irasibilis & concupisibilis, óir claechluigid sin ar cuirp. Gid eadh, na hímáidi so connuimthear do leith na bríge inntshamluigthi inmeadónaide claechluigthear ar cuirp uaithi, mur do-chíamaid gu follus co ngluaistear an fhuil ó fhaicsin nó ó ímáigiugad na réd ndearg; & mur an cédna geintear teinneas a neach éigin ó smuainead an teinnis atá ar a chompánach. Agus mur adubrumar gurab intseachanta imurcaid d'aicídib na hanma, as ar an mod sin tuigmid gurab intseachanta an mian nó an t-ímáigiugad do-gabur uatha; óir ní himchubaid aen-uibiacht égcudruma do ímáigiugad a regimen na sláinti, óir gluaistear an spirad do gluasacht anorduigtheach óna leithéd sin d'ímáigiugad, & fácthur mod an díleagtha & toirmiscthear an codlad ón ímáigiugad sin. Agus Is lór linn na neithe athchumaire so do rád d'aicídib na hanma. An naemad caibidil: Do regimen aimsear na bliadna infra 209-10 Ad sanitatis regimen perfectum oportet considerare diuersitatem temporum anni & cetera: .i. as éigin a thuicsin co fuilid aimseara na bliadna égsamail chum regimen fuirfe na sláinti; ar an adbur sin as intuctha ní éigin don aimsir mar do-bearar don aís & don choimplex. Óir ní haen-regimen co huilidi dleagur do thabairt a n-aimsearaib éxamla teasaidi & fuara na bliadna; et ní mí-résúnta gurab do réir éxamlachta aimsear na bliadna tuicthear éxamlacht an regimen. Ar an adbur sin as intuicthi co fuilid ceathra haimseara annsa bliadain, mur atá, earrach & samrad, fodmur & geimread. Agus dealuigthear na ceathra haimseara so na bliadna do réir an asdrolaici, do réir gluasachta na gréine an gach aen-rann do spér na comarthad, ag tinnsgaint ó phongc spéire an earraig as céid-chéim d'Airies. Agus mairid gach aen-aimsear do réir na n-asdrolaici feadh trí mís & trí comartha, innus co mbít trí comartha annsna trí mí. Et Is mur sin bít aimseara na bliadna comthrom, nó a ngar do chomthrom. An liaig, immorra, ní thabair sé dá úig ag dénum disdingi idir na haimsearaib gluasacht na gréine infra 210-1 a cearcaill na comarthad ré n-abur Sdodiacus, acht do-beir sé dá úig an égsamlacht teagmus isna haimsearaib ó claechluigthear ar gcuirp-ne. Et do-chíamaid do leith dearbtha rann éigin don bliadain do beith teasaidi & rann eile fuar; ar an adbur sin atá an liaig arna choiméigniugad chum disdingi do dénam idir aimsearaib na bliadna, innus co mbeith an aimsear Is mó atá measurda annsna cáilideachtaib gnímacha, & foámuigtheacha ana hearrach. Agus ní mairinn an measurdacht sin feadh trí mís acht nísa luga; ar an adbur sin as girre spás an earraig do réir na leagad ná do réir na n-asdroluici. Et égsamailtear fad nó girri na haimsiri sin do réir égsamlachta an régióin; óir tinnsgnuid an t-earrach uair ann sul téit grian annsa chéd-phongc d'Airies, & tinnsgnaid uair eile d'éis gréine do dol annsa chéd-phongc d'Airies. Agus as é as tosach don earrach, an uair thinnsgnaid na héin ceileabrad do dénam & tinnsgnaid na crainn bláth do thabairt, & co hathchumair an uair thinnsgnus gach uile ní bláth. Et a ndiaig aimsiri an earraig tic an samrad, & Is aimsear theasaidi thirim í. Agus Is mór chomaentaidius an aimsear sin risin earrach; & bíth spás fada aici a régión, & a régión ele spás gearr. Et tic an fodmur ana diaid sin, atá contrárda infra 211, 213 co díreach don earrach do réir chaindiachta, nó a ngar di. Agus as aimsear atá measurda gu lór annsna cáilideachtaib gnímacha é gid eadh, claenuid sé chum tirmaideachta mar do-ní an samrad tic reime. Agus atáit laeithi an fhodmuir teasaidi gu mór & a oidchinna fuar, óir Is ro-urusa gabus an t-aer claechlód teasaidi annsa ló chugi, nó fuaraideachta annsan oidchi, ar son a shéime & a thirmaideachta. Ar an adbur sin Is mór deichfrigid a oidchinna óna laeithib a teasaideacht & a fuaraideacht. Agus ní theagmann sin annsan earrach, óir ní fhuil an t-aer a chom-shéim sin ná a choim-thirim ann; ar an adbur sin ní fhuil sé foámuidtheach mur atá an fodmar ná so-chlaechluigthi. Agus Is annsan aimsir so thinnsgnus dath an duilleabuir claechlód & tinnsgnus tuitim leis. Ana diaid sin tinnsgnus an geimread. Agus Is fuar fliuch é, & as é as tosach do deireadh an fhodmuir, an uair thuitid duilleabur na crann; & as é as deireadh dó tosach an earruig, an uair thinnsgnaid na crainn bláth do thabairt. Et ar tuicsin na neithead so as intuicthi cad as regimen díleas don tshláinti an gach aimsir acu fá leith. Et tinnsgnum ar tús ón earrach. Agus adearmaid co cusmailtear an t-earrach risan easláinti do-níthear ó línad, óir atáit na cuirp línta annsan aimsir sin. Et conclúidigthtear as sin gurab imchubaide an aimsear sin chum infra 213-4 na cuisleann & chum na purgóidi ná aen-aimsear eile; & atá sin ana díleas speitsialta aigi, óir as aimsear measurda é, & Is a n-aimsir measurda dleagur na folmuigthi sin do dénam; adbur eile, ar son gurab annsan aimsir sin Is mó gluaistear na leanna, más ead, na daíne atá amuirseach ar easláintib línta leagur cuisleanna dóib & folmuigthear iat annsan earrach; & togairmthear an sgeathrach ar son gurab teó & gurab flichi na cuirp annsan aimsir sin ná isna haimsearaib eile. Agus teagmaid co minic a mbeith nísa teó & nísa flichi ná mur as emacr;igin a mbeith, óir claenuid sí chum teasaideachta & chum flichideachta; ar an adbur sin ní hingnáthuigthe neithe théigius & fhliuchus gu mór do thabairt innti, mur atá, biad & deoch, a n-aithfhégad na n-aimsear eile; ar an adbur sin as indénta an regimen do shéimiugad. Et ní rigid a leas na cuirp línta mórán bíd ná digi do chaithim. Et do réir mur atá an aimsear so measurda as saethur measurda dleagur do dénum innti; & dligid sé beith nísa mó ná saethur an tshamraid & nísa luga ná saethur an geimrid. Tuillead, óir tinnsgnuid an teas calmugad annsan aimsir so, & co mbuaidearthar an fhuil & na spiraid & an corp, más ead, as maith aibstinens do dénum ó na neithibh teasaidi & saillti & géra. Agus Is maith siróipi múcus an infra 214-5 t-ainnteas d'ól mur dig, mur atá siróip nenufair & oxisacra & a cusmaile. Et as inchomurthaid co fuil an corp slán & gan mórán línta do beith ann ón aimsir roime, an uair adeirim gurab éidir annsan aimsir so nísa mó do biad reamur do thabairt ná a taburthar annsa tshamrad, & nísa luga ná a taburthar annsa geimread; óir atá an bríg & an teas láidir annsan aimsir so, óir Is mór an dísgaílead bís ó na corpaibh annsan aimsir sin ó láidireacht an teasa nádúrda & ó umlacht na corp do leith na flichideachta. Óir atáit na cuirp líntach annsan aimsir sin & atáit bríga láidiri acu, más ead, Is maith beacán do chaithim ann. Ar an adbur sin dom thuicsin, as maith d'orduig an Eagluis tréigeanus do dénum annsan aimsir sin, acht muna lína duine é féin aenfheacht gach lae, mur do-níd lucht an tréigeanuis; óir do bud fearr an biad do roinn an tan sin ná mórán do chaithim aenfheacht. Annsa tsamrad, immorra, innarbthur an fuacht & tinnsgnuid an teas & téigthear na gaetha & tirmuigthear na cuirp; ar an adbur sin déntur aipstinens ó na neithibh teasaidi millsi olamla saillti, & mur on cédna ó na neithibh líntacha thshásaigeas co luath, óir atá an teas nádúrda anfann a n-inaduib an díleagtha an tan sin. Et bíth a n-arán do chruithneacht glain & bíth a ndeoch anfhann do réir bríge mínidius an tart infra 215 amáin. Et dligid regimen an tsamraid uile claenad chum fuaraideachta & chum flichideachta. Agus dleagur caithim co minic ann & beacán ar aen-sligi. Agus bíd na biada so-díleagtha; & ní headh amáin dligid siat beith fuar do réir bríge acht beith fuar do réir gníma. Et fliuchthar cumdaigi na teag a huisgidib glana aenda, nó lé haigéid nó lé duilleabur crann fuar arna córugud ar fhud an tigi, mur atá, duilleabur saileach & a cusmaile, & curthar soitheach lán d'uisgi a cúluib na seómrad annsan aimsir sin. Seachnuid siat séideadh na ngaeth fuar & seachnuid cuisle & coimriachtain & leigeas laccthach & saethur & tréigeanus mór, & gach uile ní théigius & tirmuigius. Annsan fhodmur, immorra, as mór dligmid beith deithideach ag tabairt regimen maith; óir ní fhuilngid na cuirp, ar son mailísi coimplexa na haimsiri so & ar son anfainne na mbríg, seachrán do dénam annsa regimen; & ní liginn gnáthugud dona biaduib oilius co maith, gid eadh, ní liginn an diet inmolta do tharcaisniugad. Et atá an aimsear so tirim co mór & bít na cuirp teasaidi; ar an adbur sin dligmid ar n-indtinn uile do beith a fliuchad na corp & a calmugad na mbríg. Más ead, as intseachanta annsan aimsir so gach uile ní thirmuigius an corp & anfhainnidius an bríg; más ead, seachaintear an choimriachtain, infra 216-7 óir tirmuigid & anfhainnigid sí na cuirp. Agus mur an cédna do-níd na smuaintigthi & an t-imshním mór & an dobrón & deoch uisgi fhuair & fothragad uisgi fhuair, óir dúnaid sin na póire & do réir chonsiquens cúisigid fiabras. Tuillead: dleagur tart & gorta do sheachna an aimsear sin, & ná líntur an brú a n-aenfheacht innti. Et bíth an fín uisgimail co hinmeadónach. Agus Is cusmail regimen an fhodmuir ré regimen an tsamraid a mórán d'inaduib, nó co tí fearthain annsa fodmur; & an uair tic, as mór an t-innillius do-ní sí ó mórán d'easláintib. Gid eadh, Is mó dligmid beith deithideach a ceartugad & a comfhurtacht na leannann annsan aimsir so ná a folmugad. Et seachaintear na tortha annsan fhodmur, óir geinid siat leanna atá ullam chum morgaid; ar an adbur sin cusmailtear an aimsear so ré galar do-níthear ó thruailliugad. Tuillead: as mór as intseachanta fuacht na hoidchi & teas an lae annsan aimsir so. Óir Is ro-urchóideach easláinti na haimsiri so, et dá teagmad easláinti do neach annsan aimsir so, freagurthur ana tosach í, sul daingnidius sí. Et dá faicim na leanna ar peacugad, folmuigthear iat sul tí an geimread, innus nach daingnigthi iat ó fhuacht an geimrid & co mbeith sí ó hoin amach 'na cúis do mórán d'easláintib eile. Annsa geimrid, immorra, fédmaid mórán do infra 217 biaduib teasaidi reamra do chaithim & spás fada do beith eaturra, óir atá an teas láidir a climaduib an chuirp. Ar an adbur sin dá mbia coimplex fuar ag neach as eídir leis gnáthugad do gairleóig & d'uinneamnaib an tan so, & do biad eile cóirigthear ó spísrad teasaidi; & as imchubaid lictabáire teasaidi dóib annsan aimsir so. Gid eadh, na daíne óga gá mbí coimplex teasaidi, as gu measurda dligid siat na neithe so do chaithim; óir ginco dearnaid olc do raidlean 23, as baedal ar teacht an earruigh nó an tshamraid droch-easláinti do geineamain uatha, acht muna furtachtaidthear iat ó chuislinn nó ó phurgóid. Et atá drong eile ithius mórán annsa geimrid & ibius mórán fína & do-ní beacán saethuir, & as imchubaid cuisleanna dóib sin a tosach an earruig. Et dá mbia droch-oileamain reamur acu annsan aimsir sin, as inlactha an brú ana diaid sin. Tuillead: Is mó dleagur saethur do dénam annsan aimsir so ná a n-aimsearaib eile na bliadna, & Is mór atá coiméd na sláinti annsan aimsir so, ar an adbur sin ní bí neach easlán ann acht ó chúis móir láidir & ó sheachrán mór annsa regimen. Óir imdaidthear linn finn annsna corpaibh isin aimsir so, ar an adbur sin Is maith gan na praiseacha náid na tortha lé n-oiltear na daíne do beith fuar fliuch; ar an adbur sin as intseachanta an phraiseach do-níthear do lactuca & d'atriplex & dá infra 217-8 cusmailib annsan aimsir sin. Gid eadh dligmid persille & borráitsi & sáitsi & minntus do gnáthugad; et as mar an cédna tuicthear dona torthaib. Agus dligid an fín gnáthuigthear annsan aimsir so beith dearg. Et seachaintear cuisle do ligin annsan aimsir sin; & dligmid an phurgóid do gnáthugad muna toirmisgi fuacht ro-ard í. Tuillead: ní dleagur sgeathrach do dénam ar aen-mod annsa geimrid. Tuillead: as mór dligmid beith deithideach do dín an ochta & na mball atá 'na chomursanacht ón fhuacht, & mur an cédna don inchinn & do ballaib fuirimeallacha an chuirp & co speitsialta dona cosaib. An deachmad caibidil: Dona gránaib & don arán Quia sermones uniuersales In operacionibus sunt inutiles nisi applicentur ad particularia: .i. Is mí-tharbach comráiti uilidi acht muna ceangailtear iat dona neithib rannaidhi ana n-oibrigthib. Ó do luaideamur don taeb thuas dín dona hoileamnaib a coitchinne laibeórmaid ann so co speitsialta díb. Et ar tús dona biaduib, & an dara huair dona deochaib nádúrda & ealadnacha. An infra 219 méid beanus sé risin mbiad beid naí caibidleacha speitsialta ag labairt de: an chéd-chaibidil dona gránaib & dona haránuib; an dara caibidil dona potáitsib; an treas caibidil do na torthaib; an ceathramad caibidil dona luibib & do na praiseachaib; an cúigead caibidil do na prémuib; an seisead caibidil do na hainmintib; an seachtmad caibidil d'imurcachaib na n-ainmintid; an t-ochtmad caibidil dona hiasguib; an naemad caibidil dona sabsaib & do na blasaib. Bíth a fhis agad co ndéntur an t-arán don chruithneacht & don choirci & don eórna & don tsheagal & don milium & do rais. Agus ní díb so amáin do-níthear an t-arán acht dá gach ní dá ndéntur panisium. Et as ead as panicium ann, .i. grán beirbthear a n-uisgi nó co mbí sé daingin a cusmailius aráin; & an uair beirbthear an grán sin ar uisgi co fuirbthi, nó co mbí sé tiug, & cumuiscthear co maith ré huisgi é & curthar ainnséin ar miasaib nó ar saltaraib nó gu fuara, & as cusmail ré harán é an tan sin & fédtur a gearrad mur do-níthear arán. Et as imchubaidi & as fearr do-níthear so dona gránuib beaca ná dona gránuib móra, mur atá millium & ris, óir Is foirbthi cumuiscthear iat ré huisgi arna mbearbad. Et ní mór gnáthuigthear panicium, & co háirithi a coiméd na sláinti, ar son easbaid an tshalainn & an laibén; más ead, ligim torum é. infra 219-20 An chruithneacht, immorra, beirbthear a n-uisgi, ní mór as imchubaid í a coiméd na sláinti, óir imdaigid dúinti & béisti. Et tuicthear a chusmailius sin dá gach uile phastae shlim dá ndéntur biad; óir Is mall díleagthur an t-arán slim, & Is oileamain reamur rigin do-beir sé uaid, & togairmid sé cuirineach na bronn, & imdaigid sé gaethmuireacht isna hinnib. Et más imchubaid d'aen-droing é as don droing do-ní saethur láidir & agá mbít cuirp láidiri as imchubaidi é. Et as é an t-amidum as fearr & as édruma díb, ar son tirmacht na cruithneachta & ar son fuirbtheachta díleagtha a fhlichideachta. Agus Is mór oilius sé, & Is deacair a dísgaílead, & Is don droing shaethruigius co mór Is luga urchóididius, óir ní himchubaid don droing agá mbít cuirp measurda ar aen-mod é. Et dá teagmad co gnáthóchaidi cruithneacht do chaithim, beirbthear an chruithneacht a n-uisgi ar tús, & 'na diaid sin caitear lé heanbruithi feóla inmolta nó lé bainne almont, & Is biad imchubaid sin ar mod éigin do lucht an tréiginuis, óir Is mall claechluigthear é, & arna díleagad as mór oilius. Et fédtur mur an cédna na biada do dénum don eórna & don choirci, & Is mó as imchubaid mur biad iat ná an biad do-níthear don chruithneacht. Et ní molaim an biad do-níthear do phanicium ná do milium, óit Is beac oilid & Is deacair a ndíleagad, & geinid linn dub, óir atáit infra 220-1 siat fuar tirm annsa dara céim, & ceanglaid an brú, & fuaraid & casaid an gaile. Et an uair do-níthear biad eile dona gránaib sin as éigin a croicinn do buain díb; & Is fearr oilid siat an tan sin ná mur adubrumar romainn. Agus dá caitear maille ré feóil méith nó maille ré heanbruithi méith iat, as mór ceartaigthear a fuaraideacht & a tirmaideacht. Et as é an t-arán do-níthear don chruithneacht as mó atá inmolta díb, & 'na diaid sin an t-arán eórna, & na diaid sin an coirci. Et ní moluim an t-arán do-níthear dona gránuib eile a coiméd na sláinti. Agus seachaintear na gráin adubrumar do thruailliugad ó arsaideacht. Et ní dliginn an chruithneacht beith arsaid, ná beith anabaid, ná ro-nuad, ná arna timurgad ó droch-buain; acht dligid grán na cruithneachta beith reamur trom a' claenad chum deirgi. Agus dleagur cainndiacht measurda thshalainn & uisgi do chur air innus nach beith sé ro-bog ná ro-thirim ná ro-chruaid; & dleagur lauén do chur ann, innus comad usaidi a díleagad & comad lugaidi do geinfidi dúinti & péiste & clocha annsna dubánuib & annsa lamannán. Et ní dliginn sé beith te ná cruaid ó arsaideacht, & beirbthear an céd-lá é. Et tabair dot aire gu mór ná bía an teine lé mbeirbthear an t-arán ro-láidir ná ro-égruaid, & co mbía sí do chonnad imchubaid gan beith morguigthi. Agus mad infra 221-2 áil linn a beith oileamnach co mór glantur óna bran uile hí. Agus mad áil linn an brú do lagad, leigim méid éigin don bran ann; óir as beac oilius an bran & lagaid an brú, & do-ní an min a chontrárda so. Tuillead, bíth a fhis agat gurab fearr & gurab luaithi oilius an taes ná mur do-ní an crúsda fuirimillach, óir geinid an crúsda linn dub; & ní mór as imchubaid dona daínib slána é, acht don droing agá mbít gailidi fliucha & lérb áil dol a truaigi; & as a ndeireadh na coda as mó as imchubaid é, & do-beir sé furtacht chum an bíd do thuitim a n-íchtar an gaili, & comfhurtachtaigid bél an ghaili. Agus Is lór linn a ndubramar dona gránaib & don arán & do phanisium. An t-aenmad caibidil dég: Do na potáitsib Consequenter de leguminibus sunt alica breuia disenda .i. ó dubrumar ní don taeb thuas dín do na gránuib, adéram neithe éigin athchumaire do na potáitsib ana ndiaid. Agus na potáitsi gnáthuigthear atáit cúig gnéithe orra .i. gné do-níthear do shisera & gné do phónuire & gné do-níthear do robus & gné do-níthear do lentes & gné do-níthear infra 222-3 do phis. Agus má táit gnéithe eile orro fédtur a treórugud chuca so. Et atá substaint gach uili photáitse gaethmur dodíleagtha, & as linn dub geinius; ar an adbur sin ní himchubaid iat do na corpaibh measurda, an feadh mairid siat a leithid na sláinti. Et as intseachanta na potáitsi, gid eadh, an t-uisgi ana mbeirbthear iat lagaid an brú & togairmid an fual & oslaigid dúinti na cuisleann; ar an adbur sin as imchubaid gu lór an ní ana mbeirbthear iat annsna haimsearaib a ngnáthuigthear biada reamra ó ndéntur dúinti, mur atá, aimsear an tréigeanuis. Et an uair do-níthear an t-eanbruithi sin co himchubaid, mur theigeósgmaid a cédóir, as luga d'urchóid atá ann ná annsa substaint; óir ní fhuil gaethmuireacht ná docomlacht díleagtha, ná mailís oileamna innta. Et Is mur so do-níthear an t-eanbruithi sin .i. curthar sisera nó pis a n-uisgi fhiuchach feadh oidchi & coimeltear lé lámuib iat aimsear fhada ainnséin; tempearáiltear iat annsan uisgi chédna feadh oidchi, et arna bárach leagar fiuchad fá dó nó fá thrí dóib; & sgagthar ainnséin & coimédtur. Et ullmuigthear é a fogus don chuid maille ré cainél & ré spica nardi & ré seinsér & ré cróch & beacán fína do chur ana cheann; & leagur fiuchad láidir dó ainnséin & taburthar a tosach na coda. Et oslaigid an t-eanbruithi sin na cuisleanna ré infra 223-4 n-abur uene capillares na n-ae & na seilgi, & togairmid an fual, & laguid an brú óna dúintib, & coimédaidh na dubáin & an lés óna cruatan. Et as é eanbruithi siser & na pisi cruinne gile as fearr & as imchubaidi & as cairdeamla don nádúir díb, & as fearr a substaint ná substaint na potáitsi eile nó a n-eanbruithi. Et as í potáitsi an phónuire Is measa díb, & co háirithi an uair beas maille réna chroicinn; óir as í Is mó geinius gaethmuireacht & Is deacra do díleagad & Is mó méduigius linn dub. Et as inchomurthuig co deithideach gurab measa oilius an croicinn fuirimeallach & gurab deacra a díleagad ná an t-eitne. Item cumgaigid croicinn an phónuire an brú & lagaid an t-eitne, & atá so gu fírinneach an gach aen-photáitsi: gid eadh, ní hinchaithme iat ar aen-shligi ar son an chumuisc ealadnaig atá orra, óir lagaid cuid acu & fostaigid an chuid eile; & Is mur sin cúisigthear gluasacht suinneánach sa chorp uatha. Et atá so fírinneach ag labairt co speitsialta do na potáitsib ara fuil mórán dá croicinn fhuirimeallach, mur atá, pónaire & cicera móra. Et as cúis do na cúisib fá n-abur an phis chruinn geal do chaithim, ro-shéime a croicinn; ar an adbur sin fédaidh neach a caithim co hinnil maille réna croicinn, acht gé fearr í arna glanad óna croicinn. Et na potáitsi do-níthear do na gránuib nuada infra 224-5 as luga bís don chroicinn orra & Is luga an deichfir bís idir an croicinn & an t-eitne & as usa a ndíleagad ná an tan bíd arsaid; ar an adbur sin as dóig lé droing éigin gurab mó atáit siat imchubaid don chorp daena an tan sin ná an tan bít arsaid. Gid eadh, as fírinneach gurab lia imurcacha na potáitsi nua & gurab sothruailligthi a substaint náid na potáitsi arsaidi, más ead, as luga as imchubaid iat do na corpaibh slána ar mbeith an respectum sin acu náid ná potáitsí arsaidi. Et adeirim co fírinneach ar an adbur sin gurab imchubaidi na potáitsi tirma an uair glantur óna croicnib fuirimeallacha iat náid na potáitsi nuada nach glantur. Agus as fearr na potáitsi nuada nach glantur óna croicinn náid na potáitsi arsaidi nach glantur. Más ead, as maith na potáitsi glasa, an uair beirbthear iat air eanbruithi feólann inmolta nó maille ré bainne almont, ar cur sheinnséir gil & cróich orra. Et dá teagma na potáitsi tirma do chaithim, & gan a mbearbad air eanbruithi feóla, as maith uinneaman geal do gearrad co min & an potáitse do phriamacr;il maille ris & ré holaid na holiua & a caithim. Et Is inchomurthaig co deithideach dá teagmad co caithfidi na potáitsi maille ris na biaduib eile, & cicera co háirithi, gan a caithim a tosach na coda; óir do thógfaidis siat léna ngaethmuireacht na biada eile chum béil an ghaili lé toirmeósgaidi an díleagad. infra 225-6 Tuillead, ní hinchumuiscthi na potáitsi maille réna croicinn fuirimeallach risna biaduib eile, óir dá caitear roim na biaduib nó tair és na mbiad iat, mairid annsa ghaili maille ré mailís; & dá caitear a meadón na coda iat Is amlaid as usa a cumusc risna biaduib eile, óir ceartaigthear a mailís ón chumusc sin: más ead, nárab í an photáitsi bus céid-meas ná bus meas déiginach ar an mbord, acht dá caitear í a caithim a meadón na coda, óir Is ann bus fearr a cumusc. Tuillead, bíth a fhis agad dá caitear na potáitsi a ndiaid na mbiad ele co treóruigid siat droch-aislingthi melancolica; ar an adbur sin ná caitear fá deóid iat. Et ó tá an díleagad gá dénam annsa gaile tré shligi fiuchtha, dá caitear na potáitsi a meadón na coda as urusa a cumusc ris na biaduib, & ceartaigthear a mailís. Agus Is lór linn na neithe athchumaire sin do na potáitsib. An dara caibidil dég: Do na torthuib Sciendum quod quamuis fructuus In uia nutrimenti non competunt In sanitatis regimine .i. as intuicthi gingub imchubaid na tortha a sligid oileamna a coiméd na sláinti ar son gan a mbeith infra 226-7 inmolta co coitchinn (óir an oileamain do-gabur ó na torthaib geinid sí fuil shomorguigthi, & Is beac oilid, & Is mór a n-imurcacha), gid eadh, gnáthuigid mórán do daínib na tortha ar son na tarbachta speitsialta tic óna ngnáthugad. Et atáit cúig tharbachta fánab imchubaid na tortha a rém-choiméd regimen na sláinti: an chéd-tarbacht díb, mínigid siat linn ruad; an dara tarbacht, múcuid siat ainteas fola deirgi; an treas tarbacht, fliuchaid siat na cuirp & fuaraid. Agus Is iat so na tortha ordaigthear chugi sin .i. na tortha fuara fliucha, & co háirigthi an uair bít siat nua, mar atáit na tortha so .i. áirnida & persica & fígida & caera & melones, cucumeris & sitruilli. Agus mad áil linn ainnteas fola deirgi do míniugad a rannaibh an ochta & na mball spiradálta gnáthuigim do na neithib so adubramar romainn, mur atá, cucumer & melones do chaithim a ndiaid bíd; & mur an cédna gnáthuigim na neithe sin an uair beas ainnteas annsan ucht & annsan inchinn ó biad éigin do chaitheam, mur atáit, biada rósdaigthi nó priáilti ó cúisigthear an t-ainnteas adubramar co minic. Et mad áil linn ruad atá annsna cuisleannaib do chlaechlód, & ainnteas fola deirgi atá annsna haeib & annsa sheilg & annsna ballaib ele do míniugad, caitear na tortha adubramar an tan sin roim biad; & ibthear uisgi fuar innus comad luaithidi infra 227-8 do reachdais chum na cuisleann & coma móidi In t-innfhuarad; nó ibthear fín ana mbia uisgi co maith, óir Is sé as mó moluim. Et Is mó atáit na tortha sin imchubaid a n-aimsir samraid & fodmuir ná isna haimsearaib eile: óir Is mó bít na cuirp annsan aimsir sin tirim & Is mó gabuid lasad chucu & Is mó imdaigid leanna coilearda innta ná isna haimsearaib ele. Agus mur an cédna Is imchubaidi na tortha sin adubramar do lucht leanna ruaid & fola deirgi & do na daínib óga ná do na haesaib ele & do na coimplexaib ele. Et as inchomurthaig co deithideach gurab deacair melones & sitruilli & cucumeres do díleagad; & an linn geintear uatha bíth sé ullam chum murgaid & geintear fiabrais rigne uatha. Et gid eadh, báigid siat an tart, & mínigid an t-ainnteas, & comfhurtachtaigid an gaile, & lagaid an brú, & togairmid an fual, & brisid na clocha arna caithim maille ré síltaib; & as fearr cucumer ná melones & sitruilli. Gid eadh, as intuctha d'aire nach beid na tortha adubramar anabaid ná arsaid; & as inchoiméda an cuingill so an gach aen-torad. Agus an uair ticid siat chum beith abuid co fuirfe, dubaid ar na crannaib & ithid na damáin allaid iat. Et ní himchubaid a ngnáthugad so ar aen-mod, óir ullmuigid siat na leanna chum morgaid, & imdaigid infra 228-9 bubones & carbongculus & antrax annsna corpaibh gnáthuigius iat; & do-nít sméra na drisi an cédna, dá licthear dóib ar na crannaib nísa shia ná an chóir. Et as mur an cédna atáid na caera & adbur na seiríneadh reamur dá ngairthear calmones anar teangaid-ne. Et an uair gabmaid na tortha sin adubramar, & iat ar teacht chum beith abuid In méide so co n-oiltear na damáin allaid uatha, ní dligmid a caithim ná a ngnáthugad ar aen-mod In tan sin, ná aen-torad ana fadthur péist ara lár; óir foillsigid sin truaillead. An dara tarba fá ngnáthuigid na daíne na tortha do chaithim, ar son na bronn do lagad. Agus atáit drong co nádúrda do na daínib bís stupáilti do gnáth nísa mó ná mur reagur a leas; & rigid a leas In drong sin tortha lagus an brú do chaithim. Et Is iat so na tortha sin .i. caera & áirneadha & sméra drisi & seiríne aipchi & persica boga. Ar an adbur sin as ingnáthuigthe na tortha adubramar roim biad; & ní hinchaiti biad ele 'na ndiaid, ach as inanta spás ana ndiaid, ag ól eanbruithe nó fína uisgeamail nó uisgi fhuair, óir adearait drong gurab imchubaid na neithi sin adubramar do lucht leanna ruaid & don droing aitreabus a régión ro-theasaidi & do na daínib óga & a n-aimsir theasaidi; & Is fearr eanbruithi feóla inmolta d'ól In tan sin nó fín milis uisgeamail ná In t-uisgi. infra 229-30 Et as intuicthi co maith co fuilid trí moda ar na caeraib .i. caera ainaipchi, & Is díb do-níthear agresta; & caera aipchi glasa nuada, & Is eistib beantur an fín; & caera tirma ré n-abur uua passa. Na céd-chaera adubrumar, ní lagaid an brú acht Is mó fhostaigid, & togairmid an tochlugad cúisigthear ó linn ruad neam-glan, & innfhuaraid ainnteas In gaile, & Is mór fhodnaid siat annsa flux bronn do-níthear ó linn ruad. Gid eadh, na caera aipchi, & co háirigthi na caera geala nuada gan sgealla nó gan eitnida & gan croicinn, lagaid an brú; & Is iat Is mó & Is fearr oilius, óir oilid mur do-níd na fígid .Gid eadh, geinid siat gaethmuireacht & teinneas bronn; & dá curthar lá nó dá lá a fiadnuise gréine iat Is feirrdi oilid siat & Is lugaidi lagaid ná geinid gaethmuireacht. Gid eadh, an drong gá mbit gailidi lána do biad, & iat neam-glan lán do droch-leannuib, ní dligid siat ar aen-mod caera do chaithim & co háirigthi an uair bít nua gan sgealla; óir Is luath truailltear iat annsa gaili neam-glan, & díleagthur iat a cédóir annsa gaile lán do biad; & an uair nach éidir leó an gaili d'fhágbáil tar éis a ndíleagtha, & an biad ele gan beith díleagtha, truailligthear iat an tan sin & truaillid sin an biad ele; & tuicthear a chusmailius sin do na torthaib laccthacha ele. Agus mad áil lé neach na caera glasa nuada do infra 230-1 chaithim Is maith a cur a n-uisgi fhiuchach fead uaire, & a cur a n-uisgi fuar annséin sul caitear. Et Is mó claenuid uua passa chum teasaideachta ná chum fuaraideachta, & comfhurtaigid an gaili & méithigid na hae, & co háirigthi an uair glantur iat óna sgeallaib. Et as inchomurthaig co deithideach co fhuilid gnéithe imda ar na fígeaduib; gid eadh, atáit siat uile teasaidi fliuchaidi annsa chéid-chéim. Agus Is iat na fígid geala Is fearr díb ar son shéime a substainti & measurdacht a teasaideachta; gid eadh, Is urusa a truailliugad & atáit uili gaethmur & geinit míla. Et Is tarbach don ucht iat & do chruatan na n-árann. Agus gach méid dá mbeid siat as í In méide sin Is inmolta iat, óir foillsigid sin gur ligidar mórán dá ngaethmuireacht uatha & geinid fuil maith. Agus dá caitear iat a tosach In mís do lagad na bronn, & dá mbeid siat nua nó dá mbeid tirim, ibthear eanbruithi nó fín leó, & co háirigthi ibit In drong agá mbíd ae fuara sin leó; gid eadh, In drong agá mbíd teasaidi as innile dóib uisgi fuar d'ól leó, & ní do thogairm an fhluxa sin. Do na sméraib Agus bíth a fhis agad nach laguid na sméra anaipchi an brú ach Is mó fhostaigid í, óir atá infra 231-2 nádúir & bríg fhrithbuailti & stipeacda inntu. Gid eadh, lagaid na sméra aibchi an brú, óir claenuid siat chum fuaraideachta & chum flichideachta; & ní dleagur a caithim ar aen-mod tar éis bídh ar son foámuithi a substainti. Agus na daíne bís amuirseach ar morgad na leannann ná gnáthuigid siat sméra, óir Is torad somorguigthi co mór iat; ar an adbur sin ní moluim co mór iat don droing atá ullam chum fiabrais. Do na háirneadaib, immorra, bíth a fhis agad co ngnáthuigthear iat abuid & anabaid. Na háirnidi aipchi, immorra, Is iat Is mó Is imchubaid díb, & a mbeith a fuirm fhada & iat féin mór & beacán feóla orra & iat cruaid a' claenad chum stipeacdachta & croicinn tana orra. Agus ní dligid blas milis co fírinneach do beith orra acht blas milis a' claenad chum géiri; & Is mur sin atáit áirnidi Damasena. Et fliuchaid & fuaraid na háirnidhi; ar an adbur sin Is imchubaid iat do lucht na fiabras, & lagaid an brú mur adubramar. Et atáit mórán do gnéithib ele ar na háirnidhib & ní moluim a ngnáthugad: óir atá gné beac fhiadánta díb ré n-abur prunella, & atáit siat beac cruinn & fásaid ar na claidib & ní lagaid siat an brú acht Is mó fhostaigid, & Is díb do-níthear acasia fhostaidius an brú. Et dligid na háirneadha caitear do lagad na bronn a chur a n-uisgi fuar ar tús fead uaire: & infra 232-3 is mur sin Is fearr fhuaraid siat & fhliuchaid, & an uair theagmaid do linn ruad folmuigid é ag sleamnugad, & Is mur sin Is fearr ullmuigid siat an gaili chum gabála an bíd. Et bíth a fhis agad co deithideach gurab iat na háirneada fliucha nuada Is mó fholmuigius linn ruad, acht gid iat Is measa oilius & Is mó imurcacha. Gid ead, Is mó chomfhurtachtuigid na háirneadha tirma & Is fearr oilid an corp. Agus mur tuicthear do na háirneaduib tuicthear a chusmailius sin do na seirínib. Agus bíth a fhis agat gurab luga do fhlichideacht atá annsna seirínib ná annsna áirnidhib & gurab séime & gurab luga Is rigin iat; ar an adbur sin Is luga oilid siat ná oilid na háirnidhi. De Perciccis Óir geinit siat leanna so-morguigthi & comfhurtachtaigid In tochlugad & ní dleagur a caithim tair és bíd, óir do thruaillfidis siat an biad, acht caitear iat roim In mbiad mur do-níthear na háirnidi; óir díleagaid siat 25 co maith In tan sin, & comfhurtachtaigid an gaili te coilearda gá fhuarad & gá fhliuchad. Agus Is maith a mboltanugad a n-aigid cardiaca pasio, et comfhurtachtaigid siat an craidi co mór. Agus atá dísleacht chumachtach infra 233-4 acu a n-aigid an bréntuis nó an dobalaid tic ón gaili & ón ucht. Agus dá mbia gaile fuar nó anfann nó lán do droch-leannuib ag neach, & persica do chaithim ar céd-longad, furtachtaigid co mór iat; & Is maith sein-fhín deadh-balaid d'ól mailli riú innus comad usaidi na leanna do díleagad é, & do cheartugad mailísi In phersica, & co háirigthi dá mbeid siat cruaid. Agus bíth a fhis agad co laguid na persica aipchi an brú; & an uair bít anabaid co fostaigid. Et Is intuicthi an gach uile thorad nach dleagur tortha éxamla do chaithim a n-aenfheacht: ar an adbur sin an drong caithius fígid ní dligid siat caera na fineamna do chaithim, & mur sin do na torthaib ele. Et mur dleagur na biada & na deocha éxamla do sheachna a regimen na sláinti Is mur sin & nísa mó dleagur na tortha éxamla do sheachna. Agus Is mur sin Is follus an dara tarba ar son a ngnáthuigthear na tortha do chaithim a regimen na sláinti, & mod a ngnáthuigthe. An treas tarba ar son a ngnáthuigid na daíne na tortha do chaithim a coiméd na sláinti: & Is tarba díb an brú d'fhostóg. Agus atá cuid do na daínib agá mbí brú laccthach co nádúrda nó co haicídeach nísa mó ná mur reagur a leas; & dligid so tortha fhostuigius an brú do gnáthugad, mur atáit, oráitsi & péirida & ubla & mespila & infra 234-5 sorbe. Agus an uair caitear na tortha so roim In mbiad stupáilid an brú. Et ní dleagur na tortha adubramar do chaithim a caindiacht móir, óir Is olc oilid & Is deacair a ndíleagad; ar an adbur sin In biad caitear ana ndiaig Is luaithi díleagthur é náid na tortha adubramar, & mairid nísa shia ná an chóir annsa ghaili & truaillid In díleagad, mur Is follus annsa feóil beirbthear nísa mó ná an chóir co truailltear í. Et caitear na tortha sin adubrumur a tosach na coda & a méid bic mad áil linn an brú d'fhostóg. Agus mad áil linn an brú do lagad caitear a ndeireadh na coda iat. Et Is iat na horáitsi Is mó Is inmolta díb, óir atáit siat deadh-balaid do leith a stipeacdachta & a poinnticdachta, ar an adbur sin comfhurtachtaigid siat an gaili & an craidi co mór; ar an adbur sin Is mór Is imchubaid iat do thogairm In tochluigthi truailltear ó linn ruad neam-glan. Et Is maith a folach a stufaib & a mbearbad a luaith té; & an uair glantar iat óna n-imurcachaib curthar a fín maith deadh-balaid iat, & Is ar an mod so Is mó oilid siat & Is luga thromuigid an gaili & Is luaithi díleagthur; & Is ar an mod sin dleagur a tabairt do na daínib agá mbít gailidi anfhanna. Et Is mór atáit na horáitsi oma stipeacda & Is infra 235-6 deacair a ndíleagad, & ní dligid an drong gá mbít gailidi anfanna fuara a caithim ar aen-mod. Do na péiridaib Agus gach foicsi do deadh-balad & do shubstaint & do blas & do dath na n-oráitsi beid, as í In méide sin bus imchubaíd don gaili iat, 26 & do cheangal na bronn an uair caitear iat roim In mbiad & do lagad na bronn an uair caitear iat & i ndiaid In bíd. Et a chontrárda so atá ag na péiridaibh millsi agá fuil substaint bog; & beirbthear iat mur do-níthear na horaítsi. Et bíth a fhis agad co deithideach an uair caitear péireadha nó oráitsi ar céd-longad gurab cúis láidir do cholica iat. Et dá teagmad co caithfide iat ar céd-longad a n-aen-chúis, ibthear fín arsaid deadh-balaid a caindiacht big ana ndiaid, mur adubrumar romainn do na péireadhaib. Do na hubluib Bíth a fhis agat co fétar na hubla do chaithim roim biad & 'na diaid; & Is mo atáit siat imchubaid infra 236-7 chum na hoileamna ná atáit na tortha poinnticda nó aigéidigthi nó stipeacda, óir atá résún inann dá poinnteacacht & dá stipeacdacht, mur atá, do na horáitsib & do na péireadhuib, do leith a mbríge & do leith muid a taburta. Na hubla deadh-balaid, immorra, comfhurtachtaigit siat an craidi & an inchinn & atá dísleacht acu do chomfhurtacht na mball spiradálta dá mbeid siat ainmeasurda a teasaideacht; & as do na hubluib poinnteaca aigéidigthi tuicthir sin. Gid eadh, ní himchubaid na hubla millsi do na corpaibh coilearda, óir inntaigthear iat a linn ruad co hurusa. Et bíth a fhis agat co fuil droch-dísleacht ag na hublaib a' geineamain gaethmuireachta annsa dara díleagad & annsa treas díleagad; ar an adbur sin adearuid na heagnuidi co ngeinit na hubla eitic, óir In gaethmuireacht tic uatha atá droch-dísleacht aici do thirmugad airteireadh In sgamáin. De mespilis aut sorbis Agus bíth a fhis agad gurab iat Is animchubaidi do na torthaib adubramar romainn, & foillsigid poinnteacacht a mblasa & cruas a substainti sin. Et Is luga dleagur do chaithim díb so ná do na torthuib adubramar romainn; & Is mó dleagur a infra 237-8 caithim mur leigeas ná mur biad, ar an adbur sin Is imchubaid iat a flux na bronn. Et Is tolltanaige sorbe náid mesbuli. Óir ní boguid na mespuli gu lór ar na crannaibh, ar an adbur sin leagur dóib bogad sul caitear iat, & Is mur sin Is fearr a mblas. Et Is mur sin Is follus an treas tarba fá ngnáthuigid na daíne cuid do na torthuib a leithid coiméda na sláinti. An ceathramad tarba fá ngnáthuigid na daíne na tortha a leithid coiméda na sláinti, do-gabur í ó dlúthugad an bíd ó bél an gaili chum a íchtair. Et atáit cuid do na torthuib do-ní an fásgad sin óna poinnticacht & óna stipeacdacht, & do labramar díb sin co lór. Agus atáit cuid eile do na torthuib ó ndéntur In dlúthugad sin do leith truime & reime a substainti, mur atáit, cnó & castanea & a cusmaile. Óir ní fhuil stipeacdacht ná poinnticacht ag In dá thorad so lé ndingeandais an dlúthugad sin, & ní fhuilid deadh-balaid chum comfhurtachta béil an gaili; gid eadh, dlúthuigid siat an biad do leith a substainti & do leith a truma. Et ní mór Is imchubaid na tortha so do na daínib slána, óir anfuinnigid siat an gaili tré deacracht a ndíleagtha, & ní fhuil millseacht acu ré furbaíltiginn an gaili ná stipeacdacht ó calmuigthear é; ar an adbur sin Is mór Is intseachanta na cnó glasa fliucha, ach gé dlúthuigid siat an biad ó uachtur co híchtar an gaili. Castanea, immorra, as deacair a ndíleagad & infra 238-9 geinid linn reamur melancolica & dúnuid na cuisleanna. Et ní fhuil do na torthaib coillidi torad Is fearr oilius ná castanea. Agus atá méid éigin stipeacdachta acu, & co háirigthi an uair róstaigthear iat, ar an adbur sin Is imchubaid i ndiaid bíd iat. Et Is iat na cnó tirma Is luga urchóidigius do na cnoib. Et dá mbeantur a croicinn díb gabaid chucu méid éigin stipeacachta & millseachta ó calmuigthear & ó comfhurtachtaidthear an gaili, mur do-ní In castanea arna róstad; más ead, Is arna n-ullmugad mur sin Is imchubaid iat, & tar éis bíd. Item, Is intuicthi gurab measa na cnó móra tirma náid na cnó Gaídilacha, óir Is mó atáit siat olamuil náid na cnó Gaídilacha; ar an adbur sin inntaigthear a linn ruad co luath iat; & cúisigid teinneas cinn & buaidrid na súile & geinit uertigo, & co háirigthi an uair caitear iat tar éis bíd; et treóruigid siat parilis na teangad & togairmid an sgeathrach; & an drong gá mbít gailidi coilearda dligid siat na cnó tirma do sheachna. Agus gach arsuideacht dá mbeid Is misti iat; & gach nuaidi dá mbeid Is feirrdi iat, óir ní fhuil In méide so d'olamlacht inntu innus co ngeinfidis siat teinneas cinn ná uertigo & a cusmaile, mur do-nít na cnó tirma. Et do réir na flichideachta sleimne atá innta, lagaid an brú; & dá mbeantur a croicinn díb & a caithim d'éis bíd dlúthuigid an biad a n-íchtar an ghaili. Et dá caitear tirim infra 239-40 roim biad iat maille ré fígeaduib & ré ruib, Is maith a n-aigid na neimi geintear ón iasg iat. Agus as mur sin Is follus gurab imchubaidi na cnó úra do na corpaibh slána náid na cnó tirma; & a chontrárda sin do na cnoib Gaídilacha, óir Is fearr iat an uair bít tirim na úr. Dona halmontaibh Na halmoint millsi, immorra, atáit siat inmeadónach idir na cnoib beaca & na cnó móra; gid eadh, Is fearr oilid siat & Is imchubaidi don gaili iat náid na cnó ele; & Is í mo dóich gurab fearr úr iat mur biad ná tirim arsaid, óir atá olamlacht innta tirim lé ndénuit siat urchóid mur do-níd na cnó móra tirma. Gid eadh, ní fhuilid na halmoint tirma a com-olc risna cnoib tirma, óir ní fhuil In méide sin d'olamlacht innta. Et Is inchomurthaid co deithideach nach mór as imchubaid bainne na sean-almont tirim do lucht na fiabrus ar son na holamlachta atá innta, óir cúisigid siat teinneas cinn & inntaigthear a linn ruad co hurusa iat. Gid eadh, Is imchubaid bainne na n-almont nua do lucht na fiabras. Agus mad áil linn bainne gan beith olamuil do dénum do na sean-almontuib .i. beantur a croicinn díb ar tús infra 240-2 & curthar ainnséin a n-uisgi fhiuchach iat & nigthear a n-uisgi fhuar iat & suaitear an bainne co láidir & beantur a chubur de & beanaidh sin a olamlacht as. Item, bíth a fhis agad nach imchubaid na halmoint tirma ar aen-mod roim biad ná tar éis bíd, acht do thoirmeasc éirgi na ndeathaigead amáin; ar an adbur sin toirmisgid In meisgi. Na halmoint úra, immorra, reamraigid In corp & measraigid ainnteas In gaili méid éigin. Et cnaídit & glanuid flichideacht an gaili an uair caitear iat maille réna croicinn fuirimeallach & toirmiscid In meisgi. Agus an uair caitear iat tair éis na coda toirmiscid éirgi na ndeathaigead chum an chinn; & comfhurtachtaigid In radurc & glanuid In t-ucht & osluigid dúinti na taeb; & do-nít na halmoint shearba sin co háirithi. Et co speitsialta tirmuigid siat imurcacha na taeb, & méduighid substaint na hinchinne, & oilid co maith, & togairmid In codlad co háilginach, & osluigid sligthi In fhuail, & furtachtaigit & cumgaidit feóil na fiacal dá cogantur maille réna croicinn fuirimeallach iat. An cúigead tarba tic ó gnáthugad na torthad a regimen na sláinti .i. In corp d'oileamain: & Is i n-aimsir an éigintuis tuicthear so & annsa chás a n-uireasbuigid na biada eile. Agus idir na torthaib uile In tan sin, Is iat na fígida fliucha, & caera na fíneamna Is mó & Is fearr oilius díb. Na tortha infra 241, 243-4 fliucha eile, mur atáit, áirnida & a cusmaile, Is beac oilid siat (& Is iat áirnidhe tuicthear ann sin .i. na buláisi duba & geala), & mur an cédna na tortha a mbí súg mór, mur atáit, ubla & péireadha & a cusmaile; & Is beac oilid siat, & co háirithi annsa geimrid. Na halmoint, immorra, & na cnó Gaedilacha & na cnó móra & pini & a cusmaile, fédtur a caithim mur biad a n-aimsir In éigintuis & co háirithi annsa geimrid. Et bíth a fhis agad gurab deacair grán pini do díleagad, & gurab é Is mó oilius do na torthaib olamla, & Is láidir In oileamain do-beir uaid; & Is mór glanus na dubáin & na baill spiradalta co háirithi; gid eadh, Is iat Is easgairdeamla do na torthaib. Dactuli, immorra, Is dodíleagtha iat, & tromuigid In ceann, & geinit leanna reamra rigne, & dúnuid na cuisleanna, & sleamnaigit In t-ucht, & cúisigid In seile d'innarbad, & mínigid In chosachtach, & toirmiscid morgad na fiacal & a fheóla, & Is maith don gaili iat ón méid stipicachta atá innta, & cumguigit an brú. Agus dá caitear na tortha sin adubramar maille ré mil nó ré siúcra Is luguidi urchóidigid don ghaili. Gid eadh, ní himchubaid dona corpaibh measurda a ngnáthugad, & co háirithi an uair Is mó caitear iat do leith na toile ná do leith na tarba. An treas caibidil dég: Do na luibib & do na praiseachuib infra 244-5 De herbis & oleribus que sunt In usu ponende sunt primo regule herbarum generales .i. do na luibib & do na praiseachaib atá a ngnáthugad; & Is inchuir ar tús riaglacha generálta na luibead ann so: an chéid-riagail díb .i. gurab olc gach aen-luib co haenda, dá ngabur mur biad iat, chum oileamna In chuirp; óir claenuid gach aen-luib do réir a nádúire do geineamain leannann melangcolica nó flegmatica. Et do-nít siat sin óna substaint co huilidi a n-égmuis bugulusa & borráitsi; & Is iat In dá luib sin Is fearr mur biad do na luibib & Is luga urchóidigius. Et geinit na luibi fuara, mur atá, atriplex & spinargia & bleta, fuil uisgeamail neim-díleagtha fhlegmatica atá ullam chum morgaid & chum fiuchtha ar son a flichideachta, & ar son foámuigthi a substainti & tearcacht a teasa nádúrda; óir Is luath gabuid so teas eachtrannach chucu. Na luibe teasaidi, immorra, mur atá sáitsi & minntus & persille & a cusmaile, geinit siat fuil gér lasamain gontach theasaidi thirim, & ní himchubaid mur biad iat do na corpaibh measurda. Gid eadh, fédtur a caithim mur leigeas chum rém-choiméda & chum claechluigthi, mur atáit, infra 245-6 an drong agá fuilid coimplexa teasaidi ó linn ruad nó ó fhuil deirg, agá claechlód ó gnáthugad luibead fuar annsa tsamrad. Et gnáthuigid In drong agá fuilid complexa fuara luibi teasaidi dá séimiugad & dá claechlód, & co háirigthi annsa geimrid. An dara riagail .i. nach dleagur na luibi do chaithim om, ach lactuca & portulaca maille ré haicéid, do cheartugad teasa fola deirgi & ainnteasa In gaili & na n-ae, & a caithim a tosach na coda a cainndiacht bic. An treas riagail .i. na luibi teasaidi do gnáthugad annsna haimsearaib fuara & na luibi fuara annsna haimsearaibh teasaidi; & na luibi measurda, mur atá, borráitsi & bugulosa, an gach aen-aimsir; & curthar annsa tsamrad spinargia & lactuca & bleta farú, & annsa géimread beacán do duilleabar minntuis & persille. An ceathramad riagail: nach dleagur na luibi do chaithim In uair bís a síl abuid, & mur an cédna ní dleagur a caithim nó co ticid chum méide fuirfe. An cúigead riagail .i. co ndleagur a n-ullmugad maille ré bainne almont, nó ré huisgi feóla inmolta, nó lé holaid na holiua. An sémad riagail .i. gurab a tosach na coda dleagur an phraiseach d'ól, óir laguid sí an brú co coitchinn. Et teagmaid a chontrárda so do shubstaint In chobláin: acht gé tá eanbruithi In chobláin laccthach, & co háirigthi In uair beirbthear infra 246-7 co beac é, gid eadh, an uair caitear substaint In chobláin fostaigid In brú; ar an adbur sin fédtur substaint In chobláin do chaithim a ndeireadh In mís & a eanbruithi ana thosach. Agus ní healadnach an coblán & a eanbruithi do chaithim ar aen-shligid, óir do chúiseóchdais gluasacht suinneánach annsa gaili ar son co lagann cuid díb & co fostaiginn cuid eile; gid eadh, an uair beantur In t-uisgi ana céid-beirbthear é de, ní fhuil guasacht ana shubstaint do chaithim leisin dara heanbruithi nó leisin treas eanbruithi. Agus ní hanimchubaid an céd-uisgi ana mbeirbthear na luibi fliucha lagus an brú do buain díb, & a mbearbad ainnséin & a caithim, óir Is mur sin Is mó oilid & Is luga lagaid. An tseachtmad riagail .i. dá caitear na luibi fuara fliucha mur biad dleagur a n-ullmugad mar so .i. a flichideacht do measrugad; ar an adbur sin Is maith a mbearbad a n-uisgi & a priáil ainnséin a n-oluid milis, nó a mbearbad lé chéile arna cumusc a ní éigin gá fuil bríg contrárda dóib; verbi gratia .i. atá In cucurbita fuar fliuch, ar an adbur sin as maith a bearbad ar tús a n-uisgi, & a phriáil lé holaid ainnséin, nó a chumusc lé neithib éigin teasaidi, mar atáit, uinneamain & finél & persille. An t-ochtmad riagail .i. gurab imchubaid na praiseacha chum oileamna, & co háirigthi an uair infra 247-9 nach rannchuidigid na luibi dá ndéntur iat ré cáilib aduathmura; & Is iat so na luibe sin .i. na luibe ar nach bí blas aduathmur & Is mó bís a ngaire do millseacht. Et bíth a fhis agad gurab iat so na luibi Is gnáthaige dá ndéntur praiseacha .i. lactuca & bleta, atriplex, portulaca, coblán, cucurbita, borráitsi, bugulosa & persille, meirsi, uinneamain, lus & gáirleóg. Et adéram neithe athchumaire díb so. Agus ar tús don lactuca. Agus Is beac oilius sé, gid eadh, ní fhuil idir na huile luib, luib Is mó ó ngeintear fuil maith ná é, acht co claenann sé chum fuaraideachta & chum flichideachta; ar an adbur sin Is maith é do na complexaib teasaidi & a n-aimsearaib teasaidi & roim biad. Et fédaidh neach a chaithim om nó beirbthi; gid eadh, Is mo chlaechluigius sé om & Is luga oilius, & a chontrárda sin an uair beirbthear é. Et ní dleagur a nigi, óir an uair nigthear é geintear gaethmuireacht & deathaige ann, & ardaigthear a fhuaraideacht & a fhlichideacht & do réir chonsiquens Is deacair a díleagad. An lactuca, immorra, Is luath díleagthur é dá nádúir féin; & múchaid an tart, & mínigid ainnteas leanna ruaid & fola deirgi, & measraigid fiuchad na leannann, & imdaigid bainne a cígib na mbanaltrann, & dúisgid tochlugad an bíd, & ní lagann & ní fhostaiginn an brú, & ní thogairminn In fual. Et infra 349-50 an uair caitear ar céd-longad é roim fhín, toirmisgid In meisgi; & togairmid In codlad; gid eadh, dorchaigid In radarc. Et Is mór Is imchubaid é do thogairm In chodalta do na sean-daínib, gid ead, Is maith a fhuaraideacht & a fhlichideacht do measrugad lé neithib teasaidi tirma deadh-balaid. Agus ceannsaigid an drúis & In choimriachtain. Agus fédtur a chaithim a ndiaid biad ele, & co háirigthi i ndiaid biad teasaidi ngér, óir Is annsin Is mó fhédtur do chaithim de do chosg a mailísi. Bleta, immorra, atá sé fuar fliuch. Agus ní dleagur a chaithim om ar aen-mod acht beirbthi. Agus Is luga oilius sé ná an lactuca & Is measa In fhuil geinius. Et anfhainnigid an gaili & na hinne. Agus cúisigid a gnáthugad teinneas gontach annsa broinn, & cúisigid cuirrineach & gaethmuireacht, acht muna caitear neithe thoirmiscius a mailís ar aen-shligid ris; & dá caitear mur sin é leigisid teinneas na bronn agá lagad & ag osgailt na cuisleann. Et bíth a fhis agad gurab flichi bleta ná lactuca innus gurab beac nach fuil In lactuca inmeadónach idir In coblán & bleta. Atriplex: Is beac deichfrigius sí ó bleta ana hoibriugad & ana coimplex, acht gurab flichi atriplex; & ar an adbur sin lagaid sí an bru & Is beac oilius & mínigid loisgnigi leanna ruaid & togairmid an sgeathrach, & a síl co háirigthi, & Is infra 250-2 mór fhurtachtaigius do lucht icterisia .Agus ná caitear ar aen-mod om hí. Agus dleagur atriplex do chaithim maille ré holaid & ré salann & ré haigéid, óir an uair caitear co haenda leó féin iat gortaigid an gaili. Spinairgia, immorra, Is cusmail ré hatriplex í, acht gurab fearr don gaili hí náatriplex. Agus fliuchaid sí an brú, & geinid leanna fuara fliucha uisgeamla, & ceartaigthear a mailís mur do-níthear mailís atriplex. Agus Is maith don sgórnaig & don sgamán í. Portulaca, immorra, Is beac oilius sé an corp, & Is dimolta óir Is fuar fliuch é, & cúisigid tart & sdupáilid an brú & cúisigid sdupur na fiacal. Et Is maith don tsheilg é, & co háirithi a shíl. Agus teimligid sé In radarc & toirmiscid In tochlugad & an drúis. Cucurbita: geinid sé leanna uisgeamla & Is beac oilius. Agus atá ullam do gabáil truailligthe ar son tsochlaechluigthi a shubstainti; ar an adbur sin, In uair truailltear é arna díleagad, geinid sé droch-leanna; ar an adbur sin an drong gá mbít gailidi neam-glana, ní dligid a caithim acht muna hullmuigthear co maith iat, óir Is luath gabaid siat morgad chucu annsa gaili ar an dá mod sin, & inntaigthear chum droch-leannann iat. Más ead, Is maith a cumusc ré huineaman geal & ré finél & ré infra 252-3 horiganum & ré cailimint. Agus Is maith a mbearbad ar tús & a priáil ainnséin. An coblán, immorra, Is fuar tirim é do réir droingi, & Is teasaidi tirim é do réir droingi ele. Et adearmaidne, ar tuicsin a shubstainti & arna thuicsin mur biad, gurab fuar tirim é & co ngeineann linn dub; gid eadh, an uair caitear mur leigeas é maille risna neithib atá 'na thimcheall, Is teasaidi tirim é. Agus do-ní urchóid don ghaili & Is beac oilius sé & Is olc na leanna geinius & dorchaigid In radarc & togairmid In codlad; & fostaigid a shubstaint an brú d'éis a beirbthi fá dó, óir laguid In brú óna chéid-bearbad; & togairmid In fual. Agus dleagur a bearbad & a ullmugad maille ré feólannaibh inmolta, & do-níthear oileamain maith toltanach de, mur sin, Is éidir do chaithim. Et Is mór chomfhurtachtaidius In coblán na hailt co fuirimeallach & co hinmeadónach; ar an adbur sin do oildis na sean-mná a meic lé coblán innus comad luaithidi do-déndais siubal. An borráitse, immorra, atáit dá gné air .i. gné muinntearda & gné choillidi. Agus ní fhuil do na praiseachaib praiseach Is imchubaidi don choimplex daena ná hé. Agus atá sé teasaidi fliuchaidi co measurda; & ní fhuil do na praiseachaib teasaidi praiseach Is mó geinius fuil maith ná é. Et atá gné gairbthin ann, & Is lugaidi Is toltanach é réna chaithim sin, & Is maith ní éigin do chumusc ris infra 253-4 do thoirmeasc na mailísi adubrumar, mur atá, spinairgia & bleta. An borráitse, immorra, comfhurtaigid in craidi & na baill spiradálta co huilidi, & mínigid sé In t-ucht & In sgamán, & togairmid In furbaílteachus. Agus moluim a chaithim arna bearbad ar feóil cabún, & beacán persille do chur 'na cheann do cheartugad a fhlichideachta, & spinairgia & bleta do míniugad a gairbthin. Agus na luibi eile teasaidi gnáthuigid na daíne as iat so iat .i. finél & persille & cerfolium28, meirsi & pibur cas, sáitsi & minntus. Agus ní déntur praiseacha díb so amáin, óir Is beac oilid siat & geinit fuil gér & loisgid In fhuil atá arna geineamain; ar an adbur sin ní himchubaid a caithim leó féin ar aen-mod mur biad, acht mur leigeas amáin. Agus ar an adbur sin gnáthuigid na daíne slána na luibi so do cheartugad mailísi na mbiad fuar & na praiseach fuar. Agus curthar a sabsaib iat co minic ar son na tarba speitsialta óna cusmail duine do choiméd ó easláinti dóib. Ar 29 an adbur sin Is luib theasaidi an sabrae. Agus atá seirbe & stipeacdacht ann co follus, ar an adbur sin ní mór Is imchubaid mur biad é. Agus Is maith don gaile é dá caitir om nó beirbthi é. Et Is beac an bearbad rig sé a leas. Agus fédtur a thabairt maille ré holaid & ré haigéid & ré infra 254-5 salann do chomfhurtacht an gaili & do leigeas fhasdidium & do thogairm In tochluigthi. Agus dá n-innaltur In t-inad goinius an nathair neimi ré n-abur sgorpio nó uiper a huisgi ar a mbeirbthear sabrae mínigid In teinneas. Et bíth a fhis agad gurab mór fhurtachtaidius In feinél an radarc arna chaithim co hinmeadónach nó arna chur risna súilib co fuirimeallach; & ar an adbur sin caithid na hainminti neimneacha é & coimlid siat féin dá súilib é innus comad feirrde a radarc, mur adearar don lochaid ré n-abur talpa bís a fuathachaib talman a comursanacht In fenéil. Agus Is mall díleagthur é & Is olc & Is beac oilius & ní himchubaid mur biad é. Agus Is maith a n-aigid gaethmuireachta an gaili é. Et dá n-ibthear maille ré huisgi fhuar é, coisgid an sgeathreach. Agus dá mbristear maille ré salann é & a chur ar greim na con confuid, leigisid é. Agus Is mó as imchubaid é mar leigeas ná mur biad; ar an adbur sin ní himchubaid é a regimen na sláinti acht do cheartugad mailísi na mbiad ele mur adubramar romainn. Don phersille Agus adeirim co ngeineann sé fuil gér, & co ndúisginn neach chum feirgi, óir atá sé osgailteach infra 255-6 co mór, & ní himchubaid mur biad é acht do cheartugad na mbiad ele. Et comfhurtaigid an luib so arna cur a mbiaduib In díleagad, & innarbaid an gaethmuireacht & Is imchubaid a sabsaib í. Et as imchubaid a gnáthugad a n-aimsir fhuair & a n-aís arsaid & a réigión fhuar. Et do-níthear ceirín de & do shalann a n-aigid greama na con confaid. An meirsi, immorra, Is cusmail risin persilli é do réir choimplexa & dísleachta; gid eadh, Is neam-tholtanaighi an blas bís air ná ar an persilli; ar an adbur sin Is beac gnáthuigid na daíne é mur biad. Agus ní com-thirim é risin persille & ní com-mór In dísleacht atá aigi ag oslugad póiread na n-ae & na seilgi. Gid eadh, do-ní sé urchóid do na haeib & dúisgid gluasacht lucht na hepilepsia, & an uair cogantur é do-ní an bél deadh-balaid. Don phibur chas Bíth a fhis agad co téiginn sé an gaile & na hae & co loisginn an fhuil & gurab beac oilius; glanuid an sgamán & dúisgid an choimriachtain; ar an adbur sin Is beac dleagur do chaithim de a tosach In mís30; & caitear é maille ré salann & re holaid do thogairm In tochluigthi; & Is olc ar aen-mod infra 256-7 ele don gaile é, óir do-ní gontach ann; agus fostaigid In finnfad arna ól nó arna choimilt faí. Sáitsi, immorra, atá sé teasaidi tirim; ar an adbur sin ní himchubaid maille ris féin é mur biad. Agus Is mór chomfhurtachtaidius na féithe. Agus gnáthuigid na daíne In sáitsi ar dá modaibh: an céd-mod díb, agá chumusc ré fín, óir comfhurtachtaigid In fín sin arna ól na daíne & co háirithi i tosach na mís. Agus as imchubaid an fín sin do lucht na pairilisi & na hepilepsia arna ól co measurda, ar folmugad an adbuir rém-thosgaithi. Tuillead, gnáthuigmid an sáitsi mur shabsa óir dúisgid sé In tochlugad an uair bís an gaili línta do droch-leannuib oma neim-díleagtha. Et bíth a fhis agad nach innil In sáitsi do chaithim, óir trialluid na hainminti neimneacha chugi & sailigid é; ar an adbur sin Is maith a phlanndugad a n-aici na ruibi, óir ní thrialluid na hainminti neimneacha chugi an tan sin. An minntus, immorra, atá sé teasaidi tirim & Is beac Is imchubaid é mur biad. Agus Is fírinneach a rád co comfhurtachtaidinn sé an gaile & co coisginn singultus. Et toirmiscid sé an sgeathrach fhlegmaticach & an sgeathrach fhola, & dúisgid In choimriachtain, & toirmiscid an seile fola. Agus Is imchubaid é a n-aigid greama na con confuid, óir atá dísleacht aigi chucu. An ceathramad caibidil dég: do na prémaibh Radices quibus communiter homines sani utuntur hiis temporibus .i. do na prémuib gnáthuigid na daíne slána. annsna haimsearaib so, mur atá, lus & gairleóg & uinneamain & meacain rí & raphanus & napiones & rapa. Agus laibeórmaid don lus & don gairleóig & do na huinneamnaib co hathchumair, óir ní mór as imchubaid iat do na corpaibh measurda ná teasaidi mur biad, & co háirithi an uair bít siat omh. Et Is beac oilid siat & geinit droch-fhuil gér gontach; gid eadh, séimigit siat na leanna reamra & gearruid na leanna rigni. Agus an uair beirbthear iat, ligid uatha In cháil gontach bís inntu & mairidh an bríg gearrthach shéimigtheach inntu; ar an adbur sin as imchubaidi iat beirbthi ná om. An lus, immorra, atá sé teasaidi tirim, & Is dimolta an oileamain do-beir sé don chorp & urchóidigid do na súilib & geinidh fuil dub melangcolica .Et geinidh aislingthi aduathmura & gortaigid na féithe ar son na gontaigi chúisigius inntu; & urchóidigid do na fiaclaib & dá feóil. Et ní dliginn fear leanna ruaid ná leanna duib a gnáthugad & co háirithi an uair bís sé om. infra 258-9 Na huinneamain, immorra, atáit siat teasaidi & atá flichideacht talmaide acu maille ré flichideacht tshéim uisgeamail neim-díleagtha. Agus geinid siat droch-aislingthi & teinneas cinn; ar an adbur sin ullmuigid a ngnáthugad gu mór neach chum míchéile. Agus dá caitear omh iat geinid leanna morguigthi annsa gaile, & buaidrid siat an résún & In chuimne. Gid eadh, dá caitear iat beirbthi maille ré heanbruithi feóla inmolta, comfhurtachtaigid In díleagad & laigdigit na hurchóidi do-níthear uatha & measraigid na biada fuara ara mbeirbthear iat; gid eadh, Is fearr gan a ngnáthugad. An gairleóg, immorra, atá sí teasaidi & claenuid sí chum flichideachta éigin. Agus Is luga fhodnus sí a n-aigid na gaethmuireachta ná fhodnus In t-uinneaman, & Is maith a n-aigid na cosachtaigi hí, & innarbaid an seile co maith. Gid eadh, urchóidigid don radarc & cúisigid teinneas cinn. Agus Is ria adearar triacla na mbodach. Et Is don droing agá mbeid leanna fleumaticacha reamra rigne Is imchubaid an gairleóg; & Is mór dligid lucht leanna ruaid a seachna. Raphanus (.i. ragam)31, immorra, ní mór Is imchubaid mur biad é, & co háirithi do lucht leanna ruaid; óir geinid fuil gér gontach. Et Is olc don infra 259-60 gaili iat & cúisigid brúchtach aigéidigthi & geinid leanna reamra; & dá mbia an bríg díleagtha anfhann geinidh leanna oma. Et atá bríg sheímidtheach gearrthach innta. Et ithid drong préma rafanuis a ndiaid na mbiad eile do chomfhurtacht In díleagtha; & adearuid dá caitear i ndiaid biad ele rafanus co comfhurtachtaiginn an bríg innarbthach & co lagann an brú; gid eadh, dá caitear roim biad ele é innarbaid chum na mball uachtarach & togairmid an sgeathrach. Más ead, Is maith rafanus maille ré salann & ré haigéid a ndiaid biad eile & a chaithim a méid bic. Et Is fír co n-urchóidighinn do na súilib & do na haeib & do na fiaclaib. Et Is maith é a n-aigid greama na con confaid arna chaithim co hinmeadónach, nó arna chur rú co fuirimeallach & do thogairm na coimriachtana. De napionibus & rapis .i. bíth a fhis agad gurab iat préma Is imchubaidi d'oileamain an chuirp iat; & foillsigthear sin co lór ó chairdeamlacht a mblasa, óir Is coitchinn an gach uile oileamain gurab iat na neithe searba & gontacha Is luga oilius & gurab iat na neithe millsi Is mó oilius. Agus as iat na rapai & napiones Is millsi do na prémaibh; ar an adbur sin Is iat Is imchubaidi mur biad díb, gid eadh, geinid leanna reamra, & Is deacair a ndíleagad, & geinit siat gaethmuireacht & leanna oma dá mbia an bríg díleagthach anfhann. Agus infra 260-1 atá dísleacht chumachtach acu do chomfhurtacht an radairc. Et Is maith a nglanadh ón chéd-uisgi ara mbeirbthear iat & gan a n-ithi om. Et Is imchubaid napiones & Is mó Is molta ná rapa. Agus dúisgid In choimriachtain & boguid an brú & glanuid sligthi In fhuail. Et bíth a fhis agat co ndleagur rapa do leith-bearbad a n-uisgi aenda & ainnséin a mbearbad maille ré feóil méith, & arna n-ullmugad mur sin Is maith an biad iat. Don meacan rí Bíth a fhis agad an uair bít siat geal co fédtur a caithim beirbthi maille ré feóil nó gan feóil, óir furtachtaigid na háirne & an brú mur do-ní rapa & Is luga oilid siat ná do-ní rapa. Et Is do-díleagtha iat mur as ead na préma eile; & na leanna geintear uada atáit inmeadónach idir maith & olc, & co háirithi dá mbia an bríg díleagthach anfann. Agus as mór thogairmius sé In choimriachtain. An cúigead caibidil dég: don fhungus Volo post tractatum de radicibus aliquantulum loqui de fungibus .i. dob áil lim tar és tráchtuid do dénam do na prémuib labairt méid éigin do na fungib, óir Is mó In cusmailius atá acu ris na infra 261-2 prémaibh ná ris na luibib & ris na torthuib. Et bíth a fhis agat co ngnáthuigid na hEadáilig na fungi mur biad tar éis a mbeirbthi a huisgi nó d'éis a priáilti, arna caithim maille ré spísraib deadh-balaid toltanacha. Et geintear iat annsna meadaigib & annsa talum neam-thruailligthi, mur nach dénuid ainminte neimneacha comnuide; & an gné fhásus de a comursanacht fuathach na n-ainmintid neimneach & annsna hinaduib morguigthi & a n-aici na prém marbthach, atá In chuid sin marbthach díb. Agus Is fearr tirim iat ná úr; ar an adbur sin Is maith fiuchad do ligin dóib a n-uisgi maille ré lus & ré puliol ruigiol; & priáiltear ainnséin é maille ré holaid na holiua millsi, & ó crotar púdur spísraid orra, mur atá, púdur sinnséir gil & púdur cainél; & Is mur sin ceartaigthear a mailís, óir Is mór atáit siat fuar fliuch & geinid a cusmailius sin do leannuib. Et Is somorgtha a substaint & an linn geintear uatha, & Is deacair a ndíleagad & innarbthur iat sa mod a caitear iat, & geinid colica. Agus tic múchad & cumgach & singcoipis & allus fuar co gnáthach uada, & leigistear sin lé hoximel diureticach maille ré ní ara mbeirbthear ísóip & puliol ruigiol. Agus do-ní urchóid don ghaili, & Is maith fín maith d'ól ana ndiaid. Ar an adbur sin dimoluim gnáthugad na fungi. An sémad caibidil dég: do sdruphula & do shubera infra 264-4 Non solum homines utuntur fungis sed eciam sdrufulis .i. ní headh amáin gnáthuigid na daíne fungi acht gnáthuigid sdrufuli. Agus as ead Is sdrufuli ann préma fhásus annsa talam gan lurga, agá mbí duilleabur cruinn dearg & ara mbí blas insipita a' claenad méid éigin chum millseachta. Agus Is dóich leam co tabraid siat oileamain fhuar fhliuch uatha & co ngeinid leanna reamra; & caitear om & beirbthi iat. Et atá nádúir thalmaide co mór aca; ar an adbur sin dá caitear a ndiaid bíd eile iat furtachtaigid siat an biad chum tuitme ó bél an ghaile chum a íchtair. Agus geinid leanna melangcolica. Et Is maith a mbearbad ar tús a n-uisgi maille ré buidén uigi tair és a croicinn do buain díb ar tús, & ainnséin caitear iat lé holaid milis & lé púdur spísraid; & dleagur fín maith d'ól tar a n-éis. Agus as guasachtach gnáthugad continóideach na prém so don chorp ar son co treóruigid siat pairilis & apoplexia & colica & stranguria. Agus Is deacair a ndíleagad & tromuigid an gaile; & Is fogus do nádúir na fungi iat: más ead, comuirlim a seachna. Agus as í mó dóich gurab mó gnáthuigthear iat tré chraes ná tré éigintus. 34An seachtmad caibidil dég: do na feólannuib infra 264 Quia quidem bone carnes inter alia cibaria .i. an uair díleagthur an fheóil co maith, ní fhuil do na biadaibh biad Is mó geinius fuil maith ná hí; & méduighid bríg na curp; ar an adbur sin as inlaburtha di co speitsialta. & don oileamain do-gabur uaithi. Agus ar tús don oileamain do-gabur ó na hénuib fiadánda & muinntearda do-ní eitillach, & ainnséin don oileamain do-gabur ó na hainmintib shiubluigius ar a cosaibh. Gid eadh, bíth a fhis agat co generálta co n-éxamailtear coimplex & dísleacht & oibriugad na feóla fá éxamlacht gnéthead na n-ainmintead, dá rabuid siat ana n-énuib muinntearda nó fiadánda do-ní eitillach, nó shiubluigius ar talam; & éxamailtear iat fá éxamlacht a n-aes, óir bíth feóil ainmintid aen-gnée éxamail go mór do réir oibrigthi & coimplexa. Et éxamailtear mur an cédna do réir éxamlachta na cluana ana mbeathuigthear iat, & In régióin & na haimsiri & muid a n-ullmuigthi. Ar an adbur sin gibé lénab áil lorguireacht coimplexa & oibrigthi na feóla do dénum co deithideach, as éigin dó an lorgaireacht sin do dénam innta so, & a smuaintigthib rannaidhi eile éxamluidius coimplex & oibriugad & comshuigiugad na infra 265 feóla. Tuillead, bíth a fhis agad co fuil cuid don fheóil maith do-beir oileamain molta uaithi & cuid eile do-beir oileamain dimolta. Tuillead, atá cuid di Is urusa do díleagad & cuid eile Is deacair do díleagad & díleagthur co mall. Tuillead, atá cuid di geinius leanna reamra rigne & cuid eile geinius leanna séime. Tuillead, atá cuid díb oilius co mór & cuid oilus co beac. Et as í Is cúis bunáiteach don éxamlacht sin comshuigiugad éxamail na ndúl, & teagmuid éxamlacht na hoileamna uada sin do réir mur éxamailtear coimplexa na n-ainmintid co mór nó co beac ón choimplex daena. Ar an adbur sin an fheóil geinius leanna maithe & oileamain inmolta, as feóil í thosgaidius chum measurdachta ana fuil cudrumacht na ndúl & díleagad cudruma ar ná tosguidinn aen-blas nó ar ná gabann aen-blas tigearnus, mur atá, blas saillti nó searb nó gér nó a cusmaile, acht iad a' claenad chum millsi .Agus In fheóil oilius co holc as cuingill chontrárda dóib sin atá aici. Et mur an cédna an fheóil Is urusa do díleagad, atá substaint édlúith aici, & as urusa a díleagad ar son gan a beith rigin & ná hadruid a rainn dá chéile co mór & ná fuil sí daingean; & In fheóil Is deacair do díleagad Is cuingill chontrárda dóib sin atá aici. Tinnsgnum do réir an uird adubrumar romainn infra 274 don fheóil innus co fuidmis fuirceadal rannaidhi d'fheóil na n-ainmintid. Agus ar tús do na hénuib. Na cearca, immorra, adearar gurab measurda iat, óir Is imchubaid don inchinn iat & calmuigid an drong bís ag éirgi a heasláinti & comfhurtachtaigid na bríga uile. Feóil na cearc óg & na cabún a meadón a n-aísi & agá mbí aibíc maith, moltur tar feóil na n-én uile iat, óir atáit siat a ngar dá n-inntóg a fuil & as beac a n-imurcacha & Is inmolta a n-oileamain, mad beirbthi a n-uisgi beid siat, nó mad róstaigthi. Et Is fearr na cearca duba náid na cearca geala. Tuillead, Is iat na cearca ná beirinn uigi Is fearr díb & na cailig óga ó nach geintear. Na sean-chearca & na sean-choilig bíth blas saillti orra; ar an adbur sin ní mur biad Is fearr iat acht mur leigeas, óir laguid an brú a colica, Et bíth a fhis agat co claenuid gearrcuid na coileach chum flichideachta & chum fuaraideachta éigin; & Is luath díleagthur iat, & an uair beirbthear maille ré duilleabur persille & ré hagresta méduigid fuil inmolta; & Is tarbach a caithim annsa tshamrad arna róstad maille ré huisgi róise & ré hagresta. Perdix Is fuar tirim í annsa chéid-chéim, gid eadh, atáit a ngearrcaig measurda teasaidi fliuchaidi do réir na haísi; feóil na petraisi, cnaíid & tirmuigid flichideacht an gaile & na n-inneadh & calmuigid an bríg fhostaigtheach, ar an adbur sin ceaduigthear iat a flux na bronn, & Is mírbuileach oilid. Et fétur lá nó dá lá a coiméd marb annsa geimread ar mbuain a n-innead eistib; & ullmuigthear a ngearrcaid annsan fhodmur maille ré huisgi róise & ré hagresta, óir geinid siat fuil maith chairdeamail dá gach uile chorp. Caro anseris .i. feóil géigh, atá sí teasaidi fliuchaidi a tosach an dara céim; & bíth blas aduathmur uirre & Is oileamain reamur do-beir uaithi & Is deacair a díleagad & línaidh na cuirp d'imurcrachaib. Na géigh óga Is iat Is fearr díb; & an uair dleagur a caithim líntur iat lé poliol montanum & lé huua passa & lé beacán gairleóigi. Agus an uair róstaigthear iat co himchubaid caitear iat maille ré sabsaib dleistinacha .i. maille ré bainne almont & ré beacán gairleóigi & ré huisgi róise & ré hagresta, & déntur sabsa dleistinach díb sin. Caro anatina .i. feóil na lachan, Is olc oilius sí & imdaigid linn dub & cúisigid dubrón & togairmid quartana, ar an adbur sin ní himchubaid do na corpaibh measurda hí. Carnes pauonum .i. feóil na pécóg, atá sí teasaidi fliuchaidi & Is reamur In oileamain do-beir sí uaithi. Et fédtur a coiméd marb ré fead dá lá nó trí lá nó ceithri lá, & co háirithi a n-aimsir geimrid. Et caitear í maille ré sabsaib maithi adéram anar ndiaid. Carnes turturum .i. feóil na cuirliún35. Agus claenuid sí chum teasuideachta méid éigin; & Is leanna maithi geinius, & médaigid sí bríg na ndaínead égruaid & na sean-daíneadh, & calmuigid an bríg fhostaigtheach, & fédtur a coiméd marb lá nó nísa mó a n-aimsir In geimrid. Gearrcuid na turtur as iat as fearr díb, & co háirithi an uair bít siat a n-aís cúig mís nó sé mís; & co háithi an uair róstur iat maille ré hagresta & maille ré sabsaib maithi eile. Caro columbina .i. feóil na colum, an uair bít siat arsaid geinid fuil reamur & toirmiscid In díleagad, & Is fuar tirim í. Gearrcuid na colum, immorra, Is teasaidi fliuchaidi iat annsa chéid-chéim & Is mírbuileach an biad iat do na daínibh bís ag éirgi a heasláinti & ara mbí uireasbaid bríg; & Is maith do na dubánuib iat do réir dísleachta, & glanuid siat an fhuil truailligthi, & Is maith do lucht na pairilisi & an fhiabruis iat, & geinid siat easláinti rigin sa cheann; & an uair marbthur iat beantur a cinn díb & ceartaigid sin a mailís, & toirmiscid aigéid & pibur & coriandrum urchóid na colum. Et as í feóil na colum fiadánta aitreabus annsa chairgeach as usa do díleagad, óir Is usa a díleagad ná feóil na colum aitreabus annsna tigib. Cucurnises .i. Is teasaidi tirim iat, & Is imchubaid a n-aigid na hartetica fuairi iat, & do-nít urchóid do lucht na n-ae coilearda, & Is ro-maith an biad iat annsa geimrid. Alauda .i. In fhuiseóg, Is teasaidi fliuchaidi í, & Is sodíleagtha a feóil óna dísleacht, & Is maith a n-easláinti fhuair na féithead iat; & leigisid disinteria & flux na fola. Philomena: Is teasaidi fliuchaidi í & furbaíltigid an craidi & measraigid na bríga; ar an adbur sin furbaíltigid & comfhurtachtaigid na boill Is bunáit do na bríguib óna ceileabrad. Pasceres .i. na gealmuin. Agus Is teasaidi tirim iat; lagaid a n-eanbruithe an brú, & méduigid In choimriachtain, & cúisigid epilepsia. Et dá mbeantur a cinn díb an uair marbthur iat ceartaigthear a mailís. Et as inchomurthaigthi mur riagail generálta gurab édruma & gurab tirma feóil na n-én ná feóil na n-ainmintid ceathur-chosach, óir tigearnaigid In t-aer annsna hénuib & an talam annsna hainmintib. Na héin shnaídius annsna gaethraduib & annsna lochuib Is reamur a feóil & Is ro-olc oilid. Na héin beiris a cuid ar éigin, mur atáit, na hilair & falco, Is reamur féitheach a feóil & Is mítharbach a n-oileamain. Carnes mutonum .i. feóil na molt, Is teasaidi fliuchaidi iat. Agus comfhurtachtaigid an gaile measurda an gach aen-aimsir. Et Is iat Is fearr díb na huain asa mbeantur, a cinn a n-ocht mís nó a naí mís, & bís méith co measurda; & In fheóil bís mur sin Is maith oilius sí & geinidh fuil maith & Is urusa a díleagad. Na huain bís ag ól bainne & a ngaire dá mbreith, ní hinmolta a n-oileamain, óir atáit siat fliuch maille ré beacán teasaideachta & ré biamlacht, acht gé moluid drong éigin iat; & teagmaid gurab fear sin annsna régiónuib atá te gu mór. Et dimoluim a n-oileamain annsna régiónuib fuara; & Is do na daínibh teasaidi Is lugha urchóidighius & do na daínibh óga do-ní saethar. Carnes porcorum .i. feóil na muc, Is fuar fliuch í annsa dara céim & Is rigin dodíleagtha & Is mall curthar a cusmailius na mball í. Agus dá ndíleagthur hí Is mór oilius & Is maith séimidthear a ridneacht ón fhín, ut est: est caro porcina sine uino peior ouina .i. Is measa feóil muc gan fín ná feóil chaerach. Si tribuas uina tunc cuilibet est medicina .i. dá tucair fín lé Is leigeas dá gach aen-duine í. Tuillead, bíth a fhis agat gurab teó & gurab tirma coimplex na muc fiadánta ná na muc muinntearda. Ar an adbur sin Is séime feóil na muc fiadánda & Is usa a ndíleagad ná feóil na muc muinntearda, óir Is mó a saethur & Is glaine a n-oileamain & Is mó a teas & Is fearr a ndíleagad. Carnes edine & caprine .i. feóil na ngabur & na meannán, Is fuar tirim iat & Is milis, & geinit fuil melangcolica, & Is deacair a ndíleagad; & Is imchubaidi iat annsan earrach & annsa tshamrad ná annsa geimrid & annsan fhodmur, & Is do lucht leanna ruaid as imchubaidi iat; & an uair bít ag ól bainne & tinnsgnaid a n-adurca fás Is ann Is fearr iat, & Is ro-maith feóil na ngobur óg a n-aimsir In fhodmuir. Caro bovina .i. feóil daim, & as fuar tirim í & geinid linn dub, & Is imchubaid do lucht na haradachta & an tshaethair móir í; & Is maith do lucht na coimplex teasaidi í & co háirithi annsa tsamrad & annsa geimread; & fétar a caithim arna hullmugad lé spísraib, & fín maith d'ól lé; & geinidh dúinti ae & seilgi. Caro uitulina .i. feóil na laeg, Is tarbach & Is cairdeamail iat dá gach uile chorp measurda annsa geimread & annsan earrach, & do lucht leanna ruaid, & co háirithi maille ré hagresta co n-a cusmaile. Caro ceruina .i. feóil fhiada, & Is beac claenus chum teasaideachta & adearuid drong éigin gurab fuar tirim í; et dá n-ullmuigthear maille ré spísraib í claenuid nísa mó chum teasaideachta; & imdaigid linn dub & inordaigid lucht a gnathuigthe chum easláinti melangcolica, & ní himchubaid do lucht na lubra ná quartana iat. Gid eadh, atá dísleacht acu do chomfhurtacht an chraidi & co háirithi a cnáim chraidi an fhiada. Et Is imchubaid a ngeir a teinneas ubaill na leisi & alt an droma & an smira. infra 267 Caro leporina .i. feóil an girrfhiada, as fuar tirim í, & geinidh fuil reamur, & togairmid dobrón, & coisgid flux na bronn, & Is imchubaid a crécht na n-inneadh í; & Is imchubaid feóil & inchinn an girrfhiada do lucht na pairilisi & easláinti ele na féithead. Tuillead, bíth a fhis agat co fuil mórán do na hainmintib ceathur-chosacha nach imchubaid réna n-ithi & nach gnáthuigthear againne iat; gid eadh, a n-aimsir an éigintuis ithid na daíne iat, mur atáit sinnuig & mic tíri & easail & capuill & madraigi .Et ní gnáthuigid na daíne againne a caithim acht a n-aimsir an éigintuis. Carnes uulpinas .i. feóil na sinnach. Agus ithid lucht In fhiaduig a n-aimsir In fhodmuir í, óir bíth sí méith In tan sin. Et gnáthuigthear feóil na madrad óg méith asa mbeantur a n-aimsir lb n="6115"> an éigintuis, óir Is toltanach iat In tan sin; & tuicthear a chusmailius so do na macuib tíri. Et Is iat so na feólanna Is measa díb .i. feóil easail & eich & camuill & leóguin, óir Is mór deichfrigid na feólanna sin ón choimplex nádúrda; ar an adbur sin ní moluim iat acht a n-éigintus. Tuillead, bíth a fhis agat co fuil an fheóil tshaillti teasidi tirim, & Is imchubaid annsa geimread do lucht leanna finn í do leith a saillteachta; & togairmid sí In tochlugad annsna régiónuib fliucha, & cnaíid sí flichideacht béil In gaile; & Is beac In chaindiacht dleagur do chaithim di óir Is beac oilius. Et bíth a fhis agut gurab imchubaidi an fheóil tshaillti ná In fheóil méith reamur rigin atá fliuch co mór, ;óir atá sí ullam chum morgaid do leith a flichideachta, & a méthraig. Et a chontrárda sin do na feólannuib truaga ara mbí beacán méthraig, ní himchubaid iat chum a saillti, mur atáit, éin beaca thshléibtigi. Et gach cusmailius ré feóil na muc beid na feólanna, as í an méide sin as imchubaid iat chum a saillti. Tuillead, bíth a fhis agat co n-éxamailtear boill na n-ainmintid a follamnugad na sláinti: óir gach foicsi don chraidi dá mbeid na boill, as í In méide sin Is inmolta iat, óir glanuid teas an chraidi iat óna n-imurcachaib. An craidi, immorra, as cruaid a shubstaint & Is deacair a díleagad & geinidh fuil buaideartha & Is coimplex teasaidi atá aigi; & dá ndíleagthur co maith é Is maith oilius; & ná caitear a ndiaid biad eile é; & Is maith neithe measraigius a ridneacht a mbí bríg gearrthach theasaidi do chaithim maille ris; ar an adbar sin Is maith a róstad ar sméróidibh do measrugad a ridneachta & a flichideachta. Epar .i. na hae. Agus Is teasaidi fliuchaidi iat, & cathuigid a n-aigid In díleagtha, & geinid fuil inmolta, & Is mó oilid ná oilius In craidi do leith na flichideachta nádúrda atá inntu. Et as iat ae na n-ainmintid bís ag ól bainne Is fearr acu, mur atáit, ae laeg & meannán. Splen .i. In tshealg. Agus Is coimplex leanna duib atá aici, & Is olc díleagthur í, & Is olc oilius & Is fuil melangcolica geinius. Et Is ball fuar tirim í mur as ead linn dub darab soitheach í; & an uair róstar í comfhurtachtagid feóil na fiacal & dúisgid In tochlugad. Stomacus .i. In gaile. Agus Is deacair é féin & na hinne do díleagad & Is beac oilid. Renes .i. na dubáin. Agus Is reamur cruaid a substaint a' claenad chum tirmaideachta; & Is deacair a ndíleagad, & Is ó olamlacht In fhuail oiltear iat, & Is animchubaid oilid; & Is iat dubáin na laeg & na meannán ibius bainne Is mó Is inmolta díb. Ale .i. na sgiatháin. As iat Is túsca & Is gloine théit a n-oileamain ar son a saethuir & a ngluasachta. Et bít na sgiatháin a ngluasacht chontinóideach, & ar an adbur sin bíth substaint tearc shéim acu; & Is cusmail muiníl na n-én réna sgiathánuib do réir nádúra. Uirgi na coileach nach déin coimriachtain, Is maith oilid & Is urusa a ndíleagad & Is mór thogairmid In choimriachtain. Uirgi na n-ainmintid ceathur-cosach óg do-ní coimriachtain, ní hinmolta a n-oileamain & Is deacair a ndíleagad. An t-ochtmad caibidil dég: Do na hiasgaib infra 280-1 De piscibus .i. do na hiasgaib. Agus bíth a fhis agut gurab beac oilid na héisg a n-aithfhégad na feóla, & gurab deacair a ndíleagad, & Is mór geinius a n-oileamain imurcacha. Et atáit siat fuar fliuch do réir choimplexa, & atáit rigin ana substaint, & Is urusa a truailliugad annsa ghaile, & gabaid siat teas éigin morguigtheach chucu. Agus Is measa oilid na héisg ná oilius In fheoil inmolta. Et bíth a fhis agat gurab fearr éisg In mara ná éisg an uisgi milis, ach gé cruaidi feóil éisg In mara ná feóil éisc an uisgi; ar an adbur sin as deacair a ndíleagad; más ead, do réir mu breithimnuis Is fearr éisg In mara a follamnugad na sláinti ná feóil éisg an uisgi milis. Et as inchomurthaid co deithideach gurab é In t-iasg ag nach bí feóil rigin nó biamail Is molta d'iasguib an uisgi & na fairgi. Gid eadh, na héisg agá mbí substaint shéim, & arná bí balad trom acht balad édrom, & nach morgann co luath & mairius aimsir gan morgad, & ar nach bí droch-dath acht beith geal, & ná haitreabuid a lathachaib ná a lochaib ná a n-inaduib a faduid siat salchur ná a n-uisgib a faduid droch-luibinna, gurab iat Is inmolta díb; et na h-éisg nach bí infra 281-2 ro-thruag ná ro-mór ná ro-óg & gá mbí gluasacht luath, Is iat Is fearr díb. Et dá mbeith éisg In mara arna ngabáil a srothaib beas spás rnaith ón muir, & gan na cuingill adubramar do beith acu, as iat Is mó Is molta díb. Tuillead: ar tuicsin na cuingill adubramar, gach lannaighi dá mbeid, as í In méide sin Is inmolta iat; & tuicthear a chusmailius sin dá ndeilgnib, óir foillsigid na deilgne séime na substainti. Tuillead: ní fhuil idir na hiasguib muiridhi éisg Is fearr náid na héisg gabthur i ndoimne na mara mur a mbí In t-anfad mór & coimrith na srothann. Et conclúididthear as so, na héisg gabthur & oiltear annsa muir mairb, nach fuilid siat molta chum na hoileamna, mur atáit na héisg gabthur annsna maruib eile. Et ní comshlán na héisg gabthur annsa muir theas & na héisg gabthur sa muir thuaid, óir ní mór anfad na mara tuaid; & ní mar sin don muir theas, Is mór a hanfad & Is luath línus & tráigius. Et tuicthear a chusmailius sin d'iasg an uisgi milis, óir gach doimne & gach siblaige dá mbia an t-uisgi, as í In méide sin as inmolta In t-iasg. Más ead, Is éidir a thuicsin as so co fuil cuid do na hiasguib inmolta & cuid dimolta. Agus as follus as na ráitib so adubramar nach mór Is imchubaid na héisg phiastamla a coiméd infra 282-3 na sláinti, mur atáit, muca mara & madraigi In mara & delphin & thoninus; óir Is deacair a ndíleagad & imdaigit leanna reamra gá mbít mórán imurcrach; óir ní follus cuingill maithi na n-iasg d'áirmimair don taeb thuas dín a feólannuib na n-iasg so, mur atá, gile & séime & caindiacht meadónach & gluasacht luath & balad édrom. Et dá teagmad co n-ístaigi na héisg so nó a cusmaile, ní hinchaiti & ní hinbeirbthi iat a ngar tar és a ngabála, acht as inchoiméda iat méid éigin do laethaib d'és a ngabála nó co mboga & co tearcuidi a feóil gan morgad a substainti. Agus Is fearr na héisg sin adubramar leath-shaillti ná úr. Et ní himchubaid an t-iasg saillti co fuirfe a coiméd na sláinti, & mur an cédna don fheóil tshaillti, óir Is mall díleagthur iat & Is olc oilid. Éisg ele na fairgi gá mbít na cuingill adubramar romainn, mur atá, rogetus & gornatus, as iat Is imchubaide díb, óir atá a feóil gu mór séim, geal, sobristi, deadh-balaid, deadh-blasta, & Is follus co fuil a substaint ro-glan. Et as iat éisg Is fearr ana ndiaid sin .i. placta & sona37. Gid eadh, Is mó Is biamail a feóil, & Is deacra a mbrisid, & Is luga Is geal, & Is reime gu mór iat náid na héisg adubramar romainn; & ní fhuil a mblas ná a mbalad comtholtanach ris na hiasguib sin. Et co hathchumair gach iasg coimédus na cuingill adubramar Is móidi Is inmolta iat a coiméd na sláinti. infra 285 Do na hiasguib gnáthuigmid do gabáil annsan uisgi milis. Agus adearmaid gurab cóir na cuingill d'áirmimair don taeb thuas dín do beith inntu, mur atá, dath geal, & a mbeith sobristi, & substaint shéim do beith acu, & a mbeith inmolta do blas & do balad, & a mbeith a caindiacht inmeadónaid, & a mbeith lannach, & gluasacht luath do beith acu, & an t-uisgi ana fadtur iat do beith maith. Et adeirim gurab iat na héisg gabthur annsna huisgib clochacha rithius a n-aigid na hairdi tuaig Is fearr díb; & Is amlaid Is maith na huisgi sin, a mbeith domain maille ré hanfad, chum nach silinn salchur cathrach, & ar nach fásuid droch-luibi. Et Is follus gurab iat na picréil & na liúis 38 Is mó thacmuicius an chéid-chéim d'iasguib an uisgi milis, acht gé atáit siat méith. Et gé lannaighi carpa náid na héisg so, ní comshéim & ní comgeal & ní comsho-bristi ré liús na ré picrél é, & Is minic do-gabur annsa lochaib é. Do na heasgannuib. Agus bíth a fhis agad gé toltanach iat do leith a mblasa, ar smuaineadh na cuingill adubramar romainn, Is cian ó maith iat, óir ní bít lanna orra, & ní gabthar co coitchinn a n-uisgib maithe iat, & ní luath a ngluasacht, & Is iasg atá rigin gu mór iat. Lampredo .i. an lamprae. Agus an uair gabthur infra 286-7 a n-uisgib maithi é Is fearr é ná an easgann. Gid eadh, Is guasachtach é acht gé toileamail a blas. Agus as cusmail geineamuin na lamprae & na n-easgann annsan uisgi ré geineamuin na nathrach neimi ar talam, ar an adbur sin Is mór In chunntabairt nach fuilid siat neimneach; más ead, Is maith a cinn & a n-earbuill do buain díb, & a ndeilgne inmeadónacha mur a ngnáthuiginn an neim beith, óir ní cóir In chuid sin do chaithim ar aen-mod díb. Et Is cóir a mbáthad a fín & ligin dóib ann nó co faduid bás ar son na biamlachta atá inntu; ana diaid sin ullmuigthear lé spísraib maithe iat do réir mur Is aithnid do chócuirib na tigearnad 39 mór; et moluim fiuchad nó a dó do ligin dóib ar tús a n-uisgi nó a fín, & sin do dortad, & a mbearbad a n-uisgi & a fín ainnsén, & a chaithim maille réna sabsaib dísle féin. Gid eadh, as inill ligin dá leithéidibh sin d'iasguib, óir do bádur mórán do daínibh a nguasacht óna ngnáthugad. De cancris .i. do na partánuib. Agus bíth a fhis agat gurab deacair a ndíleagad & gurab mór oilid; & ní hurusa a truailliugad annsa ghaile mur do-níthear mórán do na hiasguib eile. Et atá gné shaillteachta orro, ar an adbur sin laguid In t-uisgi ana mbeirbthear iat an brú & fostuigid a substaint féin. Et as inmolta oileamain na partán, infra 287 & ní fhuil do na hiasguib iasg Is mó athnuaidius ná iat. Et bíth a fhis agad nach inchaithme na héisg tar és shaethair láidir ná tair és aen-gluasachta eile láidir, óir Is urusa a truailliugad an tan sin. Et an drong gá mbít gaileada égruaidi lán do droch-leannuib, ná gnáthuigid iasg do chaithim. Agus seachain gan iasg & feóil do chaithim ar aenshligi, ná iasg & gnéithi an bainne, ná iasg do chaithim tar és na mbiad eile. Agus as imchubaidi iasg do lucht leanna ruaid ná do lucht na coimplex eile, óir fliuchaid a cuirp & imdaigid bainne & sperma.

https://celt.ucc.ie//published/G600009B.html

G600009C

Regimen na Sláinte Volume III

Unknown

Beatrix Färber

—

—

EN, LA, GR, GA

Prose

—

Tract

An naemad caibidil dég: d'imurcrachaib na n-ainmintid 19 infra 165-6 Dicamus de animalium superfluitatibus & cetera .i. Labram d'imurcrachaib na n-ainmintid, mur atá, bainne & cáisi, im & uigi. Agus bíth a fhis agad gurab maith an bainne & gurab urusa a díleagad dá caitear é mur reagar a leas; & Is maith oilius & Is mór a oileamain & Is beac a imurcracha, ar an adbur sin reamraigid sé na cuirp & imdaigid an sperma & togairmid In choimriachtain. Et bíth a choimplex & a oibriugad éxamail do réir éxamlachta na n-ainmintid ana ndíleagthur é, & do rir éxamlacht aimsear na bliadna & na cluana, & do réir a fhad nó a girra ó aimsir an toirrcheasa. Et Is imda gné ar an mbainne, mur atá, bainne mná & camuill & easail & gabair & caerach & bó; & ní dénmuid ní do bainne na n-ainmintid eile ar son ná gnáthuigmid iat. Et do réir mur atáit na hainminti óna mblithear an bainne éxamail, atá an bainne blithear uatha émail ana choimplex infra l & ana oibriugad, & do réir chonsiquens ana maithius. 19 Et Is é bainne na mná Is fearr díb ar son porsióin & cusmailis a mbainne rénar corpuib-ne, & ana diaid sin bainne In chamuill, & 'na diaid sin bainne an easail, & 'na diaid sin bainne na ngobar. Bainne na caerach & na bó, immorra, Is é Is measa díb. 19 Et Is é Is reime & Is mó ana mbí do shubstaint cháiseamail & d'im díb a n-aitfhégad In midg do dligfead beith co mór ann; ar an adbar sin gortaigid sé co mór an drong bís ullam chum coimriachtana, & dúnuid bél na cuisleann, & is luath do-níthear cáisi de annsa gaile, & Is mall oilius; ar an adbur sin Is é Is measa díb. Gid eadh, Is reime bainne na mbó ná bainne na caerach, & Is luga a meadg, & Is mó a im. Ar an adbar sin Is dóich lim gurab mó thigearnuigius im a mbainne na mbó a n-aithfhégad In midg ná a mbainne na caerach. Gid eadh, ar ngabáil aen-chaindiachta do bainne na caerach & do bainne na mbó, Is lia do cháisi bís a mbainne na caerach ná a mbainne na mbó & Is mo d'im leis. Et ó táit na trí neithe sin a mbainne na mná gu mór, .i. meadg & cáisi & im, as é Is mó Is inmolta díb. Et gach méid dá mbeid na trí neithe sin adubramar a mbainne na n-ainmintid eile, as í In méíde sin as inmolta é. 19 Tuillead, éxamailtear an bainne fá éxamlacht ceathra n-aimsear na bliadna; ar an adbur sin as infra 167 é bainne deirid an earruid bainne Is fearr díb, & ana diaid sin bainne meadóin an tsamraid; bainne In fhodmuir & bainne In geimrid as é as ro-measa díb. Tuillead, éxamailtear an bainne fá éxamlacht na cluana, óir gach séime & gach feabus dá mbia In chluain, as í In méide sin bus inmolta an bainne. Et gach cruaidi & gach tirma dá mbia In chluain, as í In méide sin beas an bainne reamur. Agus Is annsan earrach Is séime & Is flichi an chluain, ar an adbur sin, bainne na haimsiri sin, Is é Is séime & Is flichi díb & Is luga dá ndéntur cáisi annsa ghaile; & teagmuid a chontrárda sin annsan fhodmur & annsa geimread, & Is a mod inmeadónach eaturra sin bís annsa tsamrad. Agus na hainminti thsásaithear ó luibib maithe, as é a mbainne sin Is fearr; & annsa mod so Is mó atá bainne na ngobur molta. Et bainne na n-ainmintid ithius droch-luibi Is olc é, mur Is follus nach maith bainne na mban chaithius droch-biad, óir Is deacair fuil maith do geineamuin ón droch-oileamain; más ead, Is deacair bainne maith do geineamuin ón droch-fhuil .19 Tuillead, bíth a fhis agad gurab é an bainne Is gaire dá bleagan bainne Is fearr díb ar son gurab luath claechluigthear é, & gurab ro-luath truailltear, óir claechluigid & gortaigid co luath & tromaigid an gaile; ar an adbur sin dámad éidir an bainne do shúgad as na cígib Is amlaid Is mó bud imchubaid é. Do bríg an bainne, immorra: óir In uair ibthear an bainne annsa gaile the choilearda Is urusa a inntóg a ndeathaigib, & inntaigthear annsa gaili fhuar é a n-aigéideacht, ar an adbur sin ní himchubaid an bainne dóib, ná don droing gá mbít cinn teinne anfanna ná teimil ara súilib, óir Is deathmur é. Et urchóidigid don droing gá mbít féithe fuara anfhanna ar son gurab urusa a inntóg a n-aigéideacht, óir Is mór atá an bainne fuilingtheach & Is urusa a chlaechlód; ar an adbur sin ní himchubaid é don droing atá ullam chum tuitme a fiabras morguigthi, óir atá an bainne lastach & cúisigid cuirrineach fón sgairt chléib, ar an adbur sin ní himchubaid é don droing atá ullam chum coilica. Tuillead, sleamnaigid an bainne an brú & Is urusa a inntóg a linn ruad, ar an adbur sin ní himchubaid don droing ara mbí flux coilearda é. Et Is urusa a inntóg a n-aigéideacht mur adubramar romainn, ar an adbar sin ní himchubaid don droing ara mbí flux leanna finn é, más ead, seachaintear an bainne, óir féduid mórán d'urchóidib teacht ó chaithim an bainne. 19 Más ead, Is éigin a thuicsin na neithe Is éigin infra 167 do choiméd a caithim an bainne. An céid-ní díb, gan a chaithim maille ré biaduib eile; an dara ní, dá caitear é, gan a chaithim a ndiaid bíd acht a chaithim roime; an treas ní, an drong gá mbít gailidi neam-glana lán do droch-leannaib nach dligid a chaithim ar aen-mod, óir inntaigthear a ndeathuigib é inntu sin, & a n-aigéideacht & a ndroch-leannuib; an ceathramad ní .i. nach dleagur gluasacht do dénum 'na diaid acht cumasanad; an cúigead ní .i. nach dleagur codlad do dénam 'na diaid gu grod. An seisead ní .i. co ndleagur cainndiacht beac don bainne d'ól ar tús dá dearbad a' ndingnad urchóid, mur atá, gaethmuireacht & gáirfidach do dénum fón sgairt chléib; & dá ndearna seachaintear é, & muna dearna ibthear an dara lá a cainndiacht Is mó agá dearbad mur do-rinneadh ar tús; & muna dearna sé urchóid as imchubaid mur oileamain é. Tuillead, bíth a fhis agad gurab maith mil & siúcra do cheartugad mailísi an bainne, & beacán saluinn innus co toirmeósgad a thruailliugad annsa gaili & geineamuin a gaethmuireachta annsna taebuib & annsna haeib. Tuillead, bíth a fhis agad gurab mór Is imchubaid an bainne dá mbeantur a im don droing agá mbít gailidi teasaidi coilearda, mar atá, bainne goirt, óir ní hinntaigthear a ndeathaigib é & claechluigid an coimplex teasaidi, infra 170-1 & Is imchubaid é mur an cédna a flux choilearda na bronn. Agus Is lór lim na neithe athchumaire so don bainne. Agus adér neithe athchumaire eile don cháisi. An cáisi nuad, immorra, Is fuar fliuch é, & Is reamur a shubstaint, & Is deacair a díleagad, & geinid clocha & dúinti, más ead, ní mór as imchubaid é mar biad a follamnugad na sláinti. An sean-cháisi, immorra, Is teasaidi tirim é ar son In tsaluinn, & ardaigid In losgad, & Is deacair a díleagad, & Is beac oilius, & Is olc & Is animchubaidi é ná an cáisi nuad; gid eadh, Is amlaid Is maith In cáisi idir beith arsaig & nuad, & rigne shobristi do beith ann, & a beith inmeadónach idir buga & cruas, & a' claenad chum millseachta, & gan a beith édrum acht a beith trom, & blas & balad toltanach do beith air, & gan comnuide fada do dénum annsa gaili dó, & a dénum do bainne maith; & Is maith In cáisi beas mur sin & Is intogtha idir na biaduib é. Agus an uair caitear i ndiaid an bíd é ní hanimchubaid a coiméd na sláinti é, óir dá caitear cainndiacht beac don cháisi tar éis bíd, cúisigid tuitim an bíd ó bél an ghaili chum a íchtair, & toirmiscid éirgi na ndeathaigead, & iaduidh bél an ghaile, & calmuigid & toirrmiscid an neam-thochlugad & In millseacht & In olamlacht bís isna biadaibh. Agus caithid na daíne eagnuidi an cáisi maith a cainndiacht bic do thoirmeasc na neithead infra 171-2 so adubramar. Et ná caitear ar aen-mod a tosach na coda é acht mun bud áil linn flux na bronn do chosg, óir atá substaint stipicda aigi gan cuntabairt, ar an adbur sin ní himchubaid é a tosach na coda .De butiro .i. don im. Agus bíth a fhis agat nach mór as imchubaid é mur biad ar son a fhlichi & a olamlachta; & dá ngnáthuige neach im do chaithim a cainndiacht inchomurthaig cúisigid aduathmuireacht & an biad do shnám a mbél an gaili, & laguid an brú nísa mó ná an chóir. Ar an adbur sin ní himchubaid im do chaithim a cainndiacht inchomurthaig mur biad, & co háirithi i ndiaid biad eile. Et Is imchubaid é mur shabsa nó mur annlann leis na biadaibh eile mar Is imchubaid ola na holiua, acht gé teó & cé flichi In t-im ná an ola. Et an uair gnáthuigmid In t-im mur annlann leis na biaduib eile ní dleagur a bearbad In comór risin olaid; óir Is fuilingthi é ná an ola, ar an adbur sin an uair beirbthear co mór é dísgaíltear a bríg i ndeathaig co huilidi. An ola, immorra, Is mó Is rigin í & Is luga Is sodísgaílti í ná an t-im, ar an adbur sin Is mó fhuilngius sí do géiri na teineadh ná an t-im, & Is mó cumuiscthear co fuirfi hí ris na biadaibh ar an adbur sin ná an t-im. Et Is imchubaid an t-im co mór don lucht ara mbí cosachtach infra 172-3 fhuar thirim, & boguid sé uille an ghaili, & Is mó is imchubaid an t-im nuad chum an oibrigthi sin ná an t-im arsaid. De sero .i. don meadg. Agus bíth a fhis agad gurab coimplex teasaidi atá aigi do réir inntinne na n-eacnuideadh, & Is fír sin ar son na géiri & na saillteachta do-gabur ann, & Is don résún sin adearuid na daíne eagnuidi go cruinniginn an bainne beóil na naídin óg, & ar an adbur cédna adearar co lagann an brú. An meadg, immorra, Is luga oilius sé ná oilius In cáisi & In t-im. Agus folmuigid sé linn ruad & linn dub & na leanna loisgthi, ar an adbar sin Is maith é a sgabies & a lubra & a ngoránuib an chuirp & a n-ycterisia & a salchuraib eile an chroicinn. De ouis .i. do na huigib. Agus bíth a fhis agad gurab iat uigi na cearc & uigi fasiana, & co háirithi an uair bít siat méith óg, Is fearr a follamnugad na sláinti. Et a chusmailius sin do na huidib eile, & co háirithi a mbeith nuad. Et idir uigib na cearc Is iat na huigi fada beaca nuada Is fearr díb. Tuillead, Is fearr na huigi treamula náid na huigi cruaidi & na huigi boga, óir Is mór & Is maith oileamain na n-uideadh so & Is urusa a ndíleagad & geinid mórán d'fhuil maith, & co háirithi a mbuidéin. 19 infra 173-4 Na huigi cruaduidthear a luaith nó priáiltear a n-oidin nó coma cruaid iat, Is olc an oileamain do-beirid siat don chorp a n-aithfhégad na n-ogh treamula; & Is deacair a ndíleagad & Is urusa a n-inntóg a ndeathaighib & a truailliugad. Na huigi boga, immorra, Is urusa a ndíleagad, & mínidit an t-ucht & an sgamán, & laguid an brú, & Is luga oilid ná oilid na huigi treamula. Na huigi cruaidi, immorra, Is deacair a ndíleagad & Is mall fháguid an gaili; uigi na lachan & na ngédh & na sdorc 1 & na n-én eile, Is luga Is imchubaid iat a follamnugad na sláinti náid na huigi adubramar romainn; & mar an cédna do na huidibh ré n-abur oua uenti, Is animchubaid an blas bís orra, óir ní fhuilid siat coimlínta ná díleagtha mur atáit na huigi eile, & do réir chonsiquens Is animchubaidi iat náid na huigi eile. Tuillead, bíth a fhis agad gurab do na neithib Is usa do chlaechlód co luath na huigi & an bainne; & ní himchubaid na huigi do na corpaibh neam-glana bís línta do droch-leannaib, óir truailltear iat co ro-luath & inntaigthear a morgad & a ndeathuidib iat. Agus ní dleagur a caithim & an gaile lán do biad, óir Is urusa a ndíleagad, ar an adbur sin Is luaithi díleagthur iat náid na biada eile, & an uair bít nísa shia na an chóir annsa gaile truailltear iat, & ón truailliugad sin truailltear na biada eile; ar an adbur sin ní maith a caithim ar aen-shligi risna biadaibh eile. Agus dá teagmad co caithfidi, Is maith a caithim roim In cuid; & Is fírinneach so co speitsialta ag labairt do na huidib boga, gibé ní do-géntur ris na huigib eile. Tuillead, ní hindénta sibal ná codlad tair és na n-uigead mbog do chaithim mur nach indénta tar és an bainne. 19 Tuillead, adeirim an drong atá ullam chum tuitme a fiabras, nó agá mbí replexion leannann, nach imchubaid uigi dóib & nach imchubaid feóil, óir línuid & téigit na huigi In corp. Tuillead, ar smuaineadh aibíci an chuirp, .i. a beith méith nó feólmur, ní hintuca na huigi In tan sin. Gid ead, as imchubaid iat do na daínib truaga. Et ar tuicsin In choimplexa Is imchubaidi iat do lucht In choimplexa fuair ná do lucht In choimplexa teasaidi, & do lucht na coimplex tirim ná do lucht na coimplex fliuch; más ead, ó táit na sean-daíne fuar tirim Is dóib Is imchubaidi na huigi & co háirithi na huigi treamula. An ficheadmad caibidil: Do na sabsaib infra 176-7 Dicendum est de condimentis et saporibus .i. ó do luaideamur don taeb thuas dín do na biaduib labram anois do na sabsaib & do na blasaib. Óir ní beac an tarba do-nít na neithe dá ndéntur na sabsaidi leis na biaduib a follamnugad na sláinti, óir do níthear na biada toltanach don blas leis na sabsaib & sodíleagtha do réir chonsiquens. Tuillead, ceartaidthear a mailís & médaigthear a maithius ó na sabsaib. Agus Is iat so na neithe dá ndéntur annlann nó sabus, mur atá, salann & ola & im. Et teaguiscid an dearbad na biada caitear gan salann co mbít siat gan blas annsa bél, & gurab beac thochluigius an gaile iat. An salann, immorra, do-beir sé blas maith ar na neithib caitear, & innarbaid sé In mailís bís isna biaduib ón fhlichideacht neim-díleagtha uisgeamail bís inntu; & Is trít sin as fuirfi díleagad & bearbad na mbiad maille ré salann ná gan salann. Agus atá In dísleacht so ag an tsalann .i. na fliuchada imurcracha eachtrannacha do thirmugad, & an fhlichideacht mairius do cheangal. Et bud follus co lór cé hiat na biada rig a leas mórán saluinn mur shabsa & cé hiat na biada rig a leas beacán: óir na biada gá mbí imurcaid do fhlichideacht reamuir rigid a leas mórán saluinn, & na biada tirma séime Is beac do shalann rigid a leas; & Is mur sin Is follus co fuil In salann éigintach a follamnugad na sláinti. Tuillead, ní himchubaid salann & uisgi mar infra 177-8 shabsa ná mur annlann, an uair bís uireasbaid na feóla ar na potáitsib nó ar na praiseachaib, acht dligmid ola nó im do chur ann In tan sin; óir atá nádúir melangcolica thalmaidi ag na praiseachaib & ag na potáitsíb, más ead, Is maith a measrugad lé neithib olamla beanfus a ngéiri & a talmaideacht astu & chúiseóchus blas édrum inmolta orra, & do réir chonsiquens ullmóchus chum díleagtha & chum oileamna co maith iat. Ola na holiua, immorra, ní fhuil do na holaduib lé cóirithear an biad ola Is millsi ná as measurda ná as cairdeamla don nádúir ná hí. Ola nuca, immorra, atá sí teasaidi tirim co mór, & mar an cédna d'olaid an lín; & ní fhuil blas cairdeamail orra amail atá ar olaid na holiua. Ola In phoipin 2, immorra, Is maith, a blas & a balad; & claenuid beacán éigin chum fuaraideachta, ar an adbur sin ní himchubaid a follamnugad na ndaíneadh slán í. Ola na n-almont milis, Is lór a cairdeamlacht & a gaire do measurdacht. Et an uair bís easbaid na feóla ar na praiseachuib gnáthuigmid na holada annsna biaduib mar shabsa ar son na cúisid adubramar romainn. De saporibus .i. do na sabsaduib .Agus bíth a fhis agad do réir inntinne Galen sa dara leabar don Oileamain gurab mó do-ní an blas toltanach co minic urchóid ná do-ní an blas saillti, óir caithid na daíne biada nísa mó ná mur dligid ar son a mbeith dead-blasta; & caithid droch-biad eile lé sabsaib nach caithfidis 'na n-égmuis; & caithid ó na sabsaib nísa mó ná mur reaguid a leas, óir Is mó Is leigeas iat ná Is biad. Gid eadh, ní lugaidi Is tarbach In sabsa sin do cheartugad mailísi na mbiad .Uerbi gratia .i. dá mbia In fheóil reamur rigin dligid In sabsa beith gearrthach dealuigtheach, & a chusmailius sin do na feólaib eile. An dara tarba atá ag an sabsa .i. Is imchubaid é do na daínib easlána gá mbí tochlugad anfhann arna trasgairt, óir fédaid siat biad do chaithim co maith In tan sin; & Is mur sin Is fuirfe díleagthur é, óir an ní Is toltanaigi caitear, as é Is fuirfe díleagthur. Tuillead .i. fédtur sabsa do chórugad chomfhurtachtaidius an bríg díleagthach, ar an adbur sin fácthur nach mí-tharbach tráchtad do na blasaib & do na sabsaib. Et atáit neithe as inchoiméda a timchill na sabsa An céid-ní díb .i. gurab beac In chainndiacht dleagur do chaithim díb ar son gurab nádúir leigis atá acu. Tuillead, ní dligid na daíne slána neithe leigeasamla do chaithim acht a cainndiacht big; & ní mór Is résúnta na neithe leigeasamla do chumusc risna biaduib acht a cainndiacht bic; infra 179-80 & gach méid bus écosmail In blas risin mbiad as í In méide sin Is lugaidi dleagur do chaithim de. An dara ní dligmid do thuicsin .i. co ndleagur sabuis teasaidi do chaithim annsna haesaib & annsna coimplexaib & annsna haimsearaib fuara, & a chontrárda sin do na haesaib & do na coimplexaib & do na haimsearuib teasaidi. Et Is díb so do-níthear na sabuis fhuara, mur atá, agresta & fín na n-uball ngráineach & aigéid & súg an ubuill buidi & arán arna róstad & arna thuma a finégra & almoint millsi & uisgi róise maille ré beacán cainél & persille. Et Is iat so na neithi dá ndéntar na sabuis teasaidi gnáthuigmid annsna haimsearaib fuara, mur atá, musdard & ruib & sinnsér & pibur, cainél & clobus, gairleóg & sáitsi & minntus & persille & fín & eanbruithi feóla & aigéd gan beith láidir acht beith a ngaire do nádúir fhína. Agus annsna haimsearaib inmeadónacha Is sabus inmeadónach 3 dleagur do chaithim innti. Agus an treas ní dligmid do thuicsin .i. gurab iat na biada inmeadónacha Is luga rig a leas ré sabsa & ré blasaib, & co háirithi annsna corpaibh slána, & mur an cédna, dligid blas na mbiad beith a ngaire do measurdacht In méid bus éidir; & dá mbia blas an bíd tuitmeach, dligid na sabuis infra 180-1 beith a' claenad 'na aduid .Ar an adbur sin dá mbia an biad reamur, rigin, fuar, fliuch, dligid In sabsa beith teasaidi, tirim, séimigtheach, gearrthach. Et dá mbeith na biada teasaidi, tirim, gontach, gér, dligid In sabus beith fuar, fliuch, a' claenad chum millseachta nó chum insipita .Agus as iat sabuis imchubaidi na n-ainmintid coillti & na laeg & na fearbóg bearbthar a n-uisgi .i. na sabuis uaine do-níthear annsa tshamrad lé haigéd & lé hagresta & lé harán róstaigthi arna thuma inntu maille ré beacán spísraid, mur atá, beacán sinnséir & beacán clobuis .Annsa geimread, immorra, déntar In sabsa cédna maille ré mórán spísraid & maille ré beacán gairleóigi & ré fín ro-maith & ré beacán agresta. Sabus fheóla In daim beirbthear a n-uisgi .i. piperatum. Agus Is mur so do-níthear é .i. gab pipur & arán arna róstad & eanbruithi feóla & beacán agresta; & Is annsa geimread as imchubaidi é. Annsa tsamrad, immorra, caitear í maille ré beacán pibair & ré mórán agresta. Agus as imchubaid In sabus sin lé feóil muici a n-aimsir geimrid co háirithi; & an tan beas easbaid na neithead so adubramar orainn, gabthur musdard & ruib ana n-inad. Agus fétur In fheóil sin infra 181 adubramar do chaithim maille ré halle atá geal, comshuigigthear lé gairleóig & lé cnoib & lé seinsér arna bearbad maille ré feóil, & fédtur beacán uinégir do chumusc ria annsa tsamrad. Et dá ndearntur pastae do na feóluib adubramar, & co háirithi don fheóil daim & muici, Is maith uinneaman geal arna gearrad co min & púdur spísrad láidir do chur inntu & agresta. Annsa tsamrad, immorra, curthar púdur spísrad milis a cainndiacht bic gan uinneamain inntu. Et fédtur cáisi a mbia im do chur ann nó uinneaman beac a caindigheacht bic. 4 Et dá ndearntur pastae do na feólaib séime mur atáit na héin, ná curthar uinneamain inntu. Gid eadh, curthar bainne almont maille ré púdur spísrad milis annsa tsamrad inntu, & fédtur a ndeireadh In tsamraid ogh brúithi maille ré hagresta do chur ann. Et curthar annsa geimread fín & nísa mó do spísrad a n-inad an agresta. Agus as iad so sabuis imchubaidi na coiníne & na ngearrcach róstaigthe .i. camelina do-níthear d'arán & do chostus & d'agresta arna tuma a n-aigéid & a cainél, & annsa geimread a tuma a fín & a mbeacán aigéidi. infra 182-5 De piscibus & .i. don iasg. Agus bíth a fhis agad co generálta, gach reime & gach dodíleagtha & gach méid d'imurcrachaib beas aigi & gach flichi dá mbia ann, as í In méide sin dligid a shabus beith gér, teasaidi. Más ead, tuicthear na héisg rigne ar nach bít lanna, mur atáit esgainn, co ndligid a sabuis beith d'fhín & do spísraib láidiri annsa geimread, & beith do spísraib anfhanna & d'agresta & d'aigéid annsa tshamrad. Sabsa na partán, immorra, dligid siat beith d'aigéid aenda annsa tsamrad & beith d'fhín nó d'aigéid maille ré púdur spísraid annsa geimrid. Dona deochaib An t-aenmad caibidil fhichead: Postquam determinauimus de cibis .i. ó do luaidimur don taeb thuas dín co speitsialta do na biaduib labrum anois do na deochaib. Ar an adbur sin bíth a fhis agad co fuil cuid do na deochaib Is leigeas amáin, & cuid eile Is deoch & Is leigeas ar aen-shligi, & cuid eile Is deoch amáin. Deoch Is leigeas amáin, mur atá, siróip díleagthach infra 185-6 nó laccthach, nó nectár, nó cláiréd, nó deoch do-níthear do spísrad do-beirit drong a ndeiread na coda do chomfhurtacht na bríge díleagthaigi. Deoch Is deoch & Is leigeas, mur atá, siróip na uiola nó In rósa, do-bearar annsa tshamrad do míniugad In tarta & do cheartugad an droch-coimplexa teasaidi. Deoch Is deoch amáin, mar atá, In deoch do-bearar do chumusc an bíd nó d'ísliugad an ainteasa treóruigthear ón biad annsa ghaile; & Is cumain lim co ndubart sin don taeb thuas dím. Agus atáit dá mod ar an dig sin .i. deoch nádúrda & deoch ealadnach. An deoch nádúrda, immorra, atáit dá mod uirre .i. fín nó uisgi, & gnáthuigthear na deocha so againne. Et Is do na deochaib so do-rinneadar eagnaidi na n-Araipeach & na Gréigi mensión, an uair do luaididur do na deochaib, acht cé gnáthuigid cinead éigin bainne a n-inad digi, & cinead eile ola, & cinead eile siróipi. Gid ead, ní gnáthach againne na deocha sin, ar an adbur sin ní dénum cuimniugad díb ann so. Deoch ealadnach, immorra, gnáthuigid drong againne, mur atá, linn & pomerium & cerasarium & mellicratum. Agus adubramar co lór don uisgi don taeb thuas dín annsa chéd-chaibidil don dara pairteagal & ní hinráid aen-réd de anois ach beacán. Gid eadh, laibeórmaid don fhín gé infra 186-7 do-rinneamur mensión co generálta de don taeb thuas dín. Bíth a fhis agad gurab imchubaidi In t-uisgi mur dig do báthad In tarta ná an fín, gid eadh, ar tuicsin gach aen-neith eile, as imchubaidi In fín mur dig ná an t-uisgi a follamnugad na sláinti, ach gé theacmus co nádúrda gurab fearr mínighius In t-uisgi In tart (ar son gurab eadh Is tart ann álgus na neithead fuar fliuch & co fuil In t-uisgi fuar fliuch co nádúrda) ná do-ní an fín; gid eadh, do chumusc an bíd & dá leathnugad ar na ballaib Is fearr In fín ná an t-uisgi, tré mar atá sé séim ana shubstaint & ana gním, cumuiscthear co hurusa é risin mbiad, & co háirithi furbaíltigid an nádúir reime; ar an adbur sin tairrngid & cumuiscid ris na biaduib é. Agus as amlaid do-níthear an cumusc sin tré fhiuchad, & furtachtaigid an fín co mór chugi sin ar son a beith te do réir bríge; & toirmiscid In t-uisgi é tréna beith fuar. Et Is mar sin Is follus gurab fearr an fín do chumusc an bíd ná In t-uisgi; & mar an cédna is fearr é do leathnugad na hoileamna ar na ballaib ná an t-uisgi; óir Is é In fín tolltóir na n-uile ball, óir do-ní sé sin do leith shéime a shubstainti & teasa a bríge (óir atáit na neithe sin tolltanach co mór) & do réir chonsiquens Is mó dísgaílius an fín ná do-ní an t-uisgi, óir ní fhuil bríg theasaidi infra 187-8 ann ó aér ná ó theinid, ar an adbur sin toirmiscid In t-uisgi gach uile gluasacht. Tuillead .i. atá gluasacht na hoileamna chum na mball ó bríg atairraingthig na mball. Ar an adbur sin Is mó grádaidit na boill In fín ná an t-uisgi, más ead, Is mó fhurtachtaidius an fín chum sgaílti na hoileamna ar na ballaib ná do-ní an t-uisgi. Tuillead .i. ní fhuil In t-uisgi imchubaid mur dig mar atá an fín, óir toirmiscid an t-uisgi an biad do dol a n-oileamain ar son nach oilinn sé leis féin, & ar an adbur sin gach uisgeamlacht dá mbia an biad Is lugaidi oilius; más ead, Is maith an fín do chumusc an bíd, óir ní thoirmiscinn sé an oileamain acht furtachtaigid & atairrngid & athnuaigid co mór & oilid co ro-luath. Tuillead: comfhurtachtaigid an fín an teas & na spiraid & téigid In corp uile; óir Is mór méduighius sin an oileamain; & cúisigid In t-uisgi pairilis do leith a fhuaire & marbaid & sgrisaid oibrigthi na nádúire co huilidi, ar an adbur sin ní dliginn an t-uisgi a chos do chur a n-oibrigthib na nádúire maille ris féin; ar an adbur sin, gid bé gnáthuigius uisgi leis féin as dimolta hé, acht muna tucthar é annsna fiabrasaib géra. Tuillead: atá tarba eile ag an fín nach fuil ag an uisgi, óir tollaid co maith an corp co huilidi, & gearraid & dísgaílid linn finn rigin, & folmuigid infra 188 linn ruad lé fual & lé hallus, & bogaid linn dub & innarbaid é & toirmiscid a urchóid, & dísgaílid na hadbuir théchtaigthi. Tuillead: soillsigid an fín an t-inntleacht, & ceartaigid an fhearg, & innarbaid an dubrón, & togairmid an gairdeachus, & dúisgid an drúis, & sgrisaid In meirtnigi, & cúisigid an beódacht, & sgrisaid an tshaint, & treóruigid an tshubáltaigi. Agus adeirim so co hathchumair co ndéin an fín duine fearrda do leith chuirp & anma, & do-ní an t-uisgi an corp bannda; ar an adbar sin gid bé nach ibinn fín bíth sé bannda a n-aithfhégad na droingi ibius é; & do dearbad so ar neach nár ib fín ar tús & do gnáthuig a ól ainnséin & do bí inmolta do leith a chuirp & a anma .Ar an adbur sin as imchubaide fín mur dig a follamnugad na sláinti ná uisgi, óir ní moluim deoch uisgi aenda a follamnugad na sláinti. Et atáit na dísleachta sin ag an fín dá n-ibthear co measurda é. Et dá n-ibthear co hainmeasurda é, innus co cúisiginn sé meisgi, múchaid solus an anma résúnta & comfhurtachtaigid an bríg mírésúnta & iarasibile & concupisibile .i. an bríg tsanntach & an bríg fheargach, & do-ní sé an résún anumal an tan sin, & bíth an corp an tan sin mur luing ar muir gan fear follamnuigthi uirre; ar an adbur sin gabaid sé ag an neach nach ingabála, & infra 189 moluid an ní nach inmolta, & labraid droch-ní co gnáthach maille ré feirg & ré huabur, & do-ní droch-oibrigthi mur an cédna, mur atá, adalltrannus dochraid. Tuillead: an uair ibthear an fín co hainimchubaid Is mírbuileach gortaigius an inchinn & na féithe, & treóruigid pairilis & sdupur & easláinti eile na féithead. Agus co hathchumair marbthur & arsaidthear an drong gnáthuigius sin co luath, & do bud fearr dóib an tan sin uisgi d'ól ná fín; ar an adbur sin as inchuir riaglacha bus inchoiméda a ngnáthugad an fhína innus nach cúiseóchaide seachrán ó thabairt animchubaid an fhína. An chéid-riagail díb .i. nach inibthi fín & an gaile folam & an corp gortach, óir cúisigid neach do thuitim a spasmus & a seachrán meanman. Et dá teagmad tart do beith ar neach & an gaile folam, féchad an neach ara mbia an tart sin an tart fírinneach nó nádúrda é. Óir as ead as tart nádúrda ann ainnteas do-níthear annsa ghaile ó chaithim na mbiad, & ní bí sin annsa ghaile fholum ara mbí tart, más ead, ní hinibthi fín annsa tart sin acht muna caitear ní éigin leis. Gid eadh, do míniugad In tarta sin fétur iulep d'ól nó siróip eile atá díleas ana aigid. Gid eadh, ná hibthear an fín ar aen-mod & an gaile folam. An dara riagail .i. nach dleagur fín d'ól idir dá chaithim & an biad do caithead ar tús díb gan infra 190-1 beith díleagtha, óir cúisigid an fín an tan sin an biad neim-díleagtha d'fhágbáil an gaile. An treas riagail .i. nach inibthi an fín gan inmeadón d'és tsaethair móir nó fothraigthi, óir gortaigid an fín na féithe & an inchinn co mór an tan sin. An ceathramad riagail .i. nach dleagur In fín d'ól maille ré droch-biaduib ná lé torthaib, ná gu gar tar és a caithme; & co háirithi gan fín séim d'ól, óir cúisigid an fín mailís na mbiad do thollugad co luath chum na mball. Agus Is fír sin dá caitear a caindiacht móir é, gid eadh, dá n-ibthear a caindiacht bic é fá résún an bíd, ceartaigid mailís an bíd uile. An cúigead riagail .i. dá ngnáthuige neach fín anfhann & fín láidir d'ól ar aen-bord, ibthear an fín anfann ar tús & an fín láidir fá deóig, óir Is fuirfe iatur bél an gaile ón ord sin & cruinnidthear an biad annsa gaile. Gid eadh, dá n-ibthear an fín láidir ar tús & an fín anfhann fá deóig dobu cunntaburtach an fín láidir do leith treisi a gníma d'fhágbáil an ghaile roim an díleagad do beith fuirfe & an biad neim-díleagtha do tharrang leis. Óir Is mó gráduigid na boill co huilidi an fín láidir ná an fín anfann, ar an adbur sin tairrngid co luath é mar amantúr. An sémad riagail .i. an fín ibthear do chumusc an bíd co ndleagur a chaithim ar aen-shligi risin mbiad & nach dleagur fuireach risin tart. Agus infra 191-2 an fín ibthear do báthad an tarta, ní dleagur a ól co deireadh In chaithme & beacán nó mórán d'ól dé an tan sin fá méid nó fá laigead In tarta. Et an fín Is deoch threóruigtheach Is ann dleagur a hól, ar coimlínad an chéid-díleagtha & beacán roim an dara biad do chaithim. Et Is imchubaid an deoch so co háirithi an uair beid na biada caitear roimpe reamur a substaint & a ngním; & ní dleagur fuireach risin tart gan an deoch so d' ól, óir ullmuigid an deoch sin an gaile do gabáil an bíd eile & furtachtaigid do thollugad an bíd do caithid chum na n-ae; & ní dliginn an deoch sin beith a caindiacht móir innus comad usaidi a díleagad annsa ghaile sul do thosgaigead sí chum na n-ae. An seachtmad riagail .i. gach reime & gach treisi dá mbia an biad as í In méide sin dleagur an deoch threoruigtheach nó an deoch cumuiscthi do beith mór, & econtra .i. gach séime & gach teó & gach flichi dá mbia an biad, gurab í an méide sin dligius an deoch beith beac, mur atá, an deoch threóruigtheach & an deoch cumuiscthi. Ar an adbur sin Is córa In fín láidir d'ól lé feóil daim ná lé feóil gearrcach, & Is córa a ól lé hiasg ná lé feóil. An t-ochtmad riagail .i. an uair bís neach lán do thart dligid a fhín beith séim anfhann a infra 192-3 ndath ísil. Agus an uair nach bí tart mór ar neach dligid a fhín beith láidir dearg, óir ní himchubaid na fínta láidiri do báthad In tarta. An naemad riagail .i. nach dligid na macáim náid na banaltranna fín d'ól, acht beacán d'fhín anfhann uisgeamail. Na sean-daíne, immorra, as imchubaid fín láidir, deadh-balaid, deadh-blasta dóib. Óir dá tucthar fín do na macámuib, & co háirithi fín láidir, Is teine a ceann teineadh é, óir atáit féithe anfanna ag na macámuib & inchinn fhomámuidtheach anfann; ar an adbur sin gortaigthear co hurusa ón fhín iat, óir ní fhuil In fín cudruma do choimplex na macám do leith a thirmachta, óir atáit na macáim fliuch co mór & caithid biada Is urusa do díleagad & atá díleagad láidir acu & spirada imda. Na macáim, immorra, & co háirithi ara céd-oileamain, ní hincheaduigthi ar aen-mod fín dóib acht ro-beacán. Et gach méid tosgaidit ana n-aimsir, as í In méide sin as innile fhéduid fín d'ól, & co háirithi an uair chaithid biada reamra Is deacair do díleagad & Is deacair do threórugad chum na mball. An deachmad riagail .i. gibé gá mbí inchinn anfhann co nádúrda nó co haicídeach, ná hibead fín láidir acht a caindiacht bic, gid ead, féduid fín anfhann uisgeamail d'ól. Agus mur an cédna don droing gá mbít ae & gailidi teasaidi, dligid fín láidir teasaidi do sheachna. Agus mar an infra 193-5 cédna don droing aitreabus isna régiónuib teasaidi & gá mbí coimplex teasaidi, as beac dligid d'ól d'fhín láidir theasaidi thshéim. Agus a chontrárda so don droing aitreabus a régión fhuar & gá mbí coimplex fuar. An t-aenmad riagail dég .i. co ndleagur na sein-fhínta do sheachna, co mór a sligid digi, óir Is mó Is leigeas iat ná as deoch. Agus mur an cédna as insheachanta na fínta nuada, óir atáit siat neim-díleagtha, neam-glan, gaethmur, & geinid dúinti & cúisigid disinteria. Na fínta a n-aís inmeadónaid, immorra, & arna nglanad co maith, as iat as intogtha a coitchinne díb. An dara riagail dég .i. dá n-ibthear an fín ní mur dig amáin dleagur a ól acht d'oileamain an chuirp & dá reamrugad & dá athnuaigead mur rigid a leas na daíne bís truag co nádúrda nó co haicídeach. Agus Is fínta millsi, reamra, deadh-datha dleagur d'ól an tan sin, óir oilid na fínta sin co lór, & athnuaigid an ní do millead, & reamraigid na cuirp. A chontrárda so dá teagmad nach iat na neithe so do-bérmais dár n-úid, acht an corp do chnaí nó do thruagugad nó do thirmugad, mur Is cóir do dénum risna daínib reamra méithi; óir Is fínta séime a substaint & a ngním dleagur do thabairt dóib, & gan a mbeith milis acht a infra 195-7 mbeith poinnticda nó stipicda a' claenad méid éigin chum gile. An treas riagail dég: dá tucthar an fín do chomfhurtacht na spirad & do cheartugad na mbríg, dleagur fín séim deadh-balaid do thabairt an tan sin, ara mbí blas toltanach & ara mbí dath inmeadónach & ana mbí neart imchubaid. Agus dleagur an fín sin d'ól maille ré beacán bíd & dligid beith glan co maith óna imurcachaib & dleagur a ól a caindiacht bic. An ceathramad riagail dég .i. dá tucthar fín do chomfhurtacht bríge fostaigthi an gaili & na n-inneadh as iat fínta dleagur do thoga an tan sin .i. fínta dearga reamra poinntica mur iarthur don droing ara mbí flux bronn ó anfainne bríge fostaigthi an ghaili. Et dá togram an bríg díleagthach do chomfhurtacht, dligmid fínta séime a substaint & a ngním do thoga In tan sin, & a mbeith deadh-balaid, & méid éigin géiri maille ré beacán millsi do beith inntu. An cúigead riagail dég .i. gurab fearr an fín do-níthear anfann ó chumusc uisgi ris ná an fín bís anfhann co nádúrda & a chur anfann a céim inann, & co háirithi an tan bís an fín anfann co nádúrda; óir na fínta bís anfhann co nádúrda Is usa a truailliugad & Is luga oilid an corp ná infra 194, 197-8 oilius an fín láidir anfainnigthear ó chumusc uisgi ris: & teaguisgid an dearbad sin co lór. Tuillead: bíth a fhis agad ag tabairt na fíntad gurab iat na fínta duba agá mbí substaint reamur ré cumuiscthear méid éigin uisgi Is luaithi chuirius neach ar meisgi, óir Is luath téid sé chum na féithead & Is luath téid a deathaige chum na hinchinne; ar an adbur sin gach séime & gach toltanaighi dá mbia an fín Is luaithidi chuirius neach ar meisgi, gid eadh, as urusa In meisgi sin do dísgaílead. An meisgi do-níthear ón fhín reamur, immorra, Is mall tic & Is deacair a hinnarbad. Na fínta reamra anfanna, Is cian uatha meisgi do dénum. Na fínta séime láidiri, atáit siat ro-ullum chum na meisgi. Et adubradar drong éigin dár n-eacnuidib-ne gurab imchubaid a coiméd na sláinti beith uair nó dá uair annsa mí ar meisgi, innus co cúiseóchaide codlad fada ón meisgi sin & co mbedais na bríga ainmidi a cumsanad annsa chodlad sin & co n-innarbthaigi na himurcracha tré allus, nó tré sgeathraig, nó lé fual, nó lé fearad, & folmuigthear an corp mar sin. Et ní dliginn In meisgi sin beith mór ná anorduigthi ó n-anfainneóchaidi an inchinn co mór, óir ullmuigid In meisgi sin neach chum pairilisi nó chum apoplexia. Et ní dliginn beith ana meisgi leómanda ná mucamail, acht beith ana meisgi threóruigius lúthgháir & infra 198-200, 203 gairdeachus & ana diaig sin treóróchus codlad, nó sgeathrach, nó allus, nó fearad. Agus ní moluim-si an tsligi sin acht annsa droing gnáthuigius droch-regimen. Tuillead: bíth a fhis agad dá tugam dár n-úid In t-ucht nó an sgamán do glanad & an brú do lagad, as iat na fínta gá mbí substaint inmeadónach & blas milis Is mó Is intogtha díb In tan sin. Et dá tucam dár n-úid regimen na sláinti, dligid In fín beith inmeadónach nó cudruma idir beith nua & arsaid, & beith solus a' claenad chum deirgi, ara mbí balad maith & blas cudruma, gan beith aigéidigthi ná gér ná ro-milis, & gan beith deathmur ná reamur, & gan a fhás a n-inaduib clochamla ná sléibtigi, ná a talam ro-shocair shoaradachta, acht a fhás a talam thirim shléibtigi beas a fiadnuise gréine, & a adaid ar an aird bu deas, & gan a fhás a régión ro-theasaidi ná ro-fhuar. Et Is éidir a chonclúidiugad as sin nach imchubaíd na fínta ro-láidiri, mur atá, fín an tíre ré n-abur Cipria, & na Gréigi, a fhollamnugad na sláinti. Agus as inchomurthaid ana diaid sin na fínta ealadnacha gnáthuigid drong éigin, mur atá, an fín ré n-abur saluiatum nó enulatum nó rósatum. Óir Is nádúir leigis atá ag na fíntaib sin, más ead, ní himchubaid iad a follamnugad na sláinti acht a caindiacht bic. An fín ara mbeirbthear infra 203-4 sáitsi, ré n-abur saluiatum, fétur a gnáthugad a caindiacht bic gan urchóid annsa geimread. Óir an fín ara mbeirbthear sáitsi gabaid teasaideacht & stipicacht & deadh-balad éigin chugi, innus gurab éidir a chaithim annsa geimrid do théigead an ghaile. Agus comfhurtachtaigid an gaili & an inchinn & na baill eile do leith a stipicdachta & a deadh-balaid. Et ní himchubaid mórán d'ól de do báthad an tarta, óir atá an sáitsi teasaidi tirim. Agus ní himchubaid do threórugad ná do chumusc an bíd é, óir do chlaenfad sé an biad uile chum teasaideachta & chum tirmaideachta. Et an uair beas an fín teasaidi tirim & an sáitsi teasaidi tirim co mór, Is mór thosgaidius a cumusc ré chéile chum teasaideachta & chum tirmaideachta, ar an adbur sin ní himchubaid é a follamnugad na sláinti. Tuillead: dá n-ibthear fín ara mbeirbthear sáitsi a caindiacht móir cúisigid an biad d'fhágbáil an ghaili & na n-ae sul díleagthur é co fuirfe, óir atá bríg diuereticach thshéimigtheach ann & an uair beirbthear ar dig é togairmid an fual & an fhuil místa; ar an adbur sin ní hinibthi saluiatum ar aen-mod a caindiacht móir. Agus gid bé ara mbia easláinti féithead ná easláinti fhuar na hinchinne, mur atá, pairilis, féduid siat fín ara mbeirbthear sáitsi do chaithim a caindiacht móir & a sligi leigis; Is fearr dóib an infra 204-6 fín ara mbeirbthear sáitsi d'ól a tosach an mís ná 'na deireadh. An fín ara mbeirbthear eillinn ré n-abur enlatum Is mór chomfhurtachtaigius sé an craidi & na boill adras de; ar an adbur sin gibé gá mbí craidi anfann nó gaili anfann ó fhuaraideacht & ó fhlichideacht gnáthuigead sé an fín ré n-abur enalatum a caindiacht big mur adubramar do shaluiatum. Et ní fhuil cunntabairt gurab imchubaide enalatum a mórán do chúisib ná saluiatum. De ceruisia .i. don linn Agus as inlaburtha de & do na deochaib ele, mur atá, pumerium (.i. deoch do-níthear do na luibib) & cerasarium (.i. deoch do-níthear do na seirínib) & a cusmaile. Agus atá drong do na daínib gnáthuigius na deocha so d'uireasbaid an fhína; gid eadh, ní com-imchubaid iat risin fín mur dig. Et bíth a fhis agat gurab éidir linn do dénum do choirci & d'eórna & do chruithneacht; & do réir mur bís sé d'éxamlacht na ngrán Is dá réir sin bís coimplex éxamail aigi & do réir chonsiquens oibriugad éxamail. Et dá mbia an linn arna dénum dá gach aen-grán bud gairbi é ná an fín & infra 206-7 bu deacra a díleagad. Agus geinid dúinti & gaethmuireacht annsna hinnib, & togairmid teinneas an chinn & flux bronn co gnáthach. Gid eadh, Is fírinneach dá ndíleagthur co maith é gurab maith oilius. Et an linn do-níthear do na gránuib chúisigius In meisgi, mur atá, an linn do-níthear don grán ré n-abur cogal, as ro-olc é, óir geinid teinneas cinn & gortaigid na féithe. Agus éxamailtear an linn fá éxamlacht na ngrán. Óir an linn do-níthear d'eórna & do choirci as beac geinius sé gaethmuireacht & Is beac oilius. Agus an linn do-níthear do chruithneacht claenuid chum teasaideachta, & oilid nísa mó. Agus gach reime dá mbia an linn as í In méide sin Is dimolta é, & gach séime & gach glaine dá mbia Is feirrdi. Agus atáit deocha eile ealadnacha ann do-níthear do mil, noch atá teasaidi tirim. Agus geinid dúinti annsna haeib & annsna cuisleannaib & annsa tsheilg & geinid mórán gaethmuireachta & co háirithi an uair bís caindiacht mór meala inntu. Agus an tan ná beirbthear an mil co fuirfi lagaid an brú, ar an adbur sin ní himchubaid na deocha sin a follamnugad na sláinti, acht Is mó Is imchubaid iat don droing gá mbí coimplex fuar, & co háirithi dá mbia linn finn ana ngailidib & ana n-innib, óir atá bríg gearrthach thirmuigtheach infra 207-8 annsa mil, ar an adbur sin glanuid & tirmuigid an brú. Cerasarium .i. an deoch do-níthear do na seirínib & do phumerium, as gaire do nádúir fína iat ná an linn. Et as í mu dóich gurab imchubaidi iat a coiméd na sláinti ná an linn, mur Is follus don droing dearbus a mblas & a mbalad & a substaint; óir atáit siat cusmail co mór risin fín annsna cuingillaib sin, acht cé luga a teas & a n-oileamain & a comfhurtacht & a ndeadh-balad, ná teas & oileamain & comfhurtacht & deadh-balad an fhína; ar an adbur sin Is luga as imchubaid iat a follamnugad na sláinti ná an fín. Ar an adbur sin na deocha so & a cusmaile fédmaid a molad do bél amáin, gid eadh, as toltanach linn & lénar lucht ingráduidthi an fín do réir oibrigthi & craidi. An dara caibidil fhichead: Do chumduigib In chuirp Indumentorum usus est nisisarius In regimine sanitatis .i. atá gnáthugad an édaigh éigintach a follamnugad na sláinti; ar an adbur sin laibeórmaid díb, et cuirfimid riadlacha bus inchoiméda do na hédaighib & do na cumduigib eile ann so. An chéd-riagail díb .i. gurab é Is cúis do na infra 208-9 hédaighib & do na cumduigib eile .i. na baill fhuirimeallacha do dín ó na hurchóidib fuirimeallacha, mur atá, teas & fuacht. Óir dubthur na baill ó shibal na n-aimsear teasaidi gan édach, & loisgthear an croicinn & téigthear na baill nísa mó ná In chóir. Agus dá siblaigi neach a n-aimsir fhuair maille ré beacán éduig, tromaigid sin In corp co huilidi, mur fhoillsigius an dearbad. Et as inchomurthaig co ndítninn In t-édach In corp ón fhuacht ar trí moduib: an céd-mod díb, .i. co toirmisginn sé In t-aer fuar ón chorrp innus nach teagmann an fuacht teacmuiseach gan inmeadón dár corpuib; an dara mod .i. inntaigid & connmuid na hédaighi na deathaige & na leanna teasaidi a fuirimeall In chuirp, & arna n-imdugad mur so a fuirimeall an chuirp téigid siat an corp. Tertio calefaciunt corpus nostrum ó theasaideacht do réir spiraidi & do réir bríge; & treóruigthear an teas sin ó theasaideacht & ó spirad an chuirp daena ó chumachtain chum gníma, mur do-ní púdur pibair arna chonnmáil annsa láim an lám do théigead ó theasaideacht do réir bríge, & treóruigthear an teasaideacht sin ó chumachtain chum gníma ó theasaideacht na láime. Agus as mur sin fhéduid na hédaighi co minic an corp do théigead do theas gnímach & infra 209-10 fuirmeamuil, mur atá so: an uair téigthear na hédaighi ré teinidh & gabus neach uime iat annsa teas gnímach sin, óir Is luath tosguigius an teas gnímach sin do théigead an chuirp & mairid do réir bríge & esi annsa chorp arna threórugad mur sin ó chumachtain chum gníma. An dara riagail .i. gach fuaire & gach gaethmuire beas an aimsear & gach séime beas In t-aer, as í In méide sin dligmid mórán éduigh do beith againn, & co háirithi an uair beas an corp tearc foámuigtheach & an coimplex fuar. Annsa geimread, immorra, atá mórán do na héduigib & do na cumdaigib éigintach ann, & nísa mó annsan oidchi ná sa ló, & nísa mó an uair thshéidius In gaeth ná an uair nach sédinn, & nísa mó annsa doininn ná sa soininn, óir Is cumachtaigi théidius an salann annsa soininn ná sa doininn. Tuillead: na daíne gá mbít coimplexa tearca, mur atáit, na daíne gá mbít musgailí édlúithi, mur atá, a mbeith póireamail, & ag nach fuil feóil chruaid acht a beith bog, Is dóib sin Is baedlaigi In fuacht, & Is iat Is mó rig a leas ré hédach. Agus mur an cédna do na seandaínib & do lucht leanna finn, Is mó reaguid siat a leas ré hédaighib, óir Is mór gortaigthear an drong so óna cusmailius & furtachtaigthear óna contrárda; ar an adbur infra 210-2 sin as iat lucht leanna ruaid & fola deirgi Is luga rig a leas ré hédaighib. An treas riagail .i. gurab luga rig a leas lucht In tshaethuir édach ná lucht In chomnuide; óir téigthear na boill fhuirimeallacha ón tsaethur & cnaítear imurcracha fliucha na mball & cruaduidthear na boill méid éigin & do-níthear neam-fhoámuigtheach iat. A lucht In chomnuide, immorra, bít a mboill fhuirimeallacha & a teas a' cumsanad, & Is éigin co comfhurtachtaigthear iat óna clúdad, & treóiruigthear an teas méid éigin ón chlúdad sin ó chumachtain chum gníma. An ceathramad riagail .i. na daíne gnáthuigius stufaidi, In uair theagmus aer fuar dóib, ana diaid sin Is mór rigid a leas ré clúdad ar son co ngortaigthear iat co hurusa ón fhuacht, óir do gnáthuigeadur co mór teas roime sin; óir mur nach bí fulang ón gnáthugad, as trít sin an uair theagmus ní contrárda neam-gnáthuigtheach dár corpuib bít foámuigtheach air gu mór. Agus teagmaid sin don droing gnáthuigius fothragad tirim, óir atáit póire osgailti tearca acu, & do réir chonsiquens an fuacht teacmuiseach beanus rú, téid co luath & co fuirfi ana mballaib & gortaigthear iat. Ar an adbur sin reagur a leas mórán éduigh annsa chéd-fhuacht teagmus tar és an fhothraigthi, ar son co mbí claechlód obann chum an fhuachta acu. infra 212 An cúigead riagail .i. gurab mó reagur a leas clúdad annsa chodlad ná annsa neam-chodlad. Óir tarraingthear an teas chum na mball inmeadónach a n-inad an díleagtha, & mairit na boill fhuirimeallacha lomnacht ó theas & ó spiraduib a n-aithfhégad mur bít ana ndúsacht, & mur sin atáit siat ullum chum a ngortaigthi ó fhuacht an aéir theagmus dóib. Agus an ball atá ro-fhuar as ro-mór rig sé a leas a chlúdad, & as í sin an inchinn. Ar an adbur sin Is mór rig a leas an ceann a chlúdad, & co háirithi a n-aimsir In chodalta, óir éirgit deathaige chum na hinchinne a n-aimsir In chodalta fhuarus In ceann; óir inntaigthear na deathaighi sin a nádúir uisgi; ar an adbur sin as í mo thuicsin gurab mó dleagur an ceann do chlúdad a n-aimsir In chodalta náid na baill eile. Gid eadh, Is córa na baill eile do chlúdad a n-aimsir In neam-chodalta, óir curthar mórán do theas & do spiraduib chum na hinchinne ar son na mbríg ainmidhi inmeadónach, óir Is annsan inchinn beóaigthear na bríga sin, & Is trít sin Is lór a teas a n-aimsir an neam-chodalta; & a chontrárda sin a n-aimsir In chodalta, mur adubramar romainn. Rainn an ochta, immorra, Is mór dleagur a chlúdad & ní hannsa chodlad amáin sin acht annsa neam-chodlad; óir Is deacair rainn an ochta do 8dín ón fhuacht, óir atairrngid aér fuar do gnáth & tuitid reuma do gnáth ón inchinn chum rann infra 213 an ochta & chum an sgamáin. Agus Is mór In chaindiacht chnám atá annsna rannaibh sin, & Is fuar iat; más ead, dleagur baill an ochta do chlúdad co mór ar son na cúisid adubramar, acht gé atá In craidi te. Na boill fhuirimeallacha, immorra, Is beac rigit a leas a clúdad, mur atáit, na láma & co háirithi a n-aimsir an neam-chodalta; óir Is beac nach fuilid siat a cumsgugad do shír, óir Is orgáin atá arna n-ullmugad chum gluasachta iat. Agus Is luga rigid a leas na lámha clúdad náid na cosa ar son co toirmiscthear a n-oibriugad (nó cuid de) ón édach, & ar son a mbeith a ngar do thobar an teasa. Tuillead: atáit mórán d'airtirib a fogus do na lámuib ana fhadur puls láidir & mórán do theas an chraidi. Ar an adbur sin na hoibrigthi chum ar horduideadh na láma ón nádúir, mur atá, saethur mór, cúisigthear teas & spirad inntu ón tsaethur sin & ó bríg fhollamnuigthi an chuirp; ar an adbur sin ní rigid a leas clúdad mur rigid a leas na boill eile. Na cosa, immorra, atáit siat arna n-ordugad chum gluasachta & chum oibrigthi, & an uair bít arna cumdach co ro-mór ó édach ní fhéduid na hoibrigthi sin d'fhoirfiugad co maith; ar an adbur sin ní rigid a leas mórán clúdaid acht cé mó rigid a leas ré cludad náid na láma. infra 213-4 An bél & an aduid, immorra, ní rigid a leas cumdach acht muna tí éigintus mór, óir cuirid an nádúir mórán teasa chum na haigthi ar son oibrigthi na cédfad, atá a rannuib na haithi co mór; óir ní héidir na hoibrigthi sin d'fhoirfiugad co himchubaid & cumdach im an aduid. An sémad riagail do-gabur í ón aibíc .Óir an drong gá mbít boill fhuirmeallacha fheólmura Is beac do chlúdad rigid a leas a n-aithfhégad na droingi gá mbít a mbaill lomnacht ó fheóil; óir Is luga gortaigthear an drong sin ó fuacht ná gortaigthear an drong ara mbí beacán feóla. An seachtmad riagail do-gabur í ó éxamlacht imda In chlúdaid & an édaigh. Óir atá cuid do na héduigib te co mór, & cuid te co beac, & cuid eile co hinmeadónach. Na hédaighi do-níthear do na croicnib Is mó théigid siat co coitchinn ná do-níd na hédaighi eile; & ana diaig sin na cumdaigi do-níthear do na héduidib olla bís cael bog dlúith; ana diaid sin na hédaighi do-níthear do bombax; & ana diaid sin na hédaighi do-níthear do shída; & fá deóig na hédaighi do-níthear do lín, & Is iad so Is luga Is te co nádúrda díb. Et éxamailtear méid nó loigid teasa an éduid do leith an ealadhnóra: óir do-níthear In t-édach d'fhinnfad chael nó reamur, nó fidthear é co dlúith nó co tana, nó bíth In t-édach dúbluigthi nó aenda, infra 214-5 nó nua nó arsaid. Et égsamluigid so cumachta claechluigthi an éduig; óir an cumdach do-níthear don fhinnfad chael & fhidthear co tana & beas nua, Is luga théigius ná an tan bís a mod chontrárda dó so. Agus mur an cédna, tidluicid na croicinn teas beac nó mór dár corpuib-ne do réir mur ullmuigthear iat, óir dá n-ullmuigthear maille ré bran & lé methrad nua Is luga théigid ná an uair ullmuigthear iat maille ré hael & lé méthrad arsaid saillti. Tuillead: na croicinn bís arna folach d'fhinnfad tidluicius teas do na corpuib, éxamailtear iat co mór, óir gach dlúithi & gach caíle dá mbia an finna as í an méide sin Is teó iat. Et éxamailtear co mór na croicinn fá éxamlacht na n-ainmintid dá mbeantur iat. Et ar tuicsin na cuingill adubramar romainn & náduire na n-ainmintid, tuicmid gurab iat croicinn na ngabur Is luga Is te díb. Croicinn na sinnach, Is teasaide tirim iat co mór, & Is mór chomfhurtachtaigid na féithe; ar an adbur sin Is mór as imchubaid iat do lucht na pairilisi & arteitica, & as imchubaid iat do lucht easláinti na féithead co huilidi. Agus co háirithi as imchubaid iat co mór don droing atá méith, lérb áil a cuirp do thruagugad & do thirmugad. Croicinn na coiníneadh & na míltad, as cusmail iat ré croicnib na sinnach ach nach com-mór thirmuigid. Ar an adbur sin as í mu thuicsin gurab iat Is mó as imchubaid a coiméd na sláinti croicinn na caerach; as teasaidi fliuchaidi infra 216 iat, óir leanuid coimplex an ainmidhi, ar an adbur sin Is mór chomfhurtachtaigid siat an corp & an teas nádúrda, & méithighid In corp; ar an adbur sin as imchubaid iat co mór do lucht leanna duib & do na daínib truaga tirma, gid eadh, geinit míla co mór. Ar an adbur sin adearar so amáin, co leanann gach uile croicinn nádúir an ainmidhi darub croicinn é. Óir an uair bít siat ana croicnib tiuga dlúithi & mórán finnfaid orra as mór théigid, & dá mbia finnfad garb cruaid orra tirmuigid, & dá mbia finnfad mín orra méithigid & fliuchaid; & Is fírinneach so uile ag labairt dá gach uile édach. Et fédtur a chonclúidiugad as na ráitib sin gurab éduigi nóid furraidi séime ara mbí beacán d'fhinnfad tearc rigid a leas na daíne gá mbí coimplex teasaidi, & a mbeith a n-aís óig & a réigión teasaidi. Et a chontrárda sin do na daínib gá mbí coimplex fuar, & bís a n-aís arsaid, & a n-aimsir fhuair, & a régión fhuar, & gá mbít cuirp thruaga thearca, as furraidi tiuga ara mbí mórán d' fhinnfad dlúith rigid a leas. Agus mad áil linn an corp do thirmugad & imurcacha na mball do chnaí Is maith cumdaigi cruaidi garba bís tearc co mór & a mbeith a ngaire don fheóil co háirithi. Ar an adbur sin gibé lérab áil a chorp do infra 217 thruagugad & imurcacha na mball do thirmugad dligid siat éduigi garba dlúithi reamra lín do gabáil impu & a claechlód go minic. Et a chontrárda sin don droing gá mbít baill truaga ana mbí beacán imurcach. Et gibé lérab áil a chorp do reamrugad dligid siat édaighi boga tiuga lín do gnáthugad. Agus Is lór linn sin do na héduidib. An treas caibidil fhichead: Don droing lérb áil a mbeatha do choiméd Quoniam quidam sunt comendabiles seu uenerabiles .i. atá drong do na daínib lérb áil a mbeatha do breith as co hanórach inmolta, innus gurb áil leó beith slán, ar an adbur sin do-bér dom aire aen-chaibidil athchumair do génum don regimen Is fearr do-chíbh dóib. Ar an adbur sin as intuicthi, acht gé atá gním na coimriachtana tarbach a coiméd na sláinti, gid eadh, ní fhuil sé éigintach; ar an adbur sin drong éigin do na sean-daínib do luaid d'fhollamnugad na sláinti, ní dearnadur siat mensión don choimriachtain. Óir bít mórán do na daínib mairius slán gan choimriachtain mur mairid drong eile slán maille infra 218 ré coimriachtain, ar an adbur sin ní fhuil In choimriachtain éigintach do choiméd indiuiduum, gé atá sí éigintach do choiméd na gnéé. Ar an adbur sin fédaidh duine beith slán gan choimriachtain mur fhéduid daíne eile beith slán maille ré coimriachtain, mur Is follus a mórán d'ógaib annsan aimsir so & annsan aimsir do-chuaid torainn. Más ead, as inchuir riadlacha ann so lé fédfuidi duine do choiméd slán co himchubaid gan choimriachtain. An chéid-riagail díb do-gabur í do leith In gnáthuigthi. Más ead, as intuicthi gurab do na neithib choimédus duine slán neam-gnáthugad gníma na coimriachtana, mur Is follus annsna mnáib an uair nach gnáthuigid bainne do thabairt dá leanbaib nach geintear bainne 'na cígib, & Is trít sin nach éidir leó na leinm d'oileamain. Et mur an cédna, an uair nach gnáthuigid boill na geineamna gním na coimriachtana, ní himduidthear sperma inntu & ní geintear uatha, & do réir chonsiquens ní dúisgthear chum na coimriachtana iat. Agus as inchomurthaig co deithideach, dá ngnáthuigead neach coimriachtain ré haimsir fada, nach innil an gnáthugad sin do chlaechlód co hobann acht tar és a chéile, óir Is réd guasachtach a follamnugad na sláinti an gnáthugad do chlaechlód co hobann. Agus mad infra 218-9 áil lé neach In gnáthugad sin do chlaechlód fédtur a dénam mur so: .i. In choimriachtain do dénam nísa annma ná mur do gnáthuig, & co háirithi risin droing atá dochraid réna féchain, & ymáigithear co dochraid; & muna fédtur a chlaechlód mur sin, cusmailtear iat risna hainmintib bruideamla & risna piastaib, oir ní geintear gním ná aibíc thshubálta innainn ó gnáthugad mór na coimriachtana .Et co speitsialta tarraingthear In duine ó mórán d'oibreachaib na subáltaigi ón gním sin 9, óir gaidig an bean craidi In eagnuid. Et ar tuicsin na neithead sin uile & arna ngnáthugad, fédaidh neach é féin do choiméd co maith. Tuillead: bíth a fhis agad, In drong gnáthuigius fiadach & gnéithi na cluithid & cuisleanna & díniti, co coimédann sin na daíne & co comfhurtachtaiginn co mór iat, & do-ní In fheallsamnacht & stuidér na leitreach In cédna; & co háirithi do-níd na deidh-bésa & In t-allus In cédna, & do-níd na cathanna & a gnímurtha In cédna, óir furtachtaigid na neithe sin co mór & coiméduid duine geanmnuid. Tuillead: Is mór choiméduid so duine geanmnuid, mur atá, cuisle & fothragad tirim & saethur láidir & fothragad. Agus na daíne nach gnáthuiginn infra 219-20 fothragad, Is mó dligid siat In chuisle do gnáthugad, & Is minca dligid fothragad tirim do dénam & mórán saethair ná dligid In drong gnáthuigius í, óir cnaítear & tirmuigthear & toirmiscthear imdugad an sperma annsna corpuib ó na neithib sin uile. Tuillead: gibé lérb áil beith geanmnuid seachnad sé biada dúisgius neach chum coimriachtana, & teas mur In cédna, nó spiruid, nó gaethmuireacht arna timurgad a mballaib na geineamna. Agus na biada do-ní sin do sgríbamur iat don taeb thuas dín annsa dara pairteagal don leabur so annsa chaibidil do-rinneamur do riadlachaib follamnuigthi na sláinti do-gabur ó éxamlacht na mball, & atá sin a ndeireadh na caibidleach. Agus In drong lérb áil beith geanmnuid, seachnuid siat na neithe sin uile; & Is maith na neithe gnáthuigius In sperma do thirmugad annsa chúis sin. Et Is maith na neithe fhuarus & tirmuigius baill na geineamna, do gnáthugad annsa chás so. Agus dá teagmad co ndúiseóchad gaethmuireacht neach chum coimriachtana ar son éirgi na slaiti, más ead, Is maith na neithe gaethmura do sheachna & na neithe brisis In gaethmuireacht do gnáthugad & tirmuigius an sperma. Agus atá cuid díb sin fuar & cuid eile tirim. Na neithe fuara, immorra, mur atá, lentes & a n-eanbruithi arna bearbad maille ré sene & ré síl cnáibi, & coriandrum, & síl lactuca, & meadg bainne gan im & é goirt co mór, infra 220-1 & aigéid, & síl portulaca, óir tirmuigid so arna caithim an sperma. Agus déntur púdur díb so nó lictabáire nó deoch, & gibé lérab áil a geanmnuideacht do choiméd gnáthuigeadh na neithe sin. Tuillead: bíth a fhis agad co tirmuigid na neithe so an sperma dá n-ongthur baill na geineamna & na dubáin leó, mur atá, ola poipín & ola gaifne; & do-ní lile & síl ruibi In cédna, & duilleabur & síl angnus castus, & calamint, & eufurbium, mirr, & cuimín; ar an adbur sin tirmuigid an lictabáire ré n-abur diasiminum adbur an sperma, & co háirithi an drong gá mbí coimplex teasaidi; & caitear é a n-aimsir theasaidi maille ré haigéid. Tuillead: bíd a fhis agud gurab do na neithibh thoirmiscius toil na coimriachtana boill na geineamna do chur a n-uisgi fhuar, & co háirithi dá mbia sin ann annsan aimsir a ndúisgthear í chum na coimriachtana. Tuillead: an drong gá mbít dubáin té & boill na geineamna, pláta luaidi do chur ara ndubánuib & a phollad co min, & a n-ongad lé holaid éigin fhuair thirim, & dá ngnáthuigthear sin Is mór muchus sé toil na coimriachtana. Tuillead: ní dligid biada na droingi lérb áil beith geanmnuid mórán oileamna do beith inntu ná beith teasaidi fliuchaidi, acht dligid siat beacán infra 221-2 oileamna do beith inntu & beith a' claenad chum fuaraideachta & chum tirmaideachta. Tuillead: an drong lérb áil beith geanmnaid, bít siat neam-chodaltach, & caithid nísa luga ná a ngnáthugad, & ná bíth siat dímaíneach, óir ullmuigid In dímaínius an oileamain chum locht, & ní chum na drúisi amáin acht chum móráin do lochtaib eile. Agus moluim an drong lérb áil beith geanmnaid gnáthugad d'angnus castus a fothragad & a ndeathaigib & chum a chaithme. Et deisigthear a seómra 10 & a leapthacha d'angnus castus, óir atá dísleacht chumachtach aigi do médugad na geanmnuideachta, mur bearuid na heagnuidi fiadnuise .Agus as mór do na daínib nach gnáthuiginn coimriachtain agá mbid gailidi & craidi égruaidi anfanna; más ead, Is maith dúin ar n-aire do thabairt do chomfhurtacht an gaili leis na leigeasuib itear & ibthear, & mur an cédna do na ceirínibh teasaidi nó fuara nó measurda mur do-cífithear don liaig do réir éxamlacht an choimplexa & na haimsiri & na haísi & a cusmaile; & adubramar na neithe so co lór don taeb thuas dín sa dara pairteagal don leabur so sa chaibidil labras do choiméd na mball, mur a laburthar do choiméd an gaili, & tuicthear an cédna don chraidi. infra 222-3 Tuillead: moluim don droing sin mórán saethuir do dénam léna mballaib uachtaracha, mur atá, tógbáil chloch & co coitchinn gach uile shaethur lé ngluaistear baill an ochta & na láma nísa mó náid na boill íchtaracha, óir cnaítear na fliuchada ón tsaethur sin annsna ballaib uachtaracha & ní himduidthear na himurcacha ó sheachna na coimriachtana In tan sin. Agus dleagur na boill íchtaracha d'ongad & ceirína do chur rú do neithib fuara tirma thirmuigius an sperma, & Is iat so Is mó caithfear do dénam fhurtachta annsa chúis so, & Is riagalta na ceirína & na huinneminti so do beith a' claenad chum fuaraideachta & chum tirmaideachta do shír. Agus an uair do-chíthfeam gur cnaídeadh adbur na gaethmuireachta ó na ceirínaib sin Is éidir linn an tan sin neithe teasaidi séimigtheacha do chur ré ballaib na geineamna, mur atá, camamilla & angnus castus & a cusmaile. Agus bíth a fhis agat gurab imchubaidi an sgeathrach don droing lérb áil a ngeanmnuideacht do choiméd náid na leigis laccthacha eile, óir dobu baedal tosgugad an adbuir sís ón leigeas lagthach. Tuillead: .i. Is maith cuisli do ligean do shofena don taeb astig do na haltaib don droing ara mbí anfainne craidi & gaili. Tuillead: bíth a fhis agat co ndéin smargadus & safir duine geanmnaid innraic. An ceathramad caibidil fichead: Do regimen lucht an tshiubuil infra 223-4 Consequenter dicendum est de regimine 11 iter agencium .i. labrum anois do regimen lucht an tsiubail, & cuirfimid riaglacha air ann so. An chéid-riagail díb .i. In té thshanntaigius siubal do dénam do réir éigintuis dligid sé a gnáthugad do chlaechlód a mod a bheathad. Riagail eile .i. Is mod ar leith dligius lucht an tsiubail do beith acu ó lucht an chomnuidhi, óir do budh, baedal droch-easláinti do geineamain ó theinnius & ón tsaethur theagmus do lucht an tsiubail acht muna claechluigthear an gnáthugad. Agus ní dleagur an gnáthugad sin do chlaechlód co hobann acht do réir uird; ar an adbur sin Is éigin gibé shanntuigius siubal do dénam ord do gnáthugad. Et a tosach an tshiubail déntur beacán saethuir, & gnáthuigthear mur sin d'és a chéile nó co tinnsgaintear an siubal; & tuicthear a chusmailius sin don tart & don ocras. Et Is ní ard annsa chúis so an gnáthugad do chlaechlód. Et dligid sé an biad thshanntaigius sé do gnáthugad a n-aimsir an tsiubail. Et Is mó an guasacht atá do lucht an tshiubail annsna neithib nár gnáthuigidur siat & do na daínib égruaidi & do na daínib infra 224-5 arsaidi ná do lucht a ngnáthuigthi & do na daínib láidiri & do na daínib óga; & an drong Is mó dá ndénuid so guasacht as iat Is mó dligius a seachna, & co háirithi a claechlód a ngnáthuigthe & chum na neitheadh atá éigintach do lucht an tshiubail. An dara riagail do-gabur í do leith an bíd, óir dligid sé beith so-díleagtha & substaint maith do beith aigi & beith a caindiacht fhoguis gan beith mór. Agus atá aen-ní agum dá rád fá cheann oileamna na droingi so .i. co ndliginn sí beith mur so .i. co .i. díleagthur é co luath & co maith & ná timaircthear imurcacha isna cuisleannaib; & na biada atá mur sin adubramar iat don taeb thuas dín sa chaibidil labras do na biaduib & do na deochaib co generálta Tuillead: ní dligid siat marcaideacht do dénam & an gaili lán do biad innus nach truaillfidi an biad annsa gaili, & nach bud éigin dóib uisgi d'ól innus nach dearnad sé fodar ná gaethmuireacht ana meadón. Agus fuirigthear gan biad do chaithim an tan sin co huair In chaithme; & mad éigin an biad do chaithim caitear beacán de innus nach bud éigin deoch d'ól; ar an adbur sin dligid siat In deoch do sheachna & co háirithi an t-uisgi. Tuillead: dligid lucht an tsiubail na praiseacha & na tortha do sheachna & gach ní geinius leanna oma, acht muna tucthur iat do leith leigis. infra 225-6 Tuillead: ní dligid lucht neam-álguis an bíd siubal do thinnsgaint; más ead, codluid siat ar tús innus co leigistigi an fastidium. Agus mur an cédna ní dligid lucht na gorta saethur do dénum, óir an lucht ara mbí gorta & éigintus mór ní dligid saethur ná siubal do dénum, óir as í an bríg dleagur do chomfhurtacht ar tús. Gid eadh, fédtur an t-éigintus do laigdiugad ar tús a' laigdiugad na gorta innus co sgristur co léir álgus an chaithme nó laigdigthear é co mór, más ead, Is maith biad do chaithim lé fédann duine breith as co fada gan biad; más ead, as intuicthi na biada do-níthir do na haeib róstaigthe & pillidi do-níthear d'almont & d'olaid almont & do geir mairt, dá caitear pille díb sin as fada fhuilingthear gorta dá éis. Tuillead: ola uiola ana curthar geir mairt coisgid an gorta, & dobud éidir lé neach do chaithfead .2. de sin breith as gan álgus inchomurthaid ré feadh deich lá acht beacán. Et mur adearar don gorta tuicthear a chusmailius sin don tart. Et ós éigin an tart d'fhulang as intuctha leigeas choisgius In tart, mur atá, In t-aen-leigeas urusa édrum so .i. gabthur síl portolaca trí .3., & bris maille ré haigéid & ré huisgi an méid infra 226-7 bus lór, & eabur & coisgid an tart. Et seachaintear na neithe chúisigius In tart, mur atá, iasg & gach uile ní saillti & mórán comráid & siubal láidir & a cusmaile. Agus dá mbia tart mór ar neach ibeadh sé uisgi maille ré haigéid, óir Is mór choisgius In deoch sin an tart. An treas riagail do-gabur í do leith na cuislinni & do leith an leigis lagthaig, óir dá rigi a leas neach ré neachtur díb so do leith an línta ullmuigthear iat sul tinnsgaintear an siubal; & muna hullmuigthear Is baedal dóib fiabras & neascóid & gortaigthi na mball fuirimeallach. Et dá mbia an aimsear fuar, fliuch, truailligthi, & gan beith te co mór, & na baill fhuirimeallacha láidir, & na leanna reamra & iat loisgthi méid éigin, as baedal lubra an tan sin. Más ead, Is maith, sul tinnsgaintear an siubal, an leigeas lagthach nó an chuisle do thabairt do réir mur do-chífi an liaig, & cúisigthear an corp umal uatha sin & innil ó na heasláintib. Agus gibé lenab áil siubal do dénam ná dénad é ar mod ar doman gan comuirle leaga maith. An ceathramad riagail do regimen lucht an tsiubail: & do-gabur é do leith teasa bís isna corpuib ó easbaid na coimriachtana. Et atá drong do na daínibh darab éigintach siubal do dénam a n-aimsir thé, & dligid siat co mór a n-inchinn do choiméd ó theas innus nach gortuigthear hí. Omacr;ir Is meinic theagmus teinnius mór cinn do lucht an tsiubail ón teas sin, & fiabras efemera, nó fiabras infra 227-8 morguigthi, & mórán d' easláintib eile; más ead, clúdtur a cinn & díntur In ceann an méid bus éidir. Tuillead .i. dá mbia an aimsear te bíthear co deithideach fá cheann an ochta, ar eagla co tirmóchaide an t-ucht nó co téigfidi ón tshaethur mór é ar son an aéir theasaidi do tharrang. Más ead, dligid siat epitima do chur ara n-ochtannaib & a n-ongad, & co háirithi a craidi & an régión atá faí an cígh clé; & as epitime fuara fliucha dleagur do thabairt an tan sin, mur atá, biamlacht psillium, & súg portulaca, & a cusmaili. Tuillead: annsan aimsir theasaidi ná caithead sé aen-diet gan beacán d'ithi ar tús. Agus dá teagmad gan gorta do beith ar neach, Is maith méid éigin d'ithi, do réir riachtanuis a leas na haimsire, do choiméd an teasa, mur atá, súg eórna & siróip do-níthear do thorthuib, & a cusmaile; óir an uair do-nít siat murcaideacht, & ná bí biad ana ngailib, Is mór anfainnigthear iat ón dísgaílead & gan aen-ní acu do-dénad athnuaigiugad .Más ead, caitear ní éigin dá ndubramur, nó a cusmaile, & ná tinnsgnaid aen-biad do chaithim nó co fáguid sin bél an gaili. Tuillead: Is maith do lucht an tshiubail uinneminti nóid olada do beith ar imchur acu do gnáth, mur atá, ola róis & uiola & nenufar & uinnemint populion, asa n-ongthur an t-ucht uair a ndiaid infra 228-9 uaire. Et atáit drong furtachtaigthear co mór ó fhothragad uisgi fhuair an uair theagmus gortugad éigin dóib ó theas; & Is maith gan sin do dénum co hobann ach méid éigin comnuidhi do dénum; ainnséin eirgid co horduigthi annsan uisgi. Tuillead: dá mbia eagla droch-balaid ar neach ó aér nó ó gaíth truailligthi, iatur an tsrón. Et sul caitear biad In tan sin, eabur bainne dá mbeantur a im, ana mbia uinneaman gearrthur co min, & Is mur sin Is luga do-ní an droch-balad urchóid. Et Is maith balad ola róis14, & a hól annsa chás so, & innarbaid an urchóid do-ní In gaeth truailligthi. Et dá teagmad urchóid ón droch-balad sin, crotar uisgi fuar ar na ballaib fuirimeallacha, & innailtear an aigid as. Et ongthur an ceann leis na holaduib fuara adubramar romainn. Agus an uair do-déna sé comnuidhi tar éis an tshiubail, as imchubaid dó fín measurda do chomfhurtacht na bríge & do cheannsugad an tarta. Et as imchubaid iasg saillti do thogairm thochluigthi an gaili. Agus dá mbia tart mór ar neach tar éis deathaig an aéir thruailligthi, déntur gargraisim nó innlad don bél do shiúcra, & sloigthear beacán tair éis a chéile de. Agus as maith don droing atá arna ngortugad ó theas, comnuidhi do dénam a n-inad fhuar & na cosa do nigi a huisgi fhuar; & dá mbia infra 229-30 tart orra, ibid uisgi fuar & oiltear iat lé hoileamain díleagthur co luath. An cúigead riagail do-gabur í do leith na haimsiri fuairi; óir an drong shiubluigius a n-aimsir fhuair Is mór an t-adbur eagla é, acht cé mór choimédus an aimsear fhuar lucht an tshiubail. Óir stupáiltear an corp co huilidi ón fhuacht & cúisigthear spasmus nó apoplexia & bás fá deoig ón fhuacht sin. Na baill fhuirimeallacha, immorra, mur atáit, na cosa & na láma & na súile, gallruigthear iat co gnáthach ón fhuacht an méide so innus co morgaid & co tuitid a tochlugad madramail; más ead, Is maith don droing lérb áil siubal do dénam édaighi teasaidi do beith acu, dár labramur don taeb thuas dín a caibidil chumdaig na corp. Óir gnáthuigid an fuacht dul a n-inmeadón an chuirp trít an sróin & trít an mbél & trít na cluasaib & trí phóirib an chuirp; más ead, Is maith na póire do dúnad mur Is fearr fhédfair innus nach deacha an fuacht a n-inmeadón; óir atáit mórán sligthid annsa cheann & annsan aduid tré ngnáthuiginn an fuacht siubal co hinmeadón; más ead, dligid an liaig beith deithideach a' cumdach an chinn & na haigthi air eagla an fhuachta, óir idir na ballaib fuirimeallacha as iat na súile & an aduid baill Is uaisle díb. Agus gnáthuigid siat gortugad do gabáil chucu ón fhuacht, mur atá, deargus & infra 231-2 teasbach & neascóidi co minic & teinneas mór; más ead, dleagur beith deithideach agá coiméd. Ar an adbur sin cumdaigthear na súile lé bréid lín cael mur so innus nach bia aen-réd ris díb, acht an méid bus éigin; & seachaintear an adaigh ar gním na gaíthi. Tuillead: dligid an liaig beith deithideach co mór a coiméd na mball fuirimeallach, & co háirithi na cos; más ead, cumdaigthear na cosa lé héduidib teasaidi, mur adubramar an corp uile do chumdach leó. Et sul tinnsgnus neach siubal do dénam, coimiltear na cosa co mór lé holaid na holiua, innus comad feirrdi do coimédfuidi an teas arna threórugad ó chumachtain chum gníma an choimilt sin. Agus ana diaid sin gabthur olann círtha & curthar ar na bonnuib í, & gabad asáin teasaidi uime ana diaid sin & buatuisi fairsingi, innus comad éidir leis a chosa & meóir a chos do gluasacht; & Is do na neithib choimédus na cosa ón fhuacht sin. Et an uair fuarthar na cosa & meóir na cos In méide so innus ná gluaistear iat co fuirfe, gan comnuidhe coimiltear & ongthur iat mur adubramar romainn. Agus adearuid drong eile gurab maith na baill fhuirimeallacha do chur a n-uisgi fuar, & co n-inntaiginn sé iat chum a nádúire féin; & dá curthar chum tinead iat Is beac do tharba do-ní dóib. Ar an adbur sin Is fearr a cur a n-uisgi fuar ná a cur a ngaire na teineadh, óir téigthear infra 232-4 an ball fuar arna chur a n-uisgi fuar a mod chontrárda, óir comfhurtachtaigid fuacht an uisgi ar mod éigin do leith a fhlichideachta an ball atá arna stupáil & ar téchtad acht beacán, a' cur an boill a mbuigi, mur do-chíamaid co leagann an t-oigread curthar annsan uisgi. Agus Is mur sin calmuigthear & comfhurtachtaigthear teas an baill óna chur a n-uisgi fuar, mur Is follus as In rád so: Unum quoque contrarium In presencia sui contrari fortificatur .i. an uair curthur ní contrárda a fiadnuise a chontrárda calmuigthear a oibriugad; ar an adbur sin an uair calmuigthear an teas co fuirimeallach Is mó théigius sé ann sin ná do-ní ar tús, óir Is mó atá sé ullam chum an teasa do gabáil ar son co mbogthur é ón uisgi an tan sin ní as mó ná ar tús. Tuillead .i. gibé thshanntaigius siubal do dénam a n-aimsir fhuair ná siubluigid sé nó co caithi sé biad, & nó co n-ibe sé fín deadh-balaid séim. Agus ní hinchaiti dó biad tair éis repletióin. Gid eadh, tar éis na nádúire do gnímugad ar an mbiad téigthear In corp In tan sin innus gurab éidir an siubal do thinnsgaint. Agus mad éigin an siubal do dénam gan inmeadón tair éis In chaithme, caitear beacán In tan sin. Agus ní hingluaisti & ní hintshiubluigthi co láidir an tan sin air eagla co truaillfidi an díleagad, acht siubal mín do dénam nó co ndíleagthur an biad ar mod éigin. infra 234-5 An siubal láidir, immorra, Is cúis é d'innarbad an bíd asin gaili sul díleagthur co fuirfi é, óir truailltear an díleagad uada sin. Agus an uair choimlínus neach caithim a choda faréna chompánachuib annsan ósda, ní hindula dó chum teineadh acht comnuidhi do dénum a n-inad te a fad ó theinidh. Agus dá mbia corp fir an tshiubail stupáilti ar téchtad, as inchoimilta an corp co huilidi an tan sin a n-inad te, & ongthur iat lé holaduib teasaidi deadh-balaid, mur atá, ola ainédi & ola an chamamilla & ola sticados & ola lile & ola ainéide & ola cuimin. Et ana diaid sin curthar a leabuid buig é, & curthar cumduidi uime beas te do réir brígi & gníma, & leagur dó mur sin cumsanad & codlad do dénam. Et dá faicim co mbia éigintus mór ag fear an tshiubhail réna chlúdad, curthar daíne gá mbeid cuirp theasaidi lomnachta gacha taeba de nó co téigthear é, & coimiltear a meadón & a shliasta & a ucht; & Is maith ana diaid sin asa fetida 15 & mirr & pibur maille ré fín maith dóib. Et tair éis chodalta dó & athnuaigigthi a shláinti, eirgid a fothragad & dénad comnuidhi fada ann. Agus coimiltear ainnséin é & ongthar é lé holaid éigin dá ndubramar romainn & cumuiscthear na neithe so ris na holadaib sin, mar atá, castorium & costus & muscus & eufurbium. Et dá teagmad nach beith fear an tsiubail arna stupáil, acht infra 235-6 fuacht mór do beith air, Is lór dó an tan sin fothragad & coimilt; & dá mbia fuacht Is luga ná sin air, Is lór do comnuidhi do dénum ré feadh uaire a n-inad te nó co mbia sé a ngar don ord imchubaid. Et Is iat so na biada dligius fear an tsiubail do chaithim a n-aimsir fhuair .i. na biada beas te do réir gníma & do réir brígi, & gnáthuigthear cnó & gáirleóg & uinneamain & lus do chur ana mbiaduib. Agus atá dísleacht chumachtach ag na cnoib do lucht an tsiubail, ar an adbur sin imchraid cnó annsan aimsir fhuair chum a caithme. Et Is ar an adbur cédna dá mbristear cnó & gáirleóg co maith, & a cumusc ré heanbruithi feóla inmolta, & a caithim mur biad nó mur dig, téigid In corp co mór & dídnid ó fhuacht é. Agus fodnuid na comshuigigthi teasaidi eile do lucht an tshiubail annsan aimsir fhuair, óir ní dligid ar aen-mod beith 'na n-égmuis. Agus do-ní fín maith arna ól a méid móir an cédna maille ré biaduib olamla, & Is mór In furtacht do-nít sin annsa chúis so. Tuillead .i. ongthur nuca & cnáma In muiníl ó uair co huair lé huinnemintib teasaidi, mar adubramar don taeb thuas dín, óir ní dligid lucht an tshiubail beith ana n-écmuis ar aen-mod annsan aimsir fhuair. Ar an adbur sin curthar éduigi teasaidi do réir gníma & do réir bríge im an corp infra 233, 236-7 uile, & co háirithi im an muinél, & tuicthear a chusmailius sin do rannaibh na hinchinne uile. Tuillead, bíth a fhis agad co ndligid lucht an tsiubail neithe deadh-balaid d'imchur annsan aimsir fhuair, mur atá, muscus & ambra & lignum aloeis & a cusmaile. Tuillead, bíth a fhis agad gurab dona neithib thoirmiscius gortugad lucht an tsiubail ón fhuacht innlad na mball fuirmeallach moch-thráth & ré laigi a huisgi the thshaillti, óir téigthear na boill fhuirimeallacha uada sin, & cruaduidthear & cnaítear na himurcacha innta, & bít siat foámuigtheach trít sin. Tuillead, an drong gnáthuigius siubal an tsneachta teagmaid saebad dá súilib & neam-gluasacht & uireasbaid raduirc ó gile ainmeasarda In tshneachta & óna fhuacht imurcaid, ar son an dísgaílti do-bearar ar an súil ó gile imurcaid an tsneachta; ar an adbur sin Is maith do lucht an tsiubail a n-aimsir an tsneachta éduigi duba do beith impu, & a cinn do chumdach lé héduigib duba, & éduigi duba do beith ana lámuib beas acu dá féchain. An seisead riagail do regimen lucht an tsiubail, & do-gabur í on égruas & ón tsaethur theagmus dóib co gnáthach. Et an uair theagmus saethur mór & corthacht d'fir an tsiubail, an uair thecémus ósda dó, dénad comnuidhi uair nó dá uair ann; infra 237-8 & eirgid a fothragad ainnséin & dénad comnuidhi ann nó co ndearga & co mínigi a fheóil. Agus ana diaig sin coimiltear a chorp uile co mín & ongthar é lé holaid teasaidi, & co háirithi na hailt annsa geimrid, mur atá, ola ainéide & ola camamilla & ola sdicados, & ola róis & camamilla annsa tsamrad, & codlad & cumsanad ainnséin a leabaid buig, & cumdaigead é féin co maith d'éduigib. Et an uair éireóchus sé asa chodlad coimiltear arís é, & eirgid a fhothragad, & Is mur sin inntóchar chum a gnáthuigthi é. An tseachtmad riagail do-gabur í do leith an uisgi as éigin do lucht In tshiubail do gnáthugad. Gid ead, do luaideamur don taeb thuas dín do na huisgib maithe & do na droch-uisgib, & mur beantur a n-urchóid astu a riadlachaib regimen na sláinti do-gabur ó éxamlacht na ceathra ndúl; ar an adbur sin rithim chum na caibidleach sin. Gid eadh, bíth a fhis agad co ndénuid uinneamain & gáirleóg & lactuca, arna caithim maille ré haigéid, duine innil ó mailís an uisgi, & Is maith chum an neith chédna uisgida éxamla do chumusc maille ré haigéid. Et dá mbia an t-uisgi saillti & comad éigin a ól, curthar na tortha so ann, .i. sorbe & sitonea, & eabur maille ré haigéid iat. Et dá mbia 'na uisgi locha & truailliugad do beith ann, cumuiscthear súg ubuill gráinig ris, & súg uball ngoirt, & eabur mar sin é; & seachaintear infra 239 biada teasaidi do chaithim ar aen-shligi risin uisgi sin, & ná hibthear fín ar aen-shligi ris acht muna bia sé anfann, óir Is mór chúisigid na huisgi fiabrasa. Et dá mbeam a cunntabairt In mbeith sangis sugi nó péisti beaca do-thachmuici annsan uisgi, eabur an t-uisgi tré édach tana lín ar eagla na piast do thshlugad. Et dá mbia fasdidium ar neach eabar an t-uisgi maille ré súg na n-uball ngráineach. An cúigead caibidil fichead: D'fhollamnugad lucht tsiubail In mara Oportet qui per mare uult transire & cetera .i. gibé thshanntuigius dul ar muir Is éigin dó laeithi roim dul ar muir cuisle do ligin, & nísa luga ná ar gnáthuig sé roime sin do chaithim; & gnáthuigead biada chomfhurtachtaidius an gaili adubramar romainn a caibidil choiméda an gaili don taeb thuas dín. Tuillead, gibé lérb áil dul ar fairgi oilead sé é féin lé hublaib gráineacha & lé horáitsib & lé hublaib fiadáin, & ré fín maith deadh-balaid, & ré hiasguib beaca saillti, & leisin comshuigiugad do-níthear do phéireaduib & d'oráitsib & d'aigéid & do spísraib, & mur an cédna imurchad sé infra 239-40 neithe thogairmius In tochlugad do shír, & na neithe Is maith a n-aigid na sgeathraigi. Ar an adbur sin beirid leó oliua saillti, & caithid préma choisgius an sgeathrach tar éis na coda, & caitear iat co háirithi maille ré haigéid & ré salann a caindiacht bic. Agus an céd-lá reachus neach ar muir ná féchad sé an t-uisgi & ná tógad a cheann co hard, & ná hithid & ná hibead acht beacán; & Is do na neithib chomfhurtachtaidius an gaili so & shrianuidius an sgeathrach. Agus dá teagmad co mbeith buaideart annsa gaili chum sgeathraigi, leagur dó méid éigin sgeathraigi do dénam & ní déna urchóid. Et Is dóich co coisgfid na neithe so an sgeathrach imurcach, mur atáit, ubla gráineacha & ubla buidi, & arán róstaigthi arna thuma a finégra maith. Et bíth a fhis agad co coisginn síl meirsi an sgeathrach, & co háirithi dá mbia sé arna gearrad & arna thuma a n-aigéid. Et Is do na neithib choisgius an sgeathrach aipsint d'ól, nó ceirín do dénum di, nó a balad do gabáil. Tuillead, Is maith neach d'oileamain lé neithib aigéidigthi chomfhurtachtaidius bél an gaili & toirmiscius na deathaige d'éirgi chum na hinchinne, mur atáit so, .i. lenntes arna mbearbad nó arna róstad maille ré haigéid & a caithim, nó maille ré hagresta & beacán do phúdur cailimint do chumusc ris .infra 241 Tuillead, Is maith arán róstaigthi do thuma a fín maith deadh-balaid & a chaithim chum an neith chédna An seisead caibidil fichead: Do na comshuigigthib & dá ngnáthugad Sciendum quod homines sani comuniter utuntur confexionibus ante cibum & post .i. bíth a fhis agad co ngnáthuigid na daíne slána, na comshuigigthi roim an mbiad & 'na diaid, & an gaili línta nó folam, & a n-aimsir fhuair nó the; más ead, Is maith aen-chaibidil speitsialta do dénam do na comshuigigthib. Más ead, bíth a fhis agad co ngnáthuigid na daíne co coitchinn na comshuigigthi ana sláinti do leith a toile, ar an adbur sin do réir mu thuicsina Is mó d'urchóid do-nít a follamnugad na sláinti ná do tharba; & dámad imchubaid iat do na corpaibh slána ar aen-mod Is do choiméd na sláinti & do theagmáil d'urchóidib éigin teagmus co cumachtach do na corpaibh. Gid eadh, ní har an adbur sin gnáthuigid na daíne iat acht do choimlínad na toile, óir gnáthuigid siat na comhshuigigthi innus comad móidi do ibdais do dig iat; & Is é In t-arán bud fearr dóib In tan sin. Agus as ar an adbur infra 241-2 sin gnáthuigid na daíne na comshuigigthi; más ead, ní hurusa an gnáthugad sin do chlaechlód; ar an adbur sin dob áil lim a sásugad lé gnáthugad bus fearr ná sin. Más ead, bíth a fhis agad gurab iat so na comshuigigthi Is fearr gnáthuigthear & Is toltanaighi, mur atá, sinsér & siúcra maille ré mil & cnó. Et Is maith ainís mur shabsa leis na biaduib, nó carabuaid, nó coriandrum, nó siúcra rosarum, nóid cnó arna cumusc maille ré mil & ré siúcra, & dactuli. Agus atá cuid do na comshuigigthib nó do na sabsaib imchubaid annsa geimread & do lucht na coimplex fuar & annsan aís arsaid. Agus Is iat na comshuigigthi teasaidi fhodnus In tan sin, mur atá, sensibratum, & sinnsér arna chumusc maille ré mil, & cnó, & siúcra, & clóbus, & mil, & comshuigigthi eile teasaidi. Et atáit cuid eile Is luga Is te ná sin díb, mur atá, siúcra rosarum & dia sitrum fhodnus co mór annsa tshamrad & do lucht an choimplexa teasaidi & na haísi óigi. Et Is maith péirida mur shabsa chum an neith chédna, & cucurbita & coriandrum; & Is luga Is te na comshuigigthi so ná na comshuigigthi adubramar romainn. Tuillead, atá cuid do na comshuigigthib as infra 242-3 imchubaid co mór a n-aimsir an tréigeanuis an uair bís an gaili folum ó biad & ó dig, & cuid eile Is mó as imchubaid tair éis bíd gan inmeadón, & cuid eile co gar roime. Et as iat so na comshuigigthi as imchubaidi do lucht an tréigeanuis .i. na comshuigigthi as luga thirmuigius iat, & Is luga atá gér, & Is mó ana fágthur nádúir oileamna, mur atáit so .i. pineatum, & siúcra rosarum, & cnó arna cumusc maille ré mil maith arna spumáil & beacán spísraid do chur trít; & do-níd dactuli an cédna. Agus Is maith na comshuigigthi sin a n-aimsir an tréigeanuis, & co háirithi maille ris na comshuigigthib eile do-níthear don arán; óir dá n-ibthear mórán digi, gan biad do chaithim lé, gortaigthear an gaili & an inchinn & an corp co huilidi, & dá caitear na spísraid adubramar innarbaid an urchóid do-ní an fín & coisgid gorta an gaili méid éigin, & ní tirmuigthear an corp ón chómshuigiugad sin. Gid eadh, dá caitear na comshuigigthi so atá gér teasaidi & tirmuigius an corp nísa mó ná do-nít na comshuigigthi eile, & Is luga ana fuil nádúir oileamna, ní choisgid siat an urchóid do-ní an fín mur do-nít na comshuigigthi eile; ar an adbur sin dá caithid lucht an tréigeanuis sinnsér mur shabsa nó a comshuigiugud, & carabuaid & ainís, ní mór as imchubaid iat a n-aigid an gortuigthi do-ní an fín ar an gaili. Gid eadh, mad áil lé neach gnáthugad do chomshuigigthib infra 243-4 do chomfhurtacht an gaili & an díleagtha, & co speitsialta do chomfhurtacht béil an gaili, atá fuar co nádúrda & anfann chum a ndíleagtha, gnáthuigthear an comshuigiugad so gan inmeadón tair éis bíd, mur atá, sinnsér & sinnsibratum & a cusmaile do chomshuigigthib eile atá imchubaid sa chás so, & co háirigthi dá n-ibthear fín maith a caindiacht big leó. Agus má do gnáthuig neach éigin brúchtach nó gaethmuireacht do mothugad ana gaili, nó biada gaethmura do chaithim, nó gaili gaethmur do beith aigi co huilidi, as maith tair éis bíd an tan sin ainís & carabuaid do gnáthugad .Et dá mbia bél an gaili anfann co nádúrda ag neach gnáthuigthear coriandrum tair éis bíd, & co háirithi annsa geimrid maille ré púdur spísraid, & annsa tshamrad gan spísrad. Agus tair éis bél an gaili d'iadadh ní hinchaiti spísrad & ní hinóla deoch, acht gé atá gnáthugad na maigistreach & na ndaíneadh conáich 'na aigid so; óir osgailtear bél an gaili uatha so, & co háirithi dá mbia toil acu chum a caithme, & as cúis do thruailliugad an díleagtha an osgailt sin, nó dá laigdiugad annsa gaili. Item, Is luaithi díleagthur na comshuigigthi so náid na biada eile, & an uair nach fédaid siat an gaili d'fhágbáil anuid ann nísa mó ná an infra 244-5 chóir & truailltear é, & ón truailliugad sin truailltear an maiste uile In tan sin .Agus mad áil lé neach comshuigiugad do chaithim idir dá biad & gan an gnáthugad do chlaechlód, as iat na comshuigigthi médaigius an díleagad dleagur do thabairt an tan sin, & atá séim do réir substainti & gníma; óir Is luath cumuiscthear na comshuigigthi sin risin maiste & Is mur sin Is luga thoirmiscid siat an díleagad, & díleagthur iat leis na biaduib eile. Agus adeirim nach imchubaid pineatum & fisticatum & dactuli & cnó & a cusmaile do chaithim ar aen-shligi risin mbiad mur as imchubaid na neithe sin adubramar romainn. Gid eadh, as imchubaid sinnsér & a cusmaile do chaithim ar aen-shligi risin mbiad .Tuillead, atá drong do na daínib gá mbí bríg díleagthach anfhann ana ngaile 16 co huilidi, & gá mbít gailidi fuara gaethmura, & Is maith dóib sin comshuigigthi teasaidi do chaithim uair roim an cuid brisis an gaethmuireacht; & Is mur sin Is fearr díleagus an gaili an biad gabus sé chugi. Agus dligid na comshuigigthi sin adubramur romainn do chaithim roim an mbiad In méide so do spás innus co treóraigthe ó chumachtain chum gníma iat ó theas an gaili, innus co téigdis an gaili & co tuitidis ana íchtar. Et as í mo thuicsin gurab lór spás infra 245-6 uaire co leith chugi sin, óir atáit na comshuigigthi so séim ana substaint & ana ngním, & co háirithi dá caitear a caindiacht big iat Is luath díleagthur iat & Is luath ullmuigid an gaili chum na mbiad do gabáil; & Is maith beacán d'fhín maith d'ól ana diaid. Agus as iat so na comshuigigthi Is maith In tan sin .i. na comshuigigthi atá séim teasaidi a substaint & a mbríg & chomfhurtachtaidius an gaili & brisis an gaethmuireacht. Agus as iat so na comshuigigthi atá mur sin .i. sinnsér, & co háirithi an sinnsér fhásus annsan Innia, & carabuaid & ainís & a cusmaile do chomshuigigthib eile. Agus Is lór lim na neithe athchumaire sin do na comshuigigthib. An ceathramad pairteagal: Do riaglachaib follamnuigthi na sláinti do-gabur ó na neithibh atá a n-aigid na nádúiriAn chéd-chaibidil de: Biaid sé do regimen na corp atá ullam chum tuitme a n-easláinti Deinceps determinare volumus de regimine corpurum que parata sunt caderi In egritudinem .i. ó do luaideamur don taeb thuas dín do na riaglachuib infra 246-7 do-gabur ó na neithib nádúrda, labrum ann so do na riaglachaib do-gabur ó na neithib atá a n-aigid na nádúiri. Agus dob áil linn anois luag do riaglachaib na corp atá ullam chum tuitme a n-easláinti, & ní do résún an tuitme atá ana coimplex, óir do labramur co lór de sin don taeb thuas dín annsa dara pairteagal sa chaibidil luaidius do regimen an droch-coimplexa nádúrda, et dob áil linn mensión do dénum annsa chaibidil so do na corpuib atá ullam chum tuitme a n-easláinti a ngar ar son cúise aicídidi éigin atá inntu, & aithnemid na cúise sin ó aicídib éigin atá a n-aigid na nádúiri. Et gairthear neutrum desidensia dá leithédib sin do chorpuib, óir bít siat a leithid na sláinti an tan sin. Et as indénta aen-chomrád coitchinn do na corpuib sin uile, óir as inann coiméd dleagur do thabairt dóib annsan aimsir atá chugainn & leigeas annsan aimsir atá ar láthair; óir Is leis na leigeasuib lé leigistear na heasláinti co gnímach leigistear an drong atá ullam chum tuitme a n-easláinti a fogus, & Is mur sin do-gabur a follamnugad co lór ó regimen leigisius iat. Más ead, ná heirgeam tar tórannuib ar toile féin .i. don regimen choimédach & don regimen rém-choimédach .Et céimneóchad co hathchumair infra 247-8 d'fhollamnugad chorp na droingi sin & do mod a furtachta óna n-aicídib óir atáit siat fós a leithid na sláinti. Et gibé lérab áil a leigeas so do thuicsin léighid sé leabra na sean-daínead annsna hinntinnib coitchinna & rannaidhi do-rinneadar don tsláinti. Ar an adbur sin bíth a fhis agad an drong atá ullam chum tuitme a n-easláintib co mbít siat ullam chum tuitme a n-easláintib ó repletion na leannann, nó ó anmuine, nó ó mailís éigin bís ana coimideacht. Chum an chéid-neith díb sin Is measraigthi caindiacht na leannann. Chum an dara neith Is measruigthi cáilideacht na leannann tré chontrárdacht chum na críche so comad éidir an corp d'oileamain uatha, nó co mbeadais umal don innarbad. Et measraigthear caindiacht na leannann maille ré beacán bíd 18 & dighi & lé médugh an tshaothair & lé coimelt & lé fothragad; & mad éidir leó allus do chur díbh ullmuigthear iat chum In alluis uair éigin, & tar és an alluis do chur díbh ná tobharthar biadh dóibh gu spás ceithri n-uairead, acht munbhud eagail lind gluasacht leanna ruaid chum an ghaile, óir Is cóir In drong sin do bhiathad roimh In fothragad. Et dá mothuigid In drong sin dúinti ana taebhaibh, gnáthuigid siad neithe aithinti dílsi dá coimplex infra 248-9 oslaigius na dúinti. Gidh eadh, do fhétfadh an mhéidi so do línadh leannaighi beith ann ná budh leor na neithi adubramar romainn acht gumad éigin cuisli nó leigeas lagthach do thabhairt ann. Et dobudh édir In méidi so do pheacughadh do beith a cáilideacht na leannann ná bud lór neithi contrárda claechluigtheacha, dóib acht gomad éigin dóibh neithi contrárda d'fhagbáil. Et an drong atá ullam chum tuitme a n-easláintib, atáit aicídi & comarthaí theagmus dóib do leith na n-easláintid sin do-ní rém-fháisdine dóib. Agus dob áil lim labairt co hathchumair dá n-aicídib & dá comurthaib annsa chaibidil so, óir Is risin leabur labrus d'inntleacht na sláinti beanus tráchtad co speitsialta dóib so. Ar an adbur sin tinnsgnum ó droch-álgus rém-fhoillsigtheach na heasláinti atá generálta annsna heasláintib eile, & cuirfimid a leigeas ainnséin. Agus as é an droch-álgus sin nó an droch-fhoámugad an saethur toileamail. Et bíth a fhis agad chum tuicsina an neith so co fhuilid gnéithe imda ar an saethur nó ar an corthacht .i. saethur créchtach, nó saethar rigtheach, nó saethur tromda, nó saethur neascóideach (nó saethur lastach), nó saethur tirmuigtheach, & gnéithe eile comshuigigthear astu so. Et gairthear saethur créchtach In uair shaílius an duine co ngontur é lé snáthaid, nó lé dealg, nó lé neanntóig; & teacmaid sin ó linn gér gontach, mur atá, linn ruad gonus do leith a géiri, nó linn dub gonus do leith a aigéideacht, nó linn finn gonus do leith a shaillteachta. Et Is mur sin Is follus gurab do leith droch-cáile an leanna pheacuidius bís an teinnius sin. An teinnius sínteach, immorra, nó rigtheach, an uair tuicthear co mbít na lámha & an corp co huilidi agá rigid amail shreing boga; & Is é Is cúis dó sin, imad an adbuir arna shúgad ann ag na ballaib mothuigtheacha, mur atáit, na féithi & lacerti & na muscuili. Et ar an adbur sin Is ar éigin fhéduid siat a síneadh, nó ménfadach do dénam, ar son an línta imurcaid bís annsna ballaib mothuigtheacha. Et Is ris adearar teinnius tromda, an uair do-chíthear don duine co mbrúidthear & co tromuidthear a chorp mur do-géntaidi ó eire throm; & Is é Is adbur dó sin .i. mórán do leannaib reamra rigne ar n-imdugad annsna ballaib. An teinnius neascóideach, immorra, nó lastach, Is amlaid bís sé .i. co mothuiginn an duine é féin tenn lastach innus gurab ar éigin fhuilngius sé a glacad, & mothuigid sé do gnáth lasad mór ana shlinnénuib; & Is ó imdugad leannann agá mbít droch-cáile bís sin. Et bít droch-inorduigthi eile ar na corpuib, mur atá, ménfadach, nó ridi, nó síneadh na mball, & horripillacio, & rigur, & tremar, óir bít fiabrasa a fogus dóib sin. Agus bíth inordugad eile orro ré n-abur saethur tirmuigtheach; & ní bí teinnius ná corthacht annsa gné shaethuir sin acht an croicinn do beith garb an uair glacthur é, & do-chíthear dó co tirmuigthear nó co cnaítear a chorp; & teagmaid sin ó aipstinens, nó ó shaethur imurcach, & mur sin do na neithib eile thearcaidius & tirmuigius an corp. Et teagmuid cúis na saethur sin adubramar uair ann co fuirimeallach & uair eile co hinmeadónach: co fuirimeallach, mur atá, saethur imurcach, óir leagthur & dísgaíltear na leanna & an geir & an méthrad, & an fheóil do théchtad co nuad ón tsaethur. Et tosguigid so chum na mball mothuigtheach & cúisigid muid égsamhla na corthachta do réir mar th eagmaid siad do na ballaib fuirimeallacha nó inmeoghánacha, nó do na ballaib mothuigtheacha nó neam-mothuigtheacha, do réir mar atáit na cúisi so ó droch-cáil truailligthi nó ó chaindigheacht imarcaigh. Agus do-ní fothragad an ní cédna so, & teas gréini nó tineadh, nó fuacht aéir, nó coimelt, nó coimhriachtain imarcach, & gach uili ní atá leath amuich don chorp noch ghenis iat. Na cúisi inmeoghánacha, immorra, ó ngentear corthacht as iad so iad .i. na leanna chuirius In nádúir chum na mball, & genidh sí na leanna sin uair and do leith na droch-cáile, & uair eli ó chainndieacht imarcaidh, & uair eli uatha araon. Agus mad ó na leannaib bheas an tenneas tuicthear ar an modh so é: óir dá n-inntaighi In croiceann chum gili, dearbaid sin adbhar leanna finn do beith ann & an chorthacht do chúisiugad uadha; & dá n-indtaighi chum datha In luaighi, Is é linn dub bhus cúis do; & mad chum buigheacht inntaighius, Is é linn ruad; & mad chum deirgi Is í fuil dearg; óir foillsigid dath In chroicinn tigearnus na leannonn, & Is fíor so acht muna biad sé foluigtheach a ndoimhni In chuirp. Et uair eli athantar In linn cindtach ó na haicídibh do-gabur ón regimen & ón diet & ó aimsearaibh na bliadna. Ar In adbar sin dá mbia sé 'na fhir leanna ruaid, & aimsear the do bheith and, & gur gnáthuig sé saothar & biadha teasaidi, & corthacht do theagmáil dó 'na diaigh, conclúidigthear co résúnta gurob é linn ruad Is adbar don chorthacht sin. Et mad fear leanna duib hé, & aimsear fhoghmair do beith ann, & biadha melangcolica do chaitheam, signigid sin corob é linn dub Is adbar don chorthacht sin. Et mad fear leanna finn é, & aimsear ghemhridh do beith ann, & comhnuidi mór do dénamh dó, & biadha flegmaticacha do chatham, & corthacht do theagmáil dó ana diaigh sin, tuicthear gurob é linn finn Is adbar dó; & dá caitear biadha saillti an tan sin, nó géra, & corthacht maille ré tochus do theagmáil ana diaigh sin, signigid sin linn finn saillti. Agus madh fear fhola deirgi é, & aimsear erraigh do beith ann, & biada teasaidi fliuchaidhi do chathamh, foillsigi sin fuil dearg do beith 'na cúis ag an chorthacht .Agus dá mbia In fual ísil sémh, as linn omh bus cúis and. Agus dá mbia sé dathaighthi solus, as linn ruad shignigius .Et dá mbia dubh nó temhelti nó uaine, Is linn dub shignigius, nóid leanna loisgthi. Et dá ndeacha duine a fothragad & co moitheócha sé é féin rigthi, signigid sin leanna oma do beith annsna cuisleannaib. Agus as mur sin gibé lérab áil tuicsin deithideach na neithead nádúrda & nach nádúrda, & na neithe théid ón chorp, & datha an chroicinn, & muid na corthachta do beith aigi, ná seachnad sé an chúis ó ndéntar an chorthacht & an mod ara ndéntar í do beith aigi. Et an uair theagmuid gnéithe na corthachta ó na cúisib fuirimeallacha, ní mór as ineagluigthi iat an tan sin, óir Is urusa leó dul ar cúl ó chumsanad & ó fhurtacht an leaga; óir ní dénuid na cúise fuirimeallacha urchóid mur do-níd na cúise inmeadónacha, acht muna bia an chúis fhuirimeallach láidir co mór, & an corp do beith ullam arna inordugad chum easláinti ó imdugad na leannann. Et dá teagmad na suigigthi saethracha so ó na cúisib inmeadónacha, gan cunntabairt, foillsigid siat easláinti annsan aimsir atá chugainn dá ngnáthuigthear iat, acht muna tucthur leigeas ana n-aigid. Et Is maith do-chonnaic Ipocráid so annsa dara pairteagal d'Aforismorum an uair adubairt sé: ‘labores spontanei narrant morbos’ Liber Aphorismorum Ca .i. foillsigid na saethair thoileamla na galair. Más ead, an uair theagmaid na saethuir sin gan cúis fhuirimeallaig fholluis, do-chíthear an tan sin co fuilid droch-leanna annsa chorp threóruigius an suigiugad sin. Et gibé do-bérad sin dá aire co maith, dobud éidir leis a choiméd ó easláintib, óir do réir Galen, annsa leabar do-rinne don fhaethugad, Nulla est egritudo que veniat subito sicut fulgur .i. ní tic aen-easláinti co hobann mur tic fulgur. Ar an adbur sin tic suigiugad éigin, nó corthacht, nó saethur, nó sdupáil, nóid na neithe nádúrda do dul asa céimeannuib féin, roim gach uile easláinti tic ó chúis inmeadónaid. Agus gach uile comartha tic mur sin foillsigid sé an easláinti ag tinnsgaint; más ead, teagmuigthear ria ana tosach, & Is mur sin coimédfuidthear na cuirp ó na heasláintib atá ag teacht. Annsa tsaethur chríchnuigtheach, immorra, & co háirithi an uair tic sé ó chúis fhuirimeallaig, ceangailtear cumsanad ar an droing ara mbí sé, & coimiltear co mín iat ainnséin, innus co n-innarbthur an t-adbur atá faí an croicinn a ndeathaigib. Et ongthar iat ainnséin lé holaid oliua anaipchi, nó maille ré holaid na n-almont milis; & muna mínidi sin In teinnis, déntur an choimilt nísa láidiri, & furáiltear air saethur measurda do dénam, & curthar a fothragad measurda é, & taburthar diet séim dó; & muna mínidtear an teinnius mur sin, & co faicfear an corp do beith línta, folmuigthear é an tan sin fá iniaratus an leanna. Et dá mbia an teinnius rigtheach, Is comartha sin co fuil droch-cáil annsna leannuib & caindiacht imurcach; & déntar na neithe so adubramar romainn do réir uird, acht a mbeith nísa láidiri .i. an choimilt do beith fada láidir, & aipsdinens mór, & fothragad athamalta d'fhad; & curthar ola camamill 19 a ceann na n-olad adubramar romainn. Et dá mbia an teinnius ré fead 20 trí lá co continóideach, & nach fédtur a chosg, tuicthear as sin co fuil an t-adbur annsna cuisleannaib, & folmuigthear é an tan sin fá iniaratus an leanna cintaig. Et dá mbia an saethur tromda déntar gach aen-ní dá ndubramair romainn nísa mó & nísa láidiri an tan sin, óir atá an t-adbur co domuin arna shuigiugad annsna ballaib mothuigtheacha. Ar an adbur sin calmuigthear & arduigthear na neithe adubramar romainn, & curthar ola lile & ola lauruis a ceann na n-olad adubramar romainn; & muna dearnuid so furtacht, folmuigthear mur Is éigin, óir atá an t-adbur pheacuidius co himda. Et dá mbia an teinnius neascóideach, nó lastach, Is luath chuirius sé neach a fiabras. Agus leagar cuisle a caindiacht móir dóib an tan sin, & Is baegal an fiabras dá mainneachtnaidthear ligin na cuislinni. Et dá mbia suigiugad tirmuigtheach a corp an duine, ceangailtear cumsanad air an tan sin, & taburthar biada oilius co maith dó, & déntar fothragad uisgi buig dó an tan sin, & fothragad uisgi fhuair nó a ngar do beith fuar ana diaid sin. Et as intuicthi ana diaid sin, dá mbeid na leanna oma annsna cuisleannuib, nach dleagur an chuisle do ligin ar aen-mod do réir Galen, óir do tarróngtaigi na leanna oma chum na mball ó ligin na cuislinni. Agus ná dénuid saethur & ná coimiltear iat, & ná déntur fothragad dóib, óir disgaíltear & gluaistear na leanna uatha so, & dobudh eagal fiabrus do theacht; & ná taburthar leigeas lagthach dóib, óir do chúiseóchad sé cuirrineach & uertigo. Et ná tobuir neithe fuara dóib, óir do médóchdais oime an adbuir; & ní dleagur neithe teasaidi co mór do thabairt dóib ar eagla an fhiabrais .Más ead, déntur coiméd deithideach orra. Ar an adbur sin ceangailtear ar tús cumsanad & uaingius orra, & codlad fada, & beacán bíd & digi, mur atáit, petraisi & arán glan & beacán d'fhín glan. Et tair éis chumsanuid trí lá do dénam dó, taburthar diatreonpipereon dó, dá mbia an régión & an aimsear fuar; & tabarthar diaaradon abatis & siúcra róis dó; & dá mbia an régión fuar taburthar .2. de sin dó, & dá mbia te taburthar .3. nó dá .3. .Agus seachaintir na neithe ro-theasaidi, óir dá tucthar diatrion nó diacalamentum dó, bud eagal fiabras do theacht, do réir fhiadnuise Aueroes a Coilliged. Ar an adbur sin Is follus co lór cinnus as inteagmála don tshaethur ré n-abair Ipocráid labor spontaneus, & dá gnéithib, fhédmaid do thuicsin a mórán do moduib; & fédmaid rem-fháistine do dénum do mórán d'easláintib éxamla fhédus teacht ón tsaethur sin annsan aimsir atá chugainn. Agus atáit droch-áilgis ele mí-nádúrda fhoillsigius infra 254 easláinti éigin speitsialta a n-inad d'áirithi & áirmeóchmaid iat maille réna leigeasaibh don taeb this dín. Más ead, labrum ar tús do theinnius an chinn & na slinnén & ball eile an chuirp fhoillsigius na heasláinti atá chum teacht; & leigistear iat maille ré cuislinn dá mbia an corp línta ó fhuil deirg, & taburthar leigeas lagthach mad iat na leanna eile pheacuighius ann. Et dá mbia teinnius cinn ar neach & tromdacht, maille ré dobrón & ré docomlacht anála, signigid sin mania; & leigistear hí lé bláth time & lé iara pigra & lé iara rufini & lé gairdeachus & lé hinnsdruimintib ciúil. Teinnius cinn, maille ré cuilib & ré finnfad d'fhaicsin, signigid sin cataracta; & seachnuid siat iasg an tan sin & gach uile photáitse, & gach uile thorad, & gach uile ní deathmur, & déntar aipstinens an tan sin, & folmuigthear lé iara pigra & lé pille auria iat. Et dá mbia teinnius cinn a fiabras air neach, maille ré deirgi na súl & na haidthi, & ré foillsiugad lóchrann d'fhaicsin ar lasad, & neam-chodlad do beith ar neach, & an fual do beith ísil, signigid frenisis, & leigistear an tan sin í maille ré cuislinn & lé haipstinens & lé clisteri & lé neithib frithbuailteacha. Tromdacht an radairc & an ésteachta, & na infra 254-6 cédfad eile, maille ré sgotomia & ré uertigo & ré hingopus, fhoillsigid sin epilepsia nó apoplexia nó bás obann. Agus déntur clisteri gan inmeadón an tan sin, & furáiltear aipstinens do dénum an méid Is mó fhétur an tan sin; & folmuigthear é lé iara pigra, & déntar coimilta éigintacha air. Iectigacio do beith annsan aigid, maille ré stupur, signigid sin spasmus nó pairilis nó litairgia. Agus déntur clisteri imda an tan sin, & folmuigthear é lé iera pigra & lé haipstinens & lé coimeltaib & léna cusmailib. Agus dá mbia an aigid dearg, & hí a' claenad chum beith riabach & chum morfia, & an guth do beith cíchánach, & docomlacht na hanála, signigid sin gan cunntabairt lubra ac teacht, & dleagur sin d'fhurtacht co ro-luath lé mórán cuisleann, & lé iera rufini do thabairt dóib co meinic, & maille ré haipstinens do dénum ó na biaduib geinius linn dub & ó na biadaibh teasaidi Is urusa do thruailliugad & Is deacair do díleagad. Agus dá raib an aigid atmur maille ré hatt an fhabra iachtair & ré tromdacht do beith andsa taeb deas, foillsigid sin ydrópis. Agus Is imchubaid absdinens go mór an tan sin, & dighi go háirithi; & seachnadh sé gach uile ní fuar fliuch. Agus gnáthuigthear an tan sin feóil én do-ní edtillach arna róstadh. infra 254 Et gibé ara mbí cattarrus go gnáthach, & agá mbí corp truagh, & ucht cumang anbann do beith acu do gnáth, as comurtha sin air perplimonia nó ar tisis do beith ag teacht. Más ead, fostuigthear an reuma ar dús, & folmuigthir an ceann ainnsén lé hyera pigra; & curthar púitsi teasaidi fán ceann do millium & do shalann arna mbrisidh & déntar puinc ar fhuighelaibh an chinn. Agus dá mbia an chúis teasaidi gnáthuigthear dyapapauer, & dá mbia fuar gnáthuigthear dyanisum & diaisopus, & dénad neam-chodlad & aipstinens mór. Tremor cordis & léimneach, signigid sin singcoipis nó bás obann; gnáthuigthear an tan sin neithe chomfhurtachtaidius an craidi, mur atá, diacameron & diamargariton, & curthar púitsi ar an ucht do bláth borráitse & bugulusa & do mellisa & do neithib eile atá díleas annsa chúis so. Tromdacht & teinnius & pulsamlacht annsa taeb deas, maille ré fiabras, signigid sin neascóid na n-ae, & leigistear hí lé cuislinn do ligin d'epatica, & lé casia fistula & lé rós & lé sandaili & lé campora & lé huisgi róis do chur ar na haeib. Agus dá mbeid na comartha sin gan fiabras, signigid sin cruas & dúinteacht isna haeib; más ead, ibit siat uormónt & persille & mersi & fenél, & beacán spicanardi & a ól maille ré hoximel sgilleticum; & gnáthuigthear na neithe so maille ré heanbruithi siser, & ongthar régión na n-ae uile lé harragon infra 256 & lé marsiaton & lé diaaltea. Et an uair bís teinnius continóideach a timcheall an imleacáin signigid sin tempanites .Et dá mbia fasdidium nó aduathmuireacht ar neach, & gaethmuireacht nó línad do beith annsna taebuib & fá na maethánuib, signigid sín coilica passio. Agus déntur clisteri dóib ar tús an tan sin ana curthar ainís & cuimín & síl ruibe & iara pigra, & gnáthuigthear a folmugad lé iara pigra, & ongthar iat lé holaid ruibi, & dénuid aipstinens mór, & gnáthuigid biada róstaigthi & fín glan, & déntar púitsi dó do shalann & do chuimín & d'ainís & do shíl ruibe. Dá mbia teinnius bronn ar neach maille ré gontaig & ré cnám na n-inneadh & ré flux bronn, signigid sin disinteria. Más ead, taburthar lus na frangc maille ré bolus armenicus dó. Tochus do beith annsa timthearacht, & teinnius, & tromdacht, signigid sin tenesmon nó emaroides acht muna beid na piasta ré n-abur cucurbitini ann. Agus leigistear tenesmon mur so .i. gab sgeartáin & crúbacha do-gabur fá na clochuib bís fá na tunnaduib bís annsna táibirnib, & bristir co min iat maille ré geir bocáin, & déntur ceirín díb & curthar ar an timthearacht. Dá mbia teinnius a n-altaib déiginacha an droma & a comursanacht na sliasat, maille ré fiabras, signigid neascóid na n-árann. Et leagar infra 259 cuisle an tan sin, ar tús do basilica & ainnséin do shofena, & co háirigthi don taeb ana fuil an teinnius; & folmuigthear ainnséin iat lé casia fistula, & déntur ceiríneacha dóib do neithibh fuara, mur atá, rós & sandaile & a cusmaile. Agus mad follus gaineam ré haimsir fada, & a chosg co hobann, signigid sin an chloch ar leagad. Agus dá mbia an gaineam sin dearg, signigid an chloch do beith annsna háirnib. Agus dá mbia geal signigid an chloch do beith annsa lés. Agus gibé lérab áil a choiméd ó chloich gnáthuigead sé sgeathrach & diet séim, & gnáthuigthear neithe diuereticacha míne, mur atáit, sílta fuara. Et dá mbia sgris ar neach léna fhual, signigid sin cruas do beith annsa slait nó annsa lés; más ead, gnáthuigthear biamlacht psillium maille ré síltuib fuara glana & ré bainne gobuir. An dara caibidil: do regimen rém-choimédach na pláigi Adhuc In regimine preseruatiuo quod debetur corporibus .i. ó do luaideamur don taeb thuas dín don regimen rém-choimédach dleagur do thabairt do na corpuib, labrum anois do regimen choimédach na corp ó na heasláintib pláideamla theagmus dúin ón aer leath amuith do nádúir. Ar an adbur sin as intuicthi nach fuil ar an pláid innillus coiméda as fearr ná a seachna; & ní hé an t-inad a mbí an phláid amáin do sheachna, acht an talam uile: mur adeir Raisis, qui non est In aere corrupto non corrumpetur ab eo .i. In neach nach bí san aér thruailligthi ní truailltear uada é, mur adeir so, qui non est In bello non moritur In eo .i. gibé nach bí annsa chath ní marbthar é ann. Gid eadh, dá n-anam annsan inad a mbia sí tar gach uile ní, bíth an teagh glan ó gach uile imurcuid, & co háirithi ó na himurcachaib geinius bréntus, mur atáit, na guitir iatur; & co hathchumair seachaintear gach uile ní brén, & imdaidthear na neithe deadh-balaid .i. neithe fuara deadh-balaid a n-aimsir an tshamraid, & neithe teasaidi deadh-balaid a n-aimsir an geimrid, mur dob áil lé hAuicenna, fhuráilius an t-aér do cheartugad lé hambra & lé lignum aloes & léna cusmailib, óir comfhurtachtaigid siat an craidi & an inchinn & tirmuigid an t-aér salach pláideamail. Ar an adbur sin leagur deathach ambra moch-thráth fán sróin, & do thúis, & do lignum aloes, & do sdorax, & do laudanum, & do chróch, & do masdix, & do chlóbus, & do chainél, óir an uair lasaid so infra 261 do-níd balad maith, & leagur uair eile deathach terpentina & sginantum faí an sróin. Agus muna fadthur na neithe sin leagur deathach lubáitse & rós marina & ibair craigi & costus & laurus & sumac & róis & sipreach faí an sróin, óir lasaid na crainn so co mór annsna tigib & cúisigid deathach; ar an adbur sin do-níd comfhurtacht mór annsa chúis so. Agus curthar ar sméróidib uair eile é, & cúisigid deathach. Et Is maith deathach alipta musgata & galla musgata, óir atáit na neithe so teasaidi deadh-balaid. Et Is iat so na neithe fuara deadh-balaid ó ngabur deathach do cheartugad an aéir .i. sanndaile & rós & bláth nenufair, arna cur ar leacach dearg nó ar iarann dearg & uinégir do dortad orra, nó maille ré coriandrum arna ullmugad & ré duilleabar saileach & ré camphora & maille ré croicinn ubaill gráinig nó maille ré huball buidi. Agus leagar deathach na neithead so adubramur faí an tig, nó connaimthear annsa láim iat do gnáth nó co meinic. Et an seómra ana laiginn sé leagar an deathach faí. Agus bíth an seómra sin a ngaire do thalam, & ná bíth reumamail, & osgailtear fuinneóga na hairdi soir, & iatur fuinneóga na hairdi tshiar & na hairdi teas, & curthar canafáis fliucha ar taebuib an tigi, & bíth soitheach lán d'uisgi astig, & bíth soitheach eile a n-airdi astig ana mbia mórán poll, & uisgi ag silead astu ar báisín ag dénum ceoil. Annsa tsamrad, immorra, nó annsa fodmur, curthar duilleabar saileach nó caerthuinn nó darach annsa fraig, & duilleabar mirtuis & fíneamna & saileach ar urlár an tigi. Et crotur uisgi tobair & aigéid ar fud an tigi, & gabuid siat balad campora & róis & aigéide chucu, & a cusmaile; & leagur deathach neithead ndeadh-balaid fútha fá dó nó fá thrí sa ló co n-oidchi. Et Is éigintach an linn cinntach d'fholmugad annsa tsamhrad & a tosach an fhodmuir; ar an adbur sin folmuigthear linn ruad annsna daínib óga coileara lé tamurendi & lé casia fistula & lé mirabolani citerni & léna cusmailib. A ndeireadh an fhodmuir & annsa geimrid folmuigthear linn finn an uair bít na cuirp linta ó linn fhinn lé neithib fholmuigius na leanna reamra, mur atá, agairg & turbid, & lé polipodium, & léna cusmailib. Agus creidim gurab maith an gach uile aimsir mad te nó mad fuar hí, & an gach uile coimplex, pillidi do mirr & d'aloe & do chróch annsa chás so. Et folmuigthear lé cuislinn iat, & co háirithi Is maith cuisle do lucht adolicensia & do lucht fola deirgi uair sa mí, acht muna toirmisci cúis eigin é, mur atá, anfhainne na bríge & flux na fola místa & flux emaroides. Agus as follus co meinic gluasacht fola deirgi sa chorp; más ead, leagur an chuisle gan fuireach an tan sin, óir Is mór as imchubaid so ar eagla co tuitfid neach a n-easláinti. Et bíth a fhis agad na biada as imchubaid dóib co ndligid siat beith édrum so-díleagtha gan beith so-thruailligthi a' cathugad a n-aigid an morgaid. Agus ná caitear iat a caindiacht a caithmhe a n-aimsir ele, óir Is eagal an neim-díleagad an tan sin & an truailliugad do réir chonsiquens. Gid eadh, as imchubaid biad do chaithim co luath & co meinic annsa chúis so, óir ní dligid gorta ná tart d'fhulang; ar an adbur sin seachnuid siat feóil muici & daim & na n-ainmintid mór, óir Is leanna reamra geinid siat. Gid eadh, gnáthuigthear cearca & petraisi & gach én do-ní eitillach, a n-égmuis na n-én do-ní comnuide a n-uisgi, óir geinid sin leanna rigne. As imchubaid mur an cédna feóil fearbóg óg & molt & coiníneadh & míltad muidi annsan aimsir so; & caitear maille ré méid éigin aigéide iat, óir furtachtaigid gach uile ní aigéidigthi an tan sin. Et an uair róstaigthear iat dleagur aigéid, nó agresta, nóid neithe aigéidigthi, do chaithim leó. Et do-ní an sabsa ré n-abur camilinum an cédna, óir fuaraid & tirmuigid na neithe curthar ann. Et bristear na neithe aigéidigthi, & timpearáiltear iat maille ré púdur cainéil & ré haigéid, & caitear; nó caitear agresta 'na haenur leó, nó aigéid 'na haenur, óir as maith gach uile ní aigéidigthi an tan sin. Et seachaintear na holaid & gach uile ní olamail méith an tan sin; & seachaintir mur an cédna gach uile ní loisgtheach, mur atá, gáirleóg & uinneamain & lus annsan aimsir sin, óir téigid sin na leanna & an corp co huilidi. An cáisi, immorra, seachaintear é, óir geinid leanna reamra. Agus seachaintear an bainne mur an cédna, óir atá sé so-thruailligthi. Agus seachaintear gach uile thorad mur an cédna, & co háirithi na tortha do geineadh ón aimsir sin & do hoilead annsan aér thruailligthi. Agus na luibi rannchuidigius ré mailís, seachaintear iat; & na huisgi rithius co fuirimeallach ar uachtar na talman, ní hinóla iat. Et dá caitear na tortha dligid siat beith aigéidigthi, mur atáit, ubla goirti & ubla gráineacha & péirida & oráidsi shearba. Agus an méid bus éidir do bearbad díb so beirbthear iat, óir innarbaid an teini agá mbearbad a máilís; & tuicthear a chusmailius so do na luibib. Agus Is iat so na luibi Is mó Is imchubaid annsan aimsir so .i. lactuca & portulaca maille ré haigéid, & luibi aigéidigthi eile, mur atá, persille & magiorana & sáitsi & fumus terra, arna mbearbad maille ré borráitse. Et seachaintir gach uile luib & praiseach eile, óir atá flichideacht uisgeamail tsomorgtha annsna luibib & annsna praiseachaib & annsna torthuib; ar an adbur sin seachaintear iat. Et bíth a fín fuar anfhann, & dá mbia sé láidir curthur uisgi tobair ann. Agus seachnuid siat na comshuigigthi ana curthar mil & gach uile ní atá ard a mblas milis, mur atáit, caera aipchi fíneamnach & dactuli & siúcra & a cusmaile. Agus bíth a fhis agut nach fuil inad ag an tsaethur annsa chúis so acht beacán, óir téigid an saethur mór na cuirp & luathaigid an anál & do réir chonsiquens cúisigid an t-aér truailligthi murguigthi do tharrang; más ead, déntur saethur beac a n-inad measarda ar nach bí taitneam gréine co mór. Et seachaintear cuma & cluithida saethracha & rith annsan aimsir sin, & gach uile gním médaigius & luathuigius an anál. Et codlad sé annsan oidchi a seómra fá leagur deathach na neithead adubramur romainn, & iatur an seómra co maith. Et bíth a fhis agad nach imchubaid an codlad fada annsan aimsir so, óir Is mór fhliuchius sé na cuirp, & dligid regimen imchubaid na haimsiri so beith a' claenad chum tirmaideachta, mur adeir Auicenna. Et seachaintear an codlad fada annsa geimread. Agus dá ndearntur codlad annsa samrad, an uair atáit na laeithi fada, déntur a n-inad measurda é a n-égmuis na n-asán & na mbróg. Agus ná hitear biad co grod ana diaid; & na codaltur co luath a ndiaid bíd, óir cúisigid sin teinnius cinn & tromdacht annsa chorp co huilidi. An fhearg, immorra, seachaintear í annsan aimsir so, óir téigid an fhearg an craidi & fiuchaid an fhuil. Et seachaintear an gairdeachus imurcach; gid eadh, furtachtaigid an gairdeachus measurda. An choimriachtain, immorra, seachaintear í, & co háirithi a himurcaid. Óir gibé gnáthuigius coimriachtain a n-aimsir na pláigi as luath an guasacht do-geib sé ó aibrisgeacht an galair so. Et gibé do gnáthuig coimriachtain, ná connmad sé regimen cumang ar eagla co téchtfad & co truaillfid an sperma; más ead, déntur comuirle Galen .i. a dénum méid éigin maille ré hinmeadón, ar cor nach mothóchur an dísgaílead & co mothóchur édromacht na mball. Et bíth a fhis agat gurab mór an furtacht do-ní gnáthugad na pillidi ordaigius Raisis & Auicenna, dá mbia neach a regimen maith maille rú, óir gibé gnáthuigius iat bíth saer ó phláid maille ré furtacht Dia. Et Is mur so do-níthear é .i. gab dá rann d'aloe, cróch na hairdi teas, & mirr, rann do gach ní díb, & caitear trí pillidi díb gach lae; óir ní ligid na pillidi so na leanna do thruailliugad ná do morgad, mur Is follus isna corpuib marba coimétur gan morgad lé mirr & lé haloé & lé cróch; & do-chím-si féin so co meinic, & atá mu dóchus co mór astu. Item adeir Raisis gurab imchubaid bolus Armenicus maille ré haigéid & ré huisgi isin cás-so. Tuillead, Is mór chomfhurtachtaidius triacla a méid cnó do chaithim maille ré huisgi aigéidigthi fá dó sa tseachtmain. Óir do-ní Auicenna d'fhiadnuise gibé chaithius triacuil sul truailltear a chorp, & a gnáthugad, nach fadann bás do phláid, acht co coiméda sé regimen maith annsna neithib eile. Et Is do na neithib choimédus neach ó phláid .i. triacail & metridatum; & comaentaigid Auicenna leis so annsa cheathramad canóin. Tuillead, adeirid drong eile gibé ithius aen-greim do shamad moch-thráth & im easbartad gurab annam gabus pláid é. Tuillead .i. Is maith aen-uair nó dá uair sa ló púdur litontra maille ré huisgi samaid nó bugulosa nó sgabiós do chaithim, nó a caithim gan uisgi; nó cogantur a prémh & itear í, óir fodnaid sí a n-aigid na neimi mur sin, ar son co tirmuiginn & nach téiginn. Tuillead, Is mór chomfhurtachtaigid na lámha d'innlad co meinic sa ló a haigéid, & spoingia nó édach lín do thuma a n-aigéid, & a mbeith annsa láim & a mbalad do gabáil co meinic. Tuillead, Is maith cuisle do ligin uair sa mí maille ré regimen maith bíd & digi & na neitheadh eile. infra 266 Agus Is lór na neithe athchumaire so adubramur do regimen rém-choimédach na pláigi. An treas caibidil don ceathramad pairteagal: do regimen rém-choimédach na neimi Quoniam homines sani a sumpcione ueneni magnum possunt incurrere nocumentum .i. féduid mórán d'urchóidib teagmáil do na daínib slána ó chaithim na neimi, más ead, Is maith innillius & sduidér do dénum air so, innus co fédadais na daíne a coiméd co maith ó chaithim na neimi. Et bíth a fhis agad nach inann fhédmaid ní do rád a timcheall dathann na corp cumuscda cóirigthear ó na ceathra dúilib, & a timcheall a mblasa & a mbalaid. Óir as inann oibriugad atá ag dath na neithead cumuscda a n-aithfhégad na n-ainmintid & a n-aithfhégad an duine; óir mur dísgaílius gile na heala radurc an duine agus chalmuigius duibi an fhiaich a radurc, Is mur sin do-nít siat na hoibrigthi sin ar gach uile ainmidhi gá fuil radurc. Et ní mur sin don blas ná don balad. Óir atá blas & balad toltanach do gné éigin do na hainmintib nach fuil don duine, infra 267 & econtra, mur as follus nach cairdeamail blas an cholacinndita don duine & a beith cairdeamail don muic. Ar an adbur sin gibé lérab áil gnéithe na neimi fhétur do chaithim do sheachna, ná hithid sé aen-ní ara mbí blas & balad aduathmur, & co háirithi acht muna bia an biad aithnid dóib do réir dearbtha. Más ead, dá mbia cunntabairt air neach an mbia In neim cumuscda risin mbiad, roim gach uile ní innailtear an bél lé huisgi mbog roglan, & tuicthear as sin blas an bíd co maith; & an uair cogaintear an biad connaimthear co fada annsa bél é innus co comurthóchur a blas & a balad, óir, dá mbia neim annsa biad do-déna urchóid don chorp, tuicfir gan cunntabairt í ó blas nó ó balad an bíd do beith aduathmur. Tuillead, bíth a fhis agad gurab mó bís an meallad so co foluigtheach annsna biaduib romillsi ná annsna biaduib aigéidigthi, & co coitchinn gach uile biad rannchuidighius ré blas maith co mór ná annsna biaduib eile. Ar an adbur sin na daíne bís amuirseach ar neim dligid siat na biada comshuigigthi éxamla do sheachna, & co háirithi an uair beid siat éxamail co hard do réir datha & balaid. Et ní hurusa an meallad so do beith a n-eanbruithi na feóla aenda, ná annsa feóil aenda féin, ná annsan arán aenda. Et gibé ara mbí infra 268 eagla na neimi, gnáthuigead sé biada aenda do chaithim & deoch uisgi glain, óir ní hurusa meallad do beith inntu so & Is urusa a beith andsa fín. Ar an adbur sin Is mór dligmid dath & blas & balad an fhína do thabairt dár n-úig. Agus dleagur a ól a soitheach glaine, innus comad feirrdi do tuicfidi a dath & a shubstaint. Agus an fín ibthear an tan sin, dligid sé beith geal solus anfhann, óir Is urusa meabal nó cealg do thuicsin ana leithéid sin d'fhín. Tuillead, bíth a fhis agat co fhuilid neithe éigin nach fuilnginn neim do beith ana fiadnuise gan a ndath do chlaechlód a cédóir, mur adearar co coitchinn ré hadairc na hathrach neime ré n-abur serpens nó réna teanguid, óir gabaid fliuchad chucu a fiaduisne na neimi, & co speitsialta dá curthar salann orra. Et a chusmailius sin don chloich ré n-abar prasius as máthair & Is pálás don chloich ré n-abur smaragdus, óir Is annsa chloich sin do-gabur í; & Is dath uaine bís uirre ara mbí uaine tiug a cusmailius orafuint; & do-gabur í & braen dearg innti uair & braen geal uair eile, & Is dearb co coimédann sí na rígthi ón neim; óir dá mbia an chloch so ar an mbord & neim do chur ana fiadnuise cuirid a dath uaine dí co luath, & ar cur na neimi don bord inntaigid In dath cédna uirre. Ar an adbur sin gibé bís infra 268-9 amuirseach ar neim dligid sé an fuirceadal sin do dearbad. Tuillead, Is maith triacail do chaithim roim In cuid & 'na diaid annsa chás sin, & metridatum mur an cédna. Et Is mór fhodnaid na neithe aenda annsa chás so, mur atáit, cnó móra & cnó gaídilacha, ruib & sáitsi; más ead, Is maith don duine beas amuirseach ar neim méid éigin díb so do chaithim roim an cuid & 'na diaid. Et gibé bís amuirseach ar neim seachnad sé gnéithe na mbiad ana fadthur aduim ro-beaca a cusmailius neimi; & do-gabar sin a ngnéithib fungi & truphuli & na cloch mianamail. Tuillead, Is éigin don neach sheachnus an neim gan a innillius uile do beith annsa biad ná annsa dig do-bearar dó amáin, & mur an cédna dá fear fritháilti, oir teagmaid an neim go haicídeach inntu gan chin do duine, mur atá, réd aicídeach éigin urchóideach do thuitim annsa biad & a bearbad maille ris, nó a thuitim a soitheach an fhína, mur atá, sgorpio nó lacerta; óir atá mórán do na hainmintib neimneacha grádaidius balad an fhína, & rithid siat chugi & ibid cuid de co meinic & sgéithid ann arís, & uair ele do-gabar báiti ann iat, & uair eile lighid siat na soithigi asa n-ibthear an fín: ar an adbur sin Is maith na soithigi so do choiméd co maith. Tuillead, Is mór dligmid beith deithideach a infra 269-70 timcheall an uisgi gnáthuigmid .i. gan a beith ana uisgi chomnuide ana fagur gnéithi na n-ainmintid neimneach. Agus tuicthear a chusmailius sin do na luibib gnáthuigid na daíne co coitchinn, óir Is meinic gnáthuigid na hainminti neimneacha comnuide do dénam a n-inad a fásaid na luibi. Agus an connad gnáthuigmid, gabaid sé nádúir na n-ainmintid neimneach do-ní comnuide ann chugi, & teagmaid co meinic gortugad do na daínib uada sin. Et an uair thuigius duine urchóid ana gaili, mur atá, lasad & cnám & teas & cumgach & allus & tart & codlad domuin & sdupur, nó tuitim na bríge, maille ré hallus & ré singoipis. Agus an uair bus follus na neithe so, nó cuid díb, gan cúis fholluis eile, déntur sgeathrach a cédóir maille ré holaid sisaminum nó almont milis. Nó caithid im & bainne, maille ré mórán bíd, & sgéithid. Et dá teagmad nach sgéithfid In tan sin ísligthear nó sgristar bríg na neimi. Agus ar nglanad an gaili taburthur triacail mór dó, maille ré fín ana mbeirbthear préma litontra, & ná caithid siat biad co ceann seacht n-uaireadh 'na diaid, & oiltear é maille ré neithib olamla 'na diaid sin, mur atáit, fígida & uua passa & cnó gaídilacha & eanbruithi coiligh méith. Agus dá teagmad an neim do caithead d'fhágbáil infra 270-1 an gaili, déntur clisteri an tan sin. Tuillead, caitear bolus Armenicus maille ré fín, & coimiltear In corp co huilidi, & toirmiscthear In codlad co huilidi. Agus Is chum an neith so amáin adeirim gach uile ní do dénam, & 21 d'inntóg na neimi, nach gluaisti chum an chraidi hí; ar an adbur sin, & an breitheamnus slán, ar ndul an dara lá nó an treas lá torainn, nach mór, Is animchubaid an chuisle. Agus dá tuicim an neim do beith fuar do réir a comurthad (óir fédmaid a thuicsin mur só tré doimne an chodalta & ó sdupáil & ó fhuacht an chuirp) Is maith neithe teasaidi do thabairt a n-aigid na neimi, mur atá, gáirleóg & litontra & ruib & a cusmaile do neithib teasaidi. Agus dá mbia an neim teasaidi caitear coriandrum & campora & a cusmaile. Et dá mbia ana neim marbus ón chumachtain fholuigthig, mur atá, neim napellus, caitear triacail & metridatum & síl neannta & agairg & colacindita & caera ibair craigi & serapinum & castorium. Agus atáit leigis maithi eile a n-aigid na neimi oibrigius do leith tota spesies, innarbus í lé sgeathraig & lé hinglanad; gid eadh, Is mó beanus leigeas na neimi co speitsialta ré regimen an leigis infra 271-2 ná risin regimen coimédach; ar an adbar sin ní aibéram aen-réd de. An ceathramad caibidil don cheathramad pairteagal: Do na daínib bís ag éirgi a heasláinti Quoniam conualiscentes ab egritudinibus continentur In latitudine sanitalis .i. ó connaimthear na daíne bís ag éirgi a heasláinti a leithid na sláinti, as inlaburtha ann so dá follamnugad co generálta. Ar an adbur sin bíth a fhis agad co fuil cuid do na daínib bís ag éirgi a heasláintib atá glan co fuirfe óna n-easláintib, et an drong eile nach cóir conualiscentes do rád co fírinneach rú ar son nach fuilid arna nglanad co fuirfe & ar son aicídeadh éigin do beith ana coimideacht, mur atá, neam-thochlugad an bíd, & teinneas anorduigtehach an chinn, & tromdacht an chuirp co huilidi, & gan a cuirp d'inntóg chum a mbríg ná chum a nirt féin, aislingthi & saethur annsa chodlad & inglanad leannaigi, so & a cusmaile do chomurthaib eile, foillsigid siat gan neach do thérnód co fuirfi óna easláinti, óir atámaid infra 272 cunntabarthach In tan sin co maireann fuidill na heasláinti, mur adeir Ipocráid: que relinquntur In morbis post crisim subuersionem faseri 22 consueuerunt’ .i. na neithe fágthur annsna corpaibh ó na gallruib tar éis an fhaethuigthe, do gnáthuigidur siat aith-impód do dénum. Más ead, Is ro-gar regimen na droingi so do regimen na ndaíneadh easlán; ar an adbur sin rigid siat a leas neithe glanus & chlaechluigius fuidill an adbair. Conualiscentes co fírinneach, immorra, ní mairinn aen-red d'fhuidill an adbair acu; & tuicthear sin ó fheabus na bríge tochluigthigi, & ón chorp do beith ag impód chum a bríge & chum a fheóla, & gan an t-inglanad do beith leannaigi, & gan aen-ní do beith follus don chéd-galur acht anfhainne na mball amáin. Agus an drong atá mur sin ní rigid siat a leas aen-gné folmuigthi an tan sin acht an bríg do chomfhurtacht & an corp d'inntóg chum a oibrigthi gnáith & chum a bríge. Agus atá so ana ní choitchinn dá gach aen-droing éirgius a heasláinti (má táit glan, cinco fuilid) .i. a regimen do beith cusmail & regimen na ndaíneadh easlán ré feadh dá lá nó trí lá gan inmeadón d'éis an fhaethuigthe; ar an adbur sin Is beac dligid siat claenad chum regimen na ndaíneadh slán, óir Is mór an guasacht do na daínib bís ag éirgi a heasláinti claechlód obann do dénum chum regimen na ndaíneadh slán. Óir infra 273-4 atáit bríga na ndaíneadh bís ag éirgi a heasláinti égruaid, mur adubramur romainn; ar an adbar sin ní hintuctha aen-ní dóib thromuidius iat, mur atá, biad & deoch & a cusmaile do neithib eile thromuidius iat. Dligid an drong bís ag éirgi a heasláinti a treórugad chum saethuir mín measurda tar éis a chéile, do réir mur thuicmid gurab éidir léna mballaib a fhulang gan gortugad, gan corthacht, óir as mór an t-amantúr do na daínib bís ag éirgi a heasláinti a leithéid sin do shaethur do dénum. Et dligid biada na droingi bís ag éirgi a heasláinti cimus maith do geineamain, & beith so-díleagtha, & beith silteach so-óla, óir Is maith oilid a leithéidi sin do biaduib, & Is luath dileagur iat. Agus dligid a mbiada claenad chum teasa séim & chum flichideachta. Et bíd siat an méide so do chaindiacht innus comad éidir a ndíleagad co hurusa & nach mothuigthi gáirfideach ná tromdacht ná línad annsa gaile. Et ní dligid an drong éirgius a heasláinti gorta ná tart d'fhulang, acht beacán do chaithim co meinic. Et dá teagmad co mothóchaide cuirrineach & nó gaethmuireacht nó tromdacht annsa chorp as inlaigdigthi caindiacht an bíd an tan sin. Et as í uair imchubaid a n-oileamna an uair bus measurda don ló. Et bíth a ndeoch d'fhín maith thséim deadh-balaid glan gan beith deathmur, & blas toltanach infra 274 do beith air, a' claenad chum millseachta, & ní dliginn sé beith láidir ar aen-mod. Agus na hibeadh sé uisgi fuar ar aen-mod & na dénad fothragad ann, óir do fhédfad sin beith ana chúis do bás obann dó .Tuillead, as éigin do na daínib bís ag éirgi a heasláinti cumsanad & gairdeachus measurda do gnáthugad, & dénait radarc ar inadaibh uaine, & éistid ceóil binne, oir bláthuigi meanma na droinge bís ag éirgi a heasláinti ó éisdeacht ceól mbinn & ó fheicsin neitheadh uaine. Et seachnait siat gach uile fholmugad, mar adubramur romainn, & co háirigthi In choimhriachtain, óir Is mór urchóidighis In choimhriachtain dóib. Agus dá mbia faethugad In té éirghius a heasláinti foluigtheach Is amuirseach dligmid beith ara fuigeall; ar an adbar sin Is lugha dleagar a sásugad lé fín ná In drong bís ar térnugad co fírinneach ón easláinti. Agus dá faicir go rig sé a leas folmugad fétur sin do thuicsin go maith tríd na comarthaib do áirbhimar don taeibh thuas dín. Comhartachtaigthear In bríg ar tús In tan sin lé biadh maith, méid éigin do laithib, & aindséin leigistear hé lé leigeas infra 274-5 díleas nó lé cuislinn do réir mar do-chífir duit. Agus Is intseachanta In chuisle In mhéid bus éidir do na daínibh bhís ag éirghe a heasláinti, óir Is beag atá d'fhuil inntu co coitchinn; gidh eadh, as éigin a leigin co meinic ar son cúisi éigin speitsialta. Agus ní himchubaid codlad fada don droing bhís ag éirghe a heasláinti, óir bogaid sé iad; & dámad imchubaid, as ar son In chumhsanaid do-ní ann budh imchubaid. Agus as do regimen na droinge bís ag éirghe a heasláinti a claechlód dochum aéir chontrárda don aér ina robadar easlán. Tuillead, bíth a fhis agut co ndligid In drong bís ag éirghe a heasláinte innillius do dénamh ó na neithib do bhí orra annsan easláinti roime, óir dligid In lucht éirghius ó phleurisis eagla do beith orra roim na neithibh do bhí orra innte, mar atá, gairbhe an ochta. Agus dá n-imdaigead linn annsa droing bís ag éirge a heasláinte Is comartha sin ar an línadh do beith acu. Tuillead, teagmaid go gnáthach saint bíd do chaitheamh don droing bís ag éirghi a heasláinti; gidh ead, ní inntaigheann an tshaint sin an corp chum a bríge & lagaidh an brú; más ead, laigdigthear In biad annsa chás so, et as inchalmuigthi In gaile lé trétaigibh & lé ceiríneachaib & lé infra 275-6 huinnimintibh teasaidi fliuchaidhi nó stipeacda agá fuil dísleacht do chomartacht In gaile, da réir mar do-chífear don liaigh. Óir Is annamh easláinti rigin ná tidlaicinn sí teidhm éigin do ball uasul, as mór Is intuicthi an mbia gortugad ar doman a mball éigin phrinncipálta don neach bís ag érge a heasláinti, & as innteagmála don gortugad sin mar Is fearr do-chífir dúin. Agus mar adearor do na ballaib tuicthear a chusmailius sin do na brígaibh nádúrda. Tuillead, bíth a fhis agad corob mór thidhlaicis innladh na cos & círad In chinn glaine do radarc luchta conualescentés. Et mur In cédna as mór fhurtachtuigius innladh na mball fuirimeallach, co háirighthi In ceann, óir ní headh amáin édrumuigius na baill acht athnuaigid sé an meanma. In cúigead caibidil: don gnáthugad Consuetudo est res fortis ualde .i. Is raed ro-láider In gnáthugad, & In duine thoscuigius ón gnáthugad do-ní urchóid mór dó; ar In adbar sin dá ngnáthuige neach saethar mór da dhénam, & infra 276 gomad hál leis an saethar sin do sheachna & a beatha do breith ass a cumsanadh, nó saethar bus luga ná sin do dénamh, nó gné shaethair ele do dénumh, & aimsear nó inad a n-égmuis an gnáthuigthi do thinnsgna, ní uil cundtabairt co tromuidthear iad uadha sin. Et tuicthear a chosmailius sin don biad & don digh & don chodlad & don neam-chodlad & do na folmaidthib, óir Is cóir In gnáthugad do choiméd inntu so uile. Agus dá dearbad corob ní láidir an gnáthugad, mur as follus a bréithir Ipocráid a Regimen Acutorum in uair adeir sé: mala dieta cibi & potús que secundum simile fit securior est omni tempore quam ea que melior si In ea subita mutacio fiat’ .i. Is indille an gach uile aimsir In droch-biad & In droch-deoch bís do réir chusmailis ná biadh & deoch Is fearr aná sin & claechlód obunn da dénum inntu. Agus comaentaigid Auicenna lé hIpocráid and so an uair adeir sé: experimentum In hoc uincit racionem .i. claoid In dearbad In résún annsa cháss so, mur as follus as In rád so: malus cibus usitatus melior est bono non usitato .i. an droch-biad arna gnáthugad Is fearr é aná In biadh nach gnáthuigthear; ar In adbur sin Is intuctha d'úigh go rodeithedeach In gnáthugad, & co háirigthi dá mbia sé inmolta. infra 277 Et tuicthear a chusmailius so, & na neithe so adearur agá furtacht: .i. gach uile ní gnáthuigthear ré haimsir fada, dá mbia sé maith nó olc, Is inchoiméda é a n-aimsir na sláinti & na heasláinte; & Is é so Is résún dó sin .i. seasmuighi In gnáthugad a n-inad na nádúire, & Is inchoimhéda inadh na nádúire, más ead, Is inchoiméda In gnáthugad. Et mad áil linn an gnáthugad do chlaechlód Is éigin sin do dénum tar éis a chéile co neam-obunn, óir do-ní an claechlód obunn urchóid do réir inntinde Ipocráit, gu háirithi ag labairt don gnáthugad. Agus mad áil lé neach In gnáthugad do chlaechlód, gnáthuigeadh sé biadha measurda inmolta agá claechlód tar éis a chéile, a' gnáthugad biad reamur & biad séim uair ele. Gid eadh, gnáthuigthear na biada measurda nísa mó In tan sin & na biada eile ní as luga mar so .i. dá ngnáthuigi neach droch-biadh, do chlaechlód an gnáthuigthi sin caithead biadha maithe a méid bic & In droch-biad a méid móir, & tabarthar arna márach nísa mó don biadh maith, & mar sin tar éis a chéile nó gu treóruigthear chum bíd measorda é. Agus gebé cheanglus é féin do choiméd an gnáthuigthi, mad éigin an gnáthugad sin do sheachna, tigid urchóidi móra uada. Más ead, as maith & Is imchubaid In corp d'ullmugad chum infra 277-8 in gnáthuigthi & d'inordugad annsa gnáthugad innus comadh fearrdi do fhuileóngad sé teas & fuacht, innus co mbeith sé imchubaid chum na saethur & chum na hoileamna theagmus dó, et comad éider leis codlad & neam-chodlad & trátha & comnuidhi & tigi & leapacha & édaigi do chlaechlód gan gortugad. Agus fédtur so do gnáthugad co maith & a choiméd, acht muna hinntaigthear chum na raed nár gnáthuigeadh. In Cúigead PairteagalTinnsgnaidh chuislinn 24 In cúigead pairteagal don leabar so & biaid In chéd-chaibidil de don. Quoniam flebothomia uentosa & cetera .i. connaimthear In chuisli & In fhásadarc & In leigeas lagthach & sangis sugi & In ponc fá regimen na sláinti co gnáthach, ar an adbar sin laibheóramaid díbh In méid beanaid siad ré regimen na sláinti, innus nach leigfidh In obuir so aen-ní tairsi díbh; gid eadh, In méid beanus sé ré leigeas na heasláinte do-gébhthar a n-inadh ele é. Agus tinnsgnam ar tús don chuisleinn. Agus bíth a fhis agad In corp bís slán co haenda nach infra 278-9 rig sé a leas cuisle ar aen-modh; óir ní déin In nádúir aen-fholmugad isna corpaib glana, óir ní héigintach In folmugad isna corpaib slána; gid eadh, Is mór In tarba do-níd siat do na corpaibh tuitmeacha, noch bís tuitmeach do réir a ngeineamna, nó do rér aimsire, nó uatha araen. Agus bídh a fhis agat co fuil cuid do na corpaib tuitmeacha dó nach imchubaid In chuisle & dá ndéin urchóid mór, & curob imchubaid do droing ele í. Agus budh follus sin as so ór atá cuid do na corpaib óna folmuiginn In nádúir fuil dearg gan furtacht ealadhan .i. uair ann tár In sróin, & uair ele maille ré flux emaroidés, nó tríd na póiribh, nó leisin inglanad, nó lesin fual; gid eadh, bíd siad fá leithead na sláinti In tan sin. Et dá faice neach In nádúir uireasbadach annsna hoibrigthibh sin ní hingnad In liaigh dá comurtacht, mur adeir so: arss immetatur 25 naturam In quantum potest .i. leanaidh In ealada In nádúir In méid Is éidir lé. Agus as é mod imchubaid In fholmuigthi so .i. a folmugad lé cuislinn, nó lé hadairc, nó lé sangis sugi. Ní fhuil én-leigeas lagthach fholmhuigius fuil dearg, & má tá ní fhuil sé a ngnáthugad ar son co fuil sé neimneach & sgristach ar In corp; ar an adbar sin Is neim-ealadanda 26 co huilidi fuil dearg do fholmugad infra 279-80 lé leigeas lagthach; ar an adbur sin do breathnaigeadh chum báiss In neach fuair In leigeas sin do réir dearbhtha. Óir Is mór Is résúnta a folmugad tré chuislinn, óir folmuigthear fuil dearg ón chorp co huilidi tré chuislinn, & mar an cédna na leanna ele, & co háirithi ó na ballaibh inmeadhónacha; & fédmaid a cosc an uair bus áil linn; ar In adbur sin ní fhuil an mhéide sin do guasacht andsa chuislinn an mhéid atá annsa leigeas lagthach. Et Is mar sin as follus go rigid a leas na cuirp bís tuitmeach do réir aimsire nó geneamhna cuisle do legin dóib. An dara ní dligmid do thuicsin .i. cé hiat na cuirp thuitmeacha noch rig a leas cuisle co mór. Más eadh, adeirem corob iat lucht coimplexa fola deirgi as mó rig a leas an chuisle (in méid beanus sé risin coimplex), & cuirp coimplexa leanna duib as luga, & cuirp coimplexa leanna finn & leanna ruaid a mod inmeogánach (gid eadh, Is mó reagad a leas lucht leanna ruaid ré ná lucht leanna finn). Tuillead, as iat so as mo rig a leas ré cuislinn .i. In drong aga mbíd cuisleanna fairsinga & aibíc fheólmar & dath edir deirgi & duibhe & mórán finnfaid & musgaile maithi láidire. Tuillead, as inntuicithe an aeis & an bríg & an gnáthugad an tan sin, óir na cuirp atá tuitmeach ana coimplex infra 280-1 nádúrda, & dárub imchubaid cuisle, & atá láidir do réir bríge & foirfeachta, & Is mó gnáthuigius a leigin, as dóib sin as imchubaid í. Óir ní fhuilngeann an bríg anmhann ná In aeis óg ná an aeis tsheanórda cuisle do leigin. Agus as mór as inchoiméda In gnáthugad ann so, & ní hann so amháin acht isna neithib eile. Agus mar an cédna In drong noch gnáthuigius regimen noch imduighius fuil dearg, mar atá, In drong gnáthuigius dímaínius & gairdeachus, & ithas mórán feóla meillsi róstaighthi, & ibhis fíonta maithe, & nach gnáthuigeann fothraigthi ná coimriachtuin ná mórán saéthuir, as mór rigit siat a leas cuisle. Agus a chontrárda so don droing do-ní tréiginus, & chaitheas biada melancolica, & do-ní mórán fothraigthi & coimriachtana & saethair, & aitreabuigius a régión teasaidi ana mbí díscaílead mór ar na corpaib, as beag rigeid a leas ré cuislinn. Agus fétar a choncluaisiugad as so gorob mó dleagar In chuisle do leigin annsna régiónaibh fuara, mur atá, a n-Almáine, ná isna tírthaib teasaidi, mur atá, a n-Eadáile, óir Is beac dísgaíltear ó na corpaib Is na tírthaibh fuara. Tuillead, Is mó beireid siad a mbeatha as go hanordaigthi, noch cúisigius éigintus na cuislind .Agus mur an cédna as inntuicthi infra 281 gibé dá ndleagur cuisle do leigin nach bia sé ar mesgi, ná arna sháthugad nó gu mbia ag sgeathraigh, & nach bía a gaile lán do biad, & nach bía linn ruad ana gaile; nó dá mbía linn ruad go neam-amhantúrach ana ghaile, sgédhidh sé roim an cuislinn & ithidh neithe aigéidigthi sdipeaca chomfhurtachtuigius an gaile, & leagar In chuisle aindsén. Tuillead, an drong gá mbia leanna omha rigne neim-díleagtha cumuisgi ré fuil deirg ní dleagar cuisle da leigin dóibh nó gu séimigthear an fhuil. Tuillead, ní dleagar cuisle do leigin ar aen-mod tar és fhothraigthe, nó choimriachtuna, nó shaethair móir. Tuillead, as insheachanta an chuisle tar és na n-easláintidh rigin nó co calmuigthear na cuirp, acht muna coiméignigi égintus speitsialta í, mar adubramur romainn a follamnugad na droingi bís ag érghe a heasláintibh. Tuillead, na daíne do-ní conuersáidh andsna gnímarthaibh saethracha noch dísgaílius mórán ó na corpaib Is luga dligit siat cuisle do leigin ná dligit na daíne ele. Ar an adbar sin na daíne gnáthuigius fothraigthi & sdufaí as beag reagaid a leas ré cuislinn, acht muna teagma cúis ro-mór dóibh. An t-earrach, immorra, as mór as imchubaid chum na cuislinn é ar son a measurdachta, óir cosmailtear hé ré galur ó línadh, óir gnáthuigi sin teacht andsan earrach & ní fhadhuim aen-ní infra 283 as fearr choimédus neach ó na gallraibh sin ná an chuisle. Ar an adbar sin as imchubaid an chuisle, an mhéid beanus sí ré measurdacht, ó meadón an earraig go tosach an tshamraid, óir adeir Galen an uair imduigid na leanna andsa gheimrid, & gan a folmugad nó gu tí an samrad, as baegal andsin fiabrus nó neascóid nó brisid cuislind, acht muna folmaidthear fuil dearcc. An foghmar, immorra, Is aimsear imchubaid é chum na cuisleann do leith a measurdachta. Tuillead, bíth a fhis agat nach inosgailti an chuisle a n-aér na pláigi, ná andsan aér cheómar ná buaidirtha, ná a n-aimsir na gaeithi andeas, ar eagla co rachad an t-aér annsa chuislinn & co cuiseóchad sé fuil 27 phláigeamail tsalach, & as mar sin do beith an seachrán déiginach ní as mó ná In céid-sheachrán. Más ead, togthur lá glan solus & In gaeth a' glanad an aéir, mur atá, an gaeth atuaigh gan beith ag séideadh go láider. Tuillead, togthar In uair bus measurda don lá do legin na cuislinni .i. an treas uair do ló annsan aimsir the & meadhón an láe annsan aimsir fhuair. Tuillead, adearaid drong éigin dá mbia an fhuil coilearda leagur In chuisle an uair gluaisis linn ruad .i. ón treas uair do ló go roith an cúigeadh uair. Agus dá mbia In fhuil fleadmaduil infra 284-5 dleagar In chuisle do leigin an tan sin ón naemad huair do ló go roith an treas uair d'aidche; gid eadh, ní moluim so uair Is a solus an lae Is fearr an chuisle do leigin ach a cúis égintuis móir. Tuillead, as intuicthi aéis an ésga, & In comurtha a mbia, ag legin na cuislinne. Ar an adbar sin Is annsa chéd-cheathramain don ré dleagur cuisle do leigin do na dáinibh óga & ro-óga, & Is annsa chadrans sin co follus do-chíd na maigdina fuil mhís ar dús. Agus annsa chadrans déghinach don ré dleagur an chuisle do leigin do na daínibh arrsaidhi, & andsna haimsearaibh inmeadhónacha do na daínibh inmeadónacha. Tuillead, adearaid drong éigin gurob annsa chéd-chadrans dleagur cuisle do leigin don droing agá mbí coimplex teasaidi fliuchaidi, mur atáit, lucht fhola deirgi, andsa dara cadrans do lucht leanna ruaid, & andsa treas cadrans do lucht leanna finn, & andsa cheathramad cadrans do lucht leanna duib; óir atá In céd-chadrans don ré teasaidi fliuchaidi, & an dara cadrans teasaidi tirim, & an treas cadrans fuar tirim, & an ceathramad cadrans fuar fliuch. Tuillead, as indtuicthi inadh an ré. Óir dá mbia In ré a comartha ana mbía fédadh chum boill éigin ná leagur cuisle an tan sin. Sompla 9550"> ann sin .i. an uair beas an t-ésga a nGemen, ní dleagar cuisle do leigin do na lámhaibh. Et mar infra 285 in cédna an uair beas an ré a Pisis, ná leagar cuisle do na cosaibh. Et mur an cédna an uair beas an ré a n-Airiés, ná leagar cuisle don cheann. Tuillead, an uair beas In ré annsna comarthaibh so ní dleagur cuisle do leigin, mur atá, Leo & Taurus & Sgorpio & Sagitarius & Aquarius, ach muna iara éigintus hé, óir Is comarthaí daingne iad. Más ead, togthur comarthaí so-gluaisde nó inmeogónacha, & bíd teasaidi fliuchaidi, óir as amlaidh as fearr iad; ar an adbar sin, ar tuicsin gach aen-neich 28 ele, leagar In chuisle an uair beas 29 an ré a tosach Libra nó ana céd-adhaig;30 & Is comurtha teasaidi fliuchaidi é, & as uime adeirem a leigin a céd-aigid Libra, óir an uair fhágbus an ré sin, tosgaidhe a slighi loisge & mairidh mar sin co crích an dara haigid do Sgorpio nó nísa sia. Ariés, immorra, as comartha imchubaid chum cuisleann é, óir as comartha gluaisteach teasaidi é. Gemen as comartha maith é chum cuislinn, óir as comartha teasaidi fliuchaidi inmeadhónach é. Tuillead, ní dleagar cuisle do leigin an uair beas an ré ag teacht tar ais, & co háirithi a pongc an ésga. Et mar an cédna an uair bís an ré lán ní dleagar cuisle do leigin, & co háirigthi an uair bís sí a comurtha neam-amhuntúrach, mur atá, infra 286-7 Saturnus & Mars, dá mbia ceangal corpurda ann nó hí ag fédhadh chum an chomartha. Tuillead, tuicthear tarbha & urchóid na cuislinni; & co háirigthi dá leagar annsan inad anab éigin í, & an uair anab éigin, do-ní sí tarba ro-mór & Is inchoiméda hí a coiméd na sláinte; et In uair leagar í mar as éigin coimhédaid sí an corp ó neascóidibh fola deirgi, noch theagmus co fuirimeallach & co hinmeadónach, & ó sgabiés & ó thochus & ó shinoca & ó pharilis & ó apoplexia & ó bolgaid & ó bruithínidh & ó shilead fola & ó phláigh & ó bás obann & ó squinancia & ó lubra; & gu huilidi saeraid leigin na cuislinni co measurda neach ó gach uile easláinti theagmus ó linad fola deirgi, nó óna truailliugad, nó óna teas imurcach; ar an adbar sin ní hinmainneachtnuigthi an chuisle. Agus as mar In cédna, theagmuid urchóidi imdha ó leigin na cuislinni an uair nach leagar í mar as cóir. Óir, an uair leagar 31 í mar nach cóir, teagmuid andsin co meinec idrópis, & luathaigi an arsaideacht dá ngnáthuigthir í, & sgrisaid an tochlugad, & anmhuinnigid an gaile & na háe, & cúisigi crith & pairilis & apoplexia fá deóigh; & dá ngnáthuigthir í, anmhuinnighi fuirimeall na mbríg nádúrda & na mbríg ainmide. Tuillead, as intuicthe cé na cúise generálda infra 287-8 fána cóir cuisli do leigen. Agus bíth a fhioss agad corob inlicthe hí co generálta ar cúig adbaraibh nó ar sé hadbaraibh, mar do-gabar annsna fearsadhaibh so: Distrahit, euacuat, preseruat alleuiatque, attrahit et alterat inscisio, si bene fiat .i. tairrngid In chuisle an t-adbar, & folmaidhe & coimhédaidh & édromuighi In corp, & attairrngid & claechluigid, dá leagar í co maith. Ar an adbar sin adeirim corob í céid-inntind ar son a leagar an chuisle .i. d'fholmugad imarcach na leannann; ar an adbar sin an uair bhus follus dúin comarthaí repletióin na cuisleann mór nach éidir d'fholmugad lé purgóid, leagar an chuisle a méid móir an tan sin, dá comaentaighid na neithe rannaidi adubramur don taíbh thuas dín; & leagar an tan sin an chuisle do na cuisleannaibh móra agá mbín respectum chum an chuirp co huilidi, nó agá mbín respectum chum an raind don chorp as mó ana mbí an línad. Agus Is do réir na hinntenne so leagar an chuisli don droing atá ullam chum tuitme a sinoca nó a sinocus nó a n-easláintibh bus cosmail rú tic ó línad. Et gé dearar co folmuigenn gach aen-chuisli, as í an chuisle fholmuigius an tan sin as mó fholmuigius infra 288 díb, óir as annsa chás so as mó dleagar an fhuil d'fholmugad, & do na cuisleannaibh móra; & as beac nach tuicthear co folmuighthear prémh an adbair imurcaigh ón chuislinn an tan sin. Tuillead, leagar an chuisle go gnáthach do laighdiugad & d'édromugad an leanna pheacaighius, indus gomad cumachtach an nádúir do díleagad a fhuidheill; & ar an adbar sin legamaid cuisle isna fiabrasaibh morguigthe, gingub éigintach í; gid eadh, calmuige In nádúir do díleagad an fhuigill; et dearbhthar so do réir Galen andsa chéid-leabar De Ingenio Sanitatis annsa naemad caibidil. Ar In adbur sin ní a sinoca amáin as éigin an chuisle do leigin, acht an gach uile fiabrus morguigthi (acht muna toirmisgid ní contrárda éigin í, mar atá, an bríg & an aís & a cosmuile). Óir édromaigthear nádúir fhollamnuigthi na mball uaithe & tighernuigidh co hurusa ar fuidill an adbair, ag díleagad na coda as indíleagtha de & ag folmugad na coda Is infholmuigthi. Tuillead, leagur an chuisle do chlaechlód & d'innfhuaradh, & annsa chás so amáin fétar an chuisle do leigen & gan an peacugad do leith na cainndigeachta acht do leith na cailiechta amáin, óir, an uair bís an fhuil te co mór annsna cuisleannaibh & cumgach uirre, geintear deathaigi teasaidhi an tan sin; & dá leagar In chuisle an tan sin folmuigthear an fhuil te & innarbthur na infra 289 deathaighi, & In cruatan do-gabadar na cuisleanna chucu ón chumgach; ar an adbar sin fuárthar In corp go maith, ag innarbad na ndeathaighi tar bélaib cuisleann & airtireadh an chuirp co huilidi. Tuillead, leagar an chuisle do tharraing na fola chum boill éigin: verbi gratia .i. leagar an chuisle do shofena na cos d'athtarrang na fola chum an macclaic. Tuillead, leagar an chuisle d'inntógh na fola: verbi gratia .i. dá mbia flux fola na sróna ar neach, nó seile fola, leagar In chuisle do na cuisleannaibh íchturacha, mar atá, soféna & basilica d'inntógh na fola chum a contrárda. Et Is inntuicthi go deithideach annsa chás so, gach dírgha beas an t-inad ana ndingantur an t-inntógh ón inad a ndéntur an t-indtógh, gurob í an méide sin as foirbthi & Is ealadnaige hé; ar an adbar sin, gebé ara mbía flux fola na sróna, go n-inntaighthear co foirbthe hé lé soféna do leigen dó nó lé siatica, óir as fearr sin ná a leigen do na cuisleannuibh uachtoracha ar son corob ealadnach hé. Gidh ead, dá mbia an flux ón tsróin, tindsgaintear an t-inntugad ó na cuisleannuibh uachtoracha & críchnuidthear leis 32 na cuisleannaibh íchturacha. Tuillead, as intuicthi a timchill na cuisleann infra 289-90 cé hiad na cuisleanna fétur do leigen annsa chorp. Et ní dingnam mension annsan obair so dá gach aen-chuislinn bud éder da leigen annsa chorp, acht amáin do na cuisleannaibh as coitchinde & as mó gnáthuigmid díb a follamnugad na sláinti. Et bíth a fhis agatt corob iatt cuisleanna as coitchinde & as uilide díbh .i. na cuisleanna bís a fillead na láimhe. An chuisli uachturach díbh, immorra, ré n-abar sefalica, as í as cuisle don cheann. An chuisle íchtarach as ré adearor basilica .i. cuisle na n-ae annsa láimh deis & cuisle na selgi annsa láimh chlí. An treas cuisle, noch do-gabar a n-inmeadhón aturra, adearor mediána ría, & adearor cuisle choitchind ré, & uair eile adearor cuisle an chraidhe ré .Na trí cuisleanna so as iat as coitchinne díbh, & Is é a adbar sin .i. gurab iat as mó & as remhe díbh; adbar eile, óir as iad as gaire do na ballaib principálta inmeadhónacha & as dírgha fholmuigius uatha, & as iat as mó ailledighthear & as folluise do chuisleannaibh an chuirp co huilidi; ar an adbar sin an uair leagar cuisle d'fholmugad an chuirp co huilidhi as résunta a leigin do chuislinn éigin acu so. Et as fírinneach gurub í cephalica as mó fhégus infra 291-2 na baill uachtaracha, & basilica na baill íchtaracha, & mediana na baill atá inmeadhónach aturra sin. Agus atáid géga ag gach aen-chuislinn díbh sin, noch as éidir do leigin an uair nach bud fhollus na cuisleanna sin. Ar an adbar sin as riagail generálta a leigin na cuislinni, & as inchoiméda í an gach aen-inadh .i. corob í an chuisle as reime & as folluise dleagar do leigin. Et as inntuicthe a leigin na cuislinni so corob í cephalica as luga guasacht díbh, óir ní fhuil féith ná airtire fúithe dobudh baegal do thacmag ón tuaigh cuislenni ó ticfad guasacht; gid eadh, atá airtiri mór fá basilica noch atá ullam chum osgailti. Et ní dleagar osgladh na cuisleann so do beith ro-domoin. Et atá féith fá chuislinn an chraidi ullam chum a gona, & dobud cunntabartach sin, óir Is dú do ghuin na féithe spasmus do chúisiugad. Et gach doimhne & gach loigid dá mbia cuisle na n-aé & cuisle In chraidi as í an méidi sin bús móaide an guasacht. Agus do-gabar na trí cuisleanna sin & a ngéga annsa láimh dheis & annsa láimh chlí. Agus teagmuidh inntinni ele fá cheann na cúise so. An chéid-inntind díb .i. go ndleagar cuisle do leigin annsan aimsir fhuair .i. a n-aimsir an geimridh annsa taebh chlé, & annsa taebh deas a n-aimsir an tshamraid. Tuillead, mad áil lind In t-atarrang do dénam ón taebh deas, leagur an chuisle annsa taebh chlé; & econtra: verbi gratia, infra 292-4 dá mbía cundtabairt againn neascóid do beith annsa taebh deas, leagur In fhuil annsa taebh chlé, & econtra. Gidh eadh, tar és an adbair do thuitim chum an baill & a thimargad and, leagar In chuisle annsa taebh as mó ana follus comurthaí an línta. Tuillead, bíth a fhis agad gurob deithidigh dleagur mediana do leigin & corob mó an guasacht teagmus co meinec óna leigin ná ó leigin na cuisleann ele, ar son gurob mó anmhainnighius leigin na cuislinni so ná leigin na cuislinn eile. Ar an adbar sin gebé agá mbia craidi anmhann, nó craidi ullam chum creatha craidi, nó chum singopise, ná leagar cuisle do mediana ar aen-mod an tan sin; gidh eadh, mad éigin é, leagar do basilica nó do cheaphalica hí. Et mur an cédna, dá mbia easláinti aé nó shelgi nó gaile air neach as cunntabartach basilica do leigin dó; & mad éigin an chuisle do leigin, leagar mediana ana hinad, & tuicthear an mod so do cephalica. Agus fuarusa riagail fá osgailt na cuislind .i. curob í an chuisle as folluise & as reimhe do na trí cuisleannaibh so as innille do leigin, óir tuicthear as sin na baill dá serbísid na cuisleanna so noch atá ris, co fuilid siad lán d'fhuil & go fuilid te láidir. Et bíth a fhis agad an uair nach fuidher cephalica go fédtar cephalica atá a mbun na hordóige infra 294, 297 annsa glaic do leigin. Et mar an cédna, fédtar salua tealla do leigin a n-inad basilica, noch atá eder an lúidín & an mér as foicsi dó, & as maith í annsna cúisibh ana maith basilica, & as inosgalta co hinnell í ar eagla na féitheadh atá fúithi. Agus an uair lecfír na cuisleanna atá andsa láimh curthar an lámh a n-uisgi the, innus go mbeith an chuisle atá chum a hosgalta follus, & comad usaide leisin fhuil sileadh, & comad lugaidi do goirteóchaidi lámh na cuislinni. Agus as leór lim sin do na cuisleannaibh sin. Et na cuisleanna eile, immorra, atá annsa muinél & annsa cheann & annsna hinadaibh eli nach gnáthuigthear do leigen a coiméd na sláinti ligfid torum iad. Tuillead, as inntuicthi a legin na cuislenne na neithe as indénta roimpe & na diaigh. Roimh an cuisleinn, immorra, as maith méid éigin shaethuir do ghénam do gluasacht na fola & dá humhlugad chum a folmuighthi. Tuillead, as intégthi & as inchoimilta an ball dá leagar an chuisle, agá innladh lé huisgi te, innus comad ferrde do hoisgeóltaighi hí, & do médugad fhluxa na fola chum inaid na cuislinni. Et as intoghtha an cuisleóir mur so .i. a beith óg ullam deadh-radairc, & gan a beith crithánach measgamail, & a beith innraic deadh-maiseach, & infra 297-8 9790"> dóchus maith do beith ass. Et dámad dóich go mbeith fear na cuisleann eaglach nó égruaidh, nó linn ruad do shileadh chum béil an ghaile, óir gnáthuigi sé ó leigin na cuisleann rith chum In ghaile, & dleagur greim aráin arna thumadh a fín stipeaca deadhbalaid, nó a súgh na n-uball ngráineach, nó a súgh an ubaill bhuidi, do chaithemh roim an cuislend. Tuillead, atá drong dá ndleagor fothragad do dénamh laíthe roim an cuislind, & Is iat so an drong sin .i. na daíne agá mbí fuil reamur do-gluaisti & cuisleanna foluigtheacha; óir sémighthear & bogthar an fhuil ón fhothragad & reamruighthear na cuisleanna. Tuillead, folmuigthear na himarcracha bís a ngoire don chroicind & dísgaíltear ón fhothragad; et as mar sin an uair leagar an chuisle do na cuisleannaibh móra ní tairrengthear na himarcracha bís fán croicenn chum na cuisleann mór, acht anaid annsin, muna folmuigthear lé fothragad iad; gidh eadh, dá mbía ní neam-glan annsna sruthánaibh ro-beaca dá folmuidthear ón tobur mór fétar gach ní neam-glan atá annsna sruthánaibh beaca do tharrang chum an tobair móir, óir folmuige leigin na cuislinni ó gach uili chuislinn ar son an chomaentaighi & an chomthimairgthi atá aturra. Gid eadh, dá mbia an corp lán, ná déntar fothragad infra 298 ar aen-modh, ór dobud mór an guasacht go ngébdais na leanna fiuchad chucu ón fhothragad & co ticfad fiabrus continóideach nó neascóid a mball phrinsipálta égin uada sin, nó galur com-chosmail noch gnáthuigius teacht ó fhiuchad na leannann. Tuillead, indarbthur na himarcracha roim an cuislinn, mur atá, an t-inglanad & an fual, ór tairringthear a ndeathaigi chum na cuisleann & sailíthear an fhuil uada sin; óir an uair bíd na cuisleanna folam ó fholmugad na fola do-níd attarrang ón ghaile & ó na hinnibh trít na cuisleannaibh ré n-abar misirasi vene, ó na haebh tré chuisleannaibh ele. Agus bíth a fhis agat ana diaigh sin na neithe as intuicthi a leigin na cuislinni, mar atá, cainndigeacht an fholmuigthi. Ór dá mbia an línad mór & an bríg láider & na neithe rannaidi ele a' comaentugad, mar atá, an aeis & an coimplex & an gnáthugad & an aimser & aibíc an chuirp, fétur mórán don fhuil do tharrang a n-aenfheacht an tan sin; & a chontrárda so dá mbia an bríg anmhann & neam-aentugadh na neithedh rannaidi ele. Gid eadh, fédaidh an línadh beith mór an tan sin, más ead, leagar an chuisli a méid bic & co meinec an tan sin. Tuillead, dá mbia an t-éigintus mór ann leagar an chuisle a méid móir, & ní do infra 302 resún an línta atá an t-éigintus sin acht do resún an teinnis móir & do résún mailísi an galuir co gnáthach, mar as follus co gnáthach a squinantia; ar an adbar sin gebé lénab áil aithne fhuirfi do beith aigi a caindieacht fholmuigthi na fola, tabrad sé an bríg dá úig & sileadh na fola & éigintus a lici do leith an teinnis nó do leith mailísi an galuir, óir furáilidh so folmugad na cuislinni do beith mór, & co háirithi dá comaentuigid na neithe rannaidi ria. Agus foillsigid cuingill chontrárda dó so a chontrárda so. Tuillead, teagmuid ní ele fá ligen na cuislenne go gnáthach, mar atá, a hosgailt & gan sileadh do dénam di, & teagmaid sin ó mórán do chúisibh. An chéd-chúis díbh .i. imad na fola arna cur ara céile, & iadhaidh sí an crécht óna himad, & ní shilinn, nó silid 'na braenaibh, & Is comartha air sin, óir silid sí ana braenaibh méid éigin, & dá mbuailtear an chuisli an tan sin & an crécht d'ongad lé holuid silidh a cédóir snáithi mór uaithe; & as maith annsa chás sin na slinnéin do choimelt. An dara cúis toirmiscius a sileadh .i. remhe na fola. Agus ní héider lé sileadh ar aen-mod an tan sin; más ead, as éigin an fhuil do shéimiugad an tan sin lé biadaibh & lé leigeasuibh sheimighius í, noch atá aithnid dúin .i. dul a fothragad roim an cuislinn, dá mbia In corp gan beith línta. An treas cúis .i. easbaid na fola. Agus tuicthear infra 302-3 so ó thruaigi & ó thearcacht an chuirp & rigid a leas an drong so díét oilius co mór. An ceathramad cúis eagla, nó merbthen, nó nár gnáthuig sé cuisli do legen dó. Agus Is imchubaid an tan sin greim aráin da thuma a fín deag-balaid & a chatham, & uisgi róis do chrothad ar a adaidh, & briathra comfhurtachtuigthi do rád res. Tuillead, fédaidh so teacht ó laighid an chréchta; más ead, fairsingthear an cnead, ór as meinec imighis an fhuil shém & anus an fhuil reamur an tan sin. Tuillead, an uair beas an fhuil a' sileadh as inglaca í, & dá fághar fuar í as inchoisgi hí. Mar an cédna dá fagar ro-the ro-shéimh í, dleagar a cosg, ór dobud baegal singcopis do theacht ó gach cúis díb sin. Tuillead, curthar braen don fhuil ar th'ingen & dá silead sí & gan anmain 'na comnuidhi ar aen-mod ar inngen as comartha sin ara beith uisgeamail go mór & as inchoisgi hí; & muna sileadh sí ar aon-mod ar In ingin as ro-reamur í, & as beac dleagar d'fholmugad dí an tan sin nó co sémighthear í lé biadaibh & lé leigeasaibh séimhigtheacha; & dá mbia sí co hinmeadónach ana substaint, & an fual do beith dearg, & In puls do beith tiug lán, as inlicthi an chuisle a méid móir an tan sin. Et mar an cédna curthar braen infra 303-4 don fhuil a n-uisgi, & dá ndeacha a n-íchtar signigid remhe na fola, & dá snáighi as comartha ara beith ro-uisgeamail & dá mbia a mod inmeadhónach as deadh-comartha. Tuillead, an uair leagar an chuisle as maith mér do chur ar In cneid tar és beagáin do shilead dí, óir do-ní so dá tharbhadh. An céd-tarba díb, inntaigthear an bríg chum inaid lecthi na cuislinne & toirmiscid a dísgaílead & a hanmainniugad ar son an fholmuigthi obainn & dísgaílti na spirad. An dara tarba .i. coisgthear In fhuil nó go tarrangthar an droch-fhuil atá a fad ó inad na cuislinne chum na cuislinni; ar an adbar sin dá mbia neascóid annsa chorp, & an chuisle do leigin dá hindtugad, as ro-maith mér do chur ara bél an tan sin. Tuillead, as inchomurthaigh na neithe as cóir da dénamh tar és na cuisleann .Ar an adbar sin as intuici cad Is indénta tar és na cuislinni .i. ní hindénta codlad ná sibal ná comnuidhi a n-inadh sholus 34; & curthar chum cumsanaidh an tan sin é a leabaid dorcha, & connmadh a thshúile osgailte ar eagla go ndísgaílfidhi na spiraid; & tabarthar greim d'arán róstuigthi dó arna thuma a fín dead-balaid maith. Gid eadh, infra 304-5 a cédóir tar és na cuislinne ceangoiltear an lámh & tógthar a n-airde í, d'inntódh na fola ó inadh na cuislinni, ar eagla go ngeinfidhi neascóid innti. Agus dá mbia an gaile glan tabarthar dá ubh boga nuada dó, & caitheadh aindsén a biad gnáthach a méid bic & nísa shéime, & ibeadh fín maith maille ré beacán uisgi. Et as innille dó tosgugad a caindiacht an fhína maith ná a cainndigeacht an bídh. Agus na dénadh saethar ar aen-mod, acht dénadh comnuidi astigh a ngairdeachus maille réna compánachaibh. Agus ná déntar fothragad an lá cédna ná coimriachtain ná codlad, óir cúisigi an codlad luath tar és na cuislenni cumgach na mball, & cúisighi sin gluasacht na n-imarcrach co hinmeadón chum baill éigin uasail. Tuillead, tarrangthar In fhuil & an teas & na spiraid andsa chodlad, & fétar fiuchad do chúisiugad andsna leannaibh ar son gluasachta na leannann & ar son an athtarruing do-níthear a n-aimsir an chodulta, & cúisighthear fiabrus co meinec uada sin. Tuillead, gluaistear baill an duine co hanordaigthi annsa chodlad, óir an uair inntaigius duine fá cuairt do fhédfad sin beith 'na chúis d'osgailt na cuislinne. Más ead, as follus nach indénta codlad tar és na cuislinni, & co háirithi roim an mbiad; gid ead, fédtar codlad tar és an bídh a infra 305-6 cinn dá uair nó trí n-uaireadh, & co háirighthi má do gnáthaigeadh é, óir fédaid na leanna cumsanadh do dénamh an méide so d'aimsir. Et bíth a fhis agud co tic singopis co meinec a n-aimser na cuislinni nó tar a hés, & co háirigthi chum na droingi gá mbí linn ruad ana ngailidibh & bríg beóthach anmann. Ar an adbar sin as maith na baill fhuirimeallacha do choimelt co láidir an uair tic an tshingopis, & uisgi róis & 9060"> fín deadh-balaid do chrathad ar a adaigh, & a gairm ana ainm fén, & a bél d'osgailt lé maide & eanbruithi circi do thobairt dá ól dó maille ré fín; & fétur diamargariton & pliris do thabairt maille ré must nó lé siúcra rosarum dó. Agus Is lór na neithi so fá cheann na neitheadh as indénta roimh an cuislind & 'na diaigh & innte. Labrum ana diaigh sin d'fhéchain na fola. Agus bíth a fhis agad gorob infhéchsana an fhuil tar és a téchtaigthi, & a cur a mórán do miasaib beaca, innus comad ferdi d'athónadh an liaigh éxamlacht na fola é. Agus tuicthear annsin cé as fearr, an chéd-fhuil ná In dara fuil, & an dara fuil ná In treas fuil, & mur sin nó co roith crích a lice .Agus dá mbia sí a chontrárda so .i. comad fearr an chéd-fhuil ná an dara fuil, ní bud maith sin, óir Is comartha éigintuis & ar In leigeas lagthach é. An chuisli, immorra, leagor infra 306-7 d'inntugad an adbair, bíth sí fada ón ball easlán, & as mar sin teagmus co résúnta & co meinec corob measa an dara fuil ná an chéd-fhuil, & as comartha ar an adbar d'impógh sin; gidh ead, an uair licthear an chuisle d'fholmugad an adbair ón ball a fogus, as annsa taebh a mbia an tennius dleagar a leigin, & dligid an chéd-fhuil beith nísa measa ná In dara fuil In tan sin & an dara fuil nísa measa ná In treas fuil. An dara ní dligmid do thuicsin ar leigin na cuislinni .i. co fuilid cúig shubstainti. indti .i. linn dub, & linn finn, fuil dearg glan, & linn ruad, & uisgeamlacht an fhuail. Linn dub, immorra, as é as deasgaid d'fhuil deirg, & bíth a ndath dubh, & bíth a n-íchtar na méisi ar son gurob talmaide trom é; ar an adbur sin ní cóir droich-breath do beith air dá mbia an duibhe a n-iachtur, óir as comartha nádúrda é acht muna inntaige sé chum uachtair na fola; & an uair bus follus an salchur sin a cainndigeacht móir ní deadh-comartha é et fédmaid a breathnugad co fuil an neach sin dobrónach, sanntach, formadach, eaglach, meirtnech, arna inordugad chum easláinti leanna duib; & dligid an neach so purgóid leanna duib do gnáthugad & neithe imduigius fuil maith. Linn finn, immorra, bíth sé geal, bíamail, & blas insipitum air, & as cosmail ré gealán uibhi é. infra 307-8 Agus as é beantur a fuil deirg tar és leanna duib, & dligidh beith a cainndigheacht as mó ná caindigeacht leanna duib. Et dá mbia cainndiacht an leanna so mór, fédmaid a breathnugad co fuil an duine sin fleghmaticach go nádúrda nó go haicídeach, & co mbín sé codultach, neim-gér, anmhann, méth, maille ré mórán seleagair. Ana diaidh sin fuil dearg glan. Agus dligidh beith a ndath phurpurach nó ruad nó fo-ruad, & dligid an linn so beith a cainndigeacht móir. Agus dá mbé sé mur so, fédmaid a breathnugad co fuil sé 'na fhir fola deirgi, & a beith saer, cairdeamail, subáltach, gáireachtach, & dath dearg air, & a beith beógha, beannachtnach .Ana diaigh sin linn ruad. Agus Is é as cubur do fhuil deirg, & bíth a ndath chrócdha ag claenadh chum soillseachta nó chum deirgi drithlinnaige .Et dligid sé beith a cainndigheacht as lugha ná cainndieacht fola deirgi & leanna finn, & nísa mó ná cainndigeacht leanna duib. Gid eadh, dá mbía a chainndiecht nísa mó ná mar as éigin, fédmaid an duine sin do breathnugad coilearda, & a beith fallaxach, feargach do réir chonsiquens, & a beith beódha, cian-radurcach, ullamh chum gach gnímha, & a beith neam-chodultach, cael. Et as mar sin as follus as na ráitib adubramar infra 308-9 romainn go ndliginn linn dub beith a cainndieacht bhic an gach uile chorp, ór as linn atá contrárda co mór don beathaid é, & ana diaigh sin linn ruad, & ana diaigh sin linn finn, & aindsén fuil dearg a cainndieacht as mó ná gach linn acu. Et do réir thuicsina éigin a ngoire don fhírinne, fétur a rád dá mbeid trí rainn dég d'fhuil deirg sa chorp atá arna inordugad go maith, go ndligid ocht rainn do linn fhinn beith ann, & trí rainn do linn ruad, & dá reann do linn dub. Agus fétur so do thuicsin co gnímach, & as deacair sin do thuicsin co fírinneach an fuilid mur sin. Tuillead, dligmid an tsubstaint uisgeamail do thuicsin noch thshnáigius ar In fhuil d'és a téchtaidthi, mur do-ní an meadhg ar an mbainne ar téchtadh. Et an méd dealuigthear an uisgeamlacht so an fhuail ón fhuil as í an mhéide sin foillsigthear an bearbhad do beith measurdha an díleagad do beith maith. Agus dligid an uisgeamlacht so beith a coimhedeacht na fola do shéimiugad a substainti, innus comad usaide lé gluasacht tríd na cuisleannaibh beaca & móra. Ar an adbar sin ní maith an fhuil do beith arna díghbugad co huilidi ón uisgeamlacht sin an fhuail, óir signigid easbaid na huisgeamlachta sin tirma & remhi na fola & uireasbaid na dighi cumaisgi. Et do gnáthuig uireasbaid na huisgeamlachta infra 309-12 sin do beith a lucht an tréiginuis, & annsa droing bís neam-chodultach, & andsa droing do-ní saethar mór & chuiris allus díbh, & mar an cédna don droing bís ag érgi a heasláinti. Tuillead, ní maith imarcaigh na huisgeamlachta do beith annsa fuil, ór foillsigid sin uireasbaid an díleagtha, nó tic sé do résún na mbiadh & na ndeoch, nó da résún na mball ar son gan a mbeith cumachtach d'inntugad na mbiadh a fuil, & tuicthear as sin fuaraideacht & flichideacht na fola & anmainne an chuirp; ar an adbur sin gebé gá mbia gaili fuar, & gnáthuigius biadha fuara fliucha, & ithas & ibheas mórán, & nach déin mórán saethair ná tréiginuis ná neamchodulta, as mór gnáthaigid sin fuil uisgeamail do beith acu. Tuillead, mad áil leinn a thuicsin an reamur nó an séimh an fhuil ana substaint, fédmaid a thuicsin mar so .i. a gearradh lé sgin crainn tar és a téchtaidthi, & dá seasmhuigi sí risin ngearrad breathnuigthear a beith reamur rigin; & dá ligi tríthi co hurusa í signigid sémhe & neim-díleagad na fola; & da mbía sí tiugh, mar adubramur tuicthear co fuil ullam chum apoplexia. Tuillead, as inntuici a timchill datha na fola .i. mad follus éxamlacht datha annsa fuil do réir éxamlacht an tshuigigthe, mar as follus a muinél an chulúir, tuicthear as sin éxamlacht na ndroch-leannann infra 312-13 maille ré gaethmuireacht éigin tógbus rainn na fola gu hurusa. Agus an uair gluaistear í mar so nó mar súd cúisidthear aththarrach datha uirre; gid eadh, ní fírenneach na datha sin ar an fuil. Ar an adbur sin dligmid dath fírinneach na fola do smuaineadh. Óir dá mbía sí dearg a ndath phurpaire as maith í, óir dearbaid sin a beith maith. Agus dá mbia a dath dearg drithlinnach co mór, dearbaid sin tigearnus leanna ruaid do beith uirre. Agus mar an cédna dá mbia sí cubrach, dearbaid sin gaethmuireacht do beith innte. Et dá mbia dath luatha uirri, nó a beith geal nó temlithi foillsigid sin a beith fuar & tigearnus leanna finn do beith uirre. Et féduid na datha so tosgugad chum loisgi, mur as follus annsa droing atá ullam chum lubra. An dath uaine, immorra, foillsigid sin losgad, & co háirigthi losgadh leanna ruaid. An dath dub, foillsigid linn dub mí-nádúrda ar slighi loisgi. Tuillead, dligmid fuil dearg do thuicsin do leith a blasa, má tá neach lénab toil a tuicsin .i. má tá blas insipitus uirre, foillsigid tigearnus leanna finn do beith uirre; & má tá searbh, foillsigid tigearnus leanna ruaid; & má tá poinntica nó aigéidigthi, foillsigid tigearnus leanna duib nó leanna finn aigéidigthi. infra 313 Tuillead, as intuici baladh na fola, óir dá mbía sí toltanach deag-balaidh as maith an comartha, & dá mbia do-balaid signigid morgad do beith isna leannaibh. Tuillead, dligmid do thuicsin an luath nó an mall téchtus an fhuil. Masa luath téchtus sí, signigid remhe na fola, & masa mall 35 signidh a beith séim, neim-díleagtha, & dá mbia sí a mod inmeadónach signigid substaint inmeadónach do beith aici. Agus as leór linn so do na neithibh do-gabar a timchill na cuisleann an méid beanus sé ré follamnugad na sláinti. An dara caibidil don chúigead tráchtad: Don adairc Uentosa est instrumentum cum orificio stricto & uentre spatioso .i. as ead as fásadarc ann innstrumint gá mbí bél cumhang & brú fhairsing. Agus do-níthear uair ann d'adairc í & uair eile do glaine, & uair and maille ré fuiliugad, & uair gan fuiliugad. Et an adarc curthur maille ré fuiliugad tairngid sí an t-adbar go mothuigtheach & an fhuil thshéim nísa mó ná an fhuil reamur, & an fhuil bís a fuirimeall nísa mó ná an fhuil bís a n-inmeadhón. Ar an adbar sin as mór fhurtachtuigius sí a coimhéd na sláinti & a leigeas na heasláinti, dá curthar í an uair bus éigean a cur, & annsan inadh anab éigin a cur, & tar és an fholmuigthi uilidi. Tuillead, bíth a fhis agad an inntinn adubramur romainn a timchill na hadairci co principálta bís maille ré fuiliugad .i. co folmuigeann sí co mothuigtheach & co coimlínann sí inad na cuisleann an uair toirmiscthear ó chúis éigin í (mar atáid, na macáim nach dleagur cuisli do leigin dóibh roimh a .14. mbliadain & do na sean-daínibh d'és .10. mbliadan & .3. fichit, & mar sin dá cosmailibh): & gairid Auicenna neithe do-ní inad na cuislinni díb so & choimlínas a tarbacht; & gnáthuigthear a cur do leth na n-oibrigthi sin a mórán d'inaduib, gid eadh, as a cúig n-inadaibh nó a sé n-inadaib as mó gnáthuigthear a cur. An céid-inad díbh .i. a cur ar clais cúil an chinn, d'fholmugad an adbair ón cheann & óna reannaibh. Agus do-ní sí inad cephalica an tan sin; ar an adbar sin as imchubaid í a n-easláintibh na súl & a salchar na haidhchi & a mbréntus an béiil. An dara hinad a curthar í .i. ider an dá shlinnén & folmuigid sí an t-adbar atá annsna ballaib spiratálta Agus do-ní inadh mediana an tan sin; ar an adbar sin fognaidh sí a n-easlántibh an ochta, mur atá, asma & pleurisis & sele fola. An treas inad a ndleagar a cur .i. ar na háirnibh & ar uball na leisi, d'fholmugad an adbuir atá annsna ballaib oileamnacha. Agus do-ní sí inadh basilica In tan sin; ar an adbar sin foghnaid sí a n-aigid dúinteadh, & neascóideadh, & tendis na n-ae & na ndubán, & sgabiesi an lésa & an chuirp co huilidi. An ceathramad hinad ina curthar í .i. ar an dearnainn ar son guta & teindis na mball bís 'na comarsannacht. An cúigead hinad ana curthar í .i. ar lár na luirgne & ar lár na colpadh & a n-aici na n-alt. Agus do-ní sí inad shofena In tan sin; ar In adbar sin togairmid sí an fhuil místa, & leigisidh sdranguria & teinnius an maclaic & an lésa, & Is imchubaid í a n-aigid podagra na ndroch-cneadh. Et as í so as inntind phrincipálta do na hadarcaibh gan fhuiliugadh, & curthur a mórán d'inadaibh í do choimlínad na hinntinne sin. An chéid-inntind díbh, fá na maethánuibh, do threórugad & do tharrang na fola ón tsróin. Agus as é so adeir Galen In quincto Terapeutice36; ar an adbar sin dá silead sí ón leath-tsróin deis, dleagur an adarc do chur ar na haebh, & dá silead ón leath-shróin chlé, a cur ar an selg. An dara hinadh a curthar hí .i. fá na cíghibh d'athtarrang & d'inntóg fhluxa na fola místa. Agus as é so adeir >Ipocráid sa chúigead pairteagal d'Afoirismorum an uair adeir sé: Mulieri autem si uis menstruam retinere sic iam maiorem ad mamillas apone’ .i. mad áil leat an fhuil místa do chosc isna mnáibh, cuir adurc mór ar na cíghibh. Gíd eadh, ní har na cíghibh fén dleagar a cur, acht fá na cíghibh, mur ader an comint. Tuillead .i. curthar í, do réir Galen, ar na sliastaib, do thogairm na fola místa; & ní headh amáin, acht curthar í a fogus do neascóidibh na n-alt, dá ndísgaílead & dá ndrud ó na haltaibh. Tuillead, curthar na fásadurca annsa pharilis ar bunáit na féitheadh dá téghad, do réir mur adeir Auicenna sa treas Canóin a caibidil na parilisi. Tuillead, curthar ar In meadhón hí a colica, do dísgaílead na ndeathaigthi & do míniugad an tinnis. Tuillead, curthar ar an maclac & ar na hinnibh í, dá cur ana n-inadaib féin, do réir chomairli Auicenna andsa treas Canóin ana caibidileachaibh fén. Tuillead, curthar iad ar na sligthibh & ar na póiribh tré sibluigind an fual ó na háirnibh chum an lésa innus coma móide do thuitfeadh In chloch chum an lésa í, do réir Auicenna annsa treas Canóin. Tuillead, cuirthear 37 iat ar na cluasaibh & ar bélaibh na cneadh ndomain, do tharrang an neith eachtrannaigh bís inntu. Tuillead, curthar iad ar na greamannaibh neimneacha & ar na gontaibh neimneacha & ar na goránaibh neimneacha, do tharrang na nime astu. Tuillead, bíth a fhis agad, do réir mar adearaid na sean-daíne, curob fearr an fhásadurc an uair bís an ré lán ná In uair bís sí uireasbadach, do réir mur adeir Auicenna & Galen sa treas leabar don fhaethugad. Agus dearbaid Almusor sin .i. an uair méduigthear an ré ana shoillsi go médaigthear & co tarruingthear na leanna a fuirimeall an chuirp, & an uair laighdithear a soillsi go laighdithear na leanna & co n-iatar a n-inmeadhón íad; ar an adbar sin as maith, an lá cuirfir an adarc, an gaeth do beith andeas & a cur ón dara huair nó co roith an treas uair. Tuillead, bíth a fhis agud corob í as inntind dá gach aen-neach do-ní oibriugad annsa chás so inadh na fásadairci d'innladh lé huisgi te, & deathach do leigin faí, uair roim an adairc do chur. Agus do-ní Auicenna fírinne de so, dá mbía an fhuil reamur, & dá mbia séimh ní héigintach so, ór dobud baegal an dísgaílead imurcach an tan sin & an t-égruas. Agus as leór lim so don fhásaduirc. An treas caibidil Sangui suigi Sanguis sugacio est extraxcio sangunis cum sangis sugis .i. as ead as sangis sugacio and .i. athtarrang na fola lé sanguis sugi. Et as piasta beaca duba iad a cosmailius earball lochadh ana mbíd líní buidhi ana ndromannaibh & deirgi éigin ana meadhánuibh .Et as iat as fearr díbh na piasta do-gobar annsna huisgib maithi. Ge edh, seachaintear díbh na piasta ara mbí dath aduathmur & gá mbí ceand reamor & oiltear a ndroch-uisgibh, óir as neimneach iad. Et bíth a fhis agat nach inntuctha sanguis sugi a mórán d'inadaibh, acht annsna hinadaibh nach éidir na fásadarca do chur, mar atá, an bél, & an tsrón, & feóil na fiaccal, & na baill tirma bís lomnacht ó fheóil, mur atáid, na méir & na hailt. Et as áil lé h-Auicenna a mbeith tarbach a serpigo & annsna droch-cneadaibh, & ní horra dleagar acht 'na timchill. Et ní beacán chuirius iad d'osgailt emoroida. Agus as mó thairrngid siad ó inmeadhón ná do-níd na hadurca. Et as inntuicthi nach dleagur na folmuigthi rannaidi so do thabairt do na corpaib línta, acht mar folmuigthear co huilidi iad rompa. Et as í so inntinn Auicenna .i. nach dleagur a tabairt an uair gabhthur go nuadh iad, acht coimédtar lá iad a n-uisgi glan nó go sgéidhid siad an méid bís ana meadónuibh. Agus coimeltear an ball aindséin, & innaltur nó go ndeargthur é, nó curthar fuil ele faí, nó déntar begán fuiligthi innus go silfí méid éigin fola ass; & curthar ris iad ré lámhuibh .i. a dó nó a trí, do réir mur as éigin chum tarraing an méide so d'fhuil .i. an méd as éigin d'fholmugad di. Et ana diaig sin an uair linfaid siad iad fén d'fhuil, tuitid uatha fén, nó muna thuitid curthar uinégir fóna ceannaibh, nó salann bruiti, nó aloé, nó tarrangthar iad lé ruaineach, nó léna cosmaile. Et dobud tarbach ana diaigh sin an t-inad do shúgad nó innlad lé huisgi nó lé haigéid. Et dá n-imdaigthear fuil annsa ball as maith cerín infra 322 do chur ris do bolus Armenicus & do galla & do neithib noch toirmiscius an fhuil, & follamnuidthear an t-easlán mar do-géntaí fear cuislinni. Et dá tucthaí triacail tar ési sin dó, dobud maith é, ar son neime na piast, mar dearbus Arnalldus. Agus as leór na neithe so do sangis sugi. An ceathramad caibidil: Do na poncaibh Quia homines sani raro utuntur cauteriis quamuis tamen eis interdum vtimur .i. as annamh gnáthuigid na daíne slána na puinc, acht gé gnáthuigmid-ne iad co meinec, ar an adbar sin cuirfimid aen-chaibidil athchumair do na poncaibh ann so, do choimlínad na hoibre so, an méid beanaid siad ré follamnugad na sláinti. Et ní héigin a rádh and so na hinnstrumuinti lé ndéntar na puinc, ná cinnus do-níther iad, óir Is obair cirurici 39 sin .i. obair fhir shínti lámh; ar an adbur sin ní áirmheóm and so iad; & ní háirmeóchum na heasláinti ann so darob imchubaid mar leigis iad, ná na hinaidh ara ngnáthuigthear a cur; gid eadh, adéram tarba generálta na ponc. infra 322-4 Air an adbar sin bíth a fhis agad corob tarbach an ponc do thirmugad na leanann & dá tarrang ó doimhne na mball, & do thoirmeasc an truailligthi, nach sgailti & nach imdaigthi hé, et mar an cédna do chomfhurtacht na mball & do cheártugad a coimplexa, & do dísgaíleadh na n-adbar truailligthi noch connaimhthear annsna ballaib. Tuillead, as maith an ponc do chosc fluxa na fola; & an uair do-níthear an ponc ar son na hinntinde déiginaid so dligidh sé beith láidir domain, óir dá mbeith sé égruaidh & crústaigi anmhanna aigi, noch do thuitfidh gu luath, do beith seachrán núa an tan sin budh measa ná In céd-sheachrán. Ar an adbur sin na daíne bhís a leithid na sláinti, noch atá ullam chum tuitme a n-easláintibh na mball fuirimeallach theagmus ó thruailliugadh na leanann, dligid siad puinc do gnáthugad: verbi gratia, mar atá, In drong atá ullam chum lubra nó chum guta rosacea na haighthi; & gu huilidi a n-aigid na n-easláinti dochraidius an aigid lé flichideacht truailligthi na hinchinne ag nach fuil sligi imtheachta acu ón inchinn — tuitid chum na haigthi & chum an chuirp co huilidi, & as mór as imchubaid an ponc dóibh so .Et mar adubramar romuinn, do na fliuchataib ceangailtear annsa cheann, co nglantur iad lé infra 324-5 ponc & go tirmuigthear, ór fédaid a leithéidib sin da fhliuchataibh truailligthi teagmáil In gach aon-ball don chorp, & glantur & tirmaidthear lé poinc 40 iad, & glantar In ball. Ar an adbar sin dá mbia a leithéidibh sin do fhliuchataibh truailligthi arna ceangul annsa tsheilg nó annsna haebh nó annsa ghaili nó annsan ucht, as mór & as tarbach an furtacht do-ní an ponc, dá curthar hé ar na ballaib sin, & go háirighthi dá n-uireasbuigid na leigis ele. Et tuicthear a chosmailius sin dá n-imduighid na leanna truailligthi annsna haltaibh .i. ponc do chur a timchill an ailt. Agus as mar sin as follus tarba choitchinn na ponc. Tuillead, bíth a fhis agud nach dleagar an ponc do chur ar aenmodh acht muna glantur an corp reimhe ar tús lé cuislinn & lé leigeas lagthach, nó lé ceachtar díbh, mar do-chífir don liaigh. Agus an uair do-níthear an ponc chum folmuigthe an adbair, condaimthear an ponc osgailti an tan sin; gid eadh, an uair curthar hé do chosc na fola, ná connaimthear osgailti an t-inad. Agus an uair curthar chum folmuigthi connaimthear .40. lá osgailti hé, an méid as lugha, & glantur an t-inad gach 41 lae faí dhó, nó aen-uair, fó méid nó faí loighead fholmuigthi an adbuir. Et infra 325-7 indailtear an t-inad co meinic lé huisgi ara mbearbthur oiginn croind lé hoigheann talman, indus nach bréna an t-inad a mbia an pongc. Agus seachain gan pongc do dénam ar naídheanaibh ná ar daínibh ro-arrsaighi, óir ní dleagur a chur ar na sean-daínibh ar son imurcaid tirmaideachta a mball, ná ar na naígeanaibh ar son ro-buice a mball. Agus ní dleagur a chur annsna haimsearaib ro-theasaidi, ná ro-fhuara, ná ro-thirma; & ní dleagur a chur ar na musgailib. Et bíd a fhis acad na poingc cuirthear 42 fó na glúinib gurub tarbach iad do glanadh an chuirp co huilidi ó na leandaibh truailligthe; ar In adbur sin Is ro-tharbach na poinc sin a leigeas na lubra. Agus Is leór lim na neithe athchumaire sin do na poncaib. An cúigead caibidil: Do na neithib lagus an brú Interdum uentris solucio quibusdam hominibus multum cumpedit In regimine sanitatis .i. as imchubaid co mór do droing do na daínibh an infra 327 brú do lagad a follamnugad na sláinti .i. dá coimhéd ó na heasláintibh adburda tic ó thruailliugad na leanann. An leigeas noch lagus an brú, glanaid sé an corp ó na leannaib truailligthi noch do gnáthuig geineamain ó maindeachtnaigead an diéta nó ó choimplex nádúrda nó aicídeach an chuirp. Óir gach feabus dá mbia coimplex an chuirp óna oileamhain & ar son na neithe oilius é, dá caithi sé neithe fiadánta nó coillidi imdóchaid sé droch-leanna ann féin, & muna glantur uatha sin hé do thromóchdais an curp. Et mar In cédna dá fheabus regimen bís ac neach geintear droch-leanna truailligthi andsa churp ó mailís an choimplexa & ó anbfhoinde na mball, mur atá, linn ruad nó linn finn nó linn dub. Oir coimédtur an curp óna easláintib ó fholmugad na n-imarcrach sin. Ar In adbur sin an drong gnáthuigius droch-regimen, & agá fuil droch-coimplex, & nach fuil ana naíginaibh ná ana seanóiribh, & agá fuilid gailidi & inne láidire, & agá fuilid cuirp móra reamra, & iad craesach, ac ithi móráin, & guru beac gluaisid ná shaethraighid siad, & gurub beac innarbaid lé hinglanad ná lé hallus, as inphurgóidighthi go 43 mór an drong sin. Agus muna térnaigid mar sin as cuntaburthach iad gan infra 328-9 tuitim a ndroch-easláintib. Agus an drong bís contrárda do na cuingillaib so as beac rigid siad a leas ré leigeas lagthach. Et as inchomurthaighthi co deithideach co ndleagur an corp d'ullmugad, & na leanna do díleagad & do ullmugad, indus co mbeidis siat umal don fholmugad sul gabthur an leigeas lagthach. Et dleagur an corp d'oileamain lé neithibh bogthacha olamla & oslaigius na cuisleanna; & seachantar an biad acht an biad bogus & oilis an corp co mór. Et dá mbia an t-adbur reamur rigin, séimigthear & gearrthar hé; & dá mbia sé ro-shéim teasaide, remruigthear méid éigin hé. Gid ead, dá mbia an t-adbur dásachtach do leith a gluaisti, nó do leith a mailísi, nó do leith an boill, nó do leith an inaid, nó do leith na cáilideachta, nó do leith na cainndieachta, nó do leith na haicíde thidlaicius an t-adbur sin, ní dleagur fuireach réna díleagad an tan sin. Tuillead, as intuici nach dliginn neach leigeas lagthach do gabáil chugi a n-aimsir ro-the ná ro-fhuair acht annsna haimsearaib measurda, mur atá, In t-earrach & In foghmur. An aimsear fhliuch, immorra, as imchubaid í chum an leigis lagthaig. Agus Is mór Is intuicthi nach bia an t-ésga a Leo, & nach bia Leo ac dul a n-airdi, & co huilidi nach bia an ré a comurtha cheangailti, acht a beith a comartha gluaisteach fhuar fhliuch. Ar In adbur sin do-chíthear nach fuil do na infra 329-30 comurthaib comartha as imchubaide *chum an leigis lagthaig*44 ná Canser & ana diaigh sin Pisis; óir ní comurthaí daingni iad, ach atáit siat fuar fliuch méid éigin. Scorpio, immorra, as comartha imchubaid hé, óir atá sé uisgeamail fliuch; gid eadh, Is comartha ceangailti é. Tuillead, as intuicthi gan an t-ésga do beith cengailti do Ióib co corpurda ná do réir fhégtha; & an uair bís sé ceangailti do Saturnus, ní dleagur an leigeas do thabairt; óir an uair ceangailtear an ré & Iób, calmuigid brig nádúrda an chuirp, & ní fholmuigeann an leigeas lagthach ach ar claí bríge nádúrda an chuirp; tuillead, an uair ceangailtear ré Saturnus é, cuirid an leigeas a neam-gluasacht, & toirmisgid oibriugad an leigis lagthaig an tan sin. Tuillead, as mór as intuicthi co fuilid cuid do na leigeasaib lagthacha, an uair caittear iad, co ndleagur mórán codalta do dénam, mur atáit, na leigis láidiri caitear a mod phillidi. Acus atáit cuid ele dib as luga ara ndleagur codlad do dénam, mur atáit, na leigis nach fuil comláidir riú so ach caitear a mod lictauáire. Et atáit cuid ele díb nach dleagur aen-réd codalta do dénam, mar atáit, na leigis égcruaidi caitear amail digh. Et tuicthear as so an leigeas gabthur a substaint infra 330-1 phillide gurab annsan oidhchi dleagur a chaithimh. Et dligidh nach beid na pillidi ro-chruaid ná ro-bog. Gid eadh, na leigis caitear a mod lictuáire dleagar a caithim a meadón na haidche, & codluid gu lá dá és. Et na leigis caitir a ndigh, a caithimh sa maidin; & Is beac nó ní dleagur aen-ní do chodlad an tan sin. Et ní dleagur sibal do dénam an tan sin acht comnuighi, óir ní oibrigeann aen-leigeas anbfhann ar In linn, ach muna treóruigi an nádúir ó chumachtain chum gníma hé. Ar In adbur sin as indénta cumsanad nó gamadh fogus aimsear an oibrigthi; & Is ingluaisti an curp anunn & anall, & ná déntar co saethrach ná a n-inad ro-the ná ro-fhuar; óir mad áil leat eliborus do fholmugad gluais an corp; ar In adbur sin ná codaltur nó go críchnuighi an leigeas sin a oibriugad, óir connmaid an codlad an folmugad láidir. Et mur an cédna, tar éis an leigis do chaithim, ná hitear biad ná deoch nó gu coimlína In leigeas a oibriugad. Gid eadh, atá drong éigin anfhann do réir nádúiri, agá bhuil comshuigiugad tearc, leis nach éidir beith gan biad nó co coimlína an leigeas a oibriugad. Et dligid an drong so, roim an digh leigis d'ól, réd éigin séim do chaithim bus urusa do díleagad. Agus fédaid an drong cédna, tar éis an leigis do thinnscna a oibrigthi, infra 331-2 biad séim stipeaca do chaitheamh, chomfhurtachtuighius an gaile & innarbus an leigeas chum na mball íchturach .Et munbad éigin an biad do chaitheam as maith gan biad gan deoch do chaithem nó co críchnuigi an leigeas a oibriugad. Et aitheónmaid an leigeas do choimlínad a oibrigthi mur so: an uair do-chífim an t-inglanad ac claechlód, nó an linn chum a tugad an leigeas, nach é a dhath díleas féin atá air, & Is comartha sin ar In oibriugad do beith coimlínta, & dleagur an t-easlán d'oileamain annsin. Tuillead, comartha ele fhoillsigius an t-oibriugad do beith coimlínta, óir an leigeas do-bearar bud follus é annsan inglanad, óir tar éis an leigis d'oibriugad co lór innarbaid an nádúir hé. Tuillead, an treas comartha .i. an tart45, an uair nach tic sé ó géiri an leigis ná na leannann, ná ó choimplex an gaile. Ar In adbur sin dá mbia an leigeas gan beith gér nó na leanna dleagur do fholmugad gan beith teasaidi, ná gan an t-othur do beith tartmur co nádúrda & an tart do theacht a ndiaig na purgóidi as comartha sin gur purgóidid co lór hé. Et tara éissi so do thuicsin dúin as maith don othur deoch shleamnuigtheach glantach, noch mínighius In tart, d'ól, & cheandsuigius & innarbus an leigeas. Agus atá uisgi te na heórna mar infra 332-3 so, óir atá sé glantach sleamnuidtheach & ceandsaigi an leigeas. Agus caithid sé, tar és uaire, biad séimh as urusa do díleagadh, & ibheadh fín te, & ná caithidh sé aen-ní beas fuar co gnímach, & ligeadh sé dá gach uili thorad an lá sin, & co háirigthi do na torthaibh fuara fliucha anmhainnigius an gaile. Et dá teagmad cu mbeith an leigeas gér cu mór, & coimplex te co mór do beith ag In easlán, & an aimsir do beith te co mór, ná hibthear fín ar aen-mod an tan sin, acht ibthear mellecratum a n-inad an fhína, nó uisgi siúcra, nó uisgi beirbthi arna chlaechlód lé beacán fína. Bídh a fhis agud dá folmuigthear an t-othur co dásachtach, & gumad eagail linn an flux tar és na purgóidi, nach dleagur mellicratum, ná uisgi siúcra, ná a cusmaile d'ól ar aen-mod an tan sin, ór lagaid an bhrú. Gid eadh, dleagar súgh sitonia d'ól, arna chur a tigi lé huisgi arna bearbad lé hiarann, nó a cusmaile. Et teagmaid co gnáthach nach folmuiginn an leigeas do-bearar don chorp, ar son an leigis nó an chuirp do beith égruaidh, nó ar son gaethmuireachta do dísgaíleadh substainti an leigis, nó ar son thshligidh na n-inneadh do beith dúinti. Ar In adbar sin dá faicim nach oibreócha an infra 333-4 leigeas ar son anmhainne na bríge, comfhurtachtaigthear an tan sin an bríg lé biadaib séime sleamna, & tabarthur 'na diaigh sin uisgi gan beith fúar co mór dá ól dó, & tabrum neithe cumgaidtheacha poinnteacda dó, mur atá, citonea & péiridha, óir innarbaid so an leigeas sís. Et mad hí an gaethmuireacht bus cúis ann, nó na hinne da beith sdupáilti, as imchubaid clistere do threórugad an leigis & do dísgaíleadh na gaethmuireachta. Et mad é In leigeas do-bearur nach oibriginn, & é ag tosgugad chum na mball uachtarach 46, & co ngineann greamanna & cnám craidi, & co togairminn sé gluasacht a cusmailius spasmuis, as intogairmthi an sgeathrach an tan sin. Et dá tuicim co mbia an leigeas a' claenad chum na mball íchtarach (tuicear sin ó gáirfí & ó chumgach na n-inneadh), déntar clistiri láidire athtairrngtheacha an tan sin. Tuillead .i. ceartaigi deoch uisgi fhuair mailís na leigeas, & fothragad uisgi fhuair, ar son co mbrisinn sé géiri & lasrach an leigis. Gidh ead, an uair nach folmuiginn an leigeas ní fhuil ní as mó as a ndleagmaid muinighin do beith ná a hoibriugad na clistiri. Agus dá mbia In leigeas gan innarbad ón chorp leó so uile, infra 334-5 & co n-imduighthear na droch-aicídi, & co ngluaistear an t-adbar suas, ass innlici sofena In tan sin, & basilica aindséin. Agus togairmthear an sgeathrach mur an cédna, & tabarthar clistire & leigeas noch fhoghnus a n-aigid na neimi & chomfhurtachtuigius an corp co huilidi. Et teagmaid co meinec gu folmuiginn an leigeas lagthach do-bearar nísa mó na mur as éigin, & dleagar sduidér do dénumh an tan sin d'innarbad an leigis ón chorp. Tuillead .i. comfhurtachtaigthear na hinne chum fostóigh; & coisgthear rith an adbair; & comhfhurtachtuigthear an corp co huilidi, & gu háirighthi an craidi & na boill phrinsipálta; & annsa chás anab éigintach so sdupáiltear & téchtaighthear an t-adbar. Ar an adbar sin adeirim ar tús, dá fecear an leigeas do-bearur ag anmhuin annsa chorp, dligid neithe sleamnuidtheacha do thabairt an tan sin innarbus substaint an leigis ón chorp. Agus as ní díbh sin uisgi te eórna, maille ré biamlacht psillium, & a ól mur digh, óir anmhainnigi an deoch so bríg an leigis lagthaig & innarbaid ón chorp é; & as maith an leigeas so dá feicim co mbía an folmugad imurcach ó neart an leigis. Tuilleadh, an dara ní adeirim .i. gu ndleagur bríg fhostaigtheach na n-inneadh do chomfhurtacht annsa chás so, óir dobud éidir a leithéid infra 335-6 sin do fholmugad imarcach do theacht, & nach ó bríg an leigis do thicfadh ach ar son anmhainne brígi fostuigthighi na n-inneadh. Más ead, calmuigthear bríg fhostuigtheach na n-inneadh & an ghaili lé neithibh stipeaca do chur rú co foirimeallach & co hinmeadónach: gu hinmeadónach, immorra, lé siróipi citonia; gu foirimillach lé holaid róisi, nó maisdix, nó mirtuis. Tuillead, an treas ní adeirim .i. gurub indénta sduidér d'impúgh an adbair, verbi gratia .i. dobud éider an t-adbar do rith chum na n-inneadh ó na ballaib uile. Agus as mór as imchubaid fothraigthi & coimilta an tan sin, d'inntúdh an adbair ó na hinnibh. Agus as imchubaid na neithe diureiticacha co gnáthach an tan sin d'inntód an adbuir, & as maith an sgeathrach mur an cédna. Tuillead .i. folmuigid an leigeas lagthach nísa mó na In chóir ag claí bríg nádúrda & beóthuigheach an chuirp, ar an adbar sin as indénta sduidér deithidach do chomfhurtacht na mbríg. Ar an adbar sin tabarthar neithi sdupáilti & neithi thogairmius an collad do thoirmeasc an fholmuigthi. Ar an adbur sin annsan éigintus mhór ní holc opiata éigin do thabairt do chur an adbair a moille & do sdupáil na bríge ainmidhi; gid eadh, as maille ré hinnillius mór as indénta so. An seisead caibidil: Don sgeathraigh infra 336 Quamuis homines simplisiter sani & a tempori non indigint uomitu .i. ní reagaid a leas na daíne slána an sgeathrach gu coitchinn, gidh ead, na daíne agá mbí linn ruad nó linn finn ana ngailidibh coimhédtur iat ana sláinti dílis ón sgeathraigh. Agus adeir Galen sa chúigead leabur do Tharbhadh na mBall, & do chomairligdar na seinn-leaga, an drong tromuidthear ó na biadaib sgeathrach do dénamh uair sa mhí; *& an drong adubairt a dénam uair sa mí, do breathnuigidur a dénamh fá dó sa mí.*47 Ar an adbar sin dá ngnáthuigid na daíne an sgeathrach do génamh, do réir mur iaruid a ngaile hé, glantur ó na himarcachaibh iad, & calmuigthear a ndíleagad, & athnuaigighthir a cuirp, édrumuigthear an ceann & na cédfada uaithi, & géraighthear an radorc. Et dá mbia an sgeathrach co hainmeasurda annsan inad ná bud éigin í, do-ní urchóid do na haebh & don ucht & do na súilibh, & brisidh na cuisleanna ó tic an tedhm ré n-abar emotoica. Agus an sgeathrach as imchubaid a follamnugad na sláinti ní dlleagar a dénumh & an gaili folamh, infra 336-7 óir as saethrach an sgeathrach sin; ar an adbar sin déntar hí tar és bídh, & gu mór biadha éxamla ana mbia gné aduathmuireachta & géiri. Et seachain gan an sgeathrach do dénamh gu meinic, ar eagla an ghaili do thruailliugad & a bríge do sgris. Et an drong gá mbíd muiníl fhada, & ochtanna cumga gan fheóil, & guaille arda a cosmailius sgiathán, & luirgne cama, ná gnáthuigid an drong so sgeathrach ar aen-mod do choiméd a sláinti, óir treóruigi an sgeathrach chum easláinte sgamán iad. Et gortaigthear na súile gu mór ón sgeathraig; ar an adbur sin, an uair bus áil lé neach sgeathrach do dénamh gu gnáthach, cuiridh sé bréid fhillte ar a shúilibh & na súile osgailte, & nasguigthear é nó gu coimlíntur an sgeathrach. Et tar és na sgeathraigi do choimlínad innaltar an aigid lé huisgi róisi, & an bél lé hidromel nó lé siróip aigéidigthi. Et ní hinchaiti biad a cédóir tar a hés, ach fuirighthear nó gu mbia an tochlugad láidir. Et dá teagmad tart ar fhir na sgeathraigi, ceartaigthear an tart lé siróip sitoniorum. Agus gnáthuigthear feóil gearrcach do chaithim & biada sodíleagtha chalmóchus an gaili & na bríga nádúrda. Agus bíth a fhis agat gurob sgeathrach urusa nó égruaidh as imchubaid a follamnugad na sláinte, mur adubramur romainn; & fédtur sin do thogairm lé haen-digh d'uisgi the & lé holaid. 48An seachtmad caibidil: D'adbaraibh na clistiri infra 338-9 Quia homines sani sepe clisteris uti consueuerunt & cetera .i. do gnáthuigdur na daíne slána clistiri co minic, & subpositoria mur an cédna; ar In adbur sin as inlaburtha co hathchumair díb, an méid beanus sé ris so. Ar In adbur sin Is intuicthi gurub imchubaid an clistiri do na daínibh ana cruaidinn imurcacha ana n-indib; & tig colica pasio co meinic ón chruadhugad sin. Et Is imchubaid iad mur In cédna, don droing ana n-imdaignid gaethmuireacht ana n-indib nó linn finn righin, óir Is beac do linn ruad cuirthear chum a n-indead an tan sin do dúsacht na brígi tochluigthigi; ar In adbar sin reagaid a leas an drong so clistiri bogthach a follamnugad na sláinti a n-aigid chruaduigthi na n-imorcach, & clistire dísgaílteach a n-aigid na gaethmuireachta, & clistiri gontach a n-aigid uireasbaide gontaigi leanna ruaid, noch do dligfí do chur chum na n-inneadh. Et do-níthear na clistiri glanus na hinne gu meinic, & daingnighius iad, & athtairrngius ó na ballaib a cianaib, & clistire reamruigius infra 339 na hinne; gid eadh, ní gnáthuigmaid so a follamnugad na sláinti, ar an adbar sin ní dingnam mensión díbh annsa chaibidil so. Et as inchomurthaidh cu fuilid neithe as inntuicthi ag tabairt na clistiri .An céd-ní díbh .i. co ndleagar na clistiri do thabairt d'fholmugad na n-inneadh & do chnaí na gaethmuireachta bís intu & isna ballaib mur an cédna. Ar an adbar sin an drong bís amhuirseach ar colica nó ar tinnius áronn as mór dligid siat clistiri do gnáthugad, ór folmuigid na clistiri ó na hinnib uachtaracha gan inmeadón, & ó na háirnib & aindsén ó na ballaib uachturacha ar son an choimcheangail atá idir na ballaib uachturacha & na baill íchturacha. An dara ní dleagmaid do thuicsin .i. gan na clistiri láidire do thabhairt nó gumad díleagtha an t-adbar, & nach dleagur a tabairt ar aon-mod & an biad neim-díleagtha annsa ngaili, óir do tarróngthaí an 49 biadh neim-díleagtha an tan sin chum na n-inneadh & chum na n-aé. Tuillead dligmid do thuicsin: an uair do-bearur an clistiri ar son na n-áronn co ndliginn sé loighi ar In druim, & a chontrárda so más ar son na n-inneadh do-bearur é .i. dligi an t-easlán luighi infra 340 ar a glúinibh & a bél do chonnmáil osgailti. Agus tar éis an chlistiri do gabáil coimeiltear an brú, & inntaighthear ar an inad tinn & fuilngeadh é uair, nó dá uair, nó an feadh bus éidir leis. Et mad eagail lé neach ná cuinneóchad sé an clistiri, dleagur coirci te do chur gacha taebha dé, nó millium arna théghadh. Agus tuicfear a leabar na leigeas aonda adbur na clistiri adubramar romainn. An t-ochtmad caibidil: do shupositoria Consequenter dicendum de suppositoriis .i. do labramur don taoibh thuas dín do na clistiribh labrum anois do shupositorium; & gnáthuigid na daíne slána iad. Agus as iat so na supositoria míne neim-géra .i. na supositoria do-níthear do mhil & do shúgh mercurial, & do gallumhnaigh Fhrangthaigh, nó do lurgain cobhláin, & dá cusmaile. Et atáit supositoria 50 ele as treisi ná sin .i. supositoria do-níthear do mhil & do sgamonia, nó d'eforbium, nó do choloquendida, & dá cosmaile. infra 340-1 Agus orduigthear an céd-shupositorium adubramur do lagad na bronn, & an dara supositorium do tharrang an adbair ó na ballaib a cianaibh. Agus as mó as imchubaid an céd-shubpositorium sin a coiméd na sláinti ná In dara subpositorium. 51An naemad caibidil: don pisarium De pesariis autem sciendum quod sic se habent ad matricem .i. as inntuicthi curob amlaid atáid na pissaria chum an maclaic mar bíd na supositoria dochum na n-innead, & gairthear clistiri díbh uile. Agus do-níthir na pissaria gu gnáthach do thogairm na fola místa & do glanad In maclaic innus go n-ullmuigthear é chum gabála an toirrchis. Et do-gabar adbur na pissarium so annsna leabruibh rannaidhi, & Is cumain lim co ndubart ní orra so don taíbh thuas dím; ar In adbur sin ligim dóibh ann so. Et cuirim crích ar In obair sin maille ré molad do Dia, noch ó ngabur grása & foirceadal foirfi. Finit. Amen. Finit.

https://celt.ucc.ie//published/G600009C.html

G600010

Regimen Sanitatis

Unknown

Ruth Murphy, Beatrix Färber

—

Early Modern

BR, CO, FR, EN, GA, LA, CY, GR

Prose

—

Tract

REGIMEN SANITATIS est triplex .i. ataid tri gneithi ar follamhnughadh na slainte. 1 Conseruatiuum .i. coimed ocus preseruatiuum .i. rem-coimed ocus reductiuum .i treorugadh mar foillsighius Galen 2 sa treas partegul do Tegni. Conservatiuum do na daoinibh slána Is imcubidh e. Preseruatiuum don droing bhis ag dul an eslainti no dolucht na neimnechtarda dlighear e. Ocus reductiuum do lucht na heslainti dlighear. Gidhedh gairther presiruatiuum do seruatiuum uair and mar adeir Hali sa treas partegul do Thegni 3 sa seathadh coimint dég ocus dá fitheat. Maseadh adeirim gurub o neithibh cosmhaile do niter In coimed mar adeirur san inadh cétna ‘Si uis conseruare crasim quam accepisti similia similibus offeras’ .i. madh áil let an coimplex dogabuis cugat do coimet tabhair neithi cosmuile. 4 Maseadh Is neithi cosmuile go huilidhi a céim ocus a foirm dligher do tabhairt don corp mesardha ocus In corp claonus do claonadh nadurdha o measurdacht dligher neithi cosmuile do réir foirme ocus ni do réir céime do tabuirt dó arson na togra ata aige cum tuitme mar adeir Aueroys 5 sa seathadh leabur do Collegett. Et da n-abairsi nach gabann ní gnímh ona cosmailius cuige mar adeir Auicina 6 a caibidil comhar(tha) (n)a coimplex sa dara fén don cét leabur mar an abair gurub o thota species gnimaighitt na baill ar In biadh. Adeirim-si gurub o thota species 7 an baill do niter an dileaghadh ocus on tes mar indstruimint mar adeir Aueroys sa cuigedh leabur do Collegett do gaile an éin renaburthar struccio gurub ullma an aimsir ina leaghtur iarann mór ann o thota species na sa teine ocus Is mar sin and sa cás so. No adeirim nach gabtur gním ona cosmailius anns na neithibh bis gan anum gidheadh féttur a denamh go maith Is na neithibh ambi anum. Maseadh na cuirp claonas on mhesurdhacht follamhnaighter o neithib cosmuile do réir fhoirme iad In tan bit sa measurdhacht dilighter doibh ocus gan am beith cosmhail do réir chéime oir dlighidh an céim beith nis ísle sa biadh na sa corp da tabartur da oilemhain e ocus dlighear In drong so d'oileamhain le biadh leighiseamail oir Is le biadh Is biadh 8 dlighear an coimplex mesardha d'follamnughadh. ‘Uerbi gracia’ .i. adir Hali sa treas partegul do Theighni a coimint an texa so ‘calidiora calidioribus et cetera’ 9 condlighear an corp tesaighi do shír no an corp claonas o cuttromacht 10 a dhá céim d'follamhnughadh le neithibh tesaidhi sa cét céim ocus Is neithi fuara gaires dibh sin oir In teas iseal Is fuaradh am bél an lega e ocus Is uime sin a deirit drong go seachranach ag tuigsin an texa sin gurup le neithibh fuara dligher na cuirp tesaighi do coimhed ocus Is brég sin gidhegh féttur a remh-choimhed no a tesargadh re neithibh fuara Is isle a céim na In corp dobáil do rem-coimhett. Gidhegh cena an follamnughadh renaburtar reduccio Is le neithibh fuara sa taoibh contrardha ocus a céim In and dlighear a dhenamh gidhegh dlighear a fhis gurub le neitibh tesaighi ísli dlighear na cuirp theo docoimhett ocus na cuirp fhuaara le neithibh fuara ísli ocus na cuirp tirma le neithibh tirma ísle, et cetera. Ocus Is folluis gondlighear cuirp lenna duibh 11 d'follamhnughadh le neithibh fuara, tirma, ísli ocus Is neithi tesaighi flichi sin ocus ni go h'aonda acht an aithfheghadh coimplexa lenna duibh mar a deir commentator an damasenus sa dara partegul sa cuigedh coimint ocus tri fithit go fuil an fín tesaighi tirim gidhegh adeir gurub tesaighi flichi e an aithfegadh lenna duibh ocus Is mar sin adeirim ann sa cás so. Et Is mar an cétna do coímplex lenna find condlighear a follamhnughadh le neithibh fuara flicha ísle ocus Is neithi tesaighi tirma ísli sin gidhegh da mbia coimplex lenna find ar tuitim do thuithim aicidigh chum fuarachta ocus cum flichada dlighear a follamhnughadh le neithibh tesaighi tirma árda ocus Is e sin a treorughadh cum a contrardha. Maseadh dlighear na neithi-si d'fheuchain a coimhed na slainti .i. cáil ocus caindighecht ocus órd ocus aimsir bliadhna ocus aimsir no uair In proindighthi ocus aois ocus gnathughadh. Ocus adubhrumar don chail gustrasda go ndilighinn si bheith cosmail a céim ocus a foirm no a foirm amáin ocus gan a beith a céim oir mar aduburt ar tús go mbi nite íseal cosmail risin coimplex fuar oir Is ní fuar gairtear on liaigh don nithe íseal ocus Is cosmail In fuar ris In ní fuar ocus fós gach uile ní ina fuil betha Is te e ocus Is uime sin nach dlighear a tuigsin gurub cosmail risin corp ndaonda na neithi fuara acht na neithi fuara ísle ocus Is neithi tesaighi sin am bél In legha. In dara Caibidil do chaindigecht In bídh. Caindigeact In bídh 15 .i. condlighear a chaitimh In tan tochluightear e oir adeir Arustotul in Epistula ad Alexandrum ‘Dum adhuc apetitus durat manum retrahe’ .i. tarruing do lamh chugatt ocus In tochlughadh ar marthain agut. Ocus adir Auicina sa caibidil laburus d'follamhnughadh na neithedh itther ocus ibhter ‘Ita comede quod sint reliquie desiderii’ .i. gurub amhlaidh caithfir fuighlech tochluighthi do beith agut oir Is ferr na huaire d'imdughadh na In cainndigecht mór ocus Is ferr began do caitimh fadhó na móran an én uair oir In biadh caithear an éinfhecht améidh móir ni héidir a dhileaghadh ocus seachrainughi brigh dileaghthach an gaili annsin ocus In sechran doniter sa chét dileaghadh In tan Is mór e ni certaighter sa dara dileaghadh mar adeir comentator damasenus sa cét partegul sa seathadh comint dég ocus Is uime sin nach oilenn se go dlistinach annsin ocus Is ar In adhbur sin adeir Auicina sa treas leabhur nach fhásaidh na daoine ginacha. Et fós an biadh thosgaighes a méid andlistinaigh doní duinte ocus Is cúis sin don mhorgadh tre esbhuigh an indfhuartha do réir Hali sa tres partegul do Thegni. Et Is e Is comurtha go caithind neach go leór In tan nach tig o caithem an bhídh méid and sa puls na loighett and san anail oir ni thegmhand so acht arson go cumhgaighind an gaile ar In sgairt ocus Is uime sin bis an anail beg minic ocus do beir égintus innfhuartha In croidhi an puls do médughadh o nach bi anmfhaindi ar In mbrigh. Comhurthaighi eile gan claochlogh do beith ar In fual na ar In feradh ocus gan na hindedhi go háirighthi ypocondria do righeadh ocus gan cuirrineacht na gaothmairecht na truimidecht na anmfainne do mothughadh ocus gan urlugadh na apititus caininus na tuitim tochluighthi do beith air na leisgi indtlechta acht go fétfadh stuider do dhenamh déis bídh mar do denadh roime acht amhain In tan tuitius an biadh ocus tinnsgnus dileaghadh do gabhail oir éirghitt na dhetaighi inmolta In tan sin ocus donít codladh ocus toirmisgit an stuider. Et fós gan nem-codladh do beith air ocus gan blas an bídh d'fhaghbhail a cind aimsiri ar In mbrúchtaigh oir da mbiadh na neithi-si mar adubhrumuir foillsighter an biadh do bheith mesardha ina caindigeacht. Gidhegh dlighear an gnathughadh do coimet andso muna ro-olc e mar do cithfighter. Et adeirim mar In cétna don digh nach dlighind si beith an méidisin go mbeith an biadh ar snámh sa ghaili mar bis ag lucht na meisgi ocus Is uime sin aní adeir drong gurub maith beith ar meisgi uair sa mhí Is brég e mar foillsighius Auerois sa dara partegul dona Cantichibh sa treas cantic dég ar fhithit mar an abair ‘Assensus ebrietatis simel In mense est erroneus’ .i. as seachrannach aontughadh na meisg aon uair Is In mí oir ge do na neithibh Is mó tarbhaighius don tes nadurra an fín arna gabhail go mesardha Is do na neithibh Is mó urcoidighius dó ocus don incind ocus dona cétfadhuibh é In tan tosgaighius go himurcrach ocus Is uime sin adeir annsin gurub ferr uisgi na meala don droing ag ambit feithi anmfhanda na e gidhegh féttar began d'fhín deghbalaidh do tabairt do na sen-daoinibh mar adeir annsin gidhegh adeir Auicina sa caibidil labrus d'fhollamhnughadh an uisgi ocus an fíona. ‘Pueris dare uinum est addere ignem igni In lignis debilibus’ .i. Is tine do cur a cenn tinedh a conadh anmfand fín do tabhairt dona macamhaibh. Gidhegh tabair go mesardha dona daoinibh óga e ocus don t'sendaoine an méid Is áil lis maseadh Is a méid moir Is imchubhaidh doibh e. Adeirim condligher an méid Is áil lis do tabairt dona tshenduine on thsendacht ocus Is e sin an senduine mesardha thochluighes an méidh fhédus do dileaghadh ocus bis ina duine rodheisgribhidech. Gidhegh an senduine on thsenordhacht ni dlighear an méidhi sin do tabhairt dó oir bidh In drong sin dibenta ocus bidh rabhaile orra ocus Is beg a teas oir bidh mar lóchrand bis ullamh cum báidhti mar a deirur sa cét partegul d' amforismorum ocus Is uime sin adeir Galen an sa partegul cétna a comint na canona-so ‘Potus indigenciam soluit, et cetera’. Is uime sin fiarfuighim In roimh In chuit dlighear atabairt no ina diaigh ocus docíter nach roimpi oir adeir Auicina sa caibidil labhrus d'follamhnughadh an uisgi ocus an fína ‘Sapiens debet sibi prohibere ne ieinunus uinum bibat’ .i. dlighi In duine égnaidhi a caomhna féin ar fhín d'ól ar cét longadh ocus ni dlighear a tabhairt déis na coda oir adeir Auicina sa caibidil cétna ‘Uinum post quodlibet omnium ciborum est malum’ .i. Is olc an fín tar éis gach uile bídh ocus adir a caibidil follamhnuighthi an neith itter ocus ibhter ‘Uinum post cibum est ex rebus magis impedientibus digestionem’ .i. dona neithibh Is mó toirmisgius an dileaghadh fín d'ól tar éis bídh arson co tabhair ar an mbiadh tolladh sul dileaghta e. Et ni himchubidh an fín ar In cuid do réir Auicina sa caibidil labhrus d'follamhnughadh a neithe itter ocus ibhter mar an abair ‘Oportet ut post comestionem bibat quis et non In hora comedendi’ Is hégin gurob tar éis an caithmhe ibhus nech deoch ocus nach an uair proindighti. Et adeir began roimhe sin ‘Non est bibendum donec cibus de stomaco descendat’ .i. ni dlighear deoch dh'ól no go tuitinn an biadh Is an ghaile. In opossitum .i. ata In gnathughadh coitchind ina aguidh so ag ól an fína ar In cuid ocus tara héis. Adeirim nach imchubidh an fín roimh an cuid an aimsir na sláinti. Gidheadh Is imchubidh e uair ann an aimsir na heslainti .i. In tan Is mó Is egail uireasbhaidh na bríghi na urchoid an fína mar Is folluis isin t'singcoipis tig o anmhfainne na bríghi ocus adeirim gurub imcbubidh e In tan sin roimh In cuit ocus tar a héis. Ocus In tan doniter mar argamainti nach imchubaidh ar In cuid e adeirim do réir Auicina sa caibidil labhrus d'follamhnughadh an uisgi ocus an fína nach urcoidigheann dá bhriala d'ól ar In cuid don nech do gnathuigh e ocus mar In cétna don duine shlán déis cuislindi. Gidhegh dlighear an gnathughadh do coimeidh annso mad arrsaigh e muna fa ro-olc e ocus dleghar a treigen In tan sin déis a céile ocus ni go hoband. Et iseadh tuigim trid In focul-so briala .i. misur ina tuillfedh oirett éndighe amain .i. an méidh do ghebadh nech gan claochlogh anala .i. den anail gan coimhéigniughadh gan fostogh ainndeonach. Adeirim fós gurup olc an fín déis gach uile bídh acht tar éis an bídh do beith dileaghta ocus athuitme acht a caninus apititus mar an dlighear neithi meithi do tabhairt ar tús ocus fín aindsein ocus Is dlighi leighis sin. Gidhedh ni himchubaidh an fín déis bídh onginter droch leann na roimhe na In tan caither e mar adeir Auicina san inadh cétna oir do bhir ar In droch linn sin tolladh cum foirimill an chuirp ocus Is uime sin thsheacranaoid an drong lerbáil fín d'ól déis nan droch biadh dan dileaghadh oir imighi roimh In ndileaghadh ocus tromaighi an corp Is uime sin adeirim go cumair gu féttar an fín do tabairt a méid big déis na coda ocus ni a caindighecht móir ocus a tabairt do nech do gnathuigh e ocus do neach déis cuislindi ocus gan a tabairt do neach eile acht an aimsir tharta móir ocus Is na cásaibh eile curtur sa caibidil labrus d'follamhnughadh an uisgi ocus an fína. Et In tan adeir nach imchubidh an fín ar In cuitt adeirim gurob mar so dlighear briathra Auicina do tuigsin In tan adeir gurub tar éis na coda dlighear an deoch d'ól ocus nach uirri .i. gurub tar éis thsluigthi an grema ocus nach e trath ata sa bél dlighear a h'ól no nogan imurcraigh dh'ól In tan caithius biadh ocus Is ris sin adeir Auicina caindighecht. Is tarbhach don biadh nach dlighind nech d'ól ar In cuitt acht ni do beradh siubhal ar an mbiadh no gan ni do beradh siubhal ro-obond air d'ól no do denadh dealughadh atturra ocus an gaile no do beradh ar snámh e. Gídhegh féttur began d'ól daéis indus go mbiadh an biadh arna comusg ocus arna timprail gu maith ocus gan fundamint romór do denamh ocus gan móran do ól as a háithle acht na huaire d'imdughadh ocus gan an caindighecht continoidech do médughadh. Et Is uime sin adeirim go fuilit tri deocha and .i. Potus alteratiuus .i. deoch claochluightech ocus Potus permixtinus .i. deoch cumuisgthech ocus Potus delatiuus deoch imairctech. An deoch claochluightech Is roim an mbiadh Is imchubidh i mar ataid na sirioipighi ocus na deocha leighis, ocus an deoch cumuisgtech Is ar an cuid dlighear i ocus began do caithemh ocus began dól indus conderntar an cumusc dlistinech. An deoch imairctech, umorro, tar éis na coda ocus ar ndenamh an dileaghtha ocus ar dtuitim an bídh as a gaile dlighear i no In tan bhes ag a fágbhail. Et Is uíme sin adeir Auerois sa dara partegul do na cantigibh sa naoimheadh comint fithed mar coisgius an t-uisge doirtter a croccan fhiuchach afiuchadh In t-uisgi no an deoch curthar acend an bídh bhis ag a dileaghadh sa gaile coisgidh an dileagha ocus Is uime sin nach maith móran dól tar éis na coda no co mbia In dileagha imslan sa gaile. Acht Is tarbhach cum an dileaghtha tart d'fhulang déis na coda gidhedh ni héidir caindighecht na neithead Is intabhurta d'foillsiughadh o leitreachuibh cindti mar a deir Galen sa treas partegul do Megathegni maseadh dentur do réir mhesa bus fogus don fhírindi ocus daingnighter do réir dherbhtha ocus gnathuighthi e. In treas caibidil don Ord. D'Órd In Dieta no Caithme In Bhidh — Is e so e .i. In tan éireochas neach sa mhaidin sínedh ar tús a lamha ocus a mhuinel ocus cuiredh aedaighi go glan uime ocus indarbadh ainnsein imurcracha In cét dileaghtha ocus In dara dileagha ocus In treas dileaghtha le seiledh ocus le himurcrachaib na sróna ocus na bráighedh oir Is iad so imarcracha an treas dileaghtha ocus aindsein coimleadh an cor da mbia aimsir imcubidh aige arson fhuighill an alluis ocus In luaithrigh bis air In croicind oir ata In croicinn poiremhail ocus tairngidh cuigi gach ní bis angar dó doréir Galen sa cét leabur de simplici medicina. Et aindsein círeadh a chend ocus indladh a lamha ocus a aighiadh a huisgi fhuar sa t'shamradh ocus a huisgi the sa geimhregh ocus nigheadh a shúili le huisghi arna congmhail sa bhél ocus arna theghadh and ocus ar tuma an méir tanuisti and oir indurbidh sin tursgar na súl ocus glanaidh iat. Et coimleadh aindhsein a fhiacla le duille urcuill isin t'samhradh ocus le croicinn an ubhaill buidhe sa geimhredh. Et aindsein aburadh a trátha muiri no a ní eili bhus dúthracht lis. As a h'aithle sin denadh saothar ocus siubhal mesarrdha an inaduibh árda glana ocus ullmuigter a biadh indus congabha biadh a cét oir déis an thsaothair sin In tan tinnsgnus a thochlugadh go nadurdha ocus na gabhadh roimhe ocus na cuireadh afaill oir adeir Auicina sa caibidil labhrus do ní ithter ocus ibhter go tabair fulang ocaruis tar a gnathughadh an gaili do línadh do lenduibh morguighthi ocus tic In tan sin línadh tadhbais o lind ruadh arna tarruing cum béil an ghaili indus nach éidir an biadh do caithim lis In thochlugadh ainmhidhe ge madh áil e ocus ni dligheann neach a sháith do caitimh mar adubhramar roimhainn ocus ni dlighinn acht énbhiadh do caithimh ar aon bórd oir adeir Auicina san inadh th'shuas ‘Nichil deterius quam cibaria multiplicare et In eis temporibus prolongare’ 50 .i. ni fuil ní Is measa na na biadha d'imdhughadh ocus aimsir d'faidiughadh ag a caithimh ocus Is uime sin adeir an deiradh caibidilech de regimine cibi gur leór lis na sendaoinibh feoil amhain do caithimh sa maidin ocus aran amhain ar a suiper ocus ni gabdhaois biadha examhla an éinfheacht51. Gidhedh da caithter biadh imdha ar énchuid Is ferr na neithi seimhe do tabairt ar tús ocus na neithi remhra ainnsein na a contrarda sin oir In tan caithter In biadh seimh déis an biadh remair diligher go luath e ocus ni dentar an biadh remhur ocus bidh se In tan sin ag iarraidh sligheadh amach ocus ni fhaghann on biadh remhar do beith an íchtar ocus tic de sin go comuisgter ris e ocus go truaillter uile iat. Gidheadh da mbeith a fhis ag neach In biadh do meadughadh ris In ghaili do budh cóir oireat In méid Is teó íchtar an ghaili na a uachtar do tabairt don biadh remhur ar tús. Gidhedh ni héidir no ni h'urusa sin do denamh ocus o nach féduruis cad Is indenta claon aleith na seimhe mar adir Auicina a caibidil leighis In quartana ocus sa dara partegul do Regimenta Acutorum. Item na gabhadh biadh omh ar muin bídh leth bruithi. Et dlighear a fis uime sin go mbi In biadh a comnuighi sa corp sul dilighthar go himlan e sea huair dég mar adeir Aueroys sa dara partegul do na Canticibh ocus adeirar In cétna sa caibidil deighinuigh don tseiseadh leabhur do Colliget ge ataid naoi nuaire ag a radh a leabhraibh éigin ocus Is brég sin oir Is dóigh gurub e In sgribneoir fuair nuimir éigin sgribhtha ocus ni fitter catt í ocus do rinn e seachran ag sgribhadh ocus Is sea huairi dég do dhlighfeadh beith and ocus Is e a cúis sin oir adeir Auicina a caibidil de regimine cibi ocus Aueroes isna Canticibh gurub e Is proindiughadh orduighthi ann biadh do caithimh fa thrí sa dá la .i. fa dhó ládibh ocus einfecht lá eile ocus dlighith sea huaire dég beith ittir gach dá uair dibh sin indus go roindfigter In dá lá nadurda ina fuilitt ocht nuaire ocus dá fithet go comtrom a trí rannuibh ocus Is e a adhbur sin madho rindeadh sechran sa ló inarcaith fadhó go certuighter e arnamhárach ag caithimh énuair ocus e contrario oir gach olc do-niter on linadh leighisigh In folmughadh e ocus e contrario mar adeirar sa dara partegul d' Aforismormh. Gidhedh adeir Auicina sa treas leabur sa treas fén dég sa treas trachtadh ocus sa caibidil labrus do moille tuirlingha an bhiadh asa ghaili ‘Remanencia equalis cibi In stomacho et egressionis eius est illud quod est inter duodecim horas et uiginti duas’ 56 .i. Is i aimsir cuttroma anmhana In bídh isin gaili ocus a fhagbala dhó ambi ittir da uair dég ocus a dhó fithteat tre moilli oiprighthi na brighi dileaghthaighi ocus Is uime sin adeirim o theid an biadh go remar isin gaili gurub sia anus and na inaduibh nan dileaghadh eili oir Is seimhe In chilus na In t'aran ocus Is uime sin Is luath inntaighter a fuil deirg e ocus Is luath indtaighter fuil derg aros a póiribh nam ball ocus tic lis In radh so Auicina In biadh do dhileaghadh isna ballaibh uili re sea huairibh dég ge teagmadh gan a cur a cosmailius go huilidhi riu risin fedh sin gidheadh anuidh uair and o anmhfainne an ghaile ocus o reimhe ocus o righne an bídh re ocht n-uairibh dég no ré fitit uair sa gaili mar Is folluis a neimhdhileaghadh an gaili ocus In tan caithius nech biadha urchoideacha eigin anus uair and a póiribh an ghaili ré mí no ré ráithi mar do chuala o daoinib fírindecha gur sgeigheadur bídh ocus leighes uair éigin sa cainndighecht ocus sa t'substaint mar gabattar iat mí roime sin. Tuilleadh eile dlighear d'foillsiughadh .i. nach imcubidh baindi ocus iasg ar én bórd na fín ocus baindi oir ullmuighit nech cum lúbra ocus na gabhthur lictuairi rotesaigi déis an bhídh go luath na énní diureticach oir truaillitt an biadh aga losgadh no aga chur ar siubhul go ro-luath ocus Is ume sin Is olc In drageta do níter do maratrum ocus d'anís cona cosmuilibh go luath déis na coda oir Is ferr cumsanadh ina sesamh no siubul ailginach do denamh déis In bídh mar a dubhuirt Rufhus ‘Modicus incessus post prandium hoc est quod michi placet’ .i. Is mian lium-sa began siubhuil tar éis na coda gidheadh gluasacht mór do denamh deis In proindighthi do siubul no do marchuideacht truaillidh In biadh ocus toirmisgidh an dileaghadh. As a haithli sin codladh go mesarrdha oir furtachtaighi sin In dileaghadh mar adeirur sa canoin-si ‘Uentres hieme et uere’ gurub maith rena thuigsin a méd fhurtachtaighius In codladh In dileaghadh gidheadh Is olc In codladh ocus In nemh-codladh téid tar modh amach mar adeirur sa dara partegul d' Aforismorum ocus dentar e san oidhci oir adeir Ipocras sa cét partegul do Pronosticorum ‘Sompnus naturalis est qui noctem non effugit et diem non impedit’ .i. Is sin Is codladh nadurda and In codladh nach sechnann In oidchi ocus nach toirmisgind In lá. Gidhegh do-nit daoine imdha lá don oidchi ag codladh sa ló ocus ina ndúsacht san oidchi ocus Is ro-olc sin. Gidhegh dlighidh tu a fis gurub ar In taobh ndes dlighear codladh ar tús oir Is mar sin Is ferr do niter an dileaghadh arson nan ae do beith faoi In gaili and ocus dilighur impog ar In taobh clé67 as a háithli conach tairngter an biadh cum nan ae sul dilightur go himli e ocus impogh arís ar In taobh ndeas innus gu madh usaide tarrongtar an ní do dileaghadh sa ghaili cum nan ae ocus tuicter so o Auicina sa caibidil labrus d'follamnughadh aneith itter ocus ibter ocus isa caibidil labhrus don codladh ocus don nemh-codladh ocus adeir fós and sin go tabhair tindsgaint loighi ar In medon furtacht mór cum an dileaghtha arson go connmhann an tes nadurda ocus gu tachmaingind e gurub uime sin méduigter e. Gidhegh Is olc codladh faon ocus Is olc don radarc codladh go luath déis bídh ocus Is olc fós codladh lae muna derntur angar do beith a suighi e ocus athaigh maith déis na coda ocus isin th'samradh ocus becan In tan sin fós ocus Is uime sin adeir In fersaighteoir ‘Aut breuis aut nullus sit sompmus meridianus’ .i. bith codladh In meadoin-lae gerr no na dentur e. Gideagh dan derntur roimh In cuit e dentur o mhaidin go teirt do réir Ipocrais sa dara partegul do Pronosticorum. Et ingaibhter a dhenumh ocus In bél osluigthi ar egla droch aeir do dul asteach do toirmeosgadh In dileaghadh ocus bith In cend go hárd isin chodladh ocus cluthur le hédach go maith e do réir Auicina ocus Is ro-maith sin cum In dileaghtha. Item measruighter aicidigi na hanma ocus Is uime sin adeir In fersaightheoir ‘Sit tibi mens leta labor et moderata dieta’ .i. bith menma tshuilbir agat ocus diet mesurdha ocus déna saotar. Et Is mór fhoghnus fothrugadh uisgi milis acht nach bia biadh isin gaile. Et bith In suiper gerr no édrom muna bia In gnathughadh ina aighidh oir do leith In dileaghtha do niter isin codladh do budh ferr ni budh mhó do biadh do caithimh isin oidchi gidhegh o do-niter In codladh go ro-luath sul toitis an biadh o bél In ghaili Is uime sin Is ro-mór urchoidighius móran In bidh san oidche don radhurc ocus Is uime sin ataitt móran d'fersadhaibh ar an adhbar-sa ‘Nocturna cena fit stomaco maxima pena’ .i. Is mór an pian do goile super na h'oidhce ‘Si uis esse leuis sit tibi cena breuis’ madh áil let bheith édrum bioth do shuiper co gerr ocus ata dá fersa ele ar an cétna ‘Scena breuis uel cena leuis raro molesta’ .i. Is andam Is athumulta an suiper gearr no édrum. ‘Magna nocet medicina docet res est manefesta’ 77 .i. teagasgaigh an ealadha leighis ocus Is raod fholluis con urcoididhinn an suiper mór. Tuilleadh fós ‘Sume cibum modice modico natura foueatur’ .i. caith began bídh oir sástur In nadur o began. ‘Sic corpus refice ne mens ieiuna grauetur’ gurub amlaidhi shásfaidhter an corp gan truime do bheith ar an menmuin on trégenus maseadh tabuir an biadh uait mar Is tusga tochluighes an nadur e. Item indarbtur an fual ocus In feradh ocus na fastaighter ar én cor iad tar an aimsir a san dtaighter an indharbadh oir do gendaois duinte isna taobhaibh ocus siansanach isna cluasaibh on gaothmuirecht ag impogh suas no cloch no ydoripis o chongbail au fuail. Sin duit a Eoin o Aodh O Cendainn ‘Nec minctum retinere uelis nech cogere uentrem’ .i. narub áil let th'fual do congmail na do meadhon d'éigniughadh .i. tar an aimsir ina beitter go maith e ocus Is uime sin nach maith beith gu ro-fadha ar In camra na fásgadh éigneach do denamh ocus Is uime sin Is sea huaire Is maith In fual do tabairt sa ló co n-oidchi oir Is e sin In lá nadurda ocus In feradh fa dhó no fa thrí san aimsir cétna mar adeirit na ferrsadh so ‘In die minctura fit sexies naturali tempore bis tali uel ter sit egestio pura’ .i. In cetruma caibidil don aimsir. Don aimsir .i. dleghur aimsir na bliadhna do féchuin oir Is cóir ni éigin do tabairt d'aire do leith na haoisi ocus In fhuind ocus na h'aimsiri mar adeirur sa chéd partegul, d' Aforismorum. Maseadh taburtur biadh remur a méid móir sa gheimredh oir adirur san inadh cétna ‘Uentres hieme et uere calidissimi sunt natura’ .i. ataid na cabain inmedhonach 85 ro-the do réir nadura sa geimredh ocus san errach ocus bidh In codladh ro-fhada gurb uime sin dlighear móran In bidh do tabuirt ocus ni dlighear na proinndighi do beith minic oi ni bfuil an tes gearr ann mar bis san tsamhradh acht mór do réir shínti tre imad na spirut. Gidhegh bidh In tes beg isin tsamradh a gabail thesa arson cuirp the nis sa mó do réir shínte an édluis no In disgaoilti ocus ni do réir shínte na cainndighechta acht do réir áirde ocus dlighi an biadh bheith a claonadh cum tesa an tan sin ocus Is folluis as sin cred Is inraidh re tes nan daoine óg ocus na macam. San earrach, umorro, dlighear an biadh bheith mesurrdha acht a claonadh cum méide bige arson an línta do rinnedh sa geimredh roimhe. Sa tsamhradh, umorro, dlighi an biadh bheith seimh ag dul a bfuaire ocus Is seimh ina cainndighecht sin .i. began do tabhairt an éinecht de oir bidh substaint In tesa beg In tan sin arna cnaoi ocus arna disgaoileadh on tes foirimeallach ocus da tucaoi biad seimh ina shubstaint do loisgfidhe on tes teinntighe e ocus Is uime sin adeir Galen sa canoinsí ‘Uentres hieme et cetera’ go téid an tes a bfoirimill sa tsamradh a gabail luthgaire re na cosmailius gurub uime sin anbfuinnighter go hinnmeonach e. San bfoghmar, umorro, tabhair an biadh a gcainndighecht big ocus dlighi beith ag dul a tesoighecht ocus a bflichidacht ocus ataid fersadha air so ‘Quantum uis sume de mensa tempore brune’ 90 caith an mhéid Is áil leat don biadh an aimsir In geimridh. ‘Tempore sed ueris cibo moderate frueris’ gnathaigh biadh go mesurrdha an aimsir an erraich. ‘Et calor estatis dapibus nocet In moderatis92’ do ní tes an tsamraidh urchoid do na biadoibh mí-mesurrdha ‘Autumpni fructus extremos dant tibi luctus’ do berid toirrthi an foghmhair caoinedh dermair duit. In cuigeadh caibidil — d'uairib In proinnighthi. Is i uair In proinnighthi In tan bhis an t'ocarus fírinneach ann mar adubhrumar sa treas caibidil t'suas ocus Is i uair Is fearr sa tsamradh an uair Is fuaire .i. roimh an teirt ocus an uair na hespartan ocus Is i uair an éigentuis In tan Is éider le nech biadh d'faghbhail ocus Is uime sin adeir Galen In libro De regemine sanitatis nach eidir le nech d'follamnacha na slainti do congmail acht a nech bes gan toirmisg o aon gnodugh éigentach eile air ocus ag a mbeith a chuingill saor In gach énní. Sa geimhredh, umorro, toghthar In uair bhus teo ocus mar an cétna don errach ocus don foghmhar óir rannchuidid ris In samradh ocus reis an geimhredh oir as anns na rannuibh Is nesa don tsamhradh dibh dlighid In uair bheith mar uair an tsamhraidh ocus Is na rannoibh Is nesa don geimredh toghthar In uair bhus teo mesurrda. In seiseadha caibidil — don ghnathughadh96. Dlegar gnathugh In dieta do congmail muna ba ro-olc e ocus madegh dlighear a treigen go mall ocus Is uime sin In gnathughadh aontuighius leis na neithi nadurda dlighear a congmail ocus da tosgaigh e began uatha dlighear a chongmail fós. Gidegh mad mór In tosgaghadh dlighear a treorughadh tar a ais ocus ni go hobonn mar adubrumar. Gidhegh tabhradh lucht an droch fhollamhnuighthi anair riu oir gin gon airgid ar an lathair e aireochuid fós go maith mar adeir Auicina ocus Is uime sin an drong adeir gur línadar iad fein do biadh go minic ocus nach derrna én urchoid doibh tabhradh an aire riu oir goirteochar iad óir da ndernadh dia dighultus In gach én pecadh a cét oir déis a dhénta ni bheith duine na bethaidh ocus mar ata In nadur uilidh .i. dia Is mar sin ata a náduir rannaighthi sa duine nach dénonn dighultus an cét uair acht a gcinn aimsire. Item bidh drong ann chaitheas nisa mó do thorrthuibh na do biadhaibh eile ocus Is sechranach do níd sin oir do ní gach uile thoradh fuil uisgemail mítarbhach somorgtha. Gidheagh dlighear torrtha stipeghdha do chaithemh déis an bídh da mbia an medon lactach mar ataid péiredha ocus coctana ocus úbhla. Gidhedh lagaid na húbla rósdaighthi roim an chuid lucht lenna ruaidh ocus istipeda na húbla omha ocus ni comór ata gach gné dibh mar sin oir Is lugha istipeda na húbla millsi ocus Is mó na húbla goirti. Na bolais, umorro, ocus na risineadha ocus na figedha Is roim In cuid dlighur an gabhail mar adeir Ysaac In dietis particularibus. Gidhedh ata In gnathughadh coitcind ina aighidh so gu h'olc oir donit so duinti ona meithi ocus Is uime sin dlighear a caithimh maille sinnsir oir cathaighidh re gach uili truailleadh tic ona toirthibh do réir Auicina. Gidhedh Is ferr na toirrthi uile do tregin ocus Is uime sin innisis Galen a leabur follamhnaighti na slainti go raibhi a athair fén cét bliadhan ina bhethaidh arson nar chaith toirrthi. Item, bidh drong ann le nab inmain irboill nan ainmintigh nisa mó na an chuid ele ocus drong ele a gcinn ocus drong ele a a gcnamha ocus mar sin do na ballaibh ele. Ocus Is uime sin adeir an fersa-so ‘'Pisces et mulieres sunt In caudis meliores uel dulciores’ 103 is inan errannaibh Is ferr no Is millsi na héisg ocus na mná ocus ni bfuil ann sin ac gurub lugha Is fuar In tiasg inanerr arson In gluasachta na sa cuid eile dhe. Gidhedh Is usa na boill eile do dileaghadh. mur Is folluis do tharr In bradain ocus da cosmailibh. Gidhedh Is i In cuid Is mó bis ar gluasacht is lugha imurcacha ocus Is uime sin Is i Is ferr isna hainminnthibh caithid na daine da mbia cudrumacht ria isna neithibh eli. Maseadh toghtar In cuidh Is maeithi ocus bis ar gluasacht hegin ocus bus fearr blas oir Is e In ní Is fearr blas Is ferr oilus da mbia cudrumacht eli ann. Gidhedh adeir In fersa ‘Non ualet In iecore quod dulce scit In oire’ .i. ni maith Is na haeibh In ní Is milis isin bel. Ocus Is don milsi aenda tuighter sin107. Gidhedh adeirim do na cnoib and so nach fuil etir na huili toradh déis na fígeadh ocus na rísinedh toradh Is ferr na iad ocus Is uime sin adeir In fersa ‘Dic auellanas epati semper fore sanas’ .i. abair gurab fallain na cnó do sír do na haeibh. Tuilleadh eli, adeirim .i. an drong ler b'áil coimriachtachain do gnathughadh nach dlighid a denam ocus a meadhon lán ach ar críchnughadh In cét dileaghtha ocus In dara dileaghtha ocus leithi In treas dileaghtha ocus gana a denumh go minic oir anmfainnighi sin go mór an gaili ocus In corp uili ocus Is ro-mór urcoidighius don radhurc oir cuiridh na súile an doimne ro-móir go follus. Don cuislind, umorro110, dlighear a fis nach maith a ro-gnathughadh oir adeir Auicina a caibidil na cuislinne co cúisighind an cuislinn ro-minic aphoplexia ocus adeir Galen sa naoimeadh leabhur do Meghathegni ‘Minucio ceteris euacuacionibus uirtuti maiorem debilitatem infert’ Is e folmughadh na cuislinde Is mó anmfainnighius an brígh do na huilidh fholmughadh ocus as se adhbhur sin gurob mó Is cara don nádur fuil derg naid leanda ele ocus Is uime sin Is e a folmughadh In tan Is imurcach e Is mó anbhainnighius muna bia an duine óg ocus complex fola deirge aige ocus e a cumsanadh ocus a gnathughadh dh'feoil ocus do biadhuibh eile oilius go maith oir dlighitt sin ar egla squinancia ocus nescoidedh inmedonach cuisli do leigen nis minica na nech eile. Et dlighear riaghail do bir Damasenus sa dara partegul do Afoirismorum fein sa naoimeadh comint ocus dá fithett do congmail .i. mad do gnathuigh nech ina oige cuisli do ligen fa cheithir sa bliadhain nach dlighind a ligen acht fa thrí acind a dara fithett bliadhan ocus én uair amhain acind a tri fithitt bliadhan ocus o chind a deich ocus trí fithitt no ceathra fithitt bliadhan gan a ligen go huilidhi. Gidhedh as i mediana dlighear do ligen acind tri fithitt bliadhan ocus basilica acind dá fithett bliadhan oir ni cóir cefalica do ligen ochind dá fithett bliadhan amach oir dallaidh sin nech ocus truaillidh In cuimhne. Uair toghnidhi na bliadhna120, umorro, cum na cuislidhi .i. In t'errach ocus In foghmur. Gidhedh Is i cuisle an erruigh Is ferr and oir ni fuil én-ní coimedus nech ar eslaintibh In t'samhruigh mar do ní cuisli an erruigh do réir Auicina. Gidheadh Is an dá rannuibh fhodhailter aimsir na bliadhna uili do réir na tuathadh .i. a samrad ocus an geimhredh. Et ni dleghar In cuisli do ligen an aimsir ro-fuair na ro-the ocus Is uime sin Is coithcenn tshechranuighius In drong ler b'áil cuisli do ligen um Féil Stefain ocus um Fhéil Eoin Baisti tre fhuaire aimsiri dib ocus tre tes na haimsiri eili acht go ligter uair and um Nodluig i do tesargadh ar na h'eslaintibh do gentaoi on línadh gnathuighid do denamh a coitcinne In tan sin. Don taobh as an dlighear a ligen, 123 umorro, adeir In fersaigtheoir ‘Estas uer dextras autumpnus iempusque sinistras’ .i. na lamha desa san errach ocus sa tsamradh ocus na lamha clé san fogmhur ocus sa geimredh ocus adeir fós do leith In ré124 mar so ‘Luna uetus ueteres iuuenes noua luna requirit’ .i. a ligen do na sean-daoinibh In tan Is arrsuigh In ré ocus do na daoinibh óga In tan Is nua e. Don diet d'áithli na cuislindi. 125 Dlighear a fhis co ndentur sechran mór and sin oir bit daoine ann ler b'áil móran d'ól ocus d'ithi In tan sin do geinemuin fhola arís maseadh cad far ligettur i ocus Is uime sin dlighitt began d'ól ocus d'ithi. Gidhedh dlighitt nis mó d'ól d'fhín an aithfeaghadh In begain bid sin na mar do clechtattur oir Is usa línadh na dighe na línadh an bidh128. Maseadh sechnadh cáisi In tan sin ocus feoil remhar ocus iasg sailti ocus toirrthi ocus ferg ocus gluasacht ocus na biodh go gar do theine ocus na denuid coimhriachtain ocus na denuid acht super beg ocus Is uime sin Is maith an fersa so ‘Prima dies uene moderacio sit tibi sene’ .i. bidh do shuiper mesarrdha an cét lá don chuislinn. Gidhegh Is brégach na fersada eile churtar ar In gluasacht ocus ar In coimhriachtain ocus mad áil a fios ca huair thinnsgnuid aimsira na bliadhna do gabtur isna fersadhuibh-si iat ‘Uer petre detur estas et innde sequetur quam dabis urbano autumpnum simphoreano’ .i. In t'errach a Féil Peaduir ocus In samhradh a Féil Urbanus ocus In fhoghmar a Féil Simphoreanus. ‘Festum clementis iemis caput est orientis’ .i. Féil Clemint ina cend do tinnsgaint an geimhrigh ocus Is do réir nan astroluighedh-so noch cuires na haimsira go cutroma ocus ni mar sin do na léghiubh acht gairit errach d'aimsir measurdha na bliadhna ocus mairidh sin uair and re mí ocus uair eili ni luigha ocus uair eili nis mó. An saimradh, umorro, aimsir ro-te e ocus infoghmhur uair and te ocus uair eili fuar fo examhlacht uairedh a laetheadh ocus In geimredh ina aimsir ro-fhuair go huilidhi. Tuilleadh eili .i. dlighear a fis go comfurtachtaoidh na h'uighi ocus a caibhdel 135 In drong bis déis cuislinn da mbia In gaili glan. Gidhedh da faghaid In soigtech nemh-glan truaillter ga ro-urusa iad ocus Is amhlaid Is follaine iat am briseadh an uisgi. Tuilleadh eili bith a fis aghutt gurub i uair imcubidh caithme In potaitsi a tosach na coda ocus dentur e sa geimredh do cabhlan ocus do h'ocus ocus do saith-si ocus do persillidh no do cennduibh geala losa arna mberbadh ocus arna fásgadh ocus a coimsuighedh le baindi almont137. 138 Et adeirim gurub ro maith an t'órd na h'almoint ocus a caitimh imlan mar bit no a croicind do buain dibh ocus a tabairt do na daoinibh da ligter cuisle ocus don droing bhis ar na cnaoi ocus do lucht na ptisisi140. Sa tsamradh, umorro, Is imcubidh potaitsi do borrsaitsi ocus do buglosa ocus do sail-cuaich ocus do mercurial ocus do spinarchia ocus do paciencia ocus do lactuca ocus do bharr fhineil ocus persilli cona cosmuilibh ocus Is maith macoll do cur and da mbia In gaili fuar141. An pís umorro, na caittir í acht maille cuimin ocus na caitter pónair na pís úr na arrsaidh acht maille saland ocus re cuimin ocus In drong ag am bia gaili annfann ocus gaothmairecht na caithid ar én cor iad. Gidhedh foghnuidh eanbruithi na písi ocus do ni lagadh ocus na bit én raod da substaint and. Tuilleadh eili bith a fis agut gon urcoidigenn an baindi don gaili fuar ocus ni dénann don gaili the ocus Is imcubidh do sin bainne goirt and sa tshamradh. An t'ím, umorro, caitir roimh na biadhuibh e ocus na caitter e déis dighi ocus na caitter uachtur baindi d'áithli In tshuiper na treamhanta oir Is dúintech righin iat143. Dlighear afhis fós gurub mór urcoidigid na neithi omha mar ataid na hóisreaghdha ocus na neithi leat omha mar ataid na h'éin do niter do droch rósdadh ocus Is uime sin Is beg nach let don dileaghadh go hinmeadonach cogaint maith In bídh ocus a róstadh go maith ocus gu himlán no a beirbadh go foirimillach ocus Is uime sin thsechranaoid In drong caithis biadh go ro-tindisnech oir caithid uair and neithi uircoideaca sul do biritt daniri iad146. In Sechtmadh caibidil don aois ocus don coimplex. In aois ocus In coimplex Is beag nach le neithibh cosmaili follamhnuighter iat. Gidhegh Is mó dileaghaid na daoine óga na neithi remhra ocus na neithi cruaidi ocus na sen-daoine on tsendacht ocus na macaoimh na neithi flicha .i. na neithi maotha no boga maseadh dlighidh an diet beit athnuaighitech ocus dlighitt beagan do caitimh go minic. Et dlighear lucht an sduideir d'follamhnuighedh mar na sen-daoinibh oir tirmuighi an sduideir iad. Maseadh caithid neithi seimhe do réir fulaing noch indtuighter go luath a fuil ro-maith. Lucht an tsaothair, umorro, caithid neithi róstaigthi remra oir Is iat sin Is mó cathaighius ris In saothar oir ge flichi na neithi róstuighthi naid na neithi beirbtur an uisghi o fhlichigecht tsubstainntigh go h'inmeadonach. Gidheagh bit tirim go forimillach ocus Is daingne go huílidhi iad ocus Is uime sin Is decra an dealughadh on tes ocus trit sin Is deacra an díleaghadh. Na neithi beirbtur an aran bit fliuch ocus Is maith iat. Gideadh Is olc aran na pastae. Et Is riaghail forlethon co ndlighear an biadh lenus do na méruibh In tan taidhillter e do shecna oir Is righin e. Et ni maith na neithi róstuighthi connaimhter tar oidchi ocus cumdach orra naid na neithi ro-meithi ar deiredh na coda. In taibstinens measurdha Is ro-árd In leighes e ocus Is uime sin a dubairt Galen ‘Commedo ut uiuam non uiua ut commedam’ .i. Is cum beith am bethaigh caithim ocus ni cum caithme bim am betaigh. Gidhedh adeirur sa cét partegul d' Aforismorum ‘Senes facilime ferunt ieunium’ .i. Is ro-urusa lis na sen-daoinibh In tréiginus d'fhulang ocus Is iad na sen-daoine on arrsuigecht sin ocus ainnsein na daoine óga ocus aindsein na macaoim ocus ainnsein na sen-daoine on tsendacht. Et mar In cétna Is leór ansacht le lucht lenna fiond treighinus d'fulang ocus re lucht fola deirgi go hinmedonach ocus ni féduit lucht lenna ruaidh na lenna duibh a fulang. Gidhedh Is ferr fuilngit lucht lenna duibh e na lucht lenna ruaigh oir Is luigha In tes disgaoiles indtu ocus Is mó caithaighius a ní ar an gnimuighend. Et do cuir In fersaightheoir fersadha ar follamnughadh na slainti ‘Si uis incolumem si uis te redere sanum curas tolle graues irasci credere profanum’ .i. mad áil let beith fallain cuir imsnimh trom dít ocus creit gurub dimaoin duit ferg do denamh. ‘Parce mero scenare caue nec sit tibi uamum pergere post epulas sompnum fuge meridianum’ .i. coigill fíon ocus sechain suiper ocus nar bu dímaoin let céimniughadh déis na coda ocus sechain codhladh In medoin-láe. ‘Non teneas minctum nec cogas fortiter anum’ .i. na conaim ar th'fual ocus na héigingh go láidir do shuigi158. Et ataid fersadha eili ar In fín ‘Dat uinum purum tibi ter tria comoda primum’ .i. ataid naoi socamhuil do beir In fíon glan duit159. ‘Uires muiltiplicat et viscera plena relaxata’ .i. imdaighi na brígha ocus lagaid na hinde línta. ‘Confortat stomacum ceribrum cor dat tibi letum’ .i. nertaighi an gaili ocus In inchinn ocus do bir In croidhi subaltach ocus do ni dánacht ocus togairmigh an t'allus ocus geuraigi In t'indtlecht ocus do ni foirbhearteos do na cáirdib. Gidhedh bit misur mailli ris conach truaillter a oipriugh oir teid an dimaoinus gach ní dibh so an égmais an misuir. Et o ibter an fíon uair and go deighinech bit an fersa so agut ‘Potus tarde datus multos facit cruciatus’ .i. do-beir In deoch ibter go deiginech piana imda. Item, gnathaighter cainel go minic oir do bir an bél go deghbalaidh ocus foghnuidh an aghaidh In remafhuar ocus coimheduigh ar truailledh na leanna anntu ocus Is uime sin adeirur ‘Non morietur homo commedens sepe de cinamomo’ .i. inté caithius cainel go minic ni recha d'ég do truailledh na lendann oir toirmisgid e da mbia an follamhnughadh go maith o soin amach. Et dlighear a fis gon dligheand an t'uisgi beith glan ocus glantur an t'aer go h'ealadhanach le teine maith muna faghtur glan gu nadurdha e. Et Is lór so ge do fédfuighi moran eili do radh ann163. F-i-n-i-t. Nott let gu ruba sea hinduibh dlighear an adharc do cur maille fuiliughaidh. In cét inadh a clais cúil incinn ocus folmaighe si ona ballaibh ainmidhi ann sin ocus fóiridh tinneas In cind go háirighi ocus eslainti na súl ocus glantur (ocus) salchur na haighchi ocus do ní inadh na cuislinni ren aburtar sefalica. In dara inadh .i. itir In dá slinnen ocus folmaighe si ann sin ona ballaibh spirutalta ocus do ní comfhurtacht an disnía ocus an asma ocus an ortomia ocus do ní inadh na cuislinni renabur mediana. In treas inadh ar bunuibh In righthigh ocus folmaighe si ann sin ona lamhuibh ocus fóiridh In seregra bis inntu. In ceathramadh h'inadh itir na háirnibh ocus In leasrach ocus folmaighi si ann sin ona ballaibh oilemneacha ocus do ní inadh na cuislinni re nabur basilica. In cuigedh h'inadh ar lár na sliastadh anagaidh lipra ocus brotha na sliasadh ocus brotha In cuirp go huilidhi ocus ar galardha fuail mar ata stranguria ocus an agaidh gach uile eslainti da mbia Is na ballaibh ichturuca. In seiseadh inadh .i. ar lár na colpad ocus folmuighi ona cosaib and sin ocus do ní inadh na cuislinni renabur sofena ocus togairmidh In fuil místa. * .i. unsa; * .i. dragma; * .i. sgruball. PERITISIMUS OMNIUM rerum Ipocras et cetira .i. eochair gach uile eólais Ipocras ocus ro-urail eólus ocus aithi báis ocus betha nan uile corp dosgríbhadh In betha degindaigh ocus a cur a comhraigh leis fein ocus d'órdaigh a cur fona cinn san alucadh ar eagla na fellsamh ele d'fhaghail dirradais a ruine ocus secired a chroidhi. Et a cinn móirain dh'aimsir 'na dhiaidh sin tainic In t'impir .i. sesar ocus ro-fhurail an uaigh ocus In t'allucadh d'oslucadh d'iarraigh indmuis .i. óir no leag no seod mbuadha. Et as e ní do frit and bogsa cumdaidh ocus do togbadh he ocus do hosluccad he ocus Is e ní fuair and cairt ina roibe dirradus Ipocrais ocus do fhurail an t'ímpire a tabairt do liagac a cuirp ocus a colla fein ocus Amustosio a ainm an leagha do chídis na pubail dó ocus do leag an cairt ocus ar na tuigsin do foillsid don ímpire gurab e dirradus ipocrais do bi ann ocus tasgelta báis ocus bethid an cuirp daena. Et do labair Ipocras ar tús do comarib báis do leth an cind. Et do raghi do bia tinnus sa cheann ocus at a pull na sróna sin galur sin bás sa ceathramh la dhég ar fhithit. Item an neach ar a bidh frenisis p. w/o number da mbidh a gruadh dearg maille h'atcomlacht san aigid ocus re terc dileagtha sa ghaile ... Stranguria interpretatur guttatim urine emissio .i. Is edh Is stranguria ann ionnarbadh an fhuail ina bhraonaibh ni beg sen Domhnall mic bethadh do scriobh so. CHAPTER .i. REGIMEN SANITATIS EST TRIPLEX, that is, there are three aspects of the Regulation of the Health. Conseruatiuum, that is, guarding, or maintaining the healthy state; and Preseruatiuum, that is, fore-seeing; and Reductiuum, that is, guiding backwards restoration as Galen shows In the third Particle of his Tegni. Conseruatiuum to the healthy men, it Is right. Preseruatiuum to those who are going into unhealth and to those of debility, it Is a duty. And Reductiuum to such as are In illness, it Is necessary. Nevertheless Seruatiuum Is called Preseruatiuum sometimes as Hali says In the third Particle of his Tegni In the sixth Comment and ten and two twenties the fifty-sixth Comment. And yet I say that it Is from things similar that the conservation Is made, as Is said In the same place, ‘Si uis conseruare crasim quam accepisti similia similibus offeras’, that is, if you wish the Complexion which thou hast taken to thee to be retained give things similar. And so, it Is things similar altogether In degree and In form that should be given to the moderate abstemious body; and the body that declines by natural disposition away from moderation, things similar should be given to him according to form and not according to degree because of the desire disposition he has towards falling as Averrhoes says In the sixth book of Colleget. And if you say that inaction Is not taken to him from the similars as Avicenna says In the chapter upon the Signs or indications of the Complexion In the second Section of the first Book where he says that it Is from tota species the members act upon the food, I say that it Is from tota species of the member the stomach that digestion Is made and from the warmth heat as instrument as Averrhoes says In the fifth Book of Colleget regarding the stomach of the bird called Struccio, that more readily quickly Is the time In which a big piece of iron Is melted there from tota species than In the fire and so it Is In this case. Or I say that similars take no effect In the things that are without life yet they may do well In the things In which there Is life. Nevertheless the bodies which decline depart from moderation they should be regulated nourished by things similar according to form while they are In the moderation which Is proper to them, and without being similar as regards degree, for the degree should be lower In the case of the food than In that of the body if given for its nourishment. And these people should be nourished with healing food, for it Is with food that Is really food the temperate Complexion should be nourished. ‘Uerbi gracia’, that is, Hali says In the third Particle of his Tegni commenting upon this text ‘Calidiora calidioribus, et cetera’, that it Is necessary to cure the warm body or the body which departs from the equableness of its two degrees with things that are hot In the first degree. And these are called cold things, for the low heat Is 'cold' In the mouth of the physician, and it Is therefore that some say wrongly, understanding interpreting that text, that it Is with cold things the hot bodies ought to be conserved, and that Is a lie. Yet it may be prevented fore-seen or saved by things with lower degree than the body desired to be preserved. Yet, nevertheless, the regulation or treatment which Is called Reductio it Is with cold things on the contrary side and In degree that it should be done carried out. Still it should be understood that it Is with things hot and low that the hot bodies should be preserved, and the cold bodies with cold and low things, and the dry bodies with things dry and low — et cetera. And it Is evident that those of black humors of the Melancholic temperament should be regulated with things cold, dry and low; and these are hot, moist things and not singly but In compensation for the Complexion of black humor as says Commentator the Damascene In the second Particle and In the fifth Comment and three twenties the sixty-fifth that the wine Is hot and dry yet he says that it Is hot and moist In compensation for black humors and so also I say In this case. And so also regarding the cold Complexion that it should be regulated with things cold, moist and low, and these are hot, dry and low things. Yet if a Complexion of white humors of phlegmatic temperament has fallen by a hurtful fall towards coldness and moistness it should be regulated treated by hot, dry and high things — and that Is the guiding towards the contrary. Further, these things ought to be studied In order to preserve the health, namely, Appetite or disposition and Quantity of food and Order and Time of year and the Time or Hour of eating and Age and Habit. And we have said concerning the appetite lately that it should be similar In degree and In form or In form only and not so In degree for as was said at first that low things are similars to the cold Complexion because low hot things are called cold by the physician and the cold Is a similar to the cold thing; and also everything In which there Is life it Is hot and it Is therefore it should not be understood that the cold things are not similars to the human body but that the cold low things are, and these are hot things In the mouth of the physician. THE SECOND CHAPTER — OF THE QUANTITY OF THE FOOD. The Quantity of the Food, that is, it should be eaten when it Is desired, for Aristotle says In Epistula ad Alexandrum, ‘Dum adhuc apetitus durat manum retrahe’, that Is withdraw thy hand towards thee and while the appetite Is yet remaining with thee. And Avicenna says In the chapter which speaks of the regulation of the things to be eaten and drunken that Is Concerning Food and Drink ‘Ita comede quod sint reliquie desiderii’, that is, you should so eat that you have a remnant of desire for more left, for it Is better to multiply the times to have meals more often than a great quantity at one time. And it Is better to eat a little In two times than a great deal at one time because the food that Is eaten at one time In large quantity it cannot be digested and it will pervert the power of digestion of the stomach then, and the error perversion that Is made In the first digestion if while it Is great Is not corrected In the second digestion as Commentor Damasenus says In the first Particle In the sixteenth Comment. And it Is therefore that it does not nourish dutifully then. And it Is for that reason that Avicenna says In the third Book that the greedy men will not grow. And also the food that Is taken In unreasonable quantity it will cause constriction and that Is a cause of corruption through the absence of coolness, according to Hali In the third Particle of his Tegni. And it Is the sign that a person has eaten enough that there comes not from the eating of the meal any increase of the pulse or diminution In the breathing, for this will not happen but because the stomach closes presses upon the diaphragm, and it Is therefore because of that the breath Is small and frequent, and the need for coolness of the heart causes the pulse to increase, since there Is no weakening of upon the strength. Other signs are that there Is no change upon the appearance of the urine nor upon the motions and upon the bowels particularly that hypocondria Is not reached caused and without suffering cramps or flatulence or heaviness or weakness faintness and without sickness desire to vomit or apititus caninus dog-appetite nor falling failing of desire for food to be upon him nor laziness of mind, but that he can study after a meal as he did before it, but alone indeed while the food falls and the digestion begins, because the offensive unpraisable fumes then arise and they cause sleep and prevent study. And further he should be without sleeplessness and he should not have the taste of the food when he eructates — for if these are as we have said it shows that the food has been moderate In quantity. Yet the habit ought to be considered here, if it Is not very bad, as may be seen. And I say also regarding the drink that it should not be In that quantity that the food Is a-swim In the stomach as the case Is with drunkards. And it Is therefore that the thing which some say that it Is well to get drunk once a month Is a lie, as Averrhoes shows In the second Particle of the Canticles In the third Canticle and ten over twenty the thirty-third where he says ‘assensus ebrietatis simel In mense est erroneus’, that is, it Is wrong to agree to the drunkenness one time In the month, for, though of the things which more benefit the natural heat it Is the wine taken In moderation and of the things that do it harm to the natural heat and to the brain and to the senses it Is it, when it Is taken In excess; and it Is therefore he says there that the water of honey Is better for those who have weak nerves, than it the wine. Yet nevertheless a little wine may give comfort to the old men as he says there In that place. Yet Avicenna says In the chapter which speaks of the regulation of the water and the wine ‘Pueris dare uinum est addere ignem igni In lignis debilibus’, that is, it Is like putting fire upon the head of fire on weakly wood to give wine to youths. Nevertheless give it In moderation to the young men, and to the old man In the quantity he wishes; indeed they ought to have it In good quantity. I say that the quantity he may desire should be given to the old man because of the agedness and that Is the moderate old man who will desire as much only as he Is able to digest and he Is a very discreet man. And yet the old man from his very-agedness 166 he should not be given that much, for such people are exhausted and foolish and small Is their heat for they are like a lamp ready to drown go out as Is said In the first Particle of the Aphorisms and it Is therefore that Galen says In the same Particle commenting upon this canon ‘Potus indigenciam soluit et cetera’ it Is therefore I ask I question Is it before the meal it should be given or immediately after, and it will be seen that not before the meal for Avicenna says In the chapter which speaks of the regulation of the water and the wine ‘Sapiens debet sibi prohibere ne ieinunus uinum bibat’, that is, the wise man should spare himself from drinking wine upon first eating and it should not be given after the meal for Avicenna says In the same chapter ‘Uinum post quod libet omnium ciborum est malum’, that is, the wine Is bad after every meal or, food; and he says In the chapter which regulates the thing eaten and drunken ‘Uinum post cibum est ex rebus magis impedientibus digestionenm’, that is, of the things which more greatly prevent the digestion Is the wine drunk after food, because it makes the food bore pass out of the stomach before it Is digested. And the wine upon the meal Is not proper, according to Avicenna In the chapter which speaks of the regulation of the things eaten and drunken where he says ‘Oportet ut post comestionem bibat quis et non In hora comedendi’ it Is necessary that it Is after the eating a person should drink a drink and not In the time of eating. And he says a little before that ‘Non est bibendum donec cibus de stomaco descendat’, that is, a drink should not be drunk until the food falls from the stomach. In opossitum, the common custom Is against this, drinking the wine with the meal and after it. I say that it Is not right to take the wine before the meal In the time of health. Yet it Is necessary sometimes In the time of illness, that is, when there Is the greatest fear of the failure of the strength the wine will not hurt — as Is evident In the syncope which comes from exhaustion weakness of strength. And I say that In that time In such a condition it Is right to give it before the meal and after it. And when it Is made as an argument given as a reason that it should not be given upon the meal I say, according to Avicenna In the chapter which speaks of the regulation of the water and the wine, that two briala drunk with the meal will not hurt the person who has made a custom of it, and so also to the healthy man after blood-letting. Nevertheless, the ordinary practice should be observed here if it Is old or if it Is not very bad, and it should be forsaken given up at that time after each other gradually and not suddenly. And, this it is, that I understand through this word briala the measure so much as Is taken In one drink only, that is, as much as a person can take without change of breath, that is, without straining the breath or stopping it unwillingly. I say also that the wine Is bad after every food but after until the food Is digested and has fallen, except In caninus apititus where tender things should be given first and then wine, and that Is necessary treatment. Nevertheless, it Is not right to take wine after food from which evil humors are generated or before or at the time of eating, as Avicenna says In the same place, for it causes that evil humor to penetrate towards the exterior parts of the body and it Is therefore that such people err as would desire to drink wine after evil indigestible foods In order to digest them, for it the wine goes before the digestion and it makes the body heavy. It Is therefore I say, briefly, that the wine may be given In small quantity after the meal and not In great quantity, and that it should be given to a person accustomed to it and to a person after blood-letting — and not to give it to any other person except In time of great thirst and In the other cases put stated In the chapter which speaks of the regulation of the water and the wine. And when he says that the wine Is not right with the food I say that it Is thus the words of Avicenna should be understood when he says that it Is after the meal the drink should be drunk and not upon it, that is, that it Is after the mouthful bite Is swallowed and not while it Is In the mouth that it should be drunk, for to drink while food Is eaten causes a glut — and that Is what Avicenna calls quantity. The food Is more effectual more nourishing by that a person should not drink upon the meal anything that puts the food In motion forces it forwards or anything that puts it too quickly In motion, otherwise it the food Is separated from the stomach and it Is put a-swim. Nevertheless a little may be drunk after the meal so that the food may be co-mixed and stirred about well, and without making any very great fundament and without drinking to excess after it but rather to increase the number of times of eating, and without increasing the ordinary quantity. And it Is therefore I say that there are three kinds of drinks, that is, Potus alteratiuus, that is, the alterative drink, and Potus permixtinus that Is the co-mixed drink, and Potus delatiuus wash-away drink. The alterative drink, it Is before the food it should be taken — such as are the syrops and the heating drinks. The co-mixed drink, it Is upon the meal it should be used, a little being eaten and then a little drunk, so that the proper mixing Is made. The wash-away drink, furthermore, after the meal, upon the making of the digestion after digestion, and after the falling of the food out of the stomach, it should be taken — or In the time the food Is leaving it the stomach. And it Is therefore that Averrhoes says In the second particle of the Canticles In the ninth Comment and twenty, as the water which Is poured into a boiling vessel stops the boiling so the water or the drink that Is put at the end of the food which Is being digested In the stomach it will prevent the digestion and it Is therefore that not much should be drunk after the meal until the digestion Is completed In the stomach. But it Is effectual towards the digestion to bear thirst after of the meal. Nevertheless it Is not possible to declare the quantity of the desirable the give-able things from proved writings as Galen says In the third Particle of his Megathegni, yet let it be done according to the judgment that Is near the truth and let it be confirmed according to proofs experience and practice. THE THIRD CHAPTER — OF THE ORDER. Of the Order of Diet or the Eating of Food. This Is it, that is, when a person rises In the morning let him stretch first his hands arms and his chest and let him put clean clothes on and let him then expel the superfluities of the first digestion and of the second digestion and of the third digestion by the mucus and superfluities of the nose and of the chest for these are the superfluities of the third digestion and then let him rub the body if he has proper time because of the remnants of sweat and of dust which are on the skin, for the skin Is porous and it will draw towards it everything that Is near it according to Galen In the first Book of Simplici Medicina. And then let him comb his head and wash his hands and his face out of cold water In the summer and out of hot water In the winter and let him wash his eyes with water which has been held In the mouth and warmed there, dipping his second finger In it, for that will drive away the veils of the eyes and it will cleanse them. And let him then rub his teeth with the leaf of the melon In the summer and with the skin of the yellow apple In the winter. And then let him say his Hail Mary or any other similar thing which he may desire. After that let him, make effort exercise and moderate walking In high elevated clean places and let his food be prepared so that he may take food the first time after that exercise what time desire begins naturally. And let him not take it the food before it the desire and let him not delay beyond the desire for Avicenna says In the chapter which speaks of the things eaten and drunken that the endurance of hunger beyond habit over the usual time causes the stomach to fill from corrupt humors and there comes then a heavy fullness of red humors, drawn towards the mouth of the stomach so that the food cannot be eaten by natural desire healthy appetite though he should wish it. And a person should not eat to satiety as we have said before and only one food should be eaten at the one table that Is at one time for Avicenna says In the above-mentioned place ‘Nichil deterius quam cibaria multiplicare et In eis temporibus prolongare’, that is, there Is nothing worse than to eat too many different foods at one time and to prolong the time of eating, and it, Is therefore that he says In the end of the chapter De regimine cibi that it sufficient for the old men to eat flesh-meat alone In the morning and bread only at their supper, and let them not take immoderate or exceptional foods at any one time. Nevertheless if several kinds of food be eaten at one meal it Is better to give the mild things first and the fat things then afterwards or the contrary of that; for when the mild food Is eaten after the fat food it Is quickly digested and the fat food Is not, and it will be In that time seeking a way out and it cannot get it because the fat food Is below; and it comes of that that the one Is mixed with the other and they are all corrupted. Yet if one understood rightly how to equate the food to the stomach so much of the fat food should be given at first In proportion as the lower part of the stomach Is warmer than the upper part. Yet it Is not possible or not easy to do that and since you disregard what should be done incline towards the mildness the tender things as Avicenna says In the chapter upon The healing of Quartan fever In the second Particle of Regimenta Acutorum. Item, do not take raw food on the top of half-cooked food. And it should be therefore understood that the food abides In the body before it Is entirely digested sixteen hours as Averrhoes says In the second Particle of the Canticles and the same Is said In the last chapter of the sixth Book of Colliget though nine hours are said In some books, and that Is a lie, for it Is possible that the scrivener found a certain number written and he did not know what it was and he made a mistake In the writing copying and it should be sixteen hours and the reason for that Is because Avicenna says In the chapter De regimine cibi and Averrhoes In the Canticles that it Is correct feeding to eat food three times In two days, that is, twice on some days and once on the other day. And sixteen hours should be between every two times of these that is, of taking food so that the two natural days In which there are eight hours and two twenties — 48 hours shall be divided levelly equally into three portions. And the reason for that Is if a mistake was made In the day on which food, was eaten twice that it may be corrected on the morrow by eating only once, and e contrario for every evil that Is done by the filling the excess of the one day Is cured by the emptiness of the next and e contrario as Is said In the second Particle of the Aphorisms. Yet Avicenna says In the third Book and In the thirteenth Section and In the third Tract which speaks of the delay of the descent of the food out of the stomach ‘Remanencia equalis cibi In stomacho et egressionis eius est illud quod est inter duodecim horas et uiginti duas’, that Is the usual time between the remaining from its arrival of the food In the stomach and its leaving Is between twelve hours and forty through the slowness of the working of the digestive powers. And it Is therefore I say that from the time fatty food goes into the stomach that it remains there six hours or In the places of the other digestions, for the chyle Is tenderer than the bread and therefore it Is quickly changed into red blood and red blood Is quickly changed to rose In the pores of the members. And Avicenna comes with this remark namely the food digested In all the members through sixteen hours so happening without being assimilated to them In that time. Still, from weakness of the stomach, and from the fatness and from the toughness of the food it will remain sometimes through as long as eighteen hours or through twenty hours as Is shown In indigestion of the stomach, and when a person eats hurtful foods of some kind which remain sometimes In the pores of the stomach through a month or even through a quarter of a year as I have heard from truthful men that they vomited foods and medicine some times In the same quantity and substance as they were taken a month before then. Furthermore it needs be shown that milk and fish are not right on one table nor wine and milk for they predispose a person towards leprosy. And let not a very hot electuary be taken soon after food nor any one thing diuretic for they will pervert corrupt the food, burning it or putting it In motion too quickly. And it Is therefore that the drageta made of Maratrum and of Anise and of the like Is bad immediately after the meal. For it Is better to rest standing or to make take a gentle walk after the meal as Rufus says ‘Modicus incessus post prandium hoc est quod michi placet’, that is, it Is agreeable to me an easy walk after the meal. Nevertheless to make great exertion after eating whether by walking or riding will corrupt the food and will prevent the digestion. But after that the meal take a moderate sleep as was said In this Canon ‘Uentres hieme et uere’ that it Is well to understand the extent to which the sleep helps the digestion. Still, the sleep and the non-sleep that goes beyond moderation Is wrong, as Is said In the second Particle of the Aphorisms; and let it be done In the night for Hippocrates says In the first Particle of the Prognostics ‘Sompnus naturalis est qui noctem non effugit et diem non impedit’, that is, the natural sleep which does not avoid the night and does not prevent the day. Nevertheless many men make day of the night; sleeping In the day and awake In the night — and that Is very bad. Yet, you ought to know that it Is on the right side you should at first sleep for it Is so that digestion Is better made because the livers are then under the stomach, and you should afterwards turn upon the left side so that the food Is not drawn towards the livers before it Is fully digested, and then again turn upon the right side so that the thing part which Is digested In the stomach Is more easily drawn towards the livers. And this may be learned from Avicenna In the chapter which speaks of the thing eaten and drunken and In the chapter that speaks of the sleep and of the sleeplessness. And he says there also that to begin by lying on the belly will give great help towards the digestion because the natural heat Is retained and because it Is surrounded and it Is therefore it Is increased. Still, a vain shallow sleep Is bad and to sleep quickly after food Is bad for the sight. And sleep of In the day Is bad if it Is not made In nearly a sitting position and that Is good after the meal and In the summer but yet In that time, only a little. And it Is therefore the versifier says ‘Aut breuis aut nullus sit sompnus meridianus’, that is, let the sleep of the middle of day be brief otherwise don't let it be done. Nevertheless if it Is done before the meal let it be done of a morning till sunrise according to Hippocrates In the second Particle of the Prognostics. And it should not be done and with the mouth open for fear that bad air may go In and prevent the digestion. And let the head be well raised In the sleep and let him be well covered with clothes — according to Avicenna — and that Is very good for towards the digestion. ITEM, The diseases of the mind are here considered, and it Is concerning this that the versifier says ‘Sit tibi mens leta labor et moderata dieta’, that is, have a cheerful mind and moderate diet and take exercise. And greatly does bathing In sweet water suffice but that there Is no food In the stomach. And let the supper be short or light unless the habit Is against that; for regarding the digestion that Is made during sleep it were better that not more or not a greater quantity were eaten at night: Yet as the sleep Is made so very soon, before the food falls from the mouth of the stomach, it Is therefore that too much food at night so greatly hurts the sight and it Is therefore that there are many verses upon this matter on this cause. ‘Nocturna cena fit stomaco maxima pena’, that is, the supper of night Is great pain to the stomach. ‘Si vis esse leuis sit tibi cena brevis’ — if you wish to be light let your supper be short. And there are two other verses upon the same thing. ‘Scena breuis uel cena leuis raro molesta’, that is, it Is rarely that the short or light supper Is injurious. ‘Magna nocet medicina docet; res est manefesta’, that is, the healing art teaches and it Is a clear thing manifest that the large supper hurts yet more. ‘Sume cibum modice modica natura foueatur’, that is, Eat but a little food, for nature Is satisfied with from a little. ‘Sic corpus refice ne mens ieiuna grauetur’ — it Is so the body Is known to be satisfied that the mind Is not heavy not dull because of the abstinence from food and yet take the food from thee leave it off when the nature sooner demands it. ITEM, let the urine and the faeces be voided expelled and let them not for any one reason be retained beyond the time In which it Is the habit to evacuate them, because they make constriction In the sides parts and singing In the ears from flatulence rising upwards antiperistalsis, or a stone In the bladder or hydropsy from the holding of the urine. That Is for thee John from Hugh O'Cendainn. ‘Nec minctum retinere uelis nec cogere uentrem’, that is, do not desire to hold thy urine nor to force thy middle uentrem, that is, beyond the time In which it Is right; and it Is therefore that it Is not well to be on the stool too long and not well to make forced squeezing. And it Is therefore that the urine should be given passed six times In the day with the night for that Is the whole natural day — and the evacuation of the bowel twice or thrice In the same time as these verses say. ‘In die minctura fit sexies naturali tempore bis tali uel ter sit egestio pura’. THIS Is THE FOURTH CHAPTER — OF THE TIME. Regarding the time, that is, the time of the year ought to be observed for something of heed should be given to the age and the country and the time as Is said In the first Particle of the Aphorisms. And yet let fat food be given In full quantity In the winter because it Is said In the same place ‘Uentres hieme et uere calidissimi sunt natura’, that is, the internal cavities are very hot by nature In the winter and In the spring, and the sleep will be very long. It Is therefore that plenty food should be given and the times of eating should not be frequent for the heat Is not short as In the summer but long great according to the extension through abundance of the spirits. Nevertheless the heat will be small In the summer taking warmth for the warm body more. ‘maior extensiue extensione raritatis sed non extensione quantitatis’. And the food should incline towards hotness In that time, and it Is apparent from that what Is well said regarding the heat of the young men and youth generally. In the spring however the food should be moderate but inclining towards a smaller quantity because of the fullness that was done In the previous winter. Yet, In the summer the food should be mild going into inclining towards coldness and that Is means mild In quantity, that is, only a little should be given at one time for the substance the sum of the bodily heat will be small In that time being spent and dissipated because of the external heat. And if food mild In its substance Is given it will be burned from the fiery heat. And it Is therefore that Galen says In the Canon ‘Uentres hieme et cetera’ that the heat will go external In the summer to co-rejoice with the similars and it Is therefore it Is weakened diminished internally. In the autumn, again, give the food In small quantity and it should be inclined towards warmth and moistness, and there are verses upon this ‘Quantam uis sume de mensa tempore brune’ eat the quantity you wish of food In the season of winter, ‘Tempore sed ueris cibo moderate frueris’ but use food moderately In the season of spring, ‘Et calor estatis dapibus nocet inmoderatis’ In summer evil Is made comes of the immoderate foods. ‘Autumpni fructus extremos dant tibi luctus’ the fruits of autumn will give thee sore weeping. THE FIFTH CHAPTER — REGARDING THE TIMES OF EATING. The time of eating the proper time Is when there Is true hunger as we have said In the third chapter above. And it Is better In the summer to choose the time that Is cooler, that is, before sunrise and at the time of vespers — In the evening. And the time of need when it Is really necessary Is the time In which food should be taken, and it Is therefore that Galen says In libro De regemine sanitatis that no person should be compelled to observe the Rule of Health but the person who Is not prevented from following it from any other compulsory cause and who has his desire choice free In every one thing a man who Is thoroughly well. Yet, In the winter, let the time that Is warmer be chosen and so also of the spring and of the autumn, for these warmer times are apportioned towards the summer and towards the winter, for it Is In the portions that are nearer to the summer of them that the time should be like the time of summer and the portions which are nearer the winter let the time of moderate warmth be chosen. THE SIXTH CHAPTER — OF THE HABIT, OR CUSTOM. The habit of diet should be maintained unless it Is very bad unless it disagrees or Is injurious and if it Is so it ought to be departed from slowly not too quickly and therefore the habit which conforms with natural things should be maintained. And if it should depart only a little from them it should still be continued. Nevertheless if the departure from nature Is great it should be directed back and yet not suddenly, as we have said. And yet let those of bad regulation habit take heed to themselves for though it does not show on their countenance even if the effect Is not immediately apparent it will yet show later on very effectively — they shall feel it — as Avicenna says. And therefore, those who say that they can fill themselves often with food and that no hurt comes to them let them take heed to themselves for they shall be hurt; for if God took revenge upon every one sin the first time after it was committed that Is immediately there would not be a single man In life, and as Is all Nature, that is, God, it Is so that Nature Is ordered In man, that revenge restitution Is not made the first time or immediately but after a season. Item, there are some people who eat more of fruits than of other foods, and they do so wrongly, for every fruit makes a watery blood unprofitable innutritious and it Is corrupted. Nevertheless astringent fruits should be eaten after food if the middle intestines Is relaxed — as are pears and coctanas and apples. But the roasted apples before a meal will relax those of red humors of choleric temperament, and the raw apples are more astringent and every kind of them Is greatly so, for the sweet apples are less astringent, and the sour apples are more so. Yet the bullaces and the raisins and the figs it Is before the meal they should be taken as Isaac says In Dietis particularibus. Nevertheless the common custom Is against this badly for this causes constriction from the milder things and it Is therefore that they should be eaten with ginger for this fights against every corruption which comes of the fruits — according to Avicenna. But it Is better to avoid fruits altogether. And it Is therefore that Galen tells In the book upon the Regulation of Health that his own father was a hundred years In his life lived a hundred years because he did not eat fruits. Item, there are some people who prefer the tails of beasts rather than the other parts, and other people prefer the heads and other people the bones — and so of the other parts. It Is therefore that this verse says ‘Pisces et mulieres sunt In Caudis meliores uel dulciores’ it Is In their tails that the fishes and the wives are better or sweeter, but that only means that the fish Is less cold In its tail than In the other parts of it because of its movement or activity. Nevertheless it Is easier to digest the other parts as Is manifest regarding the belly of salmon and its like. Nevertheless, that part which Is In greater motion Is the part that has less superfluity that Is less gross and it Is therefore the better part of the animals which men eat, if all other things are equal. Therefore let the more tender part be chosen which has some motion and Is of better taste, for the part that tastes best nourishes best — if other things are equal. And yet the verse says ‘Non ualet In iecore quod dulce est In oire’, that is, that thing Is not good In the livers which Is sweet In the mouth. And it Is of simple single sweetness that Is to be understood. Nevertheless I say of the nuts here, that there Is not among all the fruits, after the figs and the raisins, a any fruit that Is better than them, and it Is therefore the verse says ‘Dic auellanas epati semper fore sanas’, that is, say that the nuts are always healthy for the livers. Furthermore I say, namely, that such as would desire to indulge In co-reaching should not do so with the middle stomach full but after the finishing of the first digestion and the second digestion and half of the third digestion, and I say that it should not be indulged In made often, for that greatly weakens the stomach and the whole body, and it hurts the sight very greatly for it puts the eyes into great depth it causes them to sink greatly clearly. Of the Blood-letting, indeed, it should be understood that it should not be over-practised, for Avicenna says In the chapter Of Blood-letting that the too frequent blood-letting causes apoplexy, and Galen says In the ninth chapter of his Megathegni ‘Minucio ceteris euacuacionibus uirtuti maiorem debilitatem infert’ the regulation or practice of blood-letting more greatly weakens the vitality of than all other practices, and the reason for that Is that red blood Is more akin to the nature of man than all other humors fluids. It Is therefore that its practice In the time it Is excessive most greatly weakens, unless the man Is young and has a complexion of red blood has a ruddy complexion and he Is resting and using of flesh meat and of other foods which nourish well for that condition demands that blood should be let more seldom less often for fear of Quinsy and internal ulcers — than would be the case In another person of different temperament. And the rule which Damascenus gives In his own Aphorisms In the second Particle and In the nine and fortieth Comment should be observed; that is, if a person In his youth practised to let blood four times a year it should only be let thrice In the year at the end of the fortieth year and once only at the end of sixty years, and after ten and three score or four score years it should not be let at all. Notwithstanding, it Is the mediana vein that should be let at the end of sixty years and the basilica at the end of forty years for it Is not right to let the cephalic vein beyond the end of forty years at the outside, for that will blind a person and it will pervert the memory. The chosen time of the year, indeed, for the blood-letting, that is, the spring and the autumn. But the blood-letting of the spring Is the better, for there Is not one thing which preserves a person against the diseases of summer as the blood-letting of the spring does, according to Avicenna. Yet it Is In two portions the time of the whole year Is divided according to the people, that is, the summer and the winter. And the blood-letting should not be In a very cold time nor In a very hot time. And it Is therefore that those err who would wish to let blood about the feast of Stephen and about the feast of John Baptist through because of the coldness of the one time and through the heat of the other time. But it should some times be let about Christmas to save from the illnesses which come of the filling the excess accustomed to be done commonly In that season. Concerning the side on which it should be let, indeed, the versifier says ‘Estas ver dextras, autumpnus iempusque sinistras’, that is, the right hands In the spring and In the summer, and the left hands In the autumn and In the winter. And he says also as regards the Moon thus, ‘Luna uetus ueteres iuuenes noua luna requirit’, that Is it should be let for In the case of old men when the moon Is old and to the young men when it Is new. Regarding the diet after blood-letting. It should be understood that great error Is then often made, for there are men who would like to drink and to eat a great deal In that time to make the blood again which they have lost, and it Is therefore that only a little should be drunken and eaten. Yet more of wine should be drunk In place of to make up for the less food then, or as they were accustomed to, because it Is easier to satisfy with drink than it Is with food. Yet, avoid cheese In that time and fat flesh and salt fish and fruits and anger and exertion and be not close to a fire and do not make co-reaching and do not make but a small supper and it Is therefore this verse Is good ‘Prima dies uene moderacio sit tibi sene’, namely, let thy supper be moderate the first day of after the blood-letting. Nevertheless the other verses are lying which would put one to activity and to exertion. And if you wish to know what time begins the proper seasons of the year they are found In these verses ‘Uer petre detur estas et innde sequetur quam dabis urbano autumpnus simphoreano’, that is, the spring In at at the feast of Peter and the summer at the feast of Urban and the autumn at the feast of Simphorean. ‘Festum clementis iemis caput est orientis’, that is, the feast of Clement Is the head of the beginning of winter. And this Is according to the astrologers who always put the seasons to evenness who divide the seasons rigidly and not so the physicians but they call the moderate time of the year spring, and it lasts sometimes during a month, but one time it Is less and another time more. The summer, indeed, it Is a very hot season, and the autumn it Is sometimes hot and another time cold according to different weather, and the winter Is a very cold season altogether. Furthermore, namely, it should be understood that the eggs and their custard benefit such as are after blood-letting if the stomach Is clean. Nevertheless, if they are got In an unclean vessel they are very easily fouled, and they are the more healthy if broken into water. Furthermore, you should know that the right time to eat this pottage Is at the commencement of the meal; and it Is made, In the winter, of 'kale' and of mallow and of sage and of parsley or of the white heads of leeks boiled and strained and mixed with milk of almonds. And I say that the almonds are an excellent fruit eaten whole, as they are, or with the skin taken off them, and given to the men who have had blood let and to those who are wasting and to those of phthisis. In the summer, indeed, a pottage of borage and of bugloss and of violet and of mercurial and of spinache and of patience and of lettuce and of the tops of fennel and parsley with the like — Is proper, and it Is well to put avens into it if the stomach Is cold. The pea, however, should not be eaten except with cumin; and let not beans or peas be eaten new or old except with salt and cumin; and those who have a weak stomach and flatulence let them not eat them for any reason. Nevertheless the soup of peas Is good sufficient and it relaxes, but let there not be anything of the substance the solid part of the pea be left In the soup. Furthermore, understand that the milk greatly hurts the cold stomach and but it does not hurt the hot stomach, and for that the right thing Is sour milk In the summer. The butter, indeed, let it be eaten before the foods, and let it not be eaten after a drink, and let not the top of milk, cream be eaten after the supper, or curds and whey for they are, constringent and tough. It should be known also that great injury Is caused by the raw things such as the oysters, and the things half raw as are the birds that are badly roasted, and it Is therefore that good cooking of the food and well roasting and completely throughout Is little less than half the work of the internal digestion — or, to boil it well externally; and it Is therefore that, those err who eat too hurriedly or greedily for they sometimes eat hurtful things before they are brought to their attention before they notice it. THE SEVENTH CHAPTER — OF THE AGE AND TEMPERAMENT. The Age and the Complexion — it Is almost entirely by things similar that they are regulated nourished. Nevertheless, the young men will digest more of fat things and of hard things than the old men because of their agedness and the sons or youth generally the moist things, that is, the tender or soft things, for the diet should be renewing restorative and only a little should be eaten but that frequently. And those given to study should be nourished like old people, for the studying dries them; so let them eat tender things according to their sufferance as they can bear them so that their blood Is replenished quickly and well. Those who labour, however, let them eat roasted fat things for these are the things that resist the waste of labour. For though the roasted things are moister within than the things cooked upon water from the moistness of the substance inside, yet they are dry outside and they are altogether more solid, and it Is therefore that they are difficult to separate from their heat and therefore they are the more difficult to digest. The things that are cooked In bread they are moist and but they are good. Nevertheless the pastil bread Is bad. And it Is a very broad comprehensive rule that the food which adheres to the fingers when it Is being touched should be avoided, for it Is tough. And the roast things kept over night are not good even with a covering upon them, nor the very tender things at the end of the meal. The moderate abstinence Is a very high treatment; and it Is therefore that Galen said ‘Commedo ut uiuam non uiua ut commedam’, that is, it Is to be In life that I eat and not for eating that I am In life. Yet, it Is said In the first Particle of the Aphorisms ‘Senes facilime ferunt ieiunium, that is, the old men more easily bear emptiness’, and these are the old men from their agedness, and then the young men, and then the youths, and then the old men from their age. And so also those of cold humors fully enjoy to suffer emptiness hunger and those of middling red blood well-blooded people but those of red humors or of black humors cannot suffer it. And yet those of black humors bear it better than those of red humors for the heat Is less which they set free within them, and they spend more upon the thing or work upon which they employ themselves they have less resistance. And the versifier has put made verses upon the regulation of health ‘Si vis incolumem si uis te redere sanum curas tolle graues irasci credere profanum’, that is, if you desire to be whole put heavy sorrow from thee and believe that it Is vain foolish of thee to make anger. ‘Parce mero scenare caue nec sit tibi uanum pergere post epulas sompum fuge meridianum’, that is, spare wine and avoid supper, and do not think it foolish to have a walk after the meal, and avoid the sleep of the middle-day. ‘Non teneas minctum nec cogas fortiter anum’, that is, do not retain thy urine and do not constrain too strongly thy seat. And there are other verses upon the wine ‘Dat uinum purum tibi ter tria comoda primum’, that is, there are nine thrice three eases or comforts which the clean wine gives thee ‘Uires multiplicat et uiscera plena relaxata’ that Is it multiplies increases the strength and it relaxes the full intestines. ‘Confortat stomacum ceribrum cor dat tibi letum’, that is, it strengthens the stomach and the brain, and it will give thee the light heart, and it will make give boldness courage, and it will call forth the perspiration, and it will sharpen the intellect, and it will give assistance to the friends it will promote friendship. Yet let moderation be along with it so that its working efficacy may not be perverted, for all these good effects will be undone without the moderation. And because the wine Is sometimes drunk finally, remember this verse ‘Potus tarde datus multos facit cruciatus, that is, the drink that Is drunk finally will give thee many pains’. Item, let cinnamon be used frequently for it will bring the mouth to sweetness and it will suffice against the cold rheum, and it will prevent the corruption of the humors In them; and it Is therefore it Is said ‘Non moriet homo commedens sepe de cinamomo’, that is, the person who eats cinnamon frequently will not go to his death from corruption of the humors for that Is prevented if the nourishment regulation Is well In other respects from that outwards. And it should be understood that the water must be clean, and the air Is cleaned scientifically quickly by means of a good fire, if it Is not found naturally clean. And this Is sufficient though a great deal more might be said here. IT ENDS. Make a note that it Is In six positions the horn should be put In bleeding cupping. The first position — In the furrow at the back of the head, and it will empty draw from the animal parts there, and it will relieve headache especially, and diseases of the eyes, and the filth of the night upon the eyes shall be cleansed, and it will serve or deplete the region of the vein called Cephalic. The second position, namely, between the two shoulder-blades, and it will there draw from the spiritual parts, and it will comfort dyspnoea and the asthma and the ortomia and it does controls the area of the vein called Mediana. The third position, namely, on the roots of the forearm and it will draw from the hands and it will relieve the seregra that Is In them. The fourth position between the kidneys and the buttock, and it will there draw from the organs of nutrition the nutritive parts and it influences the province of the vein called Basilic. The fifth position — on the flat of the hip, against the lipra and eruption of the hip and eruption of the whole body, and against urine disease, such as stranguria, and against every disease In the parts leading thereto. The sixth position, namely, upon the flat of the calf, and that will draw from the feet, and it does the area of the vein called Saphenous, and it will call forth the monthly blood. that Is Ounce; that Is Dragma; that Is Scruple. PERITISIMUS OMNIUM RERUM Hippocrates et cetira, that is, the key of all knowledge Is Hippocrates, and he commanded that the knowledge and the prognostics of the death and the life of all human bodies should be written at the end of his life and that this should be placed along with himself In the coffin, and he ordered that it should be put under his head In the burial, for fear the other philosophers might get his Arcanum and the secret of his heart. At the end of much time after that, the Emperor came, that is, Caesar; and he ordered the tomb to be opened — seeking treasure, that is, gold or gems or precious jewels. And the thing he found there was a shapen box which being lifted and opened what was found In it was a document on which was the Arcanum of Hippocrates. And the Emperor ordered it to be given to the physician of his own body and flesh and Amustosio was the name of the physician. He saw the people, and he read the document, and having understood it he pointed out to the Emperor that it was the Arcanum of Hippocrates and the prognostics of death and of life to the human body. And Hippocrates spoke first of all regarding the signs of death pertaining to the Head, and he said if there Is pain In the head and swelling of the nostrils that signifies death upon the fourteen and twentieth day 34th. Item, the person on whom there Is Frenzy, if his cheek Is red flushed with his face puffed with defect of digestion In the stomach ... Stranguria Is to be interpreted as the emission of the urine In drops and that Is not a trifling small matter. Donald MacBeath wrote this. The first post-script beginning In Col. 27 would seem to be a personal MacBeath note based upon practical experience and observation — for I have not been able to trace its origin otherwise. It would seem also to be In the same handwriting as the text, so far. The second post-script introduced by Peritisimus omnium rerum Ipocras Is In a new hand without doubt, and most probably that of one of the MacBeaths themselves. At the middle of the fourteenth line down, another and coarser hand takes the same incompleted matter up. This Is almost certainly that of James MacBeath, whom we find making other additions to the manuscript In the year 1598 — and long after the O'Cendains and the O'Kearneys had finished their work — when the book as it stands was In the family possession. From this we must learn that the Capsula Eburnea, presently to be referred to, was also, and continuously, In the hands of the MacBeaths. In a collection of classic, medical, Latin tracts called Articella, which was, I think, first published at Venice about the middle of the fifteenth century, the piece Capsula Eburnea appears along with tracts from the works of Phylaretus, others of Hippocrates, Johannus Damascenus, Galen, Celsus, Avicenna the Cantics, and others. It Is headed ‘Liber Hippocratis dictus Capsula Eburnea qui In ejus sepulchro inuentus fertur’. My edition was printed In London In the year 1519. The Tract Is introduced as follows — Peruenit ad nos quod cum Hyppocrates morti appropinquaret percepit ut uirtutes iste scripte ponerentur In capsa eburnea et poneretur capsa cum eo In sepulchro suo ne aliquis eam detegeret. Cum ergo uoluit Cesar uidere sepulchrum Hyppocratis peruenit ad ipsum: aspexit ipsum: erat aut valde percepit ipsum renouari et fabricari et corpus ejus si integrum inueniret deferri sibi quidquam foderet sepulchrum inuenta est In eo hec capsa eburnea: et In ea iste uirtutes: delata est ergo Cesari: qui In ea aspiciens: Misdos amico suo fideli traditit’ — from which, when compared with the Gaelic rendering, it may be seen that the parallel Is not very even between the two. It would seem that the MacBeaths attached some importance to this tract; and it Is surely very interesting, if its history Is true, even if it Is of no meaning to us In this time. There was a desire to continue it, but James was certainly not the man to do it. It has, however, been done. It was used as base for a Chapter In another Gaelic MS. which lies at the Museum (Egerton, 159), and as it must be of interest for purposes of comparison, I give here a part of it which more than covers the post-script. ‘Tionnsgainter dirydus ypo. ann so. Peritisimus omnium rerum ypocras et cetera .i. eochair gach uile eoluis ypr. rofurail eolus ocus aithne bais ocus betha nan uile corp dosgriobadh ina bhetha deighionaigh ocus do furail a cur inn cainruigh da h'adhlacadh leis ocus a cur fona cenn aregla na fellsamh ele d'fagbail a dirraduis ocus a rúin ocus serci a chroidi ocus In tan tainig In t-empire .i. Sesair augustus a gcionn treimsi fada do furail In uadh d'oslugad d'iarraigh innmus ocus óir ocus leg loghmor ocus ocus t'séd mbuadha ocus Is e ní fuair ann bogsa comduigh ocus do h'osluigedh e ocus do fuairi ann cairt ina raibhi dirradus yp. ocus do furail In t-empir a tabhairt do liaigh a cuirp ocus a colladh fein .i. Amustotio ainm In legha ocus do creidi dais daéis na popuil idir a raibh dhó ocus do leighi an cairt ocus arna tuigsin dó do foillsich don impir gurb e diorradus yp. do bi ann ocus tailsgelta báis ocus betha an cuirp daenda ocus do labair ar tús do comartha bais d'leth an cinn ocus adubairt da mbia tinnis isin cend ocus at isin adhaigh ocus cosachtach minic ocus a lamh clé ar a ucht g'minic ocus a lamh do cur com poll a tsrona go minic singalaidh In bás isin 4 la dhég ar fichid. Tuilleadh .i. i nech ara mbiadh frenisis da mbia a gruadha derg maille h'atcomall san aigaid ocus re droch dileaghtha sa gaili singalaidh bás an. x. la. Tuilleadh mata an eslainti-si maille h'allus ocus a cluas ocus a fiacla do beith fuar ocus na cuilfedhe go rengamail ocus saotur do beith arna corruibh brugad maille esbuidh eisdecht singalaidh bás isin .x. la. etc.’

https://celt.ucc.ie//published/G600010.html

G600011

A Mediaeval Handbook of Gynaecology and Midwifery

Unknown

Winifred Wulff

—

Old, Middle

FR, EN, DE, NL, GA, LA, GR

Prose

—

Tract

Et Is iat so na neithi o nglantur an fuil an tan sin, mar atait na luibi ata te sa cedceim, mar ata iubur sleibhi & fumiterra & aipsint & borraiste & a cosmuile do luibib & do shiltaib & do blathaib & do torthaib, & dleghur na neithi sin beith a ceim cudruma na h-eslainti. Et gach ni ata te sa cedceim atait da rann te ann & enrann fuar, & da mbia an eslainti te sa cedceim dleghur da rann fuara cum an leighis & enrann te. Et gach uili ni ata te sa 2 ceim atait 4 raind te and & enrann fuar, & gach eslainti bias te sa ceim sin dleghur 4 rainn fuara cum a leighis & enrann te. Et gach uili ni ata te sa 3 ceim atait ocht rainn te ann & enrann fuar, & gach eslainti bis te sa ceim sin dleghur ocht rainn fuara cum a leighis & enrann te. Et gach ni ata te sa 4 ceim atait .ui. rainn deg te ann & enrann fuar & da mbiadh an galur sa ceim sin (a) te dleghur an leighes .ui. rainn deg fuara do beith ann & enrann te. Et Is do reir na ceimeann so ata gach uili luib & crand & gum & shil & cloch amail aderum annsa n-Aindtidair do tairrngedh a h-ughduras Auicenna noch do scriobadh a n-uniuersite na fisigechta a Sliab Pisalain & arna corugad do reir uird aibidlech o tosach co deredh. Et Is edh do bo shlan don Tigerna an tan doronad an lebur so .i. mile bliadhan & tri ched bliadhan & da fhichit bliadhain & da bliadhain deg nis mo &rl. tairrnic an lebur so an bliadhain do marbadh Seaan óg Mac Conaithne & a tigh meic Diarmada hi Meachair do scribad. Dia trocaireach co nderrna se trocaire oraind uile. Finit. Amen. A Handbook of Gynaecology and Midwifery containing part of the Muliebrium Liber of ‘Trotula’ (i. e. Eros), and of the Rosa Anglica of John of Gaddesden (Johannes Anglicus) BOOK 2, chapter 17:DE STERILITATE SEXUS HUMANI ET CONTINET TRACTATUM DE PASSIONIBUS MULIERUM, ETC. TCD E. 4. 1. r. a CUM AUTUR UNIUERCITATIS & CETERA oir edirdealaighid ughduir na h-uilidheachta naduir na n-uili raet faena geinelachaibh budhein .i. Dia an tan rocruthaidh an domhan ar tus do coisrigh an naduir daenna do reir dhinite, oir tug se tigernus do reir chuinghill & tuicsina & resuin & t-sairsine doibh, arna h-uilib ainmidhi a sandtugadh na geineamhna do sir. Et tuc examhlacht neamcosmail do gach ord dibh fo leith & tuc tosach geineamhna & clandaighthi mailli re sairsine despinsaitsi .i. co h-aentadach don chenel daenna seoch gach aenchenel ele dibh ar tus mailli re fer & re mnai, do gheineamhain indus go ngeinti inntu sin sairsine do reir coimplexa & grasa aentadhach measardachta nadurdha an fir & na mna. Et as amhlaidh do ordaigh measardacht an fir ac toirmeasc fuaraigecht & fliuchaigecht na mna innus nach rachadh rann dibh co ro-mor seoch a ceile a n-uair na coimriachtana a cruthugad chailedh na geineamhna, oir as amlaid ata tes & tirmacht isin fer nis fuirtille do reir uaisli & dingmaltachta nis mo na sna mnaibh. Et fuaraigecht & fluichaigecht ag tigernugad isna mnaibh innus co fetfadis caili na fer gnimhugad idir cailibh na mban mar gheines an sil maith san ithir a cuirter he, & co fedann an bean beith mar fuilingtheoir an t-sil leis a doirte, da chongbail aici do reir nadura cuma ullmuighthe. DE CAPCIONE BENI UELENCIEONIS. Os anbainne na mna naid na fir do reir nadura & osa minca ghallraighter iad o chuis na geineamhna & co lanmor gallraighter iad timcheall na mball nadurdha & fuilingid na h-easlainti tre nairi & ar teitheadh imdergtha a n-aigthi ar son a mbeith a ninadh duib diamhra acu, oir ni h-uirise leo a peannaidi d'fulang naid a saethur do luadh re leaghaibh. Gidh eadh diarus tre truaighi a peannaidi ar bancharaid grasamail lerbh inmain mhe taisgelta na n-eslaintedh sin, innus co fetfadh me neithe budh comfurtacht doibh da slanugad d'fhechain a leabraibh Ipocraid & Galienus indus co ndernarsa leighis comuir tarbach do timurgan asta sin mailli re comarthaibh do leighes na n-eslainteadh sin mailli re grasaibh na baintigerna sin & morain do mnaibh eli. DE SPLECIAL. PURGAIDSIONEM MULIEIRUM. Labrum anois do purgoid speitsialta na mban, oir ni teas amain gnimhaidhus isna mnaibh do tirmughadh na leannann mailiseach bis anntu & ni fliuchaidhecht amain anmainnighes iad do reir datha indus co fetfaidhi drochlenna d'innarbad cum na mball foirimeallach do reir nadura. Et da reir sin Is do medugad an teasa d'ordaigh an Coimsidhtheoir neamhdha purgoid gnaith do glanadh na mball foirimellach & inmedonach mailli re fuil mista darub comhainm asin innsgni choitcinn an blath banda .i. mar na tabhraid na craind torad gan blath as mar sin na tabhraid na mna torad coir gan blath. Et as amhlaidh tic an purgoid sin dona mnaibh mar tic silne dona fearaibh tre aislingthibh, oir tromaighthear naduir agna mnaibh & agna fearaibh an tan fodograid imarcraid na lennann d'innarbad & nach fedaid. Labrum anois dona h-aimseraibh anab' coir an foil mista do teacht dona mnaibh a cinn a ceithre mbliadhain deg no becan roime no 'na dhiaigh fae imad no fae tercacht na teassaidhechta no na fuaraidhechta & bith marthanach co ceann .x. mbliadhain. & ii. x. & bith ag na mnaibh truagha & etroim co ceann .iii. xx. bliadhain no a .u. & .iii. xx. amail ata an fliuchaidhecht inmedhonach no co ceann .u. mbliadhain deg ar .xx., oir da di an fpurgoid sin ana h-aimsir dlighthi fein, oir do reir riadhla ni ragur a leas indarbad ele d'fhaghbhail ar imarcraidh na leannann & da di nis lugha na mar dlighes teacht as cuis d'imdugad na n-eslaintedh sin, oir dibhaighter an brigh tothlaighthech do reir bidh & dighi. Et do trathaibh do-nid sgeatrach & do-ni tennes do trathaib ele san muinel no sa druim no san cinn & uair ele do-ni fiabhras ger no cnamh craidhi no idroipis no disinteria, oir tic an uair bis tocht fola mista co rofada no an tan tic co h-imurcrach & ni hiad sin amain acht amain moran d'easlaintibh ele & gidh eadh ni cuis do diarria hi tre rofuairi an maclaicc no tre chaile na cuislenn, da reir sin ni fuilid slighthi agan imurcraidh co dl... th... trit a fetfaidis siubhal no rith do gabhail ag na mnaibh ... or bid na lenna tiugha righne acu an tan tiaghaid ... toirmiscid an siubhal no an tan chaithid tremlgno neithe ... righne no anaipchi no an tan dhoirteas moran alluis uatha tre sin ... mar foillsighid an bean ar nach imthighenn ?... na h-aicidi so, oir as eigean di imdugad na fola mista do beith aici noch as cuis don t-slainte. Et do trathaib bidh easbaidh na fola mista orro an tan ceanglas fuil dearg acu mailli re glaedhulacht & do trathaibh teid fuil dearg a slighthibh ele amail ata poll na srona no seiligha derga no cuislenna na timterachta. Et cnaidhid si o imarcraid fliuchaidhechta no o teinnes na slighed ana ngnathuigheann siubhal do denamh. Et da roibh si co fada gan teacht foillsighe sin easlainte mailiseach ac teacht & do trathaibh tic mailli re h-examhlacht dathann amail ata duibhi no dergi no uaine no ruaidhi no gili amail as follus do reir fecsana na fola. I. DE RETENCTONI MENSDRUORUM. LABRUM anois do tocht na fola mista, oir da roibh tocht na fola mista ar mnaib mailli re corp tanaidhi leagur cuisle fo tracht a coisi & la air na maireach don cois ele & tairngidh an fuil, mar fuileongus an brigh & as eigean fulang na brighe d'fecain In gach uile easlainti, or as mor an cuis eagla dighbhail na mbrigh mar foillsighes Galienus o mnai 'ga roibhi tochd fola mista re .x. misaibh ar linadh an cuirp go h-uilide mailli re ceangal na fola, aga cur cum truaighi & a ndighbhail tothlaighthi & do tairring Galienus fuil asna cuislennaibh sin re .x. laeithchibh an ceadla & an .ii. na la & an .iii. la do cois dibh & an .iiii. la don cois ele innus gur coiridh leth asdigh do becan aimsire an atharrach datha & sdaidi & anbainne brigh. DE CONSDIPACIONE UENTRIS. LABRUM anois d'fostad brond na mban, oir da roibh ceangal uirri gabh pillida arna gerugad co dingbhala indus co fuileongadh si a geiri & leagur cuisli souena do & dentar fothragadh di 'na dhiaigh & tabair cailimint no neift no minntus arna berbhugad a mil maille risin .uii. rann d'uisgi indti, & gnathuighther an fothragadh sin di & ibheadh da .ʒ. do diasisiom i n-uisge meala sin, & ag so mar do-niter diasision .i. gabh na neithi so .i. mirra & gensiana & sdoinse cruind & caera laibhiuiri co mor do gach ni dib so & comaixter iad mailli re mil, re h-aiged a h-aithli a tabarta di, tabair iara logoidion no iara pigra di. Et fodhnaid gach uile diuretica di, amail ata spicanairdi & fenel & berbhtar na luibhi sin a fin, oir as mor comfurtachtaigeas Et adeir Galienus gurub mor comfurtachtaiges an buathfallan liath ar fin & a tabuirt da ol no a berbhadh ar uisgi a mbruth a fothragadh & a comfurtacht leis & neifti a fothragadh no da n-ibhther i & ceirin do denamh mon imleacan no bruiter ar uisgi & cuirter an bhen osa cinn as maith hi & suidheadh an bean uirre & an crocain & cumdaighther he co maith indus a slighthibh ele acht isin poll sin innus co teoraidhe ar deinmni cum an macluicc. Et Is maith an buathfallan liath luibhibh so .i. tapsia & casilioso & plur ruibe & cinamomum origanum & puiliol ruigel & bitoine & airged luacra & magarlan & luaitsi & berbtar iad uile no rann dibh a n-uisgi & lintar dolainn mhin arna ciradh mar cotun & cuma mar chearcaill & cuirter te he & tumtar co minic & cuirter ar an meadhon & dentar sin co minic ria, no gabh glaisin lena & minmer & casdorie & sitoinium co mor do gach ni dib sin & dentar pudhar dibh & tabhuir a n-uisgi ara mberbtar ruibh & tabhuir da ol di an uair bias a fothragad. Et da roibh re feadh na saetuir sin gan furtacht, gabh domblas ae tairbh gloine & temprail le sugh ysoipi iad & tum olann arna ciradh ann & faisgter 'na deaghaidh hi & tabuir puinnemhain co roibh se cruaidh fada innus co fetfuir fagbail isin bandacht no mas ferr let gabh (sis?) air mar ruma slaiti ferdha & tabuir amal mar an ceadna di. II. Labrum anois do tercacht fola mista, madh beg tic di mailli re tendes .i. gabh bitoinne gluineach & plur ruibhe, berbtar iad a n-uisgi no a fin no condeacha a da drian fo bruith & sithlo & tabuir mailli re sugh fumiterra. Labrum anois d'uireasbaid na fola mista .i. da roibh uireasbaidh fola mista uirri, gabh .iii. ʒ de reubarbrum & d'oilibanum & buathfallan liath arna tirmugad & ʒ do pibur, & dein pudhar dibh & tabuir mocrach & re ndul do codlad re .iii. la da ol di, & cludugad co maith no co ngabhadh si allus no gabh minntus & ruibh & plur ruibhe leath duirn de gach ni dibh sin, salgema .iii. ʒ, prema praisgi deirgi & .iii. cind losa & berbtar iad uile a crocan & tabuir da ol di, no gabh sanasaegh & cumann gall & buathfallan liath mailli re h-im & ceangail ar uachtar an imlicain, no gabh sauvina & prema feneil & persille & mersi & luaitsi, & a mbruith ar fin & a n-ol di. Labrum anois don leighes do rinne doctuir ar bainntigerna na Fraingci .i. gabh sinnser & duilleoga lauri & bris iad & cuir sauina faru & cuir a crocan ar smeroidibh & cuir cumdach air a mbeid puill imda & suigheadh air amail adubrumar romaind, & do chifi an bean gnathaighes sin an blath banda & gibe bean gnathaighes na h-urbruithi sin as eigean uinnemint do gnathugad leth asdigh do naduir banda ar teitheadh a dul a n-ainnteas, & Is maith cum na neitheadh ceadna deathach cumin & glaisin lena & finegra & cailiment & minntus co comsuighiti no co diuid, & as maith isin cuis ceadna fuiliugad le h-adhairc idir A. 1 (91) na cichibh & Is urcoidech doib cuisle na lam & caithid lus & uinnemain & pipur & mosdard & gairleog & cuimin & eisc gaineca & fin laidir acht muna raib fiabhras no tinnes cinn uirri, oir Is olc In gach uili fhiabhras & tinnes cinn an fin d'ol. A. 2. LABRUM ANOIS d'imdugad na fola mista, oir imdaighter hi do trathaib co h-imurcrach o ro-oslugad cuislinn In maclaig no o crapadh na cuislenn cedna, & In tan Is follus fuil dearg glan, & do trathaib imdaighter hi o imdugad bid & dighi indus nach tualaing i a congabail leath astigh dona soithighib ac brisedh tre ceannaib na cuislenn amach; no tecmaid o roteas na fola o comcumusc lenna ruaid ar fagail In domblais noch Is cuis d'fiuchadh fola deirgi indus nach fetur a congabail a cuislennaib; no o comcumusc lenna finn saillti re fuil deirg 'ga tanugad & ac brisgugad na cuislenn. Et Is iat so na comartha idirdealuighes an fuil .i. da raib si a ndath ruad tanaighi foillsighi sin gurob o linn ruad tic, & da raibh a ndath geal Is o linn finn tic, & da raib a ndath dearg Is o fuil deirg tic, oir tegaid na h-eslainti sin o truaillead na lennann leth istigh noch nach fetur d'fulang le h-anmuinne na nadura, & Is mi ighthech truagh an ben on eslainte sin, & da raib co fada uirri Is urusa le dul a n-idroipis, oir teid fola na n-ae a fuididecht do reir imurcraid folmuighti na fola darub coir a coimed mailli re tes nadurtha, oir ni hedr leo do reir digbala In tesa nadurtha na suga do dilegad & d'inntogh a n-aicned na lennann co diles. Madh i fuil derg bis treisi ann legur cuisli da laim d'inntogh na fola suas & tabair catartum edrum di da caithem. Madh é linn ruad bis treisi ann maille ri h-allus on domblas ae, tabuir trifera sarasenica no rois nua no sugh uiola di. Madh o imurcraidh lenna finn bes no lenna duib tabuir iara pigra a fin di da ol. Et deis na neithi sin tabair neithi don taeb amuigh cuici noch do denadh fritbualadh don taeib astigh & ibedh fin ina mberbter uball grainech & gallus & blaesg nus muscata & duilleoga darach & madraigin & cruach Padruig, & saetraighi diuidi no comsuigigthi do denam doib, & a tabairt tar eis bidh, oir Is mor a furtacht don craidi. Et tabair pudar na cloichi re n-abar ematisis arna timprail le h-uisci fertana & pudar cruel & pudar congna fiadh & cruach Padruig & fuil dreagain & sil sitoinia, & ithedh gallus arna berbadh & aran & eisg nua arna mberbhad a finegra & aran eorna, & tabair siucra arna berbad a n-uisci di no co crapaid & co cruadhaighit na cuislenna & curthur uinegra trit & sithoilter tre edach lin & tabair da ol di, & ibedh fin derg arna mesrugad maille ri h-uisci & fiuchadh prema cruaiche Padruig, arin fin sin & ourtur adharc no ballan fona cichib do tarraing na fola suas, & tabair sugh cruaiche Padruig co minic dhi & sugh tenegail & coimil da broind é. Item gab da thoid shaille & croth salann orro & cruach Padruig, coriandri maille rena shil orro, & pudar aipsinti & cengail arin imlican sin. Et dein ceirin d'aipsint & do sinnser maille ri blonoig, & cengail ar uachtar an imlicain fona dubanaib, & Is ferrdi duilleóga raidleoigi do cur co tana uirri. Et Is maith nenntog glas arna brisedh tre blonoig & a ceangal arin meadhon & fona dubanaib & Is maith. Item gab blaesg cno & dein pudar dib & dein ceirin dib & do blonoig muici & cuir arin medon & arna dubanuib. Et dein pudar do blaesg ugh & In meid fetfair do tocbail idir a dhad meir do tobairt re tri laeib ar uisci fuar di & Is maith. B. 3. DE SUFUCACIONEM MATRISIS .i. tecmaidh do trathaib do mnaib formuchad om breith an uair teid an breath suass & anmuinnidhter an brigh tochlaightech o fuaraidecht In craidhi, & do trathaib cuiridh a n-anmuinne & a ndigbail mar sin. Et Is iat so a comartha .i. puls gan rathugad & a cenn do cromadh cum a glun & uiresbaid radairc & bolltanaigh & cumgaigid a sron & casaidh a bel & iadhait a fiacla cum a ceile & eirgi a h-ucht a n-airdi tar a gnathugad na slainti, & aitrisidh Galienus o mnai noch do gallraighedh mailli risna comarthuib so o ndechaid a comrad & a puls & do bi mar corp marb ac nar follus aencomartha beatha co foirimillech, & gid edh do connaim In naduir becan don tes timcill In craidhi & do breathnaighedur na legha a beith marb, & do cuir Galienus finna dolaind cirtha cum a srona & do gluais a h-anal é gur aithin a beith 'na bethaidh; & tecmaid mar sin do mnaibh ac a mbidh imurcaidh sperma truaillighti ar n-inntogh a naduir nimi, & tecmaid mar sin dona bainntreabtachaib noch do gnathuigh lanamnas & nach fagaid a ngnathugadh. Et tic sin co minic cum na maigden an uair tiagaid cum aisi & nach gnathuiged beith ac feraib In tan imdaighes In silne inntu, & nach fagaid a imteilgin maille ri coimriachtain, oir In tan imdaiges In silne sin maille ri truailliugad eirgid deathuigi fuara isna rannaib uachtaracha & gairter ‘coruiles’ dib asin innsgi coitcinn ar son co mbid a fochair In craidhi a soithigib In gotha innus gurob do toirmisc In gotha Is gnath leisin eslainti sin techt; & tic si uair ann o uiresbaid na fola mista ar mnai & imarcraidh da silne aici & Is mailisidi In eslainti sin & Is rignidi. 4. Et Is furtacht mor don eslainti sin uinnimint do coimilt dona lamuib & dona cosaib dola lauri, & cuir neithi drochbalaid fan sroin mar ata galbanum & opoponax & raithnech arna losgad & edach lin arna losgad & a cosmuile, & coimilter uinnimint teasaidhi & neithi arromaticum don banndacht, mar ata camamil, oir togairmid sin an fuil mista, & cuir fasadarc ara slinnenaib & fona cichib & tabair diasiminum mailli re sugh mersi, ʒ de gach ni, bruidh & timprail maille ri fin milis iat & tabair da ʒ da ól di gach n-oidhchi re ndul do codladh & Is maith. Et do ordaigh Austinus leighes a n-aigid na h-eslainti so .i. cumin milis do timprail & lan leighe 19 no dho dhe ar digh & Is maith. Et do ordaigh In fer cedna slat ferrda sindaigh no mennain do tirmugad & pudar do denam dib & a tabuirt mailli re pissarium & Is maith. Et do ordaigh Orilasius prema germanisia & prema finegrecum & sil lin & a sugh sin ise to do tobairt maille ri pisarium di. Et adeir Austinus gurob romaith prema lubhaitsi arna brised & arna mberbad mailli re blonoig & a cur ar uachtar an imlicain. C. 5. DE DESENSU MATRISIS. Labrum anois do tuitim In maclaig mar tecmas do mnaib deis leinim do breith, oir do trathaib tecmaid sin o rofliuchaidecht na cuislenn aga fuil fastogh & do trathaib teid amach a foirimell, oir tecmaid sin o robuigi feithead In maclaig & o rofuairi na lennann leith istigh, oir tecmaid In fuaraidecht sin & In buigi o aer fear do dul a mbel In maclaig asteach no ona beith co direch osa cinn. Et tic do trathaib o shuidhi ar cloich fuair no o fothrugad uisci fuair, oir anmaindighther é on fuaraidecht sin & teid asa inad fein & tic do trathaib mailli re foiregin leinim ga breith asa inadh & da ndeachadh asa inadh & gan dul a foirimell cuir neithe arromaticum fuithi mar ata balsamus & muscus & spicanairdi & sdorax & a cosmaile. Et curthur dethaighi drochbalaidh fuithi mar ata edach arna losgad & cac each arna losgad & finngadh & a cosmaile. Et curthur olann arna tuma a fin no a n-olaidh arin imlican. Et da ndecha In maclac amach aici gab neithi arromatica & timprail le sugh aibsinti & a coimilt le cleiti don medon. Et gab na deghaidh sin casia fistula & ruib & buatfallan comor de gach ni & berb a fin no co ndecha a dtrian fa bruith & tabair In 3 rann de da ol & curtur cerchaill a mbi bran arna berbadh ara h-imlican & ara meadhon. Et deis gach uile neith dib sin do cur cirri cuir asteach co fosaidh led laim é & eirgedh an ben a fothrugad a mberbter iubrain & rois & croicinn ubaill grainnigh, minntus arna bruith, galla & sumax & dercamleentes. Et dentar urbruith di na deagaid co minic & curthur neithi sdipecda innti & suided osa cinn & gabad In deathach & sechnadh na neithi sdipecda teasaidhi & gnathuighedh na neithe stipecda fuara. Et ithedh toirthi mar atait ubla goirti no fiadhan & sorba & siconia & ibedh senfin arna mesrugad le h-uisci. D. 6. DE MOTU MATRISIS. Labrum anois do gluasacht an maclaig, oir gluaister In maclac asa inadh fein & ni toctur suas cum na mball spiridalta é & ni mo tic amach do reir a beil & ni mo tuitis asa inadh. Et Is iat so comartha na cuisi sin .i. airighi In ben tinnes ina taeb clé & tocht fola mista & decracht ina fual do tabairt & bidh gairfidhach ina h-innib. Et leighister mar so é .i. gab mersi & fenegrecum & bris & tabair da ól di mailli re fin. No gab agairc asbalsa & sil cruaiche Padruig & magarlan & dentur pudar di & tobair ar digh no a mil bruithi da ól di. Madh ail leat gan In maclac do dul asa inadh & gan a gortugad o neithib cruaidi .i. gab smir fiada & blonuc assail & ceir derg & im, commor de gach ni, gab fenugrecum & sil lin & berb ar tinidh maille risna neithibh remraiti co lor & tabuir maille ri pissarium iat, oir Is eigin In saethur so do denum a moran d'eslaintib In maclaig. E. 7. LABRUM anois d'ainmesurdacht In maclaig, oir do-niter a ainmesurdacht mailli re teasaidecht ndasachtaigh don taeib astigh mar foillsighe na mna fein. Et leighister mar so iat .i. gab opium ʒ & ʒ do blonuic ganndail & tri ʒ do miled talmun & ʒ daille oilbhe & gealan uighe & bainde cich mhna & tabair tre pisarium & Is maith. 8. DE APOSTEMATIBUS MATRISIS. LABRUM anois do nescoidib In maclaig, oir geinter do trathuib fledmones & nescoidi do cinelaib imda ele ann, oir da ndecha linn ruad on domblas ae co h-imurcrach Is cuis nescoid do genemain isin maclac é & bith mailli re fiabras & re caindser. Et mad o lennaib finna bes, bith att & cruass isa nescoid & bit tinnes mor & truimidecht fo corranaib a leas & na sliastaib & na luirgnib & do trathaib bith nescoid ann o gaethmuirecht no o bualad no o gortugad eigin & ni bid a n-uiresbaid na fola mista on cuis sin, & da ngenter nescoid leth istigh a mbel In maclaig bith tinnes isin banndacht & genter sdranguria uadha sin. Et da ngenter nescoid a mbel In maclaig bith tinnes a timcill a h-imlicain & na dubanaib aice. Et da ngenter i n-iartur In maclaig In nescoid bith tinnes isin druim fona h-esnach & bith secadh bronn uirri. Mad o fuil deirg no o linn dub geinter i bith mailli re fiabras ger & re tindes mor & re tart. Mad o cuis tesaidi genter Is tarbach cuisli do ligin da cois don taeb a mbia mar ordaiges Galienus & da tarraingter fuil asin laim i n-eslainti In maclaig tairngid In t-adbur a n-airdi & tairmisgid In fuil mista, da reir sin Is trit na rannaib ichturacha dleghur an fuil do tarring fae mar fuileongas brigh In othair. 9. Et gabad na degaid sin neithi eigin noch tairmisges In tes mailli re digh, mar ata sugh midaighi & cruaiche Padruig & tenegal & casia fistula & mil roisiga & mandragora & a cosmaile. Et dentur ceirin frithbuailti aca mbia comfurtacht na brighi, mar ata sugh portulaca & tenegal & cruach Padruig & sgariola & ola roisi & persilli, & curtur 'na deghaidh sin neithi aipigthi air mar ata ros lin & im & hocus & finegrecum arna mberbad mailli re blonaic ganndail no circe & gelan uighe, no melilotum mailli re neithib diuidi dib sin, no comsuigighti, & dein pisarium dhe. Et adeir Diascorides gurob tarbach doib suidhi a n-uisci ina mberbtur spicanairdi. Et ordaigh Paulus pisarium do denum a n-aigid cruais In maclaig & da inntogh ina inadh fain & da ternogh o gaethmuirecht, .i. gab smir laigh & melilotum comtrom da pinginn dib & smir fiadha & congna fiada & blonuc ganndul & circi, tri ʒ de gach ni & tri ℥ do mil & a tri d'isoip, a mbrised sin co h-uilidhi trit a ceile & timprail iat le baindi cich & le h-ola rois & tabair iat mailli re pisarium. Et dein In ceirin so doib da roib In nescoid o fuaraidhecht & a lennaib remra troma, gab melilotum & ros lin & ruib, & berb a n-uisci iat & dentur ceirin da folud & tabair pisarium da sugh di & gnathuigedh se a fothrugad & a ceirinib iat & gnathuigedh betha edrom do seimiugad na lennann remur. Et mad cum nescoidi no cum inguir bus ail linn an t-adbur d'inntogh, curthur neithi brisis ar cnocaib air, mar ata fenegrecum & ros lin & eorna arna mberbad mailli re min cruithnechta no ponaire & inglan colum. Et da ndecha In nescoid a crapadh & cum ingair do shiledh uaithi ina les, ibedh baindi gabair no asail & dentur clistir do shisan & do mhil & tabair di ina banndacht & icid. F. 10. DE ULCERACIONEM MATRISIS. Labrum anois do crechtaib In maclaig, oir Is minic do-niter iat o rogeri In leighis & do trathaib o toirrces do milledh, & aitinter sin do reir an ingair tic uaithi & tinnis & bruidernaigh In maclaig. Et da robaid na crechta o morgad & o truaillead na cuislenn teid In t-ingur co mor i nduibi mailli re dobalaid, dlegur ar tus a glanadh mailli re neithib inglanas & cuiris an tinnes ar cul, mar ata sugh midaighi & cruaiche Padruig & ola roisi & gealan uighe & bainde cich & sugh portulaca noch ata mailli re naduir fuair. Et gnathaighi betha fuar & fothrugad a n-uisci ina mberbtur rois & raidleog & finegrecum, pistia lentisca, galla, iubrain & a cosmaile noch adubramur romaind. Et da roib In morgad o cuislennaib, tabair fuil dreagain no mirra no bolus no tuis no stoinsi cruind & tabuir comsuigighti no diuid mailli re clistir no pisairium & foghnaid acasia do tobairt mailli re silisio & a tabairt mar pisarium. G. 11. De Pruritu Uulue. Labrum anois do tochus In maclaig no na banndachta, oir da roib tochus ann gab croch & campora, litargia & caera, gealan uighe & dentur clisdir dib & tabair mailli re pisarium & gab na deagaid sin pudair do-niter d'finegrecum & tabair iat mailli re fuil ganndail & tabair mailli re pisarium. 12. LABRUM anois d'aimridecht na mban, oir adeir Ipocraid go mbit rann do mnaib nemtarbach cum na geinemna, do reir a rocruaidhi no a romethi a timcill bel In maclaig aga ceangal & aga cumgugad innus nach liginn se silne In fir do dul isteach sa maclac & aga sleamhnugad leth istigh indus nach fedann anmuin ann. Et do trathaib, tegmuid sin o cinntaib an fir do reir rotanachta a silne & a dortad go ro-aibeil a mbel In maclaig & bid ac droing dib uirgi fuara tirma & ni fetaid no Is andam fetaid geinemain do denum. 13. Labrum anois da aithne ce dib o mbid cinnta na geinemna, oir da raib In ben aimrid ona cinntaib fein no o cintaib an fir, ac so mar aiteontur sin .i. gab da crocan criadh & cuir bran inntu & cuir fual an fir a crocan dib & fual na mna a crocan ele & leig re fedh ocht la no ix. mar sin & gebe dib bias aimrid do gebtur cruimhe ina crocan, & beidh dobalaid air. Et mad cinntach iat ar aen beidh mar sin & do fetur mailli re h-eladain leighis a foirithin cum cloinde. 14. De Masculo Consipiendo. Labrum anois cinnus Is coir na mna d'ullmugad cum mic do breith .i. gab maclac mil muighe & a bandacht & tirmuighedh & dein pudar dib & tabuir da ól da fer no di fein, mad aimrid iat & genter uatha gan cunntubuirt. Et gabadh magralla banb bec bhis ac diul & rost iat guma tirim & dentur pudar dib & ibedh & cemad aimrid hi fein no In fer genter uatha. No gab olann arna tuma a mbainde asail & cuir arin imlican & connmadh ann coma cruaidh & Is maith In turcosg sin. 15. Nota .i. foillsighe an uair toirrchighter ben, nach dleghur ni noch do toigeorad si do luagh na fiaghnuse gan a tabairt di, oir muna fagha si é tar eis a togurtha Is cuis mhillti da toirrcheas é. Et da togra si cré no luaitreadh noit smearoidi dithi, tabair ponaire rostaighthi di & fognaid co maith. Item mad i n-aimsir t-shamraid bus coir di a toirrcheas do breith dena fothrugad & coimilter ola roisi & finegra co minic da meadon & caithedh biada sodilegtha 'na deagaidh. Item da n-eirgi att ina cosaib coimil ola roisi & uinegra dib & caithedh biada sodilegtha, mar atait eoin do-ni eitillach & ubla grainighe & na h-ubla re n-abar sitonia. Et da ndecha a meadon a n-atmuirecht o gaethmuirecht, gab sil mersi & ameos & minntus tri ʒ de gach ni, mastix, clous, cartomomum, sidubal 2. ℈ de gach ni, siucra 6. ℈, & dentur pudar min dib & comsuigigter le mil iat & caithedh 2. ʒ de ar cedlongad gach lae, oir sgailid sin In gaethmuirecht & indarbaid In lenum marb. Et mad ail le mnai a h-ullmugad cum toirrcesa do gabail, tirmuighedh uirgi cullaig allaid no mil muighe & dena pudar dib & ibedh ar deiredh a breithi & denadh coimriachtain re fer & biaidh torrach. 16. De Angustia Uulue .i. Do Cuimgi na banndachta, oir adeir Galienus nach dlighid na mna cumga, nait na maighdena cumga coimriachtain do denum re feraib ar teitheadh bais d'fhaghbail fae cenn a toirrcesa & gidh edh, an uair nach tualaing iat co h-uilidhe a ngenmnaidhecht do congbail da reir sin, rigid a les comfurtacht na h-ealadan so re comuirle. Masead munab' ail le mnai toirrces do tecmail di imcradh si caine maclaig ainmide noch nar truailled roime & bith aici rena leis In tan fo ndingned coimriachtain, oir tairmisgid sin In geinemain. Item gab esóc firenn & boin aisti na beathaidh & imarcadh na h-uirgi sin do gnath a croicinn ganndail fona braigit & ni geinter uaithi. 17. De Nolenti Conciperi .i. dona mnaib leis nach ail toirrces do tecmail doib ar egla tinnis d'faghbail, tograid siat gan toirrces do tecmail doib co brach le meid a pene. Et mad ail leat In toirrces do tairmesg gab maclac ainmidhi & In meid do bliadnaib bus ail leat beith gan toirrces cuir grainne spuirsi no eorna a n-aigid gacha bliadhna annsa brat boinne & cenglaid é & coimedadh risin fedh sin do bliadnaib fona braigit & ni teigemad toirrces di. 18. Oir adeir Galienus gurob mar cengailter In torad do crand cengailter In toirrces isna mnaib, oir Is amlaid tic torad In croinn o blath tanaighi shosgailti & In tan aipiges cruinnighidh & aipighi risin crann. Et Is mar sin do-ni In toirrces In uair gabtur ar dus asin silne é, oir Is tlaith edluith uime é & no co cenglann ann, oir Is urusa In t-adbur so do sgailed fo ceann a tosaigh mar tecmas don blath sult & anduiniugad, oir basgaidter é o tuitim no o leimnigh no o marcaidecht anocair no o diarria no o disinteria no o rith no o feirg & gluasacht imurcrach & fuiliugad, mar ata cuisli, oir sgailid sin na cuislenna le cengailter & le tachmaicter In lenam annsa maclac. Et gidh edh daingnidhter In lenam isin maclac on tis gabus betha cuigi no gurob abaidh é & In trath Is abaidh é tograidh In naduir fein a tabairt cum na betha saegalta, oir adeir Ipocraid a n-Amprosmorum nach coir leighes lagtach na fuiliugad do denam do mnai torraigh co cenn 4 mis na o cenn .7. mis suas. I. 19. DE IANUA NATURI AMPLIENDA .i. labrum anois mar Is coir In ball bannda d'fairsingiugad i n-aimsir na nidhan, oir In uair Is abaidh In lenam cum a breithi gluaisid se co h-intindeach, oir tograid se atharrach betha d'faghbail, da reir sin Is eigin don naduir In dorus d'osgailt co fagha In lenam fairsine na sligedh gan urcoid cum siubail, oir Is amlaidh sin gabus In lenam siubal ona teghais .i. on brat boinne mailli re cumachtaib na nadura 'ga innarbad. Oir bit drong dona mnaib do geib decracha ona neithib so um cenn a cumgachta, oir ni fedaid siat leinim do breith no Is do reir egintais moir berid, & tic toirmesc In toirrecsa o cuisib imda, oir tic do trathaib o theas na n-eslaintedh isna ballaib inmedonacha, da ndentur moran mailisi dona mnaib torrcha In uair nach toirmiscter gluasacht In maclaig o cumdach In cuimgindraidh Is dual do da imchoimed, oir da roib In bean romeith an uair millti In toirrcis ni bi In toirrces cumachtach do denam a oibrigthi nadurdha fein da foillsiugad fein annsa gloir saegalta so & do trathuib teid In maclac asa inadh & do trathaib bid rocumang o imarcraidh methraidh mar adubramur romaind, & do trathuib bid In toirrces sin marb indus nach tobair comfurtacht lena sgailedh on maclac & tecmaidh do trathuib dona mnaib oga, mar atait maighdena toirrces a n-aimsir geimrigh ga mbid bel a maclaig cumang do reir nadura & Is moidi bis cumang fuaraidhecht In geimrid ac cumaentugad re fuaraidhecht methraidh na mna, & do trathuib bid na mna roanmanna tar eis a tesa do dithugad o imurcaidh na ndethuighe ac dul uatha & Is mar sin facmait na briathra so nach lor don mnai a teas fein d'innarbad In toirrcis mairb sin, da reir sin rigit a les comfurtacht o nar n-ealadainne, maseadh ullmaighim iat mailli re fothruigib ina mberbtur malua .i. hocus & fenigrecum & ros lin & eorna, & dentur uindimint da broind & da taebaib & do corranaib a les & da banndacht dola uiola & coimilter co laidir na baill sin le h-edach lin. Et tabartur oxisacra di ara mbia pudar minntuis & apsinti, ℈ de gach ni & togairmter sredhach mailli re pudar tuisi do cur na sroin. Et berur hi a sligthib mine reighi a comghaire di & na fechaid a lucht coimideachta na h-aigid i, oir Is gnathach leisna mnaib deis lenim do breith beith adhnairech fo cenn daine da fecain ina n-aighthib. 20. De Partu Egrediendi In Modo Indebito. Labrum anois mar berar na lenim co h-aindlechtach, oir berar drong dib a n-diaigh a cos & drong a n-diaigh a lam & tic drong dib faen & drong ele tarrsna, da reir sin dlighid siat obstetrix .i. ben frithailti, eolgasach do beith aici aga mbia lamha caela beca d'inntogh an lenimh co min a mbroinn a mhathar & fliuchaidh a lam le h-uisci ina mberbtur finegrecum & ros lin & cuiridh a lam sa banndacht & inntaighidh In lenam co dlightech istigh do reir riagla no co mbia a cenn roime co cert. 21. De Fetu Mortuo Egrediendo. Labrum anois mar Is coir na mna d'ullmugad cum na lenam marb do breith .i. gab aipsint & ruib & buathfallan liath & pibur, & bris & tabuir mailli re fin da ól di & do dena furtacht. No gab magrallan & bruidh & cuir ara h-imlican mar ceirin & beraid In lenum beo no marb. Item do-ni In ueruena In cedna da tuctur ar fin no ar uisci di da ól .i. Item gabtur uisci saillti & uisci rosa & baindi asail co mor de gach ni & tabuir di da ol & foirid. No scrib na h-anmanna so a caisi no a nim ✠ sator ✠ arepo ✠ tenet ✠ opera ✠ rotas ✠ & tabuir In t-im no In caisi da caithem di & foirid. No gab im & tobair mailli re fin & re mil da ol di & foirid. Et da mbia In t-adbur ac dul a fad ort no In lenam do beith beo no marb & nach fetur a imteilgin mailli risna saethruigib sin, ibedh baindi cich mna eli & do geib furtacht do lathuir. No gab ruib & buathfallan liath & aipsint & opoponax & brister iat & cuir began dola & do siucra tritu & cuir ceirin arna lochaib blen & ara banndacht & foiridh. 22. De Retencione Secundine. Labrum anois cinnus Is coir In brat boinne d'innarbad da roib fostad air deis In leinim do breith .i. togairmed ar dus sraedach uirri & connmadh a bel & a sron iadhta. No gab luaith fuinnsinn & si fuar & sil hocuis & cuir ℈ do pudar shinnseir trit & tabuir ar digh da ól di iat & slanaighter an uair sin hi. 23. De Retencione Sanguinis Post Secundinum .i. do tocht na fola mista deis na mna do slanugad no a brat boinne .i. dentur na neithi do raidhemur romaind do togairm na fola mista. Oir da roib tinnes annsa maclac deis leinim do breith .i. gab storax & tuis & elactrici & lictubairi a mbeid spisraigh gera, ʒ de gach ni & gab roisin & sil Sarsenicorum 2 ʒ no a tri & dein pudar dib & cuir ar smeroidib derga & gabadh a n-dethach fuithi, & Is mor comfurtachtaiges di. K 24. Item uisci tibrat & leig da braen no a tri d'fuil a taeib deis a cenn an uisci & da ndecha a n-ictar an uisci Is mac bes aici & da n-anadh i n-uachtar Is ingen. Tuilled ele, oir adeir gebe ben aca mbia mac gurob ferr a gne & gurob remhe a cich des, & mad ingen Is mesa a gne & Is reme a cich cle. 25. De Dificultate Pariendi .i. do docracht na lenam do breith, oir Is iat sin teadhmanna Is minca imdaighes arna mnaib & Is o cuimgi beil ichtair In maclaig Is minca do-niter sin & curthar uinnimint fuithi, oir Is é sin saethur Is coitcinne idir na h-uile shaethur. Et do cenglumur-ne comairle uime sin seoch gach airtegal ele da mbuailenn arna mnaib, inndus co ndlighid na mna iat fein do coimed isna tri misaib deiginaca & apstinens do denam ar biadaib reamra dodilegtha & biada seimhe sodilegtha do caithem fa comhair In leinim do beith cael, mar atait ein beca & eanbruithi én, & pertrisi & fedoga & ein cerc & eisg beca gainecha & uighe boga, & denadh a n-annlann lena aridh arain & gnathaighedh fothrugad firuisci ina mberbtar hocus & a cosmaile. Et sechnadh fothrugad tirim & In uair fuicfidh In fothrugad sin coimilter uinnimint teasaidhi & ola lauiri & do-niter ola do ros lin & geir reithi & blonac ganndul no circi no cabuin. L. 26. De Preparacione ad Pariendum. Labrum anois d'ullmugad na mban mar Is coir cum In toirrcesa do breith mar Is gnath do denam doib & dentur so mailli re h-inntlecht mor & re deithnis. Et togairmter sraedheach uirri & connmadh a bel & a sron iadhta mar Is ferr do fetur a fulung innus co mbia dortad In rainn Is mo dona spiradaib ac dul cum an maclaig. Dentur deoch ina mberbtur musilago linidi & Is edh Is musilago linidi ann .i. ros lin do cur a n-uisci no co nderna glaedh de & curthar beagan do triacal no do diasasirion innti & tabair da ól di. No gab buathfallan liath & berb ar fin & curthar galbanum no asa fedita mailli re ruib no mailli re mirra no re raidleoig. No tabair diasisirion ina mberbtar buathfallan liath di. Et dentar trosisi dib sin & tabuir di da caithem iat & leagur a mbalaid fan sroin arna losgad ar smeroidib derga & sechnadh ar fuacht hi & mothuighedh na beid na deathuighi sin deaghbalaid, oir togbaid In bolltnugad maith In breath a n-uachtar da curtai fan sroin iat, & isligid na drochbolltnuighte hi & curtar neithi deagbalaid fuithi, 30 oir togairmid siat In breath sis, oir leanaidh in breath na neithi deaghbalaid & teithidh si roim In drochbalaid, da reir sin Is maith doib na neithi deaghbalaid, mar ata muscus & ambra & lignum aloes. Et Is maith di luibhi deaghbalaid, mar ata finel & minntus & puliol ruighel & a cosmaile. Item foillsighter co fuil moran do neithib ele do-ni comfurtacht mor doib, mailli re naduir foluigthe, nach aithnid duinne do reir raidh opstitrices, oir aderaidh da connmha ben co n-idhnaib ina laim deis In cloch re n-abar magnetes co tabair comfurtacht mor uirri. Et Is maith di snas cnaime iboire dol ar dhigh & do-ni cruel In cedna da connmhad fo braigid é & do-ni In t-uisci coimilter do clochaib na fainli an ni cedna & a ól di. M. 27. Quando Puer Formatur .i. labrum anois do cruthugad na lenam .i. annsa cedmi glantur o inglan an t-shilne & imdaigid fuil dearg sa corp sa 2 mi. Et fasaid a ingne & a folt sa 3 mi. Et gabaid anum & cumsgugad cuigi sa 4 mi & da reir sin bid urlugad arna mnaib sa mi sin. Et gabaid cosmailius deilbi a athar no a mathar sa .5. mi. Et gabaid aibid a ball cengal & cumsgugad cucu sa 6 mi & daingnighit a feithi & a cnama sa .7. mi. Et gluaisith In naduir e sa .8. mi, oir bid coimlinta na ballaib co h-uilidhi ann sin. Et togairmter é uadha fein & on naduir san .9. mi imtecht o dorchacht cum soillsi, oir Is gar le gach nech bis a cumgach & a ndorchach rochtain cum fairsingi & cum soillsi. N. 28. De Diligencia Infantis Nati. Labrum anois d'oilemain & do coimed na lenam mar Is coir d'eis a mbreithi, & ar tus dluthaighter a cluasa ris & dligigh na deagaid a cluasa do coimed gan bainde do legin inntu In uair beithear 'ga nighi no ca mbeochladh, & cengailter a imlican leithed tri mer ona medhon amach, oir Is e fad In baill ferrda dlighes do beith ina carcair, & coimil mil da carbat comad luaithide do laibeorad & coimil uisci te da t-sroin & glantur é co minis ona h-imurcrachaib & beochailter a co minic, oir dleghur a n-uinnimindteadh co minic, & a baill do coimilt co h-uilidhi & dleghur cris cengail do cur tairis & a baill do suigiged & suigigter a cenn & a t-sron & a dubain, & oilter e co mesurda co nach bia imdugad na fliuchadan rigni aigi. (&) Gebe dib so comartha do-cifir aigi co lochtach sechainter e arna lochtaib sin & curthar 'na deaghaid sin a n-uisci te, & tabuir a gnathugad fein do co dlightech, & na tabuir acht becan dona neithib furailes codladh air do, & coimil croicinn In leinim co min & da eisi sin tabraidh a ciche do & In uair berar é iarthur a shuile co luath & sechain ar gach uili shaethur e, & na lig a n-inadh t-sholas & condaim niamunna ara comair & edaighe ina mbia datha imda, & dentar abrain & ceolcairecht ina fiagnuise & sechnad comrad borb no cichanach air. 29. De Informacione Loquele. Labrum anois cinnus Is coir In urlabradh do munad don lenam In trath Is mithidh do a denam .i. dlighid a buime a tengadh do coimilt lena meraib & le mil & le mitaill. Et co lanmor da raib an innsgne mall aigi dleghur focal urusa do radh co minic ina fiagnuise no rompo. 30. De Disensia Dencium Nasensium .i. In uair Is aimser dona fiaclaib fás dlighid na banaltranna im do coimilt do cir In leinim & blonog circi & dlighid co minic In draint do coimilt le mer & le h-uisci eorna & dlighid a sgornach & ailt a droma & a mhuinel duinnim-inntiugad co minic. Et da raib dul amach air, dentar ceirin do cuimin & d'finegra & curthar siucra & guim araibicum & lactuca & bolus armenicus innti & a cosmaile. Et da raib uiresbaid dul amach air dentar gaeithi mela do mailli re borax & re h-inglan lochadh. De Cipis Primo Pueris Offendum .i. d'oilemain na lenam an uair dlighid biad do caitim, tabuir ar dus aran slim & baindi dhoib & dentur madalónes do do siucra ar cuma mesóc, & tabair don leanam e na laim do shugradh riu & da shughadh. Et tabuir feoil ochta én do, mar atait pecoga & pertrisi. Et an uair tinnsgnus a buain da cichib, na ligeadh a buime na cichi do shughadh isin oidhci do & oilter mar do raidhimar romaind & na bointer da cichib iat i n-aimsir rothe. 32. De Resumpsione Membri Atinuati. Labrum anois cinnus Is coir baill In lenum do remrugad In trath bis rocael, no baill na ndaineadh mor, oir da raib In eslainte nuaighidhi leighister i & mad arrsaigh ni fetur a leighes. Et da raib si nuaighidhi dentur urbruith ina mberbtur na luibi so .i. branca urcine idir preim & duilleoig & cuimin & persille & meirsi & sil feineil & apsint & gach luib diuretica & berb iat a n-uisci & cuiredh In t-othar In ball cael os cinn In t-soithigh & ditnedh é le h-edach lin no co cuiredh allus de, & berb camamil & holihoc a n-uisci 'na deaghaid & bogadh ceir isin uisci sin bis aca & cuir In ceir sin, si boc a timcill In baill caeil co h-uilidhe & connaib edach lin & breid cengailti na timcill co maidin & leig don othar allus do cur de mochtrach & coimilter co min In ball 'na diaigh innus co rithid na spiraid cum In baill caeil do cur In tesa ann & 'na diaigh sin gab di altia comsuigighti .i. da rann disi & rann dola lauiri, & cuimil sin mar uinnimint dona ballaib tri h-uairi. Et gab In .4. uair seronium .i. treta do-niter do diatasios & oxicrosium ar ndenam puduir dib & berbtur iat ar uisci ina mberbtur holihoc no co roib tiug rigin & cuir timcill In baill caeil & cuir cengal air & dentur na h-urbruithi & na ceirina & na h-uinniminnti & na tretada do gnathugad no co fagha foirithin, & denadh comnaighi a n-inadh uaingeach & gnathaighedh biadh te fliuch & fin derg inmedhonach & gnathaighedh fothrugad a firuisci no co fadha sláinti. O. 33. De Leccione Nutrixis. Labrum anois do toga na banaltrunn noch Is ferr coireocus In leanamh, oir dlighid si beith óg sgothumail deghdatha & dlighid beith co gelderg & gan a beith a comhgairi & gan a beith a crich echtrann & gan a beith gallrach na drochbalaid & cichi remra do beith aici & ucht leathan remhe inmedonach do beith innti, & na caithedh biadha saillti na goirti, na stipecda, nait neithi rotheo, na a lus, na gairleog, na uinniumuin, na tinaria, & Is edh Is tinaria ann .i. na spisraig noch curthur do gerugad In tochluigthi & d'furailem bidh ar nech, mar ata pibur & gairleog & eruca & meirsi. Et da raib uiresbaidh baindi cich uirri dentur litti di do min ponaire, & do risinib & dentur aran In marg. a cosmailes bainde di, & tabuir siucra ar deochaib di & becan do shil feineil trit. Et da raib bainde rotiugh aici no remar tabuir oilemain do biadhaib tana sodilegtha di, & furailter uirri obair do denam & tabuir siroip goirt da h-ol di. Et da roib rothana tabuir biadha roremra laidiri di & tabuir colladh & comnaidhe di. Et da raib innrum arin lenam, tabuir biadha fastoigtecha da buime. .De Pustulis Puerum .i. Dona baindighib noch fasus arna lenbaib & foirtigh iat-sein o shalann bruithi do cur orro & ni dleghur neithi somillsi na saillti do tobuirt doib. Et da raib baindedha arna lenbaib siat nemnecha, dlighid siat i n-oilemain mailli re h-uisci eorna oir do trathuib ni dlighid siat neithi saillti na somillsi do tobuirt doib. Et dlighid In banaltra do-beir baindi cich doib, d'oilemain ar biadaib seimhe sodileghtha indus nach biadh In bainde cich rotiugh, na rotana, & dlighid se beith deghbalaid somilis & gan beith saillti na dobalaid, oir ni budh maith cum oilemna na lenam e da mbedh. Et mad ail leat a derbad In mbia In bainde co mesurda, cuir braen de ar t'ingin & da sgailedh co h-aibeil ni mesurda. Et da raib rodliuth no rocengailti ni mesurda. 35. De Impedimento Consepsionis. Labrum anois do cuisib tairmisgi na geinemna, oir tairmiscter na geinemna do trathuib o cinntaib na fer & do trathaib o cinntaib na mban & tic cinnta na mban o 2 cuisib .i. roteasaidecht In maclaig no o rofliuchaidecht, & tic do trathuib o ro-edtromdacht In maclaig na congbann an silne an uair doirter ann é, no o rolethi, no o rothes, no o rutirmuighecht. Et Is iat so comurta asa n-aitheontur sin .i. da faicter an ben & si feitheach, lom, sgrabannach, mar do bedh ar scris a lethair o gaeith atuaidh & bocoidi derga uirri & tart gnaith & tuitim fuilt. Et an uair do-cifer na comurta migneeacha so uirri & si ar ndul tar In .x. bliadain .xx. & na comurtha so co fada uirri, tuic ann sin nach innleighis .i. Gid edh, madh macam óg hi & gan na comurtha so co fada uirri, Is indenta leighes di mar so .i. gab hocus & buathfallan liath & berb ar uisci & lig a ndeathuighi sin fo .3. no fo .4. fuithi & dein pisarium dona luibib cedna & cuir na banndacht & coimilter ola dhi. Et isin .iiii. la da eisi sin, gab trifera a meid mesoigi, & cuir cadás co tanaighi na timcill & dein supositorium di & cuir na bandacht, oir ticfa a furtacht on supositorium sin. Et 'na deagaid In maclac do tirmugad & gabadh deathaigedh aris & eirgedh In la arna maireach a fochair a fir. Et mad eigin gnathaigi aris na saethruighi cedna & bidh ca fir fo do no fo tri sa sechtmhain, oir Is amail sin Is tusca toirrtheochur .i. 36. De Impedemento Consepsiones ex nimia humeditati. Labrum anois do cuisib toirmisg na geinemna o imurcraidh fliuchaidechta, oir da roib In tairmesc sin o imurcraigh na fliuchaidechta, ac so mar breithneochur sin, oir bit suili siltecha aici, oir bid feithi on maclac cum na h-incinne & In tan gallraighter In maclac o imurcraidh fliuchaidechta rithidh rann don fliuchaidecht on maclac cum na h-incinne & In uair linus In fliuchaidecht In incinn Is eigin di rith mar deraib fona suilib & ni fetaid na dera sin d'fhostad, oir tuitid da nd-aindeoin uatha da reir sin. 36a. Secundum dominam Trotulam Quaedam mulieres sunt grasiles quedam groise &c. Adeir domina Trotula co fuil cuid dona mnaibh cael & cuid ele remar a cosmuilius reimhe na hydropisi & adeir si co fuil an da droing sin anullum cum na geinemna. Item adeir Trotula da n-imchra In bhen maclac gabhair & feoil a geinemna gu ndealuig ball ann & an gein bes aici ni tuismidinn Item adeir Trotula co rinnis ben dilcad do tuirsigedh o imurcraidh cloindi co ndubairt ria beach dithi & cur caith & nar tuismidegh o sin suas uaithi Item dentar ga copa ar cuma na slaiti do cadas no doluinn no do lin & curthur pudar d'finnfad mil muighe arna losgad & pudar acasia & cucain na mesog & sugh cruaichi Padruig & t-shlanluis arin nga copa sin & curtar ansa sugh ar tus e & curthur an pudar ainnsein air & curtur annsa maclac. Item dentur fothrugad doib do duilleagaib & berbthur sin a n-uisgi & suigedh In ben and & bidh ga copa arna thuma a sugh cruaichi Padruig ana maclac & In gein bes ann & (hugho dx) &rl. Cf. sections 12, 16, 17. 37. Fechum anois na sila Is maith cum na genemna .i. sil praisci & nenntoigi & cerrmacain & raidisi & finegrecum, arna mberbad a mil, & sil mersi & lin. Fechum anois na grain Is maith ann .i. gran ponaire & neithi Is cosmail riu. Is iat so na cortanna Is maith ann .i. canel & mas, & Is iat smera & toirthigh & eitnedha na cno & na neithi Is cosmail riu sin. Item Is iat so na guma Is maith ann .i. dragantum & asa fetita, oir furailid siat co mor In genemain, oir In trath ibes duine fuar In dragantum le fin do-beir furtacht mor air & teighid e & furailid ar In slait ferda ergi. Item Is iat so na prema Is maith ann .i. prema serpintiua & benedicta & sidubal & lus na magrall & furailid ar In slait ferda eirgi co laidir & uinnemain rostighthi & galingan & sinnser & peletra. Is iat so na h-ainminti Is maith ann .i. sdindtus & co sunnradach a erball & a silne & a dubain & a t-shal .i. gab cugat In ni re n-abar laserta & se úr isin errach, & bointer a cenn de & glantur na neithi leth istigh & lintur do salann iat & curthar a n-airdi coma tirim iat & gab an salann annsein & teilg an corp uait & Is lor ni Is lugha don t-salann na don t-salann tuas & Is inann doib & Is iat so na luibi curthar ann .i. mindtus & tenga enain. Is iat so na h-eisc Is maith ann .i. eisc beta srotha aga mbi croicinn tirim, & partain & mil mor & uisridha le grain sabhus do minntus. 38. Fecham anois na h-éin Is maith ann .i. éin gelun & colum & pertrisi & lachan, oir adeir Avicenna In te gnathaighes na gealuin dithe & ibes bainde 'na diaigh a n-inadh uisci co mbia 'na sesam do gnath air & gurob mor do sil bis aigi. Fechum anois na boill dona h-ainmintib Is maith doib .i. gach uili inchinn na n-én mbec co h-airithi & na lachan & na h-ein cerc & na reithedh mailli re salann, & dubain & magarla na n-ainmidhi bis druith co nadurtha & dona neithib aga fuil seimidecht, & slat ferda tairb arna tirmugad & pudar do denam de & becan do cur a n-uighib boca de & a ól co minic. Is iat so imurcracha na n-ainminnti Is maith ann .i. binid mil muighe. Item mil do bruith & a h-uisci d'ól gan spisrada, le h-ola do-niter d'almont na cno & becan croich trithu. Item Is maith im nua ar In cuis cedna & Is maith pudar eisc srotha ise ur arna tirmugad, amail uinnimint .7. n-unsa & Is maith iuchradha eisc & uighe cerc & pertrisi & colum & na n-en mbec & a mbuighein co h-airithi arna mberbad a n-uisci & arna rostad co mesurda. Is i fuil Is ferr ann .i. fuil reithi & muice & gandail arna h-ullmugad co dlestinach & raed eigin methraid trithe, & Is maith smir colpa, pira & salann & fin & a cosmaile. 39. Laurum anois dona torthaib Is maith ann .i. caera finemnach, oir linaid siat an fuil do fliuchaidecht & do gaethmuirecht & do reme an bid mailli re teas, & airneda mora derga sa t-samrad, & na craind spinain & na sceachoiri tar eis Feili Michil & da n-ithid na muca moran dib, Is tirim iat & Is coir a ngabail mailli re h-im nua. Ac so na h-oileda an uair ibter sugh cerrmacain mothrach gach lae mailli re punt fina glain & losa remra & sponci mor mailli re methradh muici. Is é In t-uisci .i. uisci ina muchar iarann, & fin nua, oir do-ni In fin arrsaigh na neithi do seimiugad, & do sgailed & masead do-ni urcoid mor dona dainib. 40. Fechum anois an leighes Is maith ann .i. na lictubairi medritatum & diamuxum don ti ara mbi esbaid comriachtana o anbaindi craidi, & pliris don ti ara mbi In esbaid sin o anbainde inchinne, & stomaticon confortatum don ti ara mbi In esbaid sin o anbainde an gaile, & diasaturion don ti ara mbi In esbaid sin o theas na n-ae & on galur buidhi, & rosata nouella don ti ara mbi o esbaid gaile mailli re tart & re h-allus. Mad drochcoimplex fliuch bias isin cuis Is maith ann sin apstinens mesurda & becan tarraing le h-agairc, & an corp do sasad le biadaib tirma rostigthi mailli re canel & re clobus & neichi teasaidhi tirma do cur ina mbiadaib & ina sausaib & saethur mor & allus & clisteri & neithi Is cosmail riu sin do gnathugad noch tirmochus an corp .i. detga & uormont & minntus do cur isin cleisteri & mindtus do gnathugad a mbiadaib no na pudar no na potaisti no na sausaib, & mar sin don tenga enain, oir Is maith i sa cuis sin gebe ris a mbia. Item foirid sugh litontra arna ol no arna ithe le h-uighib In cuis cedna & ʒ d'aso fetita. 41. Labrum anois d'oilemnaib bid & dighe noch boines risin cuis cedna & coimlintur sin le biadaib glantacha, boca, & do-niter iat-sein d'feoil mennain meith firind & d'feoil caeirech & d'uinnemnaib gan priail, delbaid na feola, bacaidter ona priail & medaiger a h-oilemna & Is maith cerca & eoin colum & uighe boca mailli re pudar caineil & minntuis & pibair & galingain arin cuis cedna, & Is maith iuchradha na n-iasc & feoil na n-iasc teasaidhi, & mad fuar iat curtur sinnser & pibur geal & canel annsa comsuigigud. Item do-beir an feoil cairech comfurtacht ar In comriachtain & incinn na ngelun & na colum & feoil uan & pertrisi & bacun muc allaid & feoil laeg le bainde & le h-uighib & biad do denam dib & do-niter biad leighis do gran, mar do-niter don cruithnecht ar mbuain a crotfaill di .i. frument & do-niter don ponaire bristi mar sin & do-niter do rais é, mailli re methradh duban gobur a ni cedna, & do-niter biad maith d'figedaib & d'feoil arna combrugh mailli re sinnser & canel & clobus & croch, mailli re h-enaib beca arna cur trithu, oir grennaigid sin In comriachtain & do-ni silne maith co h-adburda. Item do-niter biad maith cum na comriachtana d'uinnemnaib & do cerrmacanaib arna mberbad le h-enbruithi maith indus co mbia In t-uinneman imlan arna berbad & Is maith In ponaire ar In cuis cedna. Item gab uirgi reithi arna mbruith co maith & dena cotchanna dib & bu dhein trithu & roniter (madeorana) mar sin & curtur ni eigin do siler montanum & do binid mil ann & berbtur mar aen & ibed In te lenab' ail In genemain do denam, oir In lucht gnathaighis na neithi so fetaid siat comriachtain re da uair dec a n-aenaidchi, mad ail leo, & ni maith dona dainib lenab' ail geinemain do denam comriachtain acht co h-annum & tar eis leth In tres dilegtha & Is inann sin & diasaturion do caithem. Item da mberbtur incinne na ngelun ar uisci & a rostail annsein & a caithem le bainde do-ni daine ullam cum na genemna & do-ni slat ferda tairb & uirgi coilig In geinemain & do-nid uirgi reithi arna tirmugad & arna mbruith an cedna. Mad te In t-othar ibedh bainde goirt & iasc saillte se te & milones & praisce fliucha amail ata hocus & mercuirial, oir Is maith iat & Is maith medaigius sil adainne & incinne ainmidi & smir colpa & partain & craide bradain an genemain. 42. An lucht lenab' ail In genemain do denam a ngairdeocus & a solas fetaid ainminntedh & daine a comriachtain do denam & na gabaid modurdacht cum ar aenordugad & fechaithi ele & denaid comglor riu & teighid a medhon re tine & sechnaid ferg & modurdacht & da tecmad co cluinfed ni do cuirfedh ferg no modurdacht air, rithedh cum a contrardha co h-aibeil, oir Is e sin a leighes. 43. Labrum anois cinnus Is coir In genemain do denam & bith a fis agaib gurob du dona feraib & dona mnaib beith co mesurda no ac dul cum mesurdachta & gan beith miordamail a mbiad no a ndig na isna neithib minadurdha ele & Is du don fer tar ei medoin In dileghtha & ar innarbad na n-imurcrach a bean do dusacht & labairt ria & a pogad & a glaccad & a dluthugad ris In gach inad Is ail leis indus co mad moide sanntaighius In ben comriachtain t-silne37, oir tecmaid corub mall leiges In ben a silne uaithi & In uair tinnsgnus cinneloch luais no bailbhe ina comrad, dlighid comriachtain ria co fosaigh & dluthadh rena h-ucht & rena fordronn indus nach rachad In t-aer istech, & tar eis na geinemna do gabail ni du eirghidh co hobonn & dlighid an ben a gluine do tocbail & loighi faen indus na ti an sil amach & ni du cosachtach do denam, na sraedach & Is du di colladh fada In la sin & In uair eireochus da nderna siubal, dena co min & na dena rith na leimnech na marcaidecht ar each anocair In la sin. 44. Labrum anois dona neithib do-ni urchoid don genemain, oir Is coir iat-sein do shechnadh & bid a fis agaib co n-esbaidter In comriachtain o .6. modaib & ar tus tri tighi na genemna indus nach fetann si siledh, & tic sin tri gnathugad letuis, no aidhindi no campora. An .2. ni tri fuaraidecht, mar do cuirfea clar luaidhe arna h-airnib. An .3. cuis tri neithib bacus an gaethmuirecht, mar ata ainis & caruaidh & ruib & cuimin. An .4. cuis tri esbaidh na fola ona coir In genemain do techt, amail do-niter tri imurcraid treighenuis & t-saethair & fluxa & fiabrais. An .u. cuis tri imurcraid deithnis do gnoithib deithnisacha aigi, oir bacaid sin de smuaintiugad In raeda noch bud inmain leis & Is egindtach sin .i. smuaineadh cum na genemna. An .6. cuis o caithem neithi noch tirmuiges In silne, oir na neithi teasaidhi caiter co mesurda gresachtaigid slat cum na comriachtana & da caiter co h-ainmesurda iat comtraethaid siat an fliuchaidecht, amail ata In mestorc, & sechnaid na daine lenab' ail an genemain do denam meisci & laitert & rolinad minic & folmugad romor, mar ata cuisle & purgoid & fotrugad uilidhe, oir ni maith é acht co h-ainminic & beith co gairid ann, & sechnad comriachtain re cailligh no re mnai In tan bes fuil mista uirre & a fis aigi, no re mnai carraig no gerbuigh no drochbalaid no salach, no do bi i n-atcomall no re mnai na tainic cum aisi, & na h-ibed deoch uisci fuair na finegra & na dena siubal coslomnacht, oir loigdiger saint na comriachtana, amail adeir Avicenna, & sechnad cuisi na h-aimridechta, amail adubramur romaind, & na suighedh ar cloich fuair cum na slaiti do coimed, indus na gabad parilis é, & da ngabad tabuir tuis & uirgi mil muighe & muinel coiligh arna losgad mailli re neithib deghbalaid mochtrath, & Is maith sin a parilis an lesa & da mbia deccair aigi ma fual do tobuirt a parilis na slaiti, dentur fothrugad doib a saile & coimilter na h-olada adubrumar dona h-airnib & don fordronn, & coimilter fual In duine fein da airnib & don t-slait & glantar aindsein iat & coimilter uisci bethad & musdard do cul In cind & blonoc t-sinnaig, & ola, & Is mar so d'foires duine ar nar erigh re tri bliadnaib & dibed se luibi sain d. Ioannis gach lae d'uisci betha i n-aigid mailisi, & tucasa agairg enuair do ar son lenna finn ba cinntach ann. 45. Item coiscid In cloch re n-abar gagates In mailis, os o drochcreidim tic si ni h-eigin a h-egla do beith ort acht credim maith do denum. Denad In bean & In fer a faisidi co maith & caithed corp la casc no cingcisi, no fresgabala & bennaiged In sagart iat & tobair don fir In fersa so scribta: Uox domini super aquas, Deus magistatis & intonuit dominus super aquas multas,’ Vulgata, Psalm XXVII, I 3. & tobrad an fers ele so don mnai: Confiteantur tibi populi, Deus, confiteantur tibi populi omnes: terra dedit fructum suum;’ Vulgata, Psalm LXVI, 6. & In fersa so: Benedices corone anni benignitatis tue & campi tue replebuntur ubertate;’ Vulgata, Psalm LXIV, 12. & eirgid da tigh & coimédaid iat re tri laib & re tri h-aidchi gan comriachtain & guidid Dia ma maith leis co tucad clann & genemain doib. 46. Is iat so na cuisi o millter In genemain a mbroind na mna .i. imurcraid comriachtana arna beith torrach & toitim & imurcraid leimnighi & toirnech & eslainti ger & gaeth atuaid tar eis gaithi andes & esbaid a miangais d'faghbail & dethach coindle arna mucha & comarc do gairm & rith & ferg & egla & cuisle co h-imurcrach & fuil mista, no da tecmad an bean co rotruagh, no co ro-og, no da tecmad co robec a suth no flux no leighes lactach rolaidir & co cumair, gach uili ni do-ni comgluasacht rolaidir. Cuis ele .i. gaethmuirecht lenna & anbainde brighi. 47. Comartha In mairblenim .i. tinnes mon imlican & metacht ar son gach éncuisi & fuaraidecht ina medhon & na taeb & gan a beith roime, & laigdiugad sainti lanamnuis & drochbalaid ara h-anail & i fein da mothugad, esbaid gluasachta sa medhon & gluasacht roime and, & gealan na sul do dul ar claochlod & cruas na sroin & na cluasaib & In medhon do beith amail medhon fir atcomaill & tromdacht ann, amail do beth eire ar nech & caelaid na cich co h-airithi. 48. Is e Is leighes & Is coimed don cuis sin ma ta lan d'fuil ni Is mo na rig an geinemain a les da bethugad, fedtar cuisli do ligen di & da tecmad co ticfad In fuil mista di & hi co h-imarcrach inti ni cuis ecla mar sin hi .i. ar son a h-imurcraid do beith inti, oir fetaid sin techt o cuislennaib leth amuich don breith. Item gab coirt casia fistula mar 4 ℥ & gabad le fin no le lind no le h-uisci coisrica & foirid, & do-ni an croch In cedna arna tobairt le fin mar In cedna. Item do-ni canel arna tobairt ar fin In cedna. Item tabuir mar meid cno moiri le fin dobus & do derbaid In t-othar sin & do bo lor leis sin & coirt casia fistula amain & mad ail leat a denam ni Is ailgenaige na sin, gab scim & duilleoga hocois & cuir bruithi arna cosaib & é te. Item bruith buathfallan & cuir im trit & cuir im ichtur In medoin on imlican sis & imna h-airnib & a buain de a cedoir. Item duilleoga losa do do dfir losgad a n-aighen & a cur aran imlican & atraigh a cedoir & do-ni In sugh losa an cedna, da tuctur lan blaisc uighe da ól de slanaigter hé. 49. Labrum anois do Leighes na fola mista noch re n-abar galar na mban & leighester é le leighesaib fostaighecha. Tuic co silend an fuil mista énuair In gach mí & da mbia sí ac siled ni Is mó na da lá Is olc sin & da ndecha tar .7. la Is marbtach. Athraidhter aimsir na fola mista a n-ais & a coimplex .i. co cenn 4 mbliadain .xx. Is annsa cedcetramain don ré Is mo tic & o .u. .xx. co cenn a .xxx. no a .u. deag a .xx. Is annsa dara h-ais don ré Is mo tig & annsa .3. ais don ré tic si dona mnaib arrsaig & Is as sin dlighmid a tuicsin gurob isin ré nua Is coir cuisli do ligen dona dainib óga & isin t-senré dona senoirib. 50. Tuig leat co fostuigter an fuil nadurdha co cenn da bliadain dec no a .4. dec & o cinn .x. mbliadain & da .xx. amach & isna mnaib torrcha & co fhostuigter a n-aimseraib ele co mi-nadurdha fos. Da mbia aimser na fola mista .x. la .xx. Is fostad nadurdha sin & da ndecha tairis sin Is nemnadurdha & da ti ni Is tusca dleghtur a cosc, oir do-ni a h-imarcraig atcomall no etic no fiabras eli no tindes droma, & uair ele esbaid dilegtha an gaile no In tochluigthi, oir ata anbuindi na mbrigh cengailti do gach uili flux. 51. Is ann Is du leighes na cuisi do denam, In trath tinnsgnas an ben beith migneithech, mailli re h-anbainde brigi & berur na h-eslainti so uile cum da cuis amain no cum imurcraig fuaraidechta an uisci le seime a fola, no imurcraig teasaigechta seime & geire. Dleghur tri saetraighi dec d'iarraid cum na h-eslainti so. An cedni dib impog na fola. An .2. ni, folmugad na lennann cinntach da mbet siat ann. An .3. ni, siroip fostuigtech. An .4. ni, lictubairi. An .u. ni, purgoide. An .6. ni, cerinecha. An .7. ni, uinniminti. An .8. ni, na neithi curtur istech isin breith. An .9. ni, urbruithi. An .10. ni, fotraicthi. An .11. ni, dethuighi. An .12. ni, supositorium no pisarium. An .13. ni, folmugad bidh & dighi. 52. Comlintur an cedni adubramur .i. impog na fola & da mbia an corp lan do lennaib & co fuileonga an ben hé, licter cuisle na n-ae as gach laim di & curthur adarc no ballan fona cichib & cengailter a rightech co laidir & curtur adarc no ballan idir a da slinden & grendaiger fuil na srona. 53. An .2. ni adubramur .i. folmugad na fola & an lenna cinntaig, coimlintur é mar so .i. mad é linn ruad Is cindtach ann aitinter sin tri buidecht na fola & gab ann sin .4. ℥ do rois & unsa do sail cuach & ℥ do merbolani sitrini & leth punt do siucra & dentur siroip dib mailli re h-uisci ferthana & a cinn da la 'na diaig sin, gab leth punt d'uisci na roisi & leth do merbolani sitrini & ℥ do dragandum & dentur pudar dib & curtur trit na cheile iat & an t-uisci sin, & berbtur iat & bid mar sin idir da soithech co maidin & sgagtur annsein iat & gnathuigter sin. Mad linn find siltech bes cinntach ann, folmuigter e le merbolani zebuli & le h-uisci ina muchtur iarann derg & curtur mil roisicda trit, mar do dentai an deoch do millsiugad da mad te an t-adbur. 54. An .3. ni adubramur na siroipi fostuighecha, dentur mar so iat .i. gab glacc do gach ni dib so .i. cruach Padruig & lus In sparain & slanlus & lus na ledan & cuigiudach, & da ʒ do gach ni & cruel derg & ʒ do rois & dentur siroip dib ar uisci ferthana no ar uisci ina muchtur iaronn & curthur punt do mil roisicda trit, & mad fuar an cuis curtur camporin & mastix trit sin. Item tabuir tuis arna berbad a fin sa cuis so & ni fuil ni comortaigis ria, & mad te In cuis fetur gum arabicum & dragandum & iboire loisgi & coriandrum do cur trit. Item tabuir ailim isin cuis mailli re h-uisci roise no ferthana no le h-uisci ina muchtur iarann, oir do condac-sa comtrom pinginde de do cosc In adbuir, mar nar fognadar neithi ele. 55. Labrum ann so dona neithibh Is indenta cum aimrideachta na mban & Is du ar dus drochcoimplex an cuirp d'atharrach da mbia se ann & In t-adbur do dilegad & a tarraing co minic mad eigin, & a comfurtacht annsein & In breth do glanad & Is du ar dus a comfurtacht le h-urbruithib & le deathuigib & le neithib do cur indti & le deochaib & le biadaib, & Is du a nglanad da rigid a les, & bith an glanad sin dobalaid .i. o glanad na lennann rigin slemain no o glanad ingair nescoide, da mbia si ann, & Is du a glanad on fuil mista, mina thi si di & Is du a cosc da ti si co h-imurcrach & da tecad cor sis no suas a cur ina h-inad fein aris. Dleghur comfurtacht do tobuirt uirre le sugaib no le neithib ele do cur indti, indus co ngabad si an genemain & co mbia a saint uirre & a suiged fein co riagalta .i. da mbia si cumang a fairsingugad no bunscind, & a diet d'ordugad co maith. 56. Atraighter leighes na h-aimridechta do reir na cuise o tic si, mad coimplex fliuch Is cindtach ann dilegtur é mar so .i. gab madra & buathfallan liath & ibur craigi & mindtus & cailimint & spicanairdi & scinantum & calomus arromaticus & anis & sil fineil & carui & silar montana & pione & mil, & dentur siroip dib noch gnathuighter mochtrach & a ndiredh lae, & na curthar finegra a leighes na mban, oir do-ni urcoid don breith & ni hé nach facamar cuisi na teasaigechta ann sin, acht ar noide da rad gurob annum do geibter iat a nErinn ?. Mad é In coimplex cedna bus cinntach, tairrngter an t-adbur le h-agairc & le turbit & le sinser & le merbolani citrini, & mad fuar tirim an cuis, tabair sene & scim & anis indti & na tobair agairg do mnai torraig, oir togairmid flux na fola mista & furailid an lenam marb do breith. Mad lenna remra rigne bus cuis don breith, fetur becan d'agaircc do tobairt di co h-annamh & Is mo fognus an cuisle ann so na fognus In purgoid do berur anuas rena h-ól. Is amlaid so gnathuigim-si .i. madra & buathfallan liath & isoip & calamint & neift do bruith & a mbeith mar sin co maidin & agairc no turbit no sene do aga glanad & do fetur scim & anis & pione do cur indti aga bruith & aga glanad. 57. Do comfurtacht na breithi do-niter le pudraib & le lictubairi & le biadaib, & Is iat so na pudair no na purgoide .i. lignum aloes & nus muscata & sil muntanum .i. ʒ don cedni & ʒ don .2. ni & da ʒ don tres ni & ʒ do camamil & curthar na pudair so a potaistib & da mbia duinti isna taebaib curtar anis & cumin & carui ann, & da mbia tinnes no anbainde isin cenn cuir pione ann, & mad i an breth fein bes dunta no co h-olc curtar spica nardi & siucra ann & gnathaigh an pudar so .i. gab magarll des cullaig mad mac bes ailt, & dein pudar di & gab snas iboiri & siler montanum & binid mil & a bruith co mor & gnathaig an pudar ag loige & ag ergid a n-enbruithi no a fin finn & siucra & licoiris trit do cur blatha air & foirid so da ngnathuigter iat. 58. Et tabuir comfurtacht don breith le neithib ina mbruithfir buathfallan liath & poliol ruighel & litontra & neift & uormont & ruib & isoip & cailiment & celedonia & gabad a ndethach fuithi no co ti allus di, tirmuigter hi & dentur mar sin co minic .i. gabad dethach na neithi so .i. mirr & bolus & croch & tuis & min eorna & tabair binid mil ar digh di & foirid, tobuir ʒ co leth do binid mil firind & an urdail sin do binid mil boinind & foirid, & na caithed biada roteasaidhi na rogera, mar ata uinnemain & lus & gairleog & sechnad fotruicti & uinniminti roteasaidhi & gabad balad beithi co minic. Item gab bandacht mil & dentur pudar di & ibedh le fin a fotrugad. Item gab finegrecum le blonoic lachan & dein supositorium de. Item gab ar aen pudar bandachta In mil & da n-ibed si magrall des an mil tar eis na fola mista, Is mac beres co h-airithe. Item gab sugh lus na magrall & pudar bandachta In mil & ceir & suaith trid a ceili & coimil dona ballaib genemnecha. Item gabad an ben co minic detach lignum aloeis & foirid. Item dentur supositorium do binid mil firind. Item dentur pudar cogail & a cur a n-edach lin mar supositorium & glanaid se an breith & ullmuighid hi cum geinemna & bointer amach a cedoir he, oir do-ni se tindes mor. Item tar eis glanta na breithi dentur fotrugad di & mar bes si co te ibed si da lan plaisc uighe do sugh nefte le fin finn & na denad si fual 'na ferad no co mbia si a farrad a fir & coiméta si hi mar do bed si tar eis lenim do breith. Item ibed si uisci ina mberbtar mong mer mochtrach & da mbad bean torrach ger do sgeithfed & teicemad co millfed In geinemain, & Is iat saethraigthe In leighes do scribas annso, oir Is decair In leighes so do scribas & ni coitcinn & Is mor do maith fuarus le moran dib so a moran d'inadaib ar son cor fogain se dam co maith do gnathuighis he indus nach egin dul d'iarraid eolais ele ar In adbur so. 59. Labrum fos tuilled do leighes na h-aimridechta ann so & dleghur a fiarfaighi don mnai ca sechtmuin don esca a tic an fuil mista di & da toirmiscter In coimpert le fairsingi a feile cumgaidter hi In meidi regar a les .i. gab salunn & aruinn & fuil dregain & dein min dib & cumuisc fin tren trit & cuir ina feil & bith innte re hedh & cumgaighi hi. Item min cogail & tuis do losgad ar clam derg & a dé do ligen fuithi tre soithech ina mbi poll & ullmuighid hi cum na coimperta. Item neift do berbad ar fin no ar uisci & suiged ar stol toll & leiged a dé fuithi no a loscad ar clam derg & a dé fuithi no an lus fein do cur na feil & tirmuigh & coimpirti & teighid. Item an cedla no an dara la d'eis na fola mista eirged a fotrugad & ithed isin fotrugad uirgi mil no fiada no cullaig allaid no a cenn & coimpirti In fer ria. Item binid ainmidhi noch Is incaitti do caithem a ndiaig na fola mista no a cur ina feil & coimpirti 'na diaig. Item dentur builg-lin bec mar mer duine & lintur é do min cogail & curtar snaithi ass & curtur 'na feil é & bid ann ar fedh oidci & In snaithi do cengal da sliastaib do tarraing an buirg lin amach arna marach & teigid sin In maclac & togairmid an fuil mista. Item fuil mil & binid mil do tirmugad & a n-ól ar fin no ar lind & ge mad h-aimrid coimpirti. Item feil mil boinind do tirmugad & a caithem don fir & don mnai & teigemaid mac di & mad hi an ben amain caithes é teigemaid ingen di. Item In min cedna do cur 'na feil & tirmuigh & do-beir ar In maclac In silne ferda do congbail. Item min do denam d'uirgib fiada & i n-ól ar fin & genfidter uaithi. Et an lictubairi danad ainm teodoricon inacardinum, comtrom pinginne de & comtrom .7. pinginne do tartrum .i. desgad fina arna cruagugad ar fraigi In tunnad a cumusc & a cur 'na feil & geinter uaithi. Item teodoricon inacardium & comtrom pinginne do sgamonia do cur trit & a cur 'na feil & geinter uaithi da comruici In fer ria In lá sin no arna marach. Item binid mil firind don fir & mil boinind don mnai & geinter uaithi. 60. Laurum ann so do togairm na fola mista .i. flid do tegad ar licc te no i n-aighen & a fasgad & a cur te ar In mbroind & do-beir an fuil mista. Item buathfallan liath do bruith & a cur ar In imlican & do-beir an fuil mista. Item prema madra do brugh & a cur 'na feil & do-beir an fuil mista. Item min cogail & mil & builg-lín do denam fo indamail meir do gairleoig arna brugh & arna bruith a h-ola & a h-im & a cur 'na feil & Is tren togairmes an fuil mista. Item gairleoig do cur na feil. 61. Leighes romaith ann so do tobairt na fola mista .i. cailiment & saitsi & buathfallan liath & prema madra & origanum & litontra & ruib & isoip & sinaip & lus na croichi & lus creidhe & niamnait ... 62. Is iat so na laithe ina ferr cuisli do ligen sa bliadhan .i. In 8 la do mi Marta da laim deis & In .xix. la d'Abraen da laim cli. An 4 la no an 5 la do mi Mai gibe lam dib, & ni dalltur & ni hi esbaid radairc ar gach duine licfes na cuislenna sin. As iat so na tri la marbus cuisle duine sa bliadhna .i. la Lunusa & In la deighinach do mi medoin an geimrid & In .ix. la d'Abraen & gibe licfes cuisle da laim cli sa 3 la d'Abraen ni bia esbaid radairc na tinnes cinn co cenn bliadhna air. Galen's Dietary throughout the Year 63. Tecosc Galienuis ann so ar biadh & ar digh & ar fuiliugad ar da mi dec na bliadhna. An cedmi dib .i. Ianuarius .i. Is coir apstinens do denam ann & gan fuil do ligen ann re fed .7. la. Et Is iat so iat-sein .i. In cédla & In 2 lá & In 3 lá & In 5 la & In .x. lá & In .xi. la & In .ix. la déc. In 2 mi .i. Februarius .i. sechain (&) potaisti ara mbia hocus ann oir ni fuil acht nem and isin mi sin. Et legur cuisle na laime deisi ann, & atait da la baeghail and .i. an .7. la & In 8 la & gnathaigh biada tesaidi isin mi sin. In 3 mi .i. mi Marta .i. caith figeda & raisini & biada millsi ele no no & lig fuil In 8 la & In 10 la ann as do laim dais i n-aiged na fiabras co coitcinn. An 4 mi A. Aprilis, Is maith cuisle na laime cli ann & ni biad esbaid radairc ort In bliadhain sin & lic cuisle an 3 la don mi sin & ni bia tinnes cinn an bliadhain sin, & gnathaig feoil ur & biada teasaidhi isin mi sin. In 5 mi .i. mi May .i. dlighid eirgid co moch & biad & deoch do caithem ann, & gnathaig biada teasaidhe ann & na caith cind nait cosa ann. Et atait tri la baeghail ann .i. an .7. la & In .v. la dec & an 2 la déc & lic cuisle an .v. la no an 3 la no an 4 la no In la deighinach di & saerfaidh sin ar gach uile galur an bliadhain sin tú. In 6 mi .i. mi Iuin, ib deoch d'uisgi fir tibrat ar cedlongad gacha maidne & caithid saiste & létus & na lig fuil acht le h-egintus. In .7. mi .i. mi Iuil, sechain druis & mna ann, oir Is ann sin bis In incinn aga comfurtacht fein, & atait da la baegail isin mi sin .i. an .xv. la & In .ix. la. In 8 mi .i. mi Auguist .i. na caith praisech hocais na coblain ann, & na lig fuil sa .ix. la déc don mi sin & da ligter Is baeghal. In 9 mi .i. mi Septimper, Is maith tortha do caithim and & cuisle do ligen an .7. la de & saeraidh é ar idroipis & ar cancro & ar epilentia isin bliadhain sin. In 10 mi .i. mi October & Is maith fin nua d'ol ann .i. must, & da regar a les fuiliugad & dentur an cedla don mi & sechain an .ii. la & an 6 la. In xi. mad mi dec .i. mi Nouimber & sechain fothrugad and, oir ata an fuil co h-uilidi ar tinol a n-eninad isin mi sin & becan fola do ligen a cuislinn an cinn ann & becan d'fuil cael cos do ligen and, oir atait duile In cuirp a cumsanad ann, & sechain fuil do ligen isin .v. la dec & isin .ix. la dec don mi cedna. In 12 mi .i. mi Decimper, gnathaigi biad to do caithim ann & na caith praisech coblain ann, & na lig fuil acht tre egintas ann & In te do déna na teagoisc so coimedtur a slainti gan baeghlugad aige &rl. 64. Do thoirmesc na meisgi ann so .i. duilleoga saiste do caithim roim In digh & ni gabann meisgi an la sin In duine. Stupoca praisci deirgi do caithim roim In digh & ni gabann meisge In la sin inti caithis. Item sugh praisgi deirgi do cur isin sroin & turnaidh galar In chinn & toirmisgid In meisgi. Item sugh uindemain do cur isin sroin & tairrngid In galur & In meisgi. Ros muiridhi d'ol ar fin & toirmisgid In meisgi. Item sugh eidhind talman do cur isin sroin & tairrngid adbur na meisgi & galar an chinn. Item absint & ruta & mil & eidhinn & gealan ugh do cur 'na ceirin fon cenn & icaid galar In chinn & meisci na h-incinne. Item ainis do bruith ar mil & a cur fon cenn no puliol ruighel do bruith a n-ola & icaid galar & meisci In cinn. On Scabies 1. De Sgabies .i. do salchur an cuirp & Is uadha aderar sgabies ria on gainnech bis ac tuitim de no on salchur bis arin croicinn amuich co foirimillach co minic. Et Is ed Is sgabies ann salcur foirimillach an cuirp mailli re baindaib co minic. Et tig In salchur sin o linn find no o linn ruad loisgi no o fuil deirg loisci co minic, & Is follus a ndechfriugad so acht muna roibh eslainte ele bus adbur don t-salchur sin. Et Is do salchur In cuirp tisis & morfea & tinea, & Is edh Is tinea ann, brusgar no gainech In chinn. Et Is uadha aderur tinea ris, oir Is bec nach gaband se In cenn co h-uilidi. Is iat so na h-eslainti tecmaisecha a leith na h-eslainti so .i. fiabras ger & sgabies & peticon .i. eslainti d'eslaintib In cinn, sasir ignis .i. tine dia, antrax, lipa .i. eslainte do salcuraib na sul; lepra, freinisis, oir taisbenaid so uili gurob eslainte tecmaisecha iat & cengailter riu so tinea & cuirimsa cucu so bruth no bruitinech, & da reir sin na h-eslainti tic o adbur gaethmur morgaighthi aga mbid ceoa & dethuigi foirimellacha Is gerr bid ag ullmugad In cuirp cum truaillid. 2. Is iat cuisi na h-eslainti so, uiresbaid na brighi dileghtha isna ballaib & isin croicinn & an brigh indarbtach co h-anbann. Et Is iat cuisi spetsialta na h-eslainti so, mar atait fliuchada truailligthi gera mailisecha arna comcumusc re fuil deirg & mar atait lenna remra mailisecha, & Is cuis so d'fuil deirg do beith fliuch & Is cuis di linn dub ar n-imdugad a comsuigiugad na lennann & innarbtur a foirimill iad cum In croicinn, & gaband truailled & cnai cucu ann sin. Et tic an eslainti so co minic o gnathugad na mbiad saillte & nger & serb & na spisrud nger noch gnathaigter do caithim leisna biadaib remra fuara & o gnathugad neithedh uisgiemail deis bid, oir genid sin lenna mailiseca, gera re n-abar simus. Et Is amlaid genid na neithi millsi tochus & bruth, mar atait figeda & bainde, & neithi métha, oir do-nid so duinti & teilgid In t-adbur a foirimell cum In croicinn. Da reir sin do-ní gnathugad caithmhe na figedh míla d'imdugad da reir Auicenna, & Is inann adbur doib & do sgaibies & do pruritus & do tinea. 3. Taisgelta ann so; da roib sgaibies mailli re morgad & rann mhor do corp In duine do tachmang di mailli re crechtaib dobalaid tuic co fuil drochprem aici & Is dona h-eslaintib mailiseca benus a collad do duine hi, & Is decair a leighes & muna tachmaingi acht becan don corp & gan collad do buain de & gan imurcraigh pene do cur air Is urusa a leighes. 4. Labrum anois do leighes na h-eslainti so, oir Is egin neithi imda d'fagbail da leighes & Is e cedleighes Is ferr do denam dhi .i. na lenna truaillighthi do glanad mailli re catrifusia, oir adeir Auicenna sa 4 Canoin co ndein In folmugad na lenna loisgi d'innarbadh. An 2 ni, oilemain bidh & dighi d'ordugad doib. An 3 ni, In t-adbur do dilegad. An 4 ni, a n-innarbad co h-imlan. An 5 ni, fotraicthi do denum doib. An 6 ni, Is eigin lictubairi comfurtachta do tobuirt doib. An .7. ni, Is eigin neithi noch aentaighius riu do tobairt doib muna roib In corp linta do drochlennaib. 5. Is eigin uinnimindti do coimilt ar tus de, oir Is mor In furtacht isin eslainti so mar do cifem tar ar n-eis. Item berbter fumiter a medhg & glan & cuir ʒ no tri ʒ do shene air, oir foirid se pecugad na lennann da ngnathaigter e & glanaid iat ona n-imarcraig & muna faghtur medhg bainne gabair cuigi so gab sugh fumiter & time & sgabiosa & dubchosach & ae abha, & mad aimser samraid berbter & glantur & tabuir mailli re medhg no re hepitime & Is romaith. 6. An 2 ni dlighidh do tobairt dot uigh nach dlighinn fer na h-eslainti so biada saillte na gera do caithem, & sechnad gach uile biad do-ni losgad fola deirge, mar ata lus & uinnemain & gairleog & pibur & mil & a cosmaile, gidh edh fedaidh mil do berbad ina saetraighib & gan a caithim mar cuid & dlighidh se neithi gera do shechnad, mar ata granta parthais & clobus & neithi diureiticeca d'eis a codach, & sechnad na biada genes fuil derg mailli re h-imdugad lenna duib, mar ata feoil mairt & mil muighe & fiadha & ganndal & lachan & feoil t-saillte & loisgi & sencaisi saillte & a cosmaile. Sechnad suiper & diner & colladh lae & collad d'eis bidh & gluasacht laidir d'eis caithme & aran slim pluir & aran goirt te & sechnad gach uile ni gaethmar & meith & righin & na neithi do-ni duinti & na neithi truagha lenab' urusa dul cum morgaid, & bainde & uighe & fuil ainmidhi & gach uile ni lenab' urusa impodh cum mailisigh, & ni maith doib luibi fuara naid tortha oma mar atait peridha & cno & smera & airnedha & prema fuara; sechnaid ferg & dobron & smuaintighthi rodoimne & imurcraid saethuir & lanamnuis & co lanmor d'eis bidh, & sechnaid meisgi & a cosmaile d'aicidib na h-anma & gach uile imurcraigh ele. Et gnathaigid biadha sodilegtacha mar ata feoil mennan & uan & banb & cerc & cabun & pertrisi & phecog, & sechnaid na h-ein beca & na h-ein uisgidi aga mbid cosa dunta & gnathaigid borraiste & uiola & malua & lus na sugh talman ina potaistib. Ibid fin arromaticum ar cur uisgi trit & sechnaid lind nua & must & linn goirt &c. 7. Na neithi dilegas linn finn saillte & na lenna loisgi & dilegas lind dub da roib linn finn saillte ann, gab prem fineil & persille & mersi & ragum & corrcopog, crim muc fiad, bitoine, isoip, sedubal, tim, dairin, serban muc, blicht fothanan, dubchosach, sugh borraiste, fumiter, & sgabiosa, sil endiuia & melilotum & ros, blath borraiste, blath camamil, & uiola, ainis & carui, licoiris, canel, nux muscata, siucra mil & punt do ros & dein deoch dib, comtrom tri punt no cart saxanach. Da roib In t-adbar o linn dub no o linn ruad & an brusgar do beith tirim, gab prem seledonia & ragum & eillide, finel, corrcopog & copog cruind commor de gach ni, tim, dairin, crim muc fiad, bilar, selidonia, sugh fumitir, & sgaibiosa, borraiste, samadh, ferna na h-uili sticados, ainis, claman lin, carui, pione, croicinn gilcaighi & fuinnsinne, canel & risine arna nglanad & licoiris & punt mela 'na aenur & dentur dib mar adubrumar romaind. Da roib linn ruad loisgthe ann, gab prem fineil & persilli, endiuia, crim muc fiad, dubcosach, serban muc, seledonia, tim, dairin, sugh fumitir, sugh apsinti, lactuca, melelotum, blath rosa & uiola & borraiste, snas cnaime iboire, canel, spoidi, risine arna nglanad, licoiris, siucra & dentur deoch dib mar adubramur romaind. 8. A n-aigid gach uili cineil don sgaibies gab corrchopog & cuir buaicis cnaibi arna maethugad a finegra & berb iat fo luaith grisaig & bruid co maith iat mailli re senblonoig muice & cuir uait In buaicis & In croicinn foirimellach & cuir In tres rann ann do raib & do shuighi indus co lenaid slat mar tochta do shliseoig no do chleiti, & cuir becan d'airget beo ann arna timperail le seili duine ar cedlongad ar dernaind & coimil don inad a mbia In bruth no na gerba & fognaid sin co maith cin co cuirir In t-airget beo inti. Item gab gairleog & bruith co min hi & curtur blonog muice trithi & foirfid gach uile brudh fo chenn an 4 uair cuirfir ris. Item dein luaith do gairleoig & cuir tri mhil & foirid na piasta bis a n-aigid duine. Item gab beich nua & bruidh iad mailli re salann & cuir a n-edach lin & coimil don inad a mbia In bruth In uair bias In t-othur a fothrugad. Item Is maith na neithi coitcinna etroma so .i. na lama d'innladh co minic a medhg bainne gabar & Is maith indladh asa fual fein no folcadh do denum do luaith finemna & Is romaith &rl. In Ros adeir so. FINIT.

https://celt.ucc.ie//published/G600011.html

G600012

On Wounds

Unknown

Winifred Wulff

—

—

FR, EN, GA, LA, DE

Prose

—

Tract

Do Timairgeas and so Riaglacha Praiticeachta .i. ar sintib laime a n-anoir Dia ar trocaire don popal gaeidhealach & ar leas rem daltaibh & ar báidh rem cairdib & rem cinedh a lebraib laidianta a ngaeideilg .i. o ugduras Galienus a lebar dedhinach praiticechta Pantegni & o Ypocraid a lebur Pronosticorum .i. a lebur na taisgelta .i. neithi iat sein cnesta cumra tarbacha begdighbalacha noch roderbad linne & ler noidib gu minic. Et guidimsi Dia risin lucht cuma ro so & cuirim a eiri & a armarg ar a n-anmannaib gan teibi bocht na a tuitim deasbaid na praiticechta so & co sunnradach muna bia ni acu do cind a denmusa doib co riagalta. Guidim gach liaigh a tosaigh sic In tsaethuir go cuimnighedh athair na slainti fan saethur do crichnugad co soirb & na bidh a pecadh marbtha & guidhedh In t-othur gan beith & guidhedh In t-athair neamda Is liaigh & Is slainicidh os chach dona gallraib ara shaethur do crichnughad co soirb & ma saerad ar naire & ar miclu In uair sin. Guidhed siat na h-othuir co hinntinneach ma faisidin do denamh do cedneithib 2, & gan a mbeith a peccadh marbta & 'ma n-ongad & 'ma lesugad a tosach In otrais uair ni fhedar nech cred do biadh ac techt ris & Is cora In t-anam do leighes na'n corp, uair Is uaisle hi & fos Is dochaidi slainti d'fhaghbail don corp da roibh In t-anam co glan, oir Is trit In pecadh thainig In galur ar dus riam. 3 Is fisidh co ndirginn Dia teadmanna examla cum na ndaine Is ail leis do shaerad & do stiurad cum creidmhe & cum irisi De. Riaghluighedh amail so e co hanmargach cinnus Is coir do oilemain bid & dighi & caidreabha do reir riagla na healadan. Na gabadh nech cuigi arnmarg In duine aga mbrisinn sicne no les no ae no sgairt cleib no corr ichtarach In gaili no airne no sealg no domblas ae. Is fisidh da loitter duine ina innib & dibadh orro do gha no do shaighid no do cloigim no do sgin acht nach gerrtur trit Is inleighis acht co roibh ni slan don inde. Tabair cugat e & nigh In cnedh a fin eillte da roibh salchur innti, & cuir aindsein isin cenn suas di sgorrnacan ainmidhi eigin innus co ndechadh In biadh gan dileghad isin gaile & isna hinnib co roith sin trit In sgorrnacan amach, & na caithed se biadh re la co n-aidhchi acht muna tuctar beagan d'fhin eillte no do lind do cosg a tarta, & eisein na sheinlind no meadhg fina no lenna do tabairt do. In tan bus derb leat nach biadh ni gan dilegad aigi & tic ass co nach decha an t-otrach fo bruachaib na cneide, & nach tuirmisgenn In tath, fuaidh aindsein le snaithi sida 4 & bidh cenn fada amach agin tshnaithi gacha cinn don lott & fuaidh ann sin In cned & In croicinn imillech mar sin ar corugad na n-innedh, & cuir ceirin mon crecht & cuir 'na leabaid 5 e, & tabair da copan beca d'fhin ar cur pudair findfaid mil muighe a mochrach air cedlongad do, & tabair becan bidh sodilegtha do & gan a beith 'na biadh cengail feraidh, & na heirgidh don leabaidh cleithi no co ti cenn an tsnaithichi amach co hurusa gan tarring gan cennairc & Is comartha sin gur tathadh In cned. Is riagail In duine aga ngerrtur luithech no feith nach inleighis é gan losgadh. Riagail ele da ngaba fiabras In duine loitighi gurob comartha uilcc, uair teid In tes aicidech do dilegad In galuir & fagaidh an lot & fuaraid a bruach & doni fuarnem .Riagail ele: In duine loitighthi doirtfes moran fola da ngaba crupan é Is comartha uilc & bais, da ngaba In crupan é & gan full do teilgin Is olc & Is ferr na folmugad an cuirp ma fuil. Is riagail nach inchuir isin tshamradh arin cned acht gealan ugh, & Is inchuir a n-aimseraib fuara gealan & buidhen. Na hoslaigedh an liaigh a n-aimser fuair In cned acht a mbruachaib teinedhaib & i n-aer glan. I n-aimsir tshamraidh uero na hoslaicter acht a n-inadaib innfuara. Is nodaighthi curob teasaidhi fliuch an lin & Is aire sin nach inchuir isna cnedaib ga copa de, acht In seal bes In cnedh ac brachad. In cnaib uero ata si fuar tirim & Is aire sin nach inchuir isna crechtaib, na na sgartadh orro na gealan uighe na sugh na cruaichi Padruig, oir In tan bid ac cnesugad oir Is innrach fuar, tirim Is cneasta dona cnedaib In tan sin; & Is innrac te, fliuch Is cneasta doib In tan bid ac brachad. Is fisidh da roibh bruacha na cneidhi gan at & gne dub no uaine uirri Is comartha bais & da mbia si ar nat maille risna gneithib sin Is ferr, uair ni fuil and acht comartha drochinnrumha. Na gneithi sin gan at, gan tsheng 7 Is comartha nach roith spirad na beatha d'ullmugad na cneidhe & Is de sin tesdos an brigh fasdach & ni roithinn In cned cnesugad. Is riagail ann so nach indenta cnedhshicne In tan bis In rae ar fas, uair bidh In sicne In tan sin a leanmain don chain meadhonaigh & mad eigin cneidsicne do glacadh In tan sin da mbia In sicne arna togail suas, cuir suil t'ordoigi ris da turnum & leighister ann sin é o deochaib aderam tar ar neis, no o shintib laime. Nodaighter gurob olc In comartha ar cneidh gan baladh & gan brachadh do denam a cedoir & da tirmuighe fos Is misti In comartha. Nodaighter fos nach dleghur neithe ongainti na caine Is nesa don tsicne, uair da tegmadh co sgailfeadh arin sicne na curthur adhartan9, na tirman arin sicne acht edach min lin no sroill. Is riagail ann so nach inann leighis ar fas & ar tormach & ar sdaid & ar digbail na nescoidi gach timargadh lennaighi bis an-inadh dleghur a tosach a timsaig hi neithi innarbteca do cur riu, amail ata plur mine eorna & gealan uighe cerc & sugh cruaiche Padruig & sugh an tenegail & na gafainne & In midaighi & na neithi Is cosmuil riu sin Is coir ar sgarthaidh cnaibi. Ar fas na nescoidedh dleghur neithi dilegteca do cur orro, amail ata bran cruithnechta arna bruith a fin & a cur ar adhartanaib orro & urbruith minic do denum doib don fhin sin. Riagail ann so: na curthur neithi innarbteca re tosach an adbair da ngaba fuairnem cuigi, uair mad adbar neimi In t-adbar da n-innarbtha e as an inadh sin tigemadh go rachadh co ball eigin do ballaib oireda In cuirp & co truaillighfedh. In duine. Da roib In t-adbur ina sdaid & a denam o fuaraighecht, curthur ris na neithi aipighes In t-adbar amail ata min cruithnechta & salann & cuimin & ola & blonog cailigh & bardail & sin do coimesgad & do cur air. Madh abaidh In t-adbar ni dleghur acht oslugadh air fo bes gach liunidhti no nescoidi eili. Gach teallach doniter o losgad curtur saill ur leaghtha no im gan tsalann le holaind finn cirtha air no gu tuitidh a buiri dub de & curtur aindsein cnaithi do ceir ghil glain ann & duillebar eighinn fair & adhartan aturu & In duillebar do beith mar sin co cenn ced la; da fasa ainfeoil na bruachaib brister gairleog & curtur uirri 'se eillte & cnaifidh an ainfeoil re la co n-aidhchi. Nodaighter ann so curob lor d'fhoirithin In duine ara mbi galur na righ mad on inchinn doniter .i. cnu do chur a cul In cinn mailli re teallach do denam roimpi & urbruith do dhenam dho do ruib go gnathach. Da n-eirghi finn no brat ar suil na dentur leighes ar doman roim purgoid coitcinn & aindsein fogurta. Na fobair fiacail do buain a cinn cema mor a diachair acht muna bia ar crith, oir da tairrngter do bo baeghal sile na lennann on incinn cum na mball spiradalta no gortugad na hincinne fein. Is riagail da mbrister cnaim na righedh gona smir no smir boill oifigigh eigin Is inbreitheamnuis In t-othar cum bais no co sunnradach cum testala an baill sin uadha. Nodaighter ann so nach incengailti an ball ar dus co cruaidh innus nach bactur timterecht na spirad cum follamnaighti na cned. Nodaighter ann so da tolltur ball oifigech eigin co roith an smir nach incuir im no methradh ann co nach brena & co nach morgad ni Is mo & Is incuir ann lin no linedach. Notaighter ann so da ti fuil usgaidhthi madh o brised cnama baill oifigigh Is comartha bais. Deoch ann so noch do comaentaigedur na huili praitigi curob lor do leighes na cned & na crecht, & duilleoga praisci do cur ar bel na cneide; da sgeidhi In deoch 'ga cedol ni mana bethadh acht mana uilc .Madh aimser tshamraidh ann oslaicter fo tri sa lo air & nighter a fual fuar an crecht no a finegra & duilleoga nua d'atharrach gach uair oisgeoltar hi, ingabadh ar fhin & ar mnai & ar biadaib te fliucha & ar deochaib & ar biadaib te tirma; biad fuar a n-aimsir te & biadh te a n-aimsir fuair. Gab cugat an sannsae & barr In choblain deirg, sil cnaibi no barr glas cnaibi & barr nennta deirgi & barr firdrisi & lus na sugh talman, a cur sin fo cudruma & urdail riu uili don madra & brister aindsein & cuir iad a soithech tomhais urdail risna luibib Is iat bristi do cur na cenn d'fhin fhinn & taburtar lan plaisg uighe circi no ni Is mo mad laidir an t-othar & a tabuirt fo tri isin lo co n-aidhci sin & In cned doslugad leis gach uair dib & a nighi amail adubramur leis gach uair dib da ngaba se an deoch sin In seal d'imeochadh duine a lo .i. tri mili gan sgeith & simhin do gerradh le fiacail do Is ingabtha duinn In duine sin rer n-ais & eireochaid. Et da sgeithi se & anmaindi da gabail tabuir do uair ele no dho i & da sgeithi leis gach uair co cenn tri n-uaire gema hinmuin leat e na gab ret ais uair Is deimhin Is duine marb, & muna sgeithe se In deoch sin ni reagur a leas ga copa do cur innti acht duilleoga praisgi do cur ria. Deoch ar piastaib linnidhan & ar combruith cro & ar cnocnescoidib & ar crechtaib .i. praisech & lus na frangc & lus na sugh talman, maethan drisi, imas firi, cruach Padruig, liathlus locha & liathlus ele, aipsint, finsgoth, glaisin caille, rinn ruisc bic, lenma, tenga enain, sail cuach, nenntog derg, madraigin, ueruene, cnaib & sil cornain bic, comtrom de gach ni dib & urdail riu uili do madraigin & a cur ar fin amail Is bes do deochaib crecht & a mbruith co ndeocha a trian fo bruith, & mil do cur fuithi co lor & a beith arna glana a soithech belcumang gumadh ferr a brigh. Uinnimint cum gach uili crecht ina mbia cnaim no luitech gerrtha & Is maith ar daergalar .i. gab herba bater, noinin, macall, lus na sugh talman, madraighin, gorman bec, odragh, uludhach, cruach Padruig, liathlus bec, bithnua, lus creidhe, lus midi, lus In cenncosaigh, caegma, glaisin caille, lus na frangc, cuigeadach, rudus, liathlus locha, duilleoga dreasa, no a maethain, comtrom dib & beridh a brigh ann co cenn mbliadhna & a mberbadh ar im mi Mai & coimed tri ngrainne ponaire do leaghadh ar fin no ar seinlinn tren no ar In digh remraiti & a hol a mochtrath & a urdail ele re laighi & mad crecht bias air, duilleoga praisgi do cur uirri & a oslugad fo dhó sa lo & a nighi a fual gilla. Pudar ann so doniter a mi In Lunasaidh & taisgter co cenn mbliadna do berur don duine loitighi a meid grainde ponaire de ar fin finn no ar meadg bainde gabair fon innus adubramur romainn. Is iat so na luibi .i. madraigin, glaisin caille, caegma, rinn ruisc bec, nenntog, lus na frangc, prema brisglain, macall, madraigin, bitoine, lus na sugh talman, cruach Padruig, niamnait, liathlus bec, odragh, esgob seaain, noinin, slanlus, barr praisgi deirgi, finsgoth, caisserban bec, maethain drisi, & firdrisi, ros cnaibi; & uinnimint do denam dib sin ar im amail roraidhsimar romainn & a tobuirt fo bes na h-uinniminti roime, & Is amlaid Is ferr minidhter na luibi sin a muirtel co frichnumach & curtar a n-inadh innfuar tirim re gaeith, gan grein, gan fliuchada, & a leathad ar soithech belcumang, & Is ferr soithech belfairsing co tirmuighe & a athminugad co maith & a legan na pudar tri shoithech roin & dentur a taisgidh amail sin & urdail grainde ponaire do tobuirt don pudar sin ar meadg bainde gabair arna denam d'fhin finn no fin finn fein & a ol mar raigimar romaind, & mad saeglach tiucfaid tar In crecht arna mairech, & duilleoga praisgi deirgi tar In crecht; mad tru sgeithfidh a cedoir & araba tabair In trath Is nesa & da sgeithi tabuir an trath ele & da sgeithi na bith t'aire ris uair Is tru é. Do tairring iaraind no cnama no deilg a cneid amach cebe inadh sa corp a mbia se, gabtur prema na leadan no an duillebar & minaigh co maith & comeasc re galun ugh & cuir ris. Item sgim do minugad & blonog muici do cur trit & a cur arin crecht ar comair a n-airm & tairngfidh amach .Item inni eoin ainli do cur guna clumach a crocan criadh & curtur cli criadh a bel an crocain & a cur a n-uamhaigh no ar tine no go nderrna min de & cumaisc an pudar sin mailli re h-aiged & ceirin risin crecht & tairrngfidh co cumachtach. Gab blonog mil & cuir ris & doni an cedna. Madh ailt a derbadh an tru e no nach eadh no an innleighis no nach innleighis tabuir sugh cruaiche Padruig do, & mad tru sgeidhfidh & munab edh ni sgeidhfidh. Doni sugh fotannain no liathlosa In cedna. Doni In fin arna berbadh mailli re hesgob eaain In cedna, & a ol do & ceirin do cur ris de. Eolas do denam tretadha cum na cnead ann so & cum na crecht, da congbail oslaicti & da nglanadh & dithi a n-ainfeola & do traetadh a neime .i. gab sugh In ualabaird & aipsint & sugh firdrisi & nenntoigi deirgi & sugh imais comor de gach ni dib & urdail riu uili do mil & do gealan uighe & coimesctur mailli re plur mine segail & a comshuathadh co maith no coma tiugh righin & a cur ar lamhannan arin crecht, no ar an cneid. Madh domain an crecht a cur man nga copa & mad cneasaighthi In crecht tar goim cuir ceirin do plur mine eorna & do gealan uighe ris & oisgeolaigh sin In crecht. Gab plur mine segail & mil & min caca gobair & a coimesgad & a cur arin crecht, & mad roluath cnesaiges osglaid & da mbia co rofada oslaicthi dunfaidh he. Do slanugad crecht gab compoirin & plur mine cruitnechta & mil & im, coimisg & cuir arin crecht. Treta cum na crecht .i. gab senblonog muici & pic & roisin & ceir cedleaghtha fo cudruma & leaghtur ar tine iad, & gab sugh tenga enain & caegma & coimesgter iad & leagur tri edach glan lin & leig fiuchadh tairsib & a tabuirt ar tir & a comshuathad co techtadh & Is dingmala In treta sin. Do tath crecht & cned: leagh saill úr & gab plur imine cruitnechta no segail & fin fo cudruma, & berbtur ar enshlighi & tabuir ar tir & comshuath co tiuguighi & Is maith In treta sin. Treta ele ann so arin cedna .i. gab sugh imhais & gealan uighe & mil fo cudruma & a coimesgadh mailli re plur mini & curthur do min tuisi urdail risin min segail ma regur a les. Treta ele: gab saill & min no geir cairech no gabuir, tuis & roisin & cir cedleaghtha & pic inneaghdha & coimleaghtur trit na ceile iat & legar tri edach & a comshuathad co forruaghaigci & a caithem fo bes na treta ale. Treta togaithi ann so do dunadh na n-uile crecht nach fedtur do cnesugad .i. gab aloe & mirra & olibanum & mastix, ℥ de gach ni; & pic & ceir cedleaghtha & colofoania 2. de gach ni In gach aentomus de, & leaghtur gach ni Is innleaghtha de & a comshuathad trina ceile co fuara & Is treta togaithi sin cum na cned. Do cnam ainmfeola .i. mergi In prais & pertigris & min In prais loisgi & dena pudar dib sin, & cuir re bel na cneide la a ndiaigh a cheili arin crecht & a cinn na 4 la sin, cuir pudar In geadhair & min talman na huama, mailli re min tsegail trithu & a pudar do cur arin crecht & icaid ainmfheoil. Gairleog do minugad & a cur arin crecht & cnaidhfidh an feoil & glanaidh an crecht. Sugh na hathair talman do cumusc ar min tsalainn & doni In cedna. Ma do coisg a fhuil, cumaisc mil & fin & nighter In crecht as & glanaidh e. Do tirmugad na crecht & na cned, gab sugh cruaiche Padruig & barr In coblain deirg & mil do cur trithu & icaid & aderaid na fisigi nach fuil leighes Is ferr ann. Praiticecht ann so arna trachtadh do Pantegni Galienuis ar sintib laime & ar dus do tairring iaraind no cnama no deilg a cneid .i. gab sugh praisgi coblain & berb co beg & tobair pudar chiara deirgi ann sin & cuir ceirin arin cneid & tairrngidh co laidir gebe ni bias ann do cnaim no do crand no diarrunn. Item gab sugh na nduilled feit & an pudar cedna & cuir ris & doni an cedna. Item ceirin do sgim no da sugh mailli re berbadh co bec maille ris In ceirin cedna risin crecht & doni In cedna; mad hi an sgim fein curtar ris & cuir senblonog muici trit & doni In cedna. Item pudar no ceirin na sgeama do cengal fo traighthib mna re nidhnaib & tairrngid lenam beo no marb uaithi. Item gab pudar finnfaid mil maighe & cumaisc mailli re gealan uighe & cuir arin crecht & tairrngid. Do cosg fola cuislinn: cogain croch & cuir risin crecht. Item scoilter grainde ponairi ar do & cuir re bel na cuislinn & coisgidh an fuil. Item pudar do denam do caillechaib crainn & a cur arin crecht & coisgid an fuil. Item laeghan truim do cur sa sroin & coisgid fuil na srona no na creachtann. Item comtrom .u. ngrainde ndég crechta do pudar na gaifne gile do tabairt da ol ar fin do & coisgid sin In fuil gibe inadh a mbia. Item pudar arrament arna losgad do cur arin crecht. Ceirin traetha neimi & atta crechta .i. gab leamach & berb é & faisg a uisgi as & minuighter & cuir min eorna & blonog muici trithi & cuir In ceirin sin arin at no arin crecht & tairrngid at & diachair .Item gab sugh fineil & imais & aipsint & ualabaird & truim & a mberbadh mailli re fin & mil & curtar min cruitnechta trit & cuir arin at no arin crecht & tairrngid att & diachair. Item do glanad na crecht & do turnum atta noch bis o cuis teasaidhi .i. gab duillebar lemhaidh & aipsint & berb ar fin & a cur arin crecht & glanaid e. Item do glanad crechta .i. gab sugh athair talman & slanlosa & In comporin & cruach Padruig & herba robertin 10 & nigh In crecht as & glanaidh a inngur & a sleimne. Ceirin ann so foiris neimleadurtha con confaid & piast neimnech & arna huile cneid teid a neimnighi .i. sugh imais & mil & min tshegail & a cur orro. Item In ceirin sin & pudar caca gabair triti do cur arin crecht cnesaighes ar goim & madh cnesugad ar goim do rinne oisgeolaid leisin ceirin sin, & madh ecoir bias gan cnesugad, dunfaidh lé. Ceirin ann so bacas don cneid dul a fedanaib linnidan & a rithe & ar micinel fliuch & do tairring cnam mbristi & do tath sguilb ar uachtar cnamha .i. ceirin do duilleogaib feithi do coimesgad ar blonoig muici & a cur arin crecht & foiridh arna cinelaib sin hi. Item arin cedna gab comtrom don litargium & airgedluim & ola & berbtar coma tiugh & a cur na ceirin arin crecht. Item aipsint do bruith ar uisgi no ar fin & a cur arin crecht & Is maith arin cinel sin. Item do cosg fola na fedan linnidhan & do cnam ainmfeola & d'innarbad piast linnidhan .i. pertricis & salgema & lath urdail de risin pertricis & dentur pudar dib & leaghtur ar shenblonoig muici, & curtur an pudar sin trit an uinnimint & bid a brigh innti sin co cenn mbliadhna & foirid an uinnimint sin fedain na linnidhan & icaid ainmfeoil na crecht & Is maith foss ar carrighi. Notaidter ann so pudar cnaiti ainfheola .i. pudar arrameint & pudar In copuruis & pudar uertigris & pudar salaind arna losgad. Item feradh duine do cur a mblaesg uighe ar grisaidh no co ndernna luaith de & In pudar sin & mil trit Is romaith i cuis ainfeola & is gnathach ar aillsi. Deoch arin cedna .i. gab madraighin & cailiment & bilar gragain & ruib & bittoinne, ibur shleibe & na luibi sin do cudrumugad & a mbruith ar fin & mil da glanad & a ol co cenn .ix. m. & foiridh sin ar linnidhain & ar aillsi & ar cnedaib teid a michinel. Ar att na cnedh doniter o fhuaraigecht .i. odhradh do bruith ar fin & salann do cur ann ar at na cos & na colpadh noch attas tre siubal. Item ar att doniter o teasaidecht .i. aipsint & leaman do bruith ar uisge & a cur arin att & foiridh. Item uinnimint ar at doniter o fuacht .i. uinnimint do denam don aurea alaxandrina & ola na lauria & Is maith sin. I n-aigid na n-uile diachair doniter o fuaraigecht .i. berbter sinnach no madra meith no go leagha a feoil & curtar In methradh sin arna tinol fon inadh a mbia In tinnes. Finit Amen.

https://celt.ucc.ie//published/G600012.html

G600013

A Tract on the Plague

Unknown

Winifred Wulff

1501–1600

—

EN, LA, GR, GA

Prose

—

Tract

PESTILENTIA est morbus contagiosus crescens de uno In alium et cetera .i. amail adeir Tolameus Is edh Is plaig ann .i. galur gabaltach neoch gabus da ceile neach .Et adeir Galen fos curob edh Is plaig ann, In duil aerdha arna h-inntodh onna mesardacht dilis a morgadh & a truailledh. Oir Is e Is adbur di .i. aer bren truaillighthi morgaighthi neoch eirges o dethaigib reamra talmuide arna cumusc re rannaib seimhe an aeir. No ceo reamur eirges dusgi comnaidhi mar ataid diga cathrach & inaid ana mbid lafain & natraca neime & bethadaig ele neimneacha ana comnaidhi. Et tic si fos o maidm thalman & uair ele o aer na corp morgaighti do marbadh a troid no a cath. 1 Et bidh a fis agad cach meid comaentaigid na cuirp sin risna corpaibh daenna curob moide thiadhaid eg .Et tig si o chathugad na corp neamdha re ceile .Et tig si o indeochadh Dia; uair eile o thortaib & o shilaib & o luibib In talman neoch do truailled on aer adubramar. Et doniter hi ona sinaib saeba amail adeir Tolameus, da mbia In geimredh te tirim gan ferthain & In samradh fuar fliuch & errach fuar tirim, & fogmar fliuch, beith plaigh mor In bliadain sin ann, fiabris gera amail ani causon & tersiana & causonides & sinocus & a cosmaili, maille re na ndrochaicidib. Et bidh a fis agad In plaigh doniter o dethagaibh truaillighthi fliucha, curob lugha marbus na an plaigh doniter o dethaigib tirma truaillighthi. 2 Fiarfaigter ann so cesa fhearr In t-aer seimh glan, oir adeir Galen curob aer seim solas Is maith do comead na slainti, & go nglantur fuil & spiruda uadha; mas ead Is aer glan Is maith isan aimsir so. Item cach ni laigdiges & indarbus truailled na lennann arcena Is inmolta he; mas ead o do-ni In t-aer glan & fuindeogach na neithi sin, Is e Is fearr ann. Item adeir Almusor cach aimsir a fagaid piasta In talman a fuachaisi & na h-inaid a mbid fo talam, mar atait lochaid & blathnada, esoga & bruic & coininedha, & na heoin bis fo talam amail ataid bonnain lena & caislain coradh, & fagaid a n-uighi & a nid & teithid o deathaighib truaillighthi In talman cum an aeir glain t-solais, amail muines In naduir doib; mas ead o thuiges naduir na n-ainmintid mbruidamail curob aer glan Is fearr ann, tuigid In naduir daenna curob e Is fearr ann; mas ead Is aer glan Is fearr annsan aimsir seo. Item adeir Gillibertinus, da mbia In t-errach fuar fliuch, maille re h-aer dorcha & re nellaib dorcha reamra duba gu minic gu signidi sin plaigh In bliadhain sin; mas ead Is e a contrardha so Is fearr ann. Item adeir Ipocras cach uili ni o comfurtachtaigter In craidhi, & indarbus a gallra mar ata singcopis & cardiaca pasio & a cosmaili Is maith e; mas ead o do-ni In t-aer glan na cumachta so, Is e Is fearr isan aimsir seo. Item adeir Galen na cuirp bis arna glanad ona n-imarcrachaibh remhra, amail atait lucht lenna fuair & lenna duibh, bid slan annsan aimsir seo; mas ead iss e In t-aer glan o ndentur na cumachta sin iss e Is fearr ann. Item adeir Galen isan inadh cedna, cach neach aga mbia complex contrardha do complex an aeir pestilens nach eadh amain bid slan isan aimsir seo, ach bid ni Is slaine na isna h-aimseraib eile; mas ead ose In t-aer glan Is contrardha do, Is e Is fearr ann. Teagar ana aigid so a h-ugduras Galen a lebar na fiabras, oir adeir curub é In t-aer fliuch dorcha reamar Is fearr annsan aimsir seo & dearbtur so; oir cach uile ni seimh tolltanac Is e Is tusca teid d'indsaige In craide & na mball spirudalda, & cach ni remur dunaidh & dallaidh na poiri & ni gabann In corp truaillid na morgadh uadha, amail ata In t-aer remar, mas eadh iss e In t-aer remar Is fearr and. 3 Item adeir Magister Ricairdi gach ni medaiges In silni remraiges na lenna isin curp, amail ataid biadha fuara mar ata lactuca & melones & ubla grainnecha & finegra & finemain abaigh & cerrbocain & biatus & borraiste & bainne almont & a cosmaili, curob maith e. Mas ead o do-ni In t-aer remar na neithi sin do remrugad & do medugad Is e Is fearr ann. Item aderat na doctuiri co ndleaghthar a n-aimsir In tedma teidhid a nglenntaib & a cailltib dorcha & a n-inadaib fliucha da reir sin iss e In t-aer remar Is fearr ann. Item cach uili ni o folmuigthear In corp amail ata lanamnus & saethar mor & obair ceardcha & fothrugudh tirim & betha tirim & a cosmaili Is olc e isan aimsir seo; da reir sin Is e In t-aer remur Is fearr ann. Item gach uili ni remhraigis na spiruit & toirmiscus In codlad, amail ata boltnugad na n-uball cumra & pomum ambre & sitoni & blath lili & balad coindli & musgus & blath nenufar & uiola & duillebar soileach, & blath rosa gil & blath truim, Is maith e isan aimsir seo; mas ead o do-ni In t-aer remar na neithi so iss e Is fearr ann, amail adeir Iohannes Mesue. 4 Et adeir Auicenna sa cedlebar sa .uiii. caibidil dona sinaib saeba co fuilid da riaghail deg Is infechsana a n-aimsir In tedma a sinaib na h-aimsire. An riagail dib, ma ta In geimreadh fuar fliuch & In gaeth anes co minic & In t-errach fuar tirim & In gaeth atuaigh co minic & In samradh fliuch gaethach, beidh plaigh mor ar lenbaib In fogmar ar cind; & beidh fos flux brond & fiabras terciana & crecta na n-indedh .i. disinteria & a cosmaili. 4 An .ii. riagail .i. ma ta In geimhridh gaethach fliuch & In gaeth anes & errach tirim & gaeth anairduaigh co minic beidh togluasacht & gallra imda ele ar mnaib torrcha In bliadain sin; & beidh fos galar sul, flux fola .i. disinteria & cretan & esbadha & cumgacht srona & na huili galar do-niter o rema co h-airiti. An .iii. riagail .i. ma ta In geimread tirim & In gaeth aniar tuaid & errach fliuch & In gaeth anes co minic beidh fiabrais gera & galar sul & flux brond & indrum fola sa t-samrad ar cind biaid flux epaticus .i. flux doniter ona h-aeib & Is mor tegmaid na tedmanna so do mbnaib & d'fheraib ana tigernaighind complex fliuch, amail adeir Galen corub ona h-imarcrachaib fliucha do-niter na dunti & corub ona duntib do-niter In morgad isna lennaib remra nar h-indarbadh ana n-aimseraib dilsi fein. An .iiii. riagail, ma ta In samradh gaethach fliuch o mi Mai co tindscnaid na laethi re n-abur cainculares & annsein In gaeth do dul & a beith ann co cend tricha la .i. co fhuineadh na laethidh cedna, leigister uadha sin na h-uili galar fuar, amail ata fiabras cartana & idroipis & galar seilge & duinti na n-ae & gallra fuara na h-incinde, amail ata epilencia & catalepcia & analepsia & apoplexia & subeth & a cosmaili. An .u. riagail, ma ta In samradh tirim & In gaeth atuaidh & fogmar fliuch & In gaeth anes beidh galar cind & cosachtach maille re brisidh & re gairbten In gotha & re siubal rema cum na sron & cum na mball arcena isin geimridh ar gind. An .ui. riagail, da mbia In samhradh tirim & In gaeth anes & In fogmar fuar & In gaeth atuaidh beidh isin geimridh ar gind teindis cind, torman a cluasaib & gairbi In gotha, & siubal In rema cum na mball. An .uii. riagail, ma ta In samradh fuar & In gaeth anes, & In fogmar tirim & In gaeth atuaidh, beidh isin geimridh siubal In rema maille re pascadh re cumgudh ar In incind & nescoid & cnuic arna scamhanaib & moran do drocaicidib ele. An .uiii. riagail .i. da mbia In samradh & In fogmar go fliuch & In gaeth anes co minic, beidh plaig mhor & eslaintidh imdha ele isin geimrid ar gind. An .ix. riagail In tan bis In samradh & In foghmar co tirim & In gaeth atuaidh & fognaidh co maith do mbnaib & do lucht lenna fuair & urcoidighi do lucht lenna ruaid & lenna duib & tegmaid galar sul tirim & obtalmia & fiabrais gera, frenisis & a cosmaili. 4 An .x. riagail, ma ta In samradh & In fogmar tirim & In geimridh fuar fliuch beidh galar fuail isin bliadain sin .i. surria & disuria & sdranguria & loscam & tirmacht na slaiti fearrdha & crecta isin les & ar slithib In fuail. An .xi. ma ta In samrad & In fogmar co fuirtill a tesaidacht & a tirmaidacht & In gaeth anes do gnath, bidh scinantia & bolgach & bruitineach & docamlacht fuail & fastod na fola mista & cumgach anala & a cosmaili isin bliadhain .An .ii. riagail deg, ma ta In geimridh & In t-errach tirim, budh olc In bliadhain so, & beidh dith ar dhainib & ar ainmidib & ar crannaib In talman or digbaiter & indarbtur fliche In talman, neoch da budh coir buige & oilemain & mesardacht do tabairt don talmain tre tirmacht na h-aimsire adubramar, & tegmaidh gallra imda ele In bliadain sin. 5 Is follus ann so co fuilid tri turgabala ag gach redlaind & ag gach corp neamdha ele .i. osmicus & cronicus & eliacus. Et Is ead Is osmicus ann, In tan turgabtur redla no airdrindach fe grein don taib shair & t-siublaiges le grein co fuinigind grian don taib siar don doman. Cronicus immorro an tan turgabas thiar & gluaisis siar a coimidecht grene le siubal na sbere nadurtha noch timcillis In cruindi idir talam & usgi co fuinigind thoir & Is uada aderar cronicus on fhocal Is cronon & Is inann cronon asin greig & contrarda asin gaedilg .i. tiar thurgabas & thior crichnaiges. Eliacus immorro In tan turgabas redla no corp neamdha a circaill na sbeire nadurtha no adhburda co h-imellach & gluaisis le grein isin circaill re n-abar sdodiacus & bidh a fis agad curob eadh Is sdodiacus ann .i. In t-inadh a mbi grian re fedh na bliadna & roindter In sdodiacus a tricha ceimend & bidh grian tricha la & .x. n-uairi & leth uair In gach ceim dib so.

https://celt.ucc.ie//published/G600013.html

G600014

De Amore Hereos

Unknown

Winifred Wulff

—

—

EN, GA, LA, ES, GR

Prose

—

Tract

1 DE AMORE HEREOS Adon don gradh re n-abar hereos & Is inann hereos asin Greig & generosus asin Laidin & Is inann generosus asin Laidin & uasal isin Gaedilg, oir Is gnathach tiaghaid na baruin & na daine uaisli annsa n-easlainti so tri acfuind & a n-innmasa, & aderar filocaptus risin neach bis insin easlainti so & Is inann filocaptus & neach bis a m-braighdinas ag snaithi 4, oir Is mar sin bis fer na h-easlainti so a n-gill ag gradh na mna, oir sanntaighi an meidi sin i innus co creidinn gurab i bean Is fearr foirm & fighair & bésa & geanmnaigeacht isin domun hi, oir do truaillid an brigh inntsamlaightach co mor aige ona smuaintigib melangcoilica innus gur treig a deghoibrigthi & a trocaire co huilidhi acht smuaintighthi na mna amain & bidh amail duine cuthaigh do reir Ouidius, noch adeir; ‘Omnis amans cecus, non est Amor arbiter ecus’ .i. ni breitheamh comthrom In gradh & In neach aga mbi bidh dall. 2 Et Is amlaidh so tic an gradh .i. aithnighi an brigh inntsamlaightach é don brigh re n-abar imaginatiua & gabaid In brigh re n-abar concusibilius é o imaginatiua & gabaid In brigh miresunta é o concusibilis & gabaid brigh gluasachta na n-airteredh é on brigh miresunta & gluaisigh an corp go h-uilidhi cum an gradha, & do beir tarcaisne a fuacht & a tes & a n-guasacht & bidh neamcobhsaigh (&). 3 IS iad so comartha In gradha .i. neamthsaint bidh & dighi & becan collata & truaighi an cuirp co mor a n-egmais na sul & bidh smuintighthi doimhne acu & bidh caimenach toirseach dubhach, & bidh puls luath ard examail anordaightheach acu, & In uair do cluinid bindius no aithi ciuil bidh ac cai & ag toirsi, & an tan luaightear an ben ina fhiaghnaise ardaighter an pulsa & In tan dochid hi ardaighter ni sa mo na sin acu é. 4 & muna leighister an eslainti so teid a mania no go geibid bas. 5 LABRUM anois do leighes na h-eslainti so .i. fechadh In liaigh In duine resunta é no an duine miresunta, & masa duine resunta é curthar nech egnaighi da teagosc roim a mbia egla air & do beradh naire do briatraib do & goitfis an inntinn on imhaidh fallsa noch ata aigi & foillsighter ar d-tus do guasacht an t-saeghail & lae an breitemnais, & 'na diaigh sin foillsighter do gloir & subaltaiged na catrach neamda .Et masa duine og miresunta é bointer a edach de & gabthar air do sgiuirsighib & co ger no co n-dergadh a croicinn & no co n-gabad crith a baill & dentur bagar uilc Is mo na sin air d'hfagbail dho .Et 'na diaigh sin gealltar onoir mor do no tigernus, oir claecluighter na droch-besa on onorugad, do reir Ouidius, & taburthar obair eigneach air asa h-aithle, oir adeir Ouidius na briathra so; ‘De uacue mente quo tuiatur opus’ & cetera — is tarbach In obair do tobairt arin menmain n-dimain. Et a h-aithle na h-oibre sin curthar é a crichaibh ciana & d'fhechain dathann & marand examla. Oir adeir Petagros curob tarbach a leighes na h-eslainti so pingtiuireacht & datha examla d'fhechain & ainimhinnti bruideamla & tobair & sleibti & coillti & gotha en, & boltar neichedh n-deghbalaidh & a cosmaile. Et muna leighester é ona neichib so adubrumar curthar cailleach midealba ina fiagnaise maille re drochcruth & re drochedach & tabradh le edach ara mbia fuil idir a gluinib & abradh na briatra so re fer an gradha .i. Is olc an ben t-suirghi ut ata agatsa, oir ata si meascamail brenalach & ata epilepsia uirri & do beir a fual fuithi ina leabaidh & ata croicinn salach gearbach aice, & abradh ris gach ni ele do cifidhter dhi fein & muna labra se re, tairngedh an t-edach ara fuil an fuil asa gabail & buaileadh h-e ina edan & abradh ris do guth mor : Is mar so ata do ben t-suirghisi. Et muna leighester uada sin é ni duine ata ann acht diabal corpurda & ni leighester é co brath.

https://celt.ucc.ie//published/G600014.html

G600015

Contra Incantationes

Unknown

Winifred Wulff

between 1589

—

EN, LA, GA

Prose

—

Tract

Na pisseoga uero Is iongnadh lium nachar orduigh Bernard enni ina n-aghaidh annsa capidel so o dorinnidh iomrad orra ina chuisibh, & fós nachar chuir capidel specialta orra fén, & go mormhor Is iongnad lium Cormac da dhenam, acht munab é a n-adhuar ar son nach fhedir a leghes, & do réir mo bharamhla fen Is cosmail gurob fhedir a leghis mar gach aimsiugad & gach temptation ele da ttabhair In diabal & a mhuinnter arna daoinibh. Oir Is muinnter don dhiabal & Is diabhail fen go firinnech lucht a ndenta. Mas edh gid be uias aimrid, d'fhior no do mnaoi, na bith ina eretici & cetera, acht creidiodh mar credes In eglais & denad faoisidin mhinic & gabad sacramint naomhtha na h-egailsi & estidh briathra & tegusc diles Dé, & aisigidh na neithi fuair go h-olc & na bith smuainedh aigi In t-olc cedna do dhenam aris, & denad derc & urnaighthi & aithrighe & treghenus, mad nech thuilnges a dhenam uias ann. Et iar sin guidhedh In t-Athair trocairech go minic fa chloinn d'fhaghail dó. Agus bith a fhios agad go ufuair Iachim & Anna & Elizabeth & Zacharia, noch dha roibh Dia buidheach & do bi glan o chair, clann o Dhia rena ghuidhi, & ni h-edh amhain, acht ni chuirim a g-conntabairt gidh be ar bith athcuinghidh dhiongmala shirfis In cristaidhi glan ar Dhia do ghnath go ufhuighe uadhi í. Ergo et cetera. Et tuig fos da mbedh gan pisseoga do ueit ann nach lughuidi Is coir so do dhenam. Oir cuiridh Dia eslainti noch doni aimridecht mar dhioghaltas ar In b-phecach an uair nach den aithrighi. Mas edh no go n-díocharthar In pecadh ni leighesfaidher In eslainti tainic trit, & no go leighestar In eslainti ni ginfidhir uadhi, ergo et cetera. Agus ni córa so do tuicsin isin eslainti so na In gach uili eslainti ele. Agus dlighidh In liaigh fós ueit glan o chair sul tionnsgnus a oibrecha.

https://celt.ucc.ie//published/G600015.html

G600016

Two medical fragments

Unknown

Winifred Wulff

c.1400–1520

—

EN, LA, GA

Prose

—

Tract

Fiarfaigter In ona cosmailius no ona contrardha Is cora na seandaine d' oilemain, derbtur curub on cosmailius, oir adeir Galienus co ndlighenn In áois & In coimplex d' fhollamhnugad co brach ona cosmailius & derbuidh se do reir ugdurais Ipocraid noch co ndleghtur na neithi nadurdha d' fhollamnugad ona cosmailius & Is nadurdha In áois, masead Is ona cosmailius Is cora na sendaine d' oilemain; & adeir Galienus gurub ona cosmailius Is coir na daine slana d' oilemain, & Is slan na sendaine, masead Is ona cosmalius Is coir i n-oilemain, & derbtur do reir Galienus noch adeir mar so .i. Is and adermuid nech do beith eslan an trath teit se tara naduir fein, & ni teit an senoir tara naduir fein .i. tar an naduir ina du do do reir a aoisi, masead docitur gurub slan iad, oir ata radurc & eistacht & gach ni ele Is dú do do reir a aois, masead fagtur gurub trina cosmailius Is du na sendaine d'oilemain. Et ata Galienus ina aiged sin mar a n-abuir se co ndleghtur gach uile ní ainmesurda do breith cum mesurdachta an ni ainmesurda & atait na senoire ainmesurda fuar tirim, & te & fliuch Is contrarda don beathaid Is coir d' fhollamnugad, & fedtur an resun so do daingniugad mar so, oir Is slighe comlinga an t-sendacht & te & fliuch Is tosach don beathaid, masead Is iad foghnas and, oiris iad baccus an t-eg & coimedas In beatha. Adermuid curub fuar tirim na senoire & gurub bec d' fhuil & do tes & do spiriduib ata indtu & gurub cumung a poire & gurub anmunn a ndilegad & Is mar tuicim and so co leir nach slan na senoire c oir ní bit coidhchi gan geran & ni h-eslan co h-airidti iad lo do clunit siad & eistid & lo ata acu gach cungill Is coir doibh, & o nach slan & o nach eslan iad, masead Is nemnechtarda iad, & foillsighi Galienus sin, oir adeir se an trath bis eslainti mor & eirges nech aisti gurub nemnechtarda é, oir Is becc d' fhuil & do spiriduib iad do reir foillsighthi nemnechtarda an nech eirges a h-eslainti. Aderim co ndentur an follamnugad reim coimedach trit an contrardacht leth amuith don ceim In uair Is ail linn raod do reim coimed nach bia se ní Is mesa da mbia se sa 3 ceim & doniter in follamnugad coimedach gacha dirga trít an cosmailius, & mad ail lind ní fuar tirim sa 3 ceim tai do coiméd neithi fuar tirim isin ceim cedna dleghar a tobairt doib. Et ata follamnugad ailemnach and & Is ris sin aderur follamnugad mesurda ac dul cum tesa & cum fliche & Is e sin fognus dona dáinibh anmanna eslana & don lucht bis ar digbail ina tes & ina spiriduibh. Et tuic and so ca meid modh a n-abur eslainti uilidhi .i. aderur eslainti uilidhi o uilidecht gabala, & da reir sin Is uilidhi In fiabras & aderur eslainti uilidhi o uilidecht condmala, & da reir sin Is eslainti an nescoid & In t-at, mar ata an t-atcomull & In potagra, oir aderuid na h-ughduir co connmuid siad gach uili cinel eslainti inntu fein; & aderur hi o uilidecht gan dechfir, & Is mar sin Is eslainti uilidhi an bolgach & In bruitinech, oir bit siad gan dechfir In gach rand don corp. Et aderur hi o uilidecht brighe, & da reir sin Is uilidhi an t-allus an uair tic do reir faothuighe & tar eis comartai an dilega .i. In trath bis nert ag an brigh ar adbur na h-eslainti isin corp uili. Et aderur hi o uilidecht truaillighti, da reir sin Is uilidhi In lubra. Et aderur hi o uilidecht cuisi ar son gurub bec nach cuis & nach mathair do gach uilidecht hi, da reir Is uilidhi In rema, oir Is cuis do gach eslainti é, & Is eslainti uilidhi an tisis, oir Is cuis d'eslainti uilidhi hí 3 eitici. Et aderur hi o uilidecht doniter o moran d'eslaintib & da ballaib, & da reir sin Is eslainti uilidhi an flux, oir doniter é on gaili & ona h-aoib & on incinn & ona h-indibh & on ballaib ele nach labhramuid. Et aderur hí o uilidecht gortuighthi, da reir sin Is eslainti uilidhi an galur tuitimnnach & a cosmailius, oir gortuighe se In corp uili ina aixis noc condmas leth an cuirp uili ina aixis isin pairilis & a pairilis na tengad no an meir no baill rannuighe. Et aderur o uilidecht oirida, da reir sin Is uilidhi eslainti ata crith & anmuinde, & eslainti an cinn mar ata a teines, & eslainti na n-ao mar ata tes no a ndunadh, & eslainti na n-uirgid mar ata In aimridecht. hi o uilidecht coimcenguil .i. ar son co land an ball a mbí sé re ball ele, da reir sin Is uilidhi eslainti In gaili mar ata sgethrach & esba dilega & muirecht, & eslainti na n-indid mar ata gaothmuirecht & colica & ilica, & eslainti na n-arunn & In lesa mar ata cloch, oir Is boill coitcinda uilidhi so noch doni serbis don corp uili. Et aderur hí o uilidecht toitid, & tuic da reir sin co fuilid trí gneithi arin crupan .i. atanus mar comtairrngter feithi In droma e na h-aighci & Is eigin donti ara mbi sin ina certsesam. Gne ele de .i. euaptostinus crapuidhter feithi na h-aighchi amain & Is eigin donti ara mbi sin beith ac fecuin sis do gnath. An 3 gne .i. empetostinus mar crapuidhter feithi In droma amain & Is eigin donti ara mbi sin beith ac fecuin suas do gnath, da reir sin Is eslainti uilidhi teatanus mar crapuidhter na feithi do gach leth ac fecuin an leiti ele & na gneithi ele acht d' aontaoib amain. aderur eslainti uilidhi .i. eslainti coitcind uilidhi, da reir sin Is eslainti uilidhi na cneada & gach uili creacht. B RIA MS 23 uia dictum est primus quodh duo tractatus primi erunt de morbi uineuersalibus .i. o do labrumar gustrasta ar tus co mbedís In da cedtrachtadh don lebur so dona h-eslaintib uilidhi, da reir sin Is coir duin a fis do beith againn ca minca aderur inn eslainti do beith uilidhi, oir aderur hi do beith uilidhi a moran do modhuibh & ar tus on ni tachmuing In corp co h-uilidhi & Is andsa modh so aderur In fiabras ina eslainti uilidhi amail adubrumar romuinn. Item aderur uilidecht uilidhi continoidech, oir tachmuingid si gach uili cinél galuir, mar atait aitt & nescoidi & idropis & potogra. Item aderur uilidecht neimdechfrech uilidhi na mball co h-uilidhi, mar ata bolgach & gerba noch ata o uilidecht na mball, oir Is neimdechfrech iad In gach rand don corp co h-uilidhi. Item aderur uilidecht na mbrigh risin n-allus In tan fo tic se deis comartha In dilega ina tigernuighid na briga deis comartha In dilega d' innarbad adbuir na h-eslainti. Modh ele i n-abur uilidhecht uilidhi truaillighthi & Is amlaidh sin ata In lubra ina h-eslainti truaillighthi gun a cuis, oir Is cuis & Is adbur don uili eslainti hi & Is mar sin ita In réma ina cuis & ina adbur dona h-eslaintib co h-uilidhi & do moran d' eslaintib. & Ata tisis co uilidhi, oir Is uilidhi a h-adbur & a h-eslainti. Item fetuid uilidecht neimdechfrech techt on gaili & ona h-aoibh & ona h-indibh, & is mar sin ita In flux bronn & fetuid techt on incind mar sin. Item aderur uilidecht uilidhi gortuighe & Is amlaid sin ata epilepsia uilidhi, oir gortuighe si In corp uili ina h-aixis. & Ata apoplexia ina h-eslainti uilidhi, oir toirmiscid si cuimne & gluasacht. & Aderur uilidecht uilidhi na méidi & Is amlaid sin aderur In pairilis do beith uilidhi, oir tachmuingidh si leth In cinn a coitcindi no mer no ball ele rannuighe. & Aderur eslainti an cinn do beith uilidhi, amail ata a teindes & Aderur ni ele do beith o uilidecht uilidhi tosanuigh & Is amlaid sin atait eslainti In craidhe uilidhi, mar ata tremor & singcopis. Aderur eslainti na n-áo do beith uilidhi, mar ata a tes & i duinti. Aderur na n-indi do beith uilidhi, mar ata sdirilitas. & Aderur uilidecht uilidhi salcuir, mar ata ictericia & morfea & h-enteria. Aderur uilidecht uilidhi boill umcengul, oir cenglaid si maille risna ballaib ele co h-uilidhi, mar ata In sgethrach & neimdilegad no gaothmuirecht no siadumlacht, no eslainti na n-indidh mar ata colica & illica, & eslainti na n-arund & In lesa, mar atait clocha, oir Is boill serbisecha don corp co h-uilidhi na boill sin. Item aderur eslainti aontadach co h-uilidhi re titanus, oir Is eslainti uilidhi sin, oir connmuidh In corp co h-uilidhi no In rand uachtarach no In rand ichtarach don corp, & dechfrigid oipicostina & oimpicostina, oir tachmuingid epicostina leth In cuil & empicostina leth na h-aighchi & tachmuingidh tetanus iad ar aon. Et aderur eslainti uilidhi ele do beith and .i. eslainti coitcind & idirdeluighter ina n-eslaintib comcosmaile & oifigacha, & sgailti na mball ndluith o lothuib & do crechtuibh, & atait eslainti ele uilidhi ann aderum isin 3 lebur inar ndiaigh do reir na ndoctuireadh.

https://celt.ucc.ie//published/G600016.html

G600018

Three Irish Medical Glossaries

Unknown

Beatrix Färber

1400–1600

Old, Middle

AN, EN, GA, LA, GR

Prose

—

Tract

Acurus adon soilasdair. Angnus castus .i. mes torc. Aigrimuinia .i. an murbdroigen. Auansia .i. an macall. Arustologia lounga et Arustologia rotonna .i. In sdonci fada & cruinn. Anusmusga .i. In ruibhel. Anetum .i. aineit. Allium .i. gairleog. Asufedita .i. gum. Sarcacolla .i. gum folmaiges linn finn. Urnix .i. gum. Olibanum .i. gum. Masdix .i. gum. Antos .i. In ros marina. Alue .i. sugh luibhi Is cosmail risan sgilla. Merta .i. roigleog. Pimintaria .i. meillisa. Crasula .i. In cornan caisil. Capilis ueniris .i. dubhcosach. Magorana .i. In sambucus. Filendula .i. In rudus derg. Sidoiria .i. In siduual. Diptano .i. In ditronda. Ipiricon .i. In bithnua. Tormintilla .i. aniamnuid .Pollegim regali .i. an poliol ruighel. Morsus galine .i. In flidh. Ipia maior .i. ainm ile do. Ipia minor .i. In rinn ruisg. Pimpernella .i. grebric. Pes columboi .i. In ruibhel. Mellium soilis .i. In gurmaill. Catapusio .i. an spuirsi. Miserion .i. laúiri .Asula & Sebran .i. da hainm na heaspeorna. Cardo benedicta .i. an fuafannan breac. ennciana .i. gum croind. Genaid ... Baluasdiu .i. blath na n-uba(ll) ... ch. Baluaisdia .i. iubhrain. Sin ... .i. tenucul. Nempi .i. In raibh usqui. Leuistica .i. luuadsi. Molena .i. In coinneall Muiri. Burneta .i. an lus cree. Melones & struilli, cuquirbita & cuqumiris .i. na .silta mora fuara. Diuia & sgairieolau, lactuca & portulaca .i. na .4. silta beca fuara. Mors demonis, dens leonis .i. dá ainm In caisserbain. Capud manisi .i. In serba muc. Ualariana .i. caor currtoig .Corona reia .i. airged luachra. Pelipenndula .i. luibh Is cosmail duille risin athuir talman. Nigealla .i. an cogul & git ainm el do. Bríonia .i. easpeorna. Sinaip .i. musdard. Petrosuillino .i. an persilli. Maratrumm .i. síl finel. Colfuinia .i. pic gregach. Uolubilis .i. sug In cuqumiris coille. Luipinus .i. ponair Egipt. Atriplex .i. elifleog. Coluqenndita .i. ubhall a mbi gran folmaiges linn finn. Auricla muiris. autoun aun liauthluass pec. Mesbilii autoun sceachoiri. Pruni .i. Airni. Glans autoun mesogau. Gallus autoun ubhall duilli na darach. Caprifoilium .i. In duilli feithi. Filaguo .i. mil gaibrin1. Eruca .i. qerruocan. Siclamin & pomiterre aton cularán. Saxifrage .i. egrim. Martilia .i. misach. Muscus .i. billoga bis a ngaili ainmidhi. Castorium .i. uirgi ainmidhi. Ambra .i. silni an mil moir. Sintabuiria .i. dedga. Satoirion .i. lus na meall. Resta bouis .i. an sreangainn. Tartuiri .i. lus an sparain. Cuscuta .i. In claman lin. Sicoiria .i. gne riasgamail don finsgoith. Sinamomum .i. an cainel. Anacardi .i. mila na heilifinnti doréir droingi ann & doréir droingi Is torad he & folmaigi se linn finn.) Salur muiniacum .i. sugh nó silne na cloch ar techadh. Sinsibura .i. sennser. Serusa .i. sal In luaidhi. Litairgium .i. blath In luaidhe. Poillegum .i. an millsen mona. Mirbolaní .i. torad & atait .5. gnei air .i. mirbolani sitrii & folmaigid linn ruad, mirbolani inndi folmaiges linn dubh & na .3. gnéi le folmaighi linn finn .i. cebuli & imbilisi & bellirisi .Auillaní .i. na cno mora. Casdania .i. torad dachtuili .Sitonia .i. na hubhla fiadhain. Coctana .i. gne dona hubhlaibh. Ipocistitos .i. meall fasus ar luibh & Is leghius sdipica he. Galitricum .i. oculus Christi. Serafoluim .i. cumógall. Salutrom .i. midhoighi. Mora celsis caoru an midhoighi. Panis cocuili .i. na semoga. Arumint .i. ailim loisgthe. Arsenica .i. argallaim. Sinnodia .i. In gluinech bec. Cantabrum .i. bran cruithnechta. Franginaria .i. lus na subh talman. Alue atait .3. gnei urri .i. siconnum .i. In gnei Is ferr & Is gloine di. Epaticum .i. In gne medonach & Is maith folmaiges si. Capilinum .i. In .3. gné, & isi mesa dibh, oir atá si marbtach. Flamula .i. In ros lachan. Orbus .i. ... menain. Blangca .i. gum. Lauendula .i. labondur. Pinía .i. crann asa faghtur gum ara mbi torad somilis. Buglosa .i. gné don borr. h. Pullicaria .i. In millsen mona. Corrgieola .i. In gluinach bec. Viola atait gnei imdha air. gné dibh an tsal cuach & gné 'le ara mbi blath buidhi & gné 'le mhor ara mbi blath derg, & atá gné di fasus ar na gortaibh ara mbi blath gorm & roindes rebedh geal. Prasum .i. orafunt. Pencitana .i. In finel muc. Lapasium .i. an copog & atáit .3. gnéi urri .i. copog coitcinn & corr copog & samadh. Sitricum .i. gne eli don dubhcosaigh. Spatula .i. gne don irios. Finigrecum .i. pis gregach. Pentafolium & cingifolium .i. an cóicedach. Rafana .i. an raidis. Grasia dei .i. an lus midi. Ruta .i. ruib. Finuicula .i. In finel. Lingua canis .i. tenga con. Acasia .i. sugh na n-airned n-anabuigh. Asungsia .i. blonug. Anabulla spurda .i. In gerradh neimi. Malua uisgue (leg. uisque, .i. e. uisce) .i. hocus mor. B H. 3. 15, a. Arnaglosa plantago linga arietis .i. an cruach Patraic. Arcangilica urtica mortua .i. caochnendog. Baccae ederae. carposcissi fructus ederae .i. caora eidinn. Aqua nymphaea vel nymphaeum .i. uisci lili .i. raib uisci. Amygdala .i. alumont milis tescaide fliuch 'sa cétcéim. Antimonium uena terra .i. gne do mitaill na talman & aderit drong el gurub e In t-airged beo he. tesaide tirim sa x. céim. Asara .i. glasin lena. tesaide tírim 'sa .3. ceim. Artimesia usitoxocus carus tillumei pesias losina .i. buathfallan bán (buide?). Apolinaris cecalino erba uesiua .i. luibh Is cosmail re lili. Adiantos politricus .i. liathlus mor. Acandum molum pilon .i. luib beccosach acu mbit .6. hernaili urri & ni bi lurga aici. Asterion ingnialem .i. luib fasus iter clochaib & a n-inadaibh garba, & dellraigi 'san oidhci amal re lai, & Is doig leisin droing doci he gurub tafas do cit, & do gebat buachailli go minic í, & Is cosmail re bitoni. Aisillia folium siue ambrosia .i. emer slébe. Ardagia .i. mecon tua. Auisterium .i. pibracas (pibcas?) Agripa uinnnimint. Apostolicon .i. treta nó cerin. Arogon .i. uinnimint. Borax .i. gum tesaide tírim 'sa 2. céim. Arilli .i. granna finemach. Brangca urcina .i. sian slébi. Bleta & beta & sicla .i. biatuis. tesaide tírim 'sa 2. ceim. Balsamita menta aquatica cinnsiburum no simbrium .i. minntus uisci .i. curlaing. Bugglosa linga bouiss .i. glasin coille. Buglosa a bríg linga bouis .i. odradh. Burit erba fullonum saponairia .i. lus na mucoiredh. Burit erba fullonum saponairia .i. lus na ledan. Bunbac i bonnan lena fuar tírim 'sa .3. ceim. Bedagar .i. feirdris. Brionia .i. esba eorna. tesaide tírim 'sa .3. céim. Brionia sticit melia .i. pione tesaide tírim 'sa .3. céim. Burneta .i. In lus cree. Burneta burnid Is ainm fraingberla & berla do & gne garb don praisigh iat. Bifuscus bistocca .i. bilur. tesaide tírim 'sa .x. ceim. Brusus bursi .i. barr na luibhi ioona3. Berulla fothlacht. Cepe bulbosum .i. gne don uinnon. tesaide tírim 'sa .3. ceim. Consolida medhia .i. esup Bean. Consolida maior symphytum anagallicum .i. cumpori. Consolida minor .i. noinín. Cerafolium .i. cumogall. Chalcecaumenon .i. In t-uma loisgthe. Cardo atait .3. gnei air .i. brecfhothfannan & blichtfhothfannann & fothfannan coitcend. Caput monachi dens leonis .i. serban muc. Cardieola uel lingua passerina .i. In gluinach bec. Columbina pes agipíti .i. colombin. Costus costi a hainm a greig & a berla. Cominum .i. cumin tesaide tírim 'sa .3. ceim. Coconidium .i. sil lauiri. Cauda equina .i. scuab eich .i. currudan. Cameactis ebulus .i. ualabard. Cera .i. ceir. Cardo benedicta senecion .i. gurmuill. Camporata abrotanum .i. suburmunt. tesaide tírim 'sa .3. ceim. Cedrus .i. fid. Caro pursina .i. feoil muici. Cardiones uirga pastoris seluestris .i. lus na ledanmin. Corallum .i. e. cruel. Columbairie tesaide tírim 'sa .3. ceim. Cerotum .i. sug a urnaber tesaide tírim. Canis caput canis cerebrum. atait 5 craoba ar In luibh so & Is cosmail re raithled hi & blath derg bis uiri. Chrysolacana .i. luib Is cosmail risin n-gluinigh mbic. Chamaeleonta .i. luibh Is cosmail duille risin eidinn talmun. Cicea .i. noinin. Chamaepitys quercula maior. C Lord Crawford's Irish Medical Manuscript Pastinaca .i. athair liath .i. copog .i. ragum. Paracella. Radix .i. focluc .i. cumand gall. Billira. Cerefolium .i. cabhlach. seamrog. Caulis. Trifolium .i. athair talman .i. fligh. Mellifolium. Murella. Glas .i. mecon. tubha .i. noinín .i. murrathach. Eutropus. Ropa .i. lus na corrledan .i. fed caille. Accimonia. Titimallus .i. ruidhel .i. mínbach. Rostrum Maratilla .i. neift .i. pis enaín. Punntaferon Oropium .i. minen Muiri .i. caegma. Spargula Sanícula .i. soibearcan idem est. Prunauens & herba paralisis. Cardo capalínus & paleonius .i. fed coille .i. gluineach. Leonína Calculcitameron .i. bilar .i. bilar Muire. Cricerium uel aqaticum .i. eascob ean .i. dedgha. Camamilla Centaurea .i. dremire .i. soilesdrach. Bactaria Acorus. Singulosus .i. oghradh. Fillocealla .i. liathlus .i. dithan .i. espoc ean. Oculus bouis. Oculus Christi .i. toghan .i. espoc eoan. Matrix Herba sancti Iohannis .i. finscoth. Scopa reghia & hipericon .i. gloriam .i. fenel. Spatula foetida Fenicul .i. bíníd .i. ruidhel .r. G ... um. Pes columbínus .i. neandtog Muirí. Marubium .i. prasium .i. griuan .i. oghradach. Pulleghium Planta Christi .i. bogha .m. .i. lochull. Satiron Sigillum sancte Maria & iacencia idem. Serpentina .i. athir .l. .i. bilur Muiri .i. mudomun. Saluaria Sparagus .i. c. m. f. .i. pibin allaid. Scolapradia Saxifragia. Pursibatum Timus .i. bilur Muiri .i. fraech .i. ibur lena .i. fochluc. Tapsia Iposilina .i. lus Oilella .i. arudh muiridh. Titimallus Ueruenius .i. sirin nó sreibh. Cecase et eruca cerruocan & daricus et bardula idem est. Sigella et lolium .i. cogul. Poilum montanum becc .i. liathtlus becc .i. pobual .i. lus spinan. Uirgola Fraghinairia .i. lus na cno lena .i. culuran. Calamus Pertinus .i. rind ruisc .i. lus na mela. Celidonía. Ebulus soileasdar. idem. Coliandrum & glandiolus. Cepe & bulus & capina & semen titimailli & cocleairia .i. ind idhu. Cardus & cardungculus .i. fothfandan. Cauda capallina .i. speab nó cearrbacac. Dens leonis .i. caisearban .i. lus na sub .i. buidhghein Fracilium Flauíconía .i. fearban .i. gillcach. Per leonis genista. Galla pomum quercus idem est. Reghia .i. eachlasca bansithi .i. bernan muc. Sanguinairia uel lactuca. latucella seruan mucc .i. lus na monog. Mirabulani Morsus galline .i. flidh .i. ri raithneach .i. simsoga. Osmundi. Panis cuculi .i. flos nastorci .i. fead caille. Antos ardanum Angelica .i. tenecul. Airon speruina Ariuin dampnum .i. ferban. Balamíta .i. raideog. Accetosa .i. sealgan .i. blath na soileach. Acriola alosantum. Altea lus na meall Muiri. Asarum & abrotanum .i. liathlus na tragha. Bilia .i. fochlug. Atanasia & herba sancte Marie .i. frangcan. Acrimonia .i. madroghen. Atriplex agrestis .i. cael feadh nó feithleog. Arnaglosa anagallus uel simpana & consolida mundda .i. glaisean coille. uel dubhlus uel prisceana. Arsenicon & auripigmentum .i. argadluim. Aristolica & ungis bouis .i. bpobuol. Barabastum uel tactus .i. lus na himirci idem est. Mulsa .i. leamhnacht. Bustion .i. imhus coilleadh & apium ruisticon idem est. Balcus sandix & rubus .i. ferrdris. Capifolium .i. feithleog .i. dithan idem est. Butalmon & oculus bouis .i. caera ferghona .i. maelan mulca. Bacce. consdantini. Crocus ecolicanus uel colica foetida idem .i. griuans .i. liathlus .i. lus na mucc. Crasula minor Ebulus apertanus .i. edheand .i. sail cuach .i. beand mur. Coliandrum. Viola Cicuta .i. ibur caerach idem est. Eufraghia alba & barba clara & iarus .i. speig mentastri. Ballsamita. Gamandrie .i. iubar lena. Portulaca .i. aann. Spleonum .i. c. m. f. Serpillum .i. lus na seangan. Hasta regia .i. arudh Muiri. Corigeola .i. gluineach. Asperum .i. ferban. Edera .i. dath feithleand. Genista .i. gilcach. Cucurbita .i. lusan. Cipolla .i. scalun. Atriplex .i. cu allaid. Catapuitcia .i. gran Oilealla. Angelica & anagailicus .i. glasen coille. Simpidum .i. dublus. Puluis .i. luaith. Cerofolium .i. comund gall. Nigra spina .i. droighean talman. Pixis .i. ampuill umha. Cupína. Cuchumer .i. cruibin cait. Daticus agrestis .i. culuran. Linga bouina uel regina idem .i. airgead luachra. Calamus & palustris .i. lus na cno .l. Scopa regia & ms. silue idem .i. crechtach. Simprionica .i. mongach measca. Spagula maior .i. airinneach. Scoria .i. flidh. Eufracia alba .i. lus In papa. Molum agreiste .i. pis enain. Ruta siluestris .i. fead coille. Astrologia longa .i. lus na himirci. Tormentilla .i. briscean. Bombax .i. oland talman. Trispella .i. a bhlath. Sigillum sancte Maria .i. meas tuirc allaid. Iris sasarum .i. dremire Muire. Pistam .i. taes. Sucus .i. sugh. Epitima .i. plastra. Pingedo tere .i. mun Conain. Centio .i. magarlín. Auis linga .i. ur & crin. Elistropínus .i. noinín. Consolida maior .i. lus na cnam mbisti. Aspulegia .i. rind roisc. Ysica .i. gafand. Tota sanata .i. duban In ceandconus. Erpeta & fasus .i. deir. Leucorheuma .i. find. Consdipedon .i. seacudh brond. Icorisis .i. timdhibhi. Epifora .i. sl. doilli. Idopa .i. conach. Acuta egritudo .i. teasbach. Sarcia .i. at idhan. Scia .i. galar gluin. Colerica pasio .i. raipidhu. Efrempila .i. teni dhiadh. Impetigo .i. sodh cnis. Ascínancia .i. cnoc braighead. ISmorfea .i. atcomall nó idhropis. Altina .i. ailt idhgha. Antrofea .i. fearg. Li anasi .i. galar na seilgi. Crofula .i. feoil crais. Sia sirapus .i. siroip nó deoch.

https://celt.ucc.ie//published/G600018.html

G600019

On the Qualitees, Maners and Kunnynge of a Surgean

Lanfranc of milan

Beatrix Färber

—

Early Modern

EN, LA, GR, GA

Prose

—

Tract

Omne quod volumus investigare uno trium modorum investigari potest .i. gach ní bhus ail linn do lorguirecht Is ar modh eigin dona tri modhuibh so fédmuid a lorguirecht .i. ona ainm no ona ghniomh no ona deffinition fhirinech eisidha fhoillsighes esse an ráoda. Et fedmuid an tshiruircecht do lenmuin arna tri modhuibh sin agus ar tús do leith In anma, oir Is innann cyros agus lamh agus gyos agus oibriughthóir. Is inann sciruirci re radh agus oibriughadh lamh, oir Is annsa tshíne laimhe ata crich tharbhtha na hoibri so. Et fedmuid ar In mhodh cedna aithne an raoda dfhaghail do leith an ghnímha, oir Is o ghníomh na lamh doniter an toibriughadh so agus adeir Galienus nach i an aithne do ghabur do leith an anma aithne Is forfuidh ann. Do reir an úghdurrais so: Qui veritatem rerum perpendere voluirit non eum ex suo nomine sed sui essensia investigare conatum .i. gidh bé lenab áil firinne na ráod do thabuirt da uigh, ni hona ainm do gabur an fhirinne sin acht trialltur a lorgairecht a hesse na ráod agus Is trid sin adeir Avicenna: Noticia nominis impositi non tollit ignoranciam, quam dat extraneitas rei .i. aithne In anma do curadh ar an ráod ni thógbhann se an tainbhfhios do beir esse rannaighthi In ráoda. Ar In adhbur sin ni maith an aithne do ghabur do leith an anma agus Is bec In aithne do leith an ghnímha mar sin. Mas edh fágmuid curob í an aithne fhoillsighes diffinition agus essensia ráoda Is ferr ann. Ar In adhbur sin adermuid curob edh Is cyrurgia ann .i. egna leighis teaguisgis dúinn oibriughadh le lamhuibh ar an ccorp ndaonna ag sgaoiledh na continnoidighi agus ag treorughadh sgaoili na continóidighi cum na staide a raibhe ar tús ina bheither a treorughadh, agus do scris na niumurcach do reir inntinne theoruice In leighis. Ar an adhbur sin an uair adermuid curob egnuidh In síne laimhe contraramuid don druing adeir curob oibriughadh rannaighthi an sínedh laimhe ata ina ráod nach crichnuighthi sho-truaillighthi, oir ni labrann an egna dhibh sin, agus an uair adermuid leighis, ni co dilios aderar egna leighis, acht co coitchind gabur hí, mar Is follus a t-Tegni. Et an uair aderur teagusg Is duin oibriughadh .i. da dhechfriughadh on theoruic aderur sin, agus an uair aderar maille re lamuibh Is da dhechfriúghadh ó ghneithibh eile na praitici aderur é. Et an uair aderur ar an gcorp ndaonna Is da dhechfriúghadh ona marusgaluibh oibrighis le lamhuibh ar na hainmhinntibh bruidemla aderar é. Et Is mar sin fedtur tri dechfricha na sciruirgidh, no gach dechfer dhibh ar leith do tharruing cum deiffinitioin na praitici, agus Is iad so na dechfricha sin .i. In chointinóidighi do sgaoiledh agus sgaoiledh na cointinóidighi do dhaingniugadh agus In iumarcach d'innarbadh. Et In uair aderur cum na staide ina raibhe ar tús no ina beithear a treorughadh, ni tuicter as sin nach sciruirghid é da tteagmhadh nach cuirfedh se an ball annsa cruth ina raibhe ar tús, oir Is lór a cur annsa cruth Is ferr ina bfhédfuighter a cur, gion co mbia deaghmhaisech no iomlán do reir mar do bhí ar tús. Et In uair aderar do reir inntinne na teoruicthi, tuicter as sin curob eigin don tshiruirgidh beith ina theoruicthid do reir mar fhoillsigher sin ina ninadaibh fein. Et Is iad so rainn gheneralta na siruirci, gidh be ni aderid morán dona doctuiriph .i. tri hinntinni na siruirghidh do reir mar foillseochamuid ina gcaibidhliughuibh disle fein. Et Is iad so suibidhechta foicsi na siruirghid .i. In corp daonna agus na boill comchusmhaile agus na boill oifigecha, oir Is orra sin co huilidhi oibrighis an siruircidhi. Cap. II. Necessarium est quod cirurgicus et cetera .i. Is eigin don tsiruirci cumachtadh cudruma do bheith ina corp agus coimplex mesurdha do bheith aige. Ar In adhbur sin adeir Raisis gidh be ag nach bía adaigh scothamail na dheaghmhaisech Is decair dhó bheith deaghbhésach. Et adeir Avicenna gidh be aga mbia drochcoimplex co ndlighinn sé bheith drochbhesach, agus adeir co ndlighinn lama cruthamhla do bheith aige agus meóir chaola fada agus corp laidir nemhcrithanach agus ball chalma iomlana do crichnuighedh deagh-oibrecha In anma, agus co ndlighinn inntlecht seimh do bheith aige, oir ni heidir gach ní badh eigin cum na noibrighthi so do chomurtughadh le leitrichibh, agus bí sé umul co nadurdha agus bí menma laidir aige agus na raib laidirecht aicidech í agus bí sé egnuidhi agus ni hannsa leighis amáin, acht In gach áonrann don fheallsamh nadurdha, agus bí se ina loicicidhi, innus co ttuigedh na agus na leitreacha agus bí na gramatuidhi, innus co laibheóradh co cert agus bí ina achtaighidh innus co ttuigfedh se na harrguminti do dhénadh do derbadh le resún, agus bí ina raetoirici innus go bfhédfedh In ní do veith ina inntinn dfhoillsiughadh le briathruibh maithi, agus foghlumuighedh sé etheica, innus go ttuigedh tatháir ar na lochtuibh, agus co mbeith féin déaghbhesach, agus na bí se cráosach, na druith, na formadach, na sanntach, agus bí innruic, agus Is mar so do beith sé ar bith an otuir, innus nach curfadh sé a nadaigh áonnech teagmhasaidh da tteagmadh etturra co follus obonn, agus na habradh briathradh leighis nach benfadh ris a ttigh In otuir, agus na fecadh sé co morrgánta ar aonmhnaoi da mbia a ttigh In otuir, agus na tabhradh sé comuirle bhenfas re tarbhaidh In otuir no In comuirle iarrfaidhter air, agus na troidedh risin otur no re háoinnech da mhuinntir, acht labhradh co milis riu, agus gealladh sé sláinte In gach éneaslainti dho, gidh edh da mbe midhochus aige a sláinti In otuir foillsighedh da gháoltaibh agus da chairdibh mur do cithfidhter dhó. Et na gnathuigedh sé cur cum na leighis ndocumlach, agus na hotuir na bia doigh asdu, na benadh riu, agus gabadh ag na bochtaibh mar bhus eidir leis, agus na coigledh spensa maith do bhein dona daoinibh saidhbri, agus na moladh é féin agus na tabhradh tatháoir ar nech ele (ele), agus tabhradh onoir do gach uile liaigh agus cleirech, agus na tabradh se cúis fhuatha do áon liaigh ele agus Is mar sin vhias se subiltach agus clú maith air agus ainm maith a gcoitchinne. Et as í ethica teaguisgis sin dó agus foghluimighed se fisigecht, innus co mbeith fis gach innstruminti dfhoigheonadh cum gach aon oibre dó bhenfadh risin siruirci aige, agus a mbeith arna mberbadh le riaghlachaibh na theoraice, mar derbhas an silogismus so, oir gach uile shiruirci Is praitici é agus gach uile praitici Is teoruici é; da reir sin gach uile theoruici Is teoruici é (sic). Derbhtur an maior mailli re tex Avicenna, adeir go ccoimhliontur ráod an leighis .i. na praitici leis na tri neithibh so no le ní dhibh, mar ata regimen no oileamhuin. An dara ní tabairt na leigheas. An 3 ní oibriughadh laimhe, mar adeir Galienus agus Constantinus agus Hailiabas, oir ní curand sé (sic) acht dá ní dhibh so ann .i. regimen agus leighes, oir adeir curob ní ele an toibriughadh lamh. Derbhtur In minor le diffenicion na theoruice agus na praitici agus iad féin ac fregradh da cheile, oir Is edh Is teoruic ann, aitne forfuidh na ráod gabur annsa tuicsin amáin ac dénam chuimhne ar oibrightibh In ráoda ata fuithe .i. Do reir uird na mbrigh Is túsga ghabur ráod annsa tuicsin na tidhluicter don chuimne é. Ar an adhbur sin Is eigin co madh túsga do denadh duine foghluim na teoruice, na badh eidir a tidhlacadh don chuimhne. Et Is edh Is praitic ann, foillsiughadh na teoruice annsa cedfadh ghabaltaigh, agus a noibriughadh na lamh do reir tuicsina na teoruice tic roimpe. Ar an adhbur sin Is follus curob tri shuibidhecht aithne na teoruice oibrighis an praitic, agus Is mar sin Is follus In silogismus so, oir Is eigin co ttuicter an conchlúid so asna hainntisedensaib aderur. Et bi a fis agad agad co tteaguisginn innstrumint na siruircecht gi na siruircecht, as eigin dó sin do tuicsin agus ainbhfhis ar an liaigh ar an egna labrus dona duilibh neithibh nadurdha agus dona gallraibh, bíadh ainbfhis uilidhi air agus Is eigin bheith follus do reir mar fhoillseochamuid In ar ndiaigh. Et bí a fhis ag an tsiruirci co ngeinter gach uile corp cumusgtha da bfuil fan cercaill lunardha a 4 corpaibh áonda brisis a foirminnibh a cheile, mar ata teine agus aer, uisgi agus talamh, gidh edh do suigighedh iad a bfhad ona corpaibh a bfuil ar son adultrais agus contrardhachta na ndúl do leith a gcaile, gidh edh tigid siad maille re na gcailibh annsa comshuigiughadh, innus co ttéíd rann robec dúla aca a rann robec dula ele, ar chor co mbrisinn an comcumasg sin contrardhacht a foirminn, agus co ttic foirm ele o comcumasg na substainti sin agus co ttic coimplex nuadh mur In cedna o comcumasg na caile agus gach fad da mbe an comcumasg o contrardhacht na ndúl, agus bhes sé a bfhogus do coimplex inmedonach as í an méide sin bhes an ni cumuscthed ullamh do ghabail foirme uaisle na betha, agus as i In foirm sin áonní Is uaisle do ghabur idir na corpaibh cumusgtha annsa spirid daonna, gidh edh na caile thic le corpaibh na ndúl annsa comcumasg, Is ní nach eidir dealughadh ris na corpaibh cumusgtha sin agus na cuirp do bheith ar marthuin, agus atáid a ceathrur dhibh ann .i. teasaidhi agus fuar, fliuch agus tirim agus Is uatha sin cruthuigter an coimplex. Ar In adhbur sin dob eigin 4 coimplex dfhagail isna corpaibh cumasgdha ata innuinn co huilidhi do ghabur o ghniom agus o fulang na caile contrardha tic ona duilibh, mar ata rann ro-bec dúla aca do dul a rann ro-bec dúla ele agus techt mar sin annsa cumasg. Et uair ele coirighter na 4 coimplex so .i. te agus fuar, fliuch agus tirim innus co gcruthadh 4 coimplex ele uatha mar ata teasaidhi agus tirim, teasaidhi agus fliuch, fuar agus fliuch, fuar agus tirim, agus Is mar sin ata a hocht dibh ann .i. a 4 áonda agus a 4 comsuigighti. Et bí an tochtur sin uair ann co adhburdha agus uair ele co nemhadhpurdha agus ataid siad a 16 mar sin ann agus ataid In 16 sin do reir tuicsina druinge ele nadurtha do druing eigin agus minadurtha do druing ele, agus ataid sin a 12 ar 20 dibh mar sin. Et Is eigin éncoimplex cudruma dfagail idir na corpaibh cumasgdha cum a ndéntur na coimplex ele do compraid, agus do frith In coimplex cudruma sin a nduine eigin, gidh edh Is da compraid ris na corpaibh cumasgdha ele do ghabur é, agus ni cudrumacht do reir truime no etroimi na ndúl sin, na cudrumacht do reir thomais, acht cudrumacht eigin do reir chora, oir teaguid na duile a nduine eigin cum In mhedhoin ata a bfad o contrardhacht, ar chor nach eidir leo techt cum cuirp ele agus Is mar sin ainmnighter gach ní ele do beith te no fuar, no fliuch no tirim a naithfhégadh In coimplexa daonna, agus fédadh an ní sin bheith mesurdha, masa ní leighes amain é, no mas biadh a naithfhégadh In cuirp daonna, oir bí an ní sin fuilingtach on tes nadurtha ata innainn, gidh edh ní théiginn agus ni agus e so curob tégadh amáin doní no curob fuaradh amáin cailibh ele agus adermuid an ní sin do beith teasaidhi sa cedceim ata innainne agus é ag tégadh ar gcuirp, gidh edh ni theighinn urcoid duinn, agus ata an ní sin teasaidhi sa dara ceim agus ata tes ele téi co huilidhi agus ni fhédann ar ttégadh gan urcóid do dhenamh dhúinn, agus adermuid curob i sin ata In tes sin. Et an uair téighter sinn agus urcóid fhollus do dhénam dhúinn, adermuid co bfuil é sa 4 ceim oirinn doní scris follus agus Is inann ferc agus al doibh sin agus dona tri coimplexuibh ele. Et bí a fhis agad curob eigintech don tshiruirci aithne coimplex na mball agus na ccorp agus na leighes do bheith aige, agus derbhtur so co follus mar so .i. coirighim co bfuilid cneadha ar dhís ata a naonáois agus a ttabairt orra a náonuair agus a naoininadh o chloidemh cona chosmbaile, gidh edh teagmhaidh co bfuil nech aca aga bfuil coimplex teasuidhi fliuchaidhi agus nech aga bfuil coimplex fuaraidhi tirim agus as í baramail na ttuathadha ar na fhaicsin, curob leighes inann fhodhnus doibh, gidh edh teaguisgidh aignedh In coimplexa ata ar na derbadh le resún nach cóir áonleighes doibh ar áon, oir Is cóir dhuinn egla do vheith oruinn co ngeinfidhi neasgoid ón chneadh ata annsa coimplex teasuidhi fhliuchaidhi no fiabhras, oir adeir Galienus na baill teasaidhi ina teagmaid neasgoidi co bfuilid siad ina mbunait ag an fiabhras, mar ata In uamha cum In arain do berbadh. Et adeir Galienus agus Ysac agus Avicenna nach fuil dona coimplexuibh coimplex Is ullmha cum na bfiabhrasadh do ghabail na an coimplex teasaidhi fliuchaidhi, mas edh da tteagmad cneadha inntu coimédtur iad co maith. Ni ele teagmhas doibh .i. fliche fola, agus legur cuisle a laimh contrardha an táoibh sin no a cois an táoibh crechdnuighthi da bfhuilingedh an bhrigh agus an áois agus na neithe rannuighthi ele agus da mbia an bhrigh anbfhonn curtur fásadharc ar agaidh In da shliasad agus folmuighter uair sa ló le supositorium no le clisdiri muna bfuigha se fein folmughadh nadurdha, agus dluitighter buird na cnedhi re cheile re fuigil no le hadhartanaibh no le ceangal ele munba heigin a fuagáil, agus leighester na cneadha mar aderam don táoibh shis dínn. Et curem leighes coimédach arna cneadhaibh toirmisges rith na leanna, mar ata bolus arminicus agus ola roisicda agus becán finegra. Et na tabhradh fín da ól doibh na feoil na uighe na énbhiadh ghinfis morán fola agus Is lór mar bhiadh doibh sugh coirci no eórna maille re sugh almont agus Is riagail gheneralta gan acht becán do bhiadhaibh seimhe do thabairt dóibh, no co mbeit siad innill o nesgoid agus ó fiabhras agus leighestur ainnsein iad mar Is luaithi fhedfuighter. Et madh fuar tirim vias an coimplex na legur cuisle doibh agus na curtur fasadharc orra, oir Is innmhas In coiméd a fuil derg innsa coimplex fuar tirim agus taburtur fín agus feóil doibh ar son nach fuilnginn an gaile na a mbrigh dhileghach diét séimh, oir Is eigin diét o ngeintur moran fola do thabairt do leighes na gcoimplex fuar tirim ara mbid cneadha, oir ni egail linn fiabhras doibh ar son nach fuil a gcoimplex ollamh cum a ghabhala. Praeterea fédmuid áonleighes inann ata arna ullmhugadh a náonmodh do tabart a gcneadhaibh ata a gcoimplexuibh examhla, gidh edh n vitriolum romhanach re nabruid na Francaigh co c il innta agus ni fliuchaidhecht amáin gheinis acht cnaidedh, gidh edh ni bfuil acht ataid eifechta examhla aigi, do reir examhlacht na gcoimplex ai ata gnimh na greine examuil agus ni har son na greine sin, acht ar son exa noibrighinn, oir tirmuighi an vitreolum co mór annsna corpaibh tirma agus calmuightur na sesmuighidh ag connmail a nert fein innta. Da reir sin ni fhédann sé acht an fed do g se annsa chneadh da tirmughadh agus Is feoil ghinis. Annsna cneadhaibh fliucha, imorro, bí coimplex anbfonn aca agus ni heidir leo sesmhugadh do dhénam le nert an vitriolum, innus co ngabadh vatha le ndentur a legadh, innus co méduighter siledh, no mar annsna cneadhaibh on vitreolum, mar adubrumar romuinn annsna coimplexuibh examhla. Et adeir Galienus da mbia inannus silidh a da ccneadhaibh, agus cneadh dhibh a mball teasaidhi agus cneadh ele a mball fhliuchaidhi curob tirma In leighes dleghtur do thabairt annsa chneadh vhís annsa ball teasaidhi na annsa chneadh vhís annsa ball fliuchaidhi. Et da mbeith cneadha a dha mballaibh agus coimplex inann aca agus moran siledh ag cneadh dhiph agus becan ag cneadh ele, curob don chneadh ina mbia morán silidh dlegtur an leighes as tirma do thabairt, do reir fhiadhnise Iohannes Damasenus, oir adeir: Medicamina et emplastra debent esse homogenia membris quibus aponuntur, oir adeir co ndlighid na leighes agus na ceirinecha bheith homogenia dona ballaibh re gcurtur iad. Et adeir co ndleghtur na neithe nadurdha do coiméd ona gcosmuiles agus co ndleghtur na neithe ata a nadhaidh na nadura do scris ona contrarda. Da reir sin da mbia an liaigh ainbfhisach a gcoimplex na mball, cinnus bhus eidir leis leighis examhla do thabairt a gcoimplexuibh examhla, mar dleghur a ttabairt agus co ro-mór da mbia se ainbfhisach a gcoimplexuibh agus a gceimenduibh na leighes. Et Is eigin dona legaibh a fhis do bheith aca cinnus gintur na lenna Is rann dona neithibh nadurdha masa eigin dó scians agus leighes na nesgoidi do tuicsin, mar foillsighter a ttrachtaidh na nesgoidi In ar ndiaigh. Et dlighid a fhis do bheith aige ce hiad na baill ata examuil annsna corpaibh, agus cad hí an tarbhaidh agus an oiffic ata aca, innus co mbeith a fhis aige cia hiad na baill aga bfuil brigh mor sa corp, agus cia na boill ina bfuil mothughadh mor leis nach eidir leighes laidir dfulang. Et Is eigin dó aithne na mbrigh do bheith aige innus co bfeicfedh sé an bhrigh arna hanbhfhuinniugadh isna ballalbh, oir dleghur furtacht do thabairt don ball ata arna ghortughadh do calmughadh a oiffigi agus a ghnimha nadurdha, agus madh aithne dho egna na mbrigh agus na noibrighthed agus na spirad, badh aithne dhó an ní do dhénadh díth doibh. Et ataid na neithe so adubrumar romhuind nadurdha agus Is iad cedboill na cedfoghla do berar lesin retoiric a nealadhain leighis iad. Et Is eigin dó ar an modh cedna aithne na neithe nach nadurdha do bheith cneadh no nesgoid, oir ni tirmuighter na cneadha annsa naiterrach on aer tirim soluis ghlain deaghbalaidh annsa geimhredh, oir ni urcóidighinn áonni do lucht na ccneadh agus dona doni an fuacht. Annsa tshamhradh, imorro, ni heigin an taer do mhesrughadh sa geimhredh, gidh edh Is eigin do an diét imcubhaidh do thabairt ann. Item Is eigin dó anadh imcubaidh dordughadh dho, oir da mbia cneadh annsa cend no goin annsa bfeith Is eigin do agus silens do thabairt don othur agus leabaidh bhog shocur innus nach gluaisaid agus nach gortuighthi an ball tinn, agus gidh edh da mbeith seinchneadha gan teinnes annsa laimh, Is maith don eslán siubal do dénam a lamh ar iomchur fana braghid. Et da mbeith na cneadha annsna luirgnibh no annsna troighthibh Is na luighi Is coir doibh bheith agus saotur do dhenam lena lamaibh. Item dlighid an shiruircidhi codladh mesurdha do thógairm an meid fhédfus, oir doni an codladh imurcach In eslainti do mhédughadh agus anbhfhuinnighidh na brigha. In nemhcodladh, imorro, dísgaoilidh agus cnaoididh na spirid agus gérighi na lenna agus treoruighidh na cneadha cum tirmuighachta minadurdha agus Is cuis teinis é. Item Is deghmhaisech dó an linadh dfolmughadh agus In riachtanus a les do coimlionadh, innus co ttreorocadh sé In teslán cum fliuchuidheachta mesurdha agus muna derntur sin ni cnesuighter an chneadh ar áonmodh. Et Is eigin na tedhmanna ainmighid do mhesrughadh, oir ritidh an spired co himurcach cum na mball bforimillech on ferg. Ar an adhbur sin lasaidh an ball crechdnuighthi co minic. An egla agus In dobrón, imorro, agus midhochus as a shlainti toghairmid siad an spired an In medhon agus anbfhuinniughter na brigha uatha sin, innus nach eidir leó adhbur In athnuaigighthi do gheinmuin isna cneadhaibh. Et Is iad so na .6. neithe nach nadurdha Is dara rann do theoric an leighis. In galur, imorro, agus na neithe bhenus ris, mar ata cneadh agus crecht agus fistula agus cancer agus nesgoid agus moran do neithibh ele, Is eigin don liaigh fis do bheith aige, innus co mbeith a fhis aige cia ara ndingnedh sáothur, no a nagaidh a ndingnedh no créd cum a ndingnedh, oir ataid so uile examail agus Is so an examhlacht so examhluighter an ní furtachtuighis iad. Cuis an galuir agus ma cneidi dleghur a aithne verbi gratia, oir ni hinann an leighes Is cóir do dhénam don chneadh do ghéntur le cloigemh agus don chneadh do géntur le bualadh cloichi, no o tuitim, agus ni hinann modh ara leighister gerradh In mhadra áonda agus gerradh In mhadra gháoithe, agus do gébhtur so annsna hinadaibh bhenus riu fein. Et Is eigin doibh aithne na naicidi vhis a ndiaigh na cneidi do bheith aca, oir muna hinnarbtur na haicidi, ni leighester na cneadha, agus do gébhtur sin ina gcaibidliughuiph dísle fein. Et crichnuighter teoric an leighis co huilidhi annsa tri neithibh so .i. annsa galur agus annsa chúis agus annsa naicid, agus mar adubrumar romhuinn, annsna .7. neithibh nadurdha agus isna .6. neithibh nach nadurdha. Et ni heigin don tshiruirci innstrumint echtrannach dfhagail a negmuis an dara innstrumint adubrumar romhuinn, gidh edh Is eigin In diét dordughadh innus co do a fis do bheith aigi aige cinnus do béredh sé purgoid agus scethrach don druing In adhbur ona cneadhaibh an uair folmuighter na droclenna on corp, agus i adhbur sin, gidh be thuigis agus smuainis gach uile rann don leighes don tshiruirci dfoghluim don ealadhain leighis agus Is an maithe ele thosguighes on naduir crichnuighter an prohemium so etc. Cap. III. An .3. caibidlech do hinntinniph dhlighes an siruirci do bheith aige Sciendum est quod omnis intencio ciruirgici agus cetera. .i. bi a fhis a inntinn dlighis In siruirci aige co bfuil si examuil co rannuighi agus do crichnuighthi o aonduine, gidh edh connmuidhter iad fo tri hinntinnibh co generalta. An cedinntinn dibh scáoiledh na continóidighi. An .2. hinntinn In sgaoile sin do shlanughadh. An .3. inntinn inurbadh na nimurcach. Et o dhoniter so uile le laimh conmuighter gach inntinn vhis ag an tshiruirci fona tri hinntinnibh so, no fa chuid dibh. Et scáoilid an sciruirci an continóid le cuislinn, no le scarification, no le cauterium, no le sanguis sugibh do cur a lenmuin don ball. Et ge légmuidne so uile dona barbuiribh agus dona mnaibh le huadhbur agus le midhingmaltacht, as dobuir In tshiruirci iad, oir do rinne Galienus agus Raisis na hoibrecha so lena lamaibh fein, mar Is follus ina leabhruibh fein agus Is cuisleóir gnathach misi fein, oir legim cuislinna nach fétuid na barbuiri ro-oirrderca do légin. Et sgaoilter an continóidighi an uair scoilter cuislinna na narac agus In édain, agus doniter cauterium co minic orra sin i nadhaidh eslainti na súl, agus doniter cauterium a ninadaibh iomdha annsa chend agus annsa corp ar son morain desláintibh, do reir mar fhoillseochas forcedal caibidligh na cauterium isna caibidliughuibh labrus dibh fein, no sgaoilter an continoidighi an uair gerrtur ar lucht na hydrópisi, agus In uair bhenmuid na clocha fuail as an lamhonnán le gerradh sgaoilimid an continoidighi agus ni hinnta sin amain scáoilimid í, acht ac dénam chneadh a ninadhaibh imdha annsa corp, agus foillseóchamuid so a moran dinadhaibh annsa leabur so. An .2. hinntinn .i. na cneadha agus na crechta agus In fistula agus In cainnser do chnesúghadh, agus In brisedh cnamha dhaingniugadh le hoibrechadh an tshiruirci, agus ni hedh amáin acht morán doibrechaibh examhla ele do dhénamh leis an inntinn so, agus do ghebhtur forcedal imslán annsa leabhur so orra so. An .3. inntinn .i. In imurcach dinarbadh, mar ataid scrophuili an chinn agus In mhuinil agus na mball ele, agus cataracta agus ungula agus pannum agus sebel agus feóil imurcach agus nodi agus moran dimurcachaibh ele bentur as na suilibh, agus polipus agus imurcha herm isach é. Doctr. II, Cap. .i. An cedcaibidlech don techt. Quoniam ut dicit Galienus: necessarium est cirurgico scire anathomiam .i. adeir Galienus curob eigin don liaigh do bheith aige ar chor na haibeoradh sé curob sreabann an liga. an ligamentum cruinn agus muna bhia fis anathomia aige a oibriughad. Ar an adhbur sin do shanntuighis caibidlech dilis do denam don naduir agus dfoirminnibh arbadh na mball comchosmuil, oir adeir Avicenna: Noticiam rei quae causam habet non potest haberi nisi per suas causas sciatur .i. ni heidir aithne an ráoda aga mbí cúis dfaghail acht muna é ona chúisibh. Ar In adhbur sin Is eigin duinn aithne chúise na mball comchosmuil do veith aguinn Ar an adhbur sin curfid suiminna so-creidemhna ar thosaighedh In leighis, innus co ttuicfid na legha iad, agus ar tus curfad ann geinemain embrio do reir mar creiter o doctuiribh In leighis é. Et da mbeith nech badh airde na liaigh le madh ail eolus badh mó na sin diarraidh saothruighed sé as muchtsa agus a hucht na druinge do rinne eolus damh a ngnimh na hegna leighis. Et ataid .4. silbha a geinemain embrio, mas fír don lucht iarrus an fhirinne, agus ataid triur diph sin nach tic le cheile a náonfhírinne agus ataid cuid ele aca tic le cheile ina mbriathribh acht becán, agus nach tic annsa bhfírinne, oir adeir an fisigi ro-árd curob o shilne an fhir agus o fuil mista na mna geinter embrio, agus curob amhail foirme ata síl an fhir agus amhail adhbuir ata fuil na mna, agus Is mar so do tuic Averoes nach téid sperma In fhir na na mna a substaint embrio, agus Is amhlaidh chredis Galienus so, curob o shil an fhir agus na mná ag gnimh agus ac fulang ara cheile geinter embrio .i. an gnimh Is laidire a síl an fhir agus an ghnimh Is anbfhuinni a sil na mná. Avicenna, imorro, do shaotruigh ar mo shonsa a morán do raidhtibh agus lenus opinion Galienus agus scrisadh sé opinion Averoes co huilidhi, oir adeir curob ón da shilne sin adubrumar romhuinn geinter embrio. Da derbadh sin da mbeith gan síl na mna do bheith ann ni geinfidhi ann. Et mar vhis an bhinid cum In cháisi a slighi chenguil ghnimaigh Is mar sin vhis sil an fhir cum embrio amhail bhinide fuilingtighi, agus Is mar sin vid an da bhinid vhis ina rannaibh a substaint In cháise doniter uatha, Is mar sin vhid an .2. sperma ina rannaibh ag embrio, agus ni fuil an briatur so asáontach risin bfeallsamh, oir ni fuil sperma na mná In méide so égcosmail re naduir fola ar da adhbur. An cedadhbur dhibh ar son fuaire na mna agus nach fédann sí a berbadh co maith. An .2. hadhbur ar son fhoicsi shoithighi In sperma agus In macluig da cheile ni dingmhalach nach sperma Is cóir do radh ris, agus Is ar an adhbur sin ghairis an feallsam embrio, agus Is as sin geinter gach uile bhall comcosmuil a négmuis na feóla agus an ata foirm agus In ball chum a ngnimha dilis nnighedh se é fein co nadurtha ina timchill agus An brigh cruthuigtech, imorro, ata dílis cum na hoiffigi so mhuighter, oir Is do sheicreidiph Día an ní so, agus glántur a spiruduibh agus téid sís cum an da sperma sin .i. cum sperma In fhir In sperma sin trina cheile, agus do beir da uigh gach aonspirad do gheinemain .i. oduighthi agus na brighi ainmighi agus na brighi nadurdha, agus doniter iad sin annsna .6. ní don fuil mista san aimsir sin cum an .2. shilne sin, oir ni bhí disgaoiledh ann a suim, gidh edh tinnsgnaidh ina dhiaigh sin, fuil mista do tharruing chuige agus Is a attractiva .i. an bhrigh attarruingtech, agus a gcend tri la ina dhiaigh sin ti agus linedha. A gcend an .6. la ina dhiaigh sin téid an fuil mista a gcend an sperma sin dealuigter a .5. rannaibh re fedh aimsiri an toirrchis. An cedrann dibh claochluighter a tinnsgnedh médughadh ar ngabáil tosaigh on .2. sperma aderur. An dara rann .i. fail reamur claochluighter a bfheóil í. An .3. rann .i. fuil tsheimh téchtuighter o fuacht agus claochluighter a methradh í fuil maith iomduighes ona gneithibh sin uile agus téid sin cum na gcich agus inntighter an gn An .5. rann Is imurcach doibh sin uile, mairidh sé annsa maclach co ló beirthi an toirrchis .15. lá o lá ghabála In toirrchis, bí se re fedh .12. la ele ag géinemuin na fheola a fhliuchidhechta agus a smeara smeanntain aga fhaidiughadh. Et a gcend tri la ina dhiaigh sin a a craidhi agus a inchinn agus a ae, agus ina dhiaigh sin a imlican, agus gach ni ele bhus follus ina dhiaigh sin, agus Is rompa thinnsgnus se. Et a gcend .9. la ina dhiaigh sin thinnsgnus an cend sínedh ona guaillibh agus In bhrú ona táobaibh agus na boill foirmillacha on broin. Et a gcend .4. la ina dhiaigh sin crichnuighter an corp uile. Et a gcend .5. la ina dhiaigh sin, innus curob inann sin agus .5. lá agus .40. gabhus sé mothughadh chuige, agus sin arna dhubladh Is ann gabhus se gluasacht chuige agus Is inann sin agus .90. la agus sin arna dhubladh fa tri, innus curob inann sin agus .9. mí ann bertur é, agus nighter sin a ndruing dona mnaibh, gidh edh Is mar sin Is minca berar iad. recipit matrix generando spermata patrum. Sex In lacte linea punctus. Incipit agus sanguis .6. post In spermate t tas agus caro fit sequentibus In duodenis .i. In uair ghabhus gcend In sperma Nuchaque longiatur reliquis novem extremis latera distant. rque sequentes. Perficiunt totum dant m lica scique dies dant nonagessima totum. Si pus triplica totum. Et a gcend tri la ina dhiaigh sin faidighter tigher na tri boill oiridha. Et a gcend .9. la ina dhiaigh sin tinnsg a guaillibh. Et a gcend In .4. lá ina dhiaigh sin cruthuighter cúl In chinn .5. Et a gcend .5. la ina dhiaigh sin cruthuighter é uile. Dubuil sin uile agus as inann .80. Et mas é fis breithi an toirrchisa iarraidh tri-dhubuil sin uile. Et agus methradh amáin on fuil mista, agus geinter na cnamha agus na maothain agus na liga. feithe agus na cordaidhi agus na hairteri agus na cuislenda agus na sreabhuinn agus In croicend on da mar sin Is ail le hAvicenna agus leis na hughduiribh uile é, mar derbhus innstrumint na da ngerrtur áonball dona ballaibh spermatica ni hathnuaigighter co fírinnech curob é sperma na matur agus In atur ar ngabáil foirme ele Is adhbur doibh, gidh edh gabaidh athnuagadh chuice ar son curob on fuil geinter hí, agus curob é a foirm connmhas. Et a coimplex agus furtacht examuil ag na ballaibh comchosmuile so, do reir examlacht phoirsioin sa gcoirighter iad, oir ge coirighter In obuir so uile o áonadhbur cumusgdha, gidh edh atá poirsion cinnti ar leith ag gach áonball comchosmuil díph don adhbur le ndlighinn se foirm examail agus furtacht examail do ghabáil chuige, oir do beir Dia cumachtach, nach fuil formadach na sanntach, foirm do gach aonní do reir mar dhleghas meid no loiged In adhbuir. An cnaimh, imorro, Is é Is tosach dona ballaibh comchosmuile agus ata fuar tirim agus ataid foirmenda examhla ar fhud an cuirp air, agus ata foirm iomdha exam ar son examlacht na bfurtacht ata aige annsa corp. Et Is ime sin do himdaighed furtacht na gcnaimh ar son gurob eigin ball do ghluasacht gan ball ele, agus ni fédfuighi so da madh áonchnaimh do bheith annsna ballaibh ata cuid ele dhibh mar sgeith a goin na mball mar ataid cnamha In chloiginn, agus ata cuid ele ina mar ataid cnamha In droma agus na gcos agus na lamh, agus ata cuid ele mar armaibh agus ina cnamha a táobaibh alt In droma agus ata cuid ele linus na cabhain vís a ce vis follus isna lamaibh agus isna cosaibh. Et ata cuid dona cnamaibh sin cruinn ag na mball le gcengultur iad, agus ní luguide ata gluasacht aca sin, mar ataid

https://celt.ucc.ie//published/G600019.html

G600020

A Treatise on Fevers

Unknown

Beatrix Färber

—

Early Modern

EN, LA, AR, GA

Prose

—

Tract

Morbus est cum membra accionis sue naturalis temperamenta egrediunturtur (sic) etc. Is ed Is galur ann an uair tosgaigid; na baill leth amuich don measardacht & do do comtsuigigud gnima & oibrighthi na nadura, & adeir Galenus annso co fuilid tri h-earnaili arna gallraib .i. an ced earnail dib re nabar morbus uniuersalis .i. galur coitcinn 3. An ii h-earnail .i. morbus simplex .i. galur aenda. An iii h-earnail .i. morbus compositus .i. galur comtsuigthi. Et Is ed Is galur coitcinn ann .i. In galur noch tacmaices an corp co huilidhi amail ata In fiabrus. Et Is ed Is galur aenda ann .i. galur noch tuismigter sa corp o aen cail amail ata tesaidecht no fuaraidecht no fliucaidecht no tirmidecht. O cail na teasaidechta amail ata fiabrus eiticach no efemera noch cruthaigter o tes greine no o saetar .O cail na fuaraidechta amail ata congelacio no spasmus noch doniter o fuaraidecht an aenda no o tsneachta amain. Et Is ed Is galur comtsuigthi ann .i. galur noch doniter o comtsuigigud na cailedh no o comtsuigigud na lennann .O comtsuigigud na cailedh amail ata tesaidecht & tirmidecht, tesaidecht & fliucaidecht, fuaraidecht & fliucaidecht, fuaraidecht & tirmidecht. O tesaidecht & o tirmeacht amail ata In nech re n-abar eresipilia. O tesaidecht & o fliucaidecht amail ata In nech re n-abar flegmon. O fuaraidecht & o fliucaidecht amail ata idimia. O fuaraidecht & o tirmidecht amail ata In nech re n-abar sglirosis. O comtsuigigud na lennann amail ata idropis ex uimidis quimis .i. o na lennaib fliucha rigne doniter hi, & Is mar an cedna doniter epilencia & apoplexia co n-a cosmailib .O comtsuigigud na lennann, tesaidecht maille tirmidecht, amail ata elifancia & caindser & a cosmaile. Et os e In fiabrus tacmaicces In corp co huilidhi Is do dob ail lind labairt ar duis annso. Et adeir Galenus annsa leabar sa corob edh as fiabrus ann .i. galur crutaigter o droch coimplex tesaidhi noch tachmaices In corp co huilidhi. Et adeir doctuiri eli corob edh as fiabrus ann .i. tes nach nadurdha tosgaighes on craidhi & o na h-airterib cum na mball co huilidi noch toirmisces na h-oibrighti nadurdha, & do gabar In teidm so do reir eise In fiabrusa .i. do reir in tesa, & ni fagar o na h-aicidib noch bis a coimidecht In fiabrusa, acht ge dubrudar drong do na sean dainib nach ni eli In fiabrus acht na h-aicidi noch bis co folenmanach a ndiaid teasaidechta, & adubrumar fos corob inann fiabrus & rigor no fotigacio .i. aicid gabus neach cuigi a h-aitli tsaetair no cuir no tinnis cinn .Et adubairt Ipocras sa leabar darb ainm Epitimiia 5 nach ni eli an fiabrus acht an tes nadurdha ar n-a gluaisecht leth amuich do cursa na nadura. Et adubairt sa leabar 6 cedna co fuilid tri h-earnaile ar na fiabrusaib .i. earnail dib tinnsgnas Is na spiradaib & tosgaides cum In craidhi innus co ngaband teasaibseach (sic) cuigi, & on craidhi cum na n-airteredh, & o na h-airterib cum bail In cuirp co huilidhi, & Is risin ngne so aderar efemera. An ii h-earnail .i. fiabrus doniter o na lennaib & tinnsgnas co min uathadh cum na mball Is comfogus doib, & o na ballaib cum an craidhi, & on craidhi cum na n-airtereadh, & o na h-airterib cum na mball aris, corob airi sin timcillaiges In corp co huilidhi, & Is e as ainm don fiabrus so .i. fiabrus putrita .i. fiabrus doniter o morgadh na lennann .An iii h-earnail noch doniter Is na ballaib daingni & Is na flichidheataib premamla, & tinnsgnaid uatha cum an craidhi, & on craidhi cum n-airteredh (sic), & o na h-airteribh cum na mball co huilidhi, & Is e Is ainm don fiabrus so .i. fiabrus eitica. Et adeir Galenus annso nach fuil ann sa rad geiniralda acht na tri h-earnaili so adubrumar .i. efemera, putrit (sic), & eitica, & Is e as cuis do sin amail adeir Galenus : ‘Materie treis sunt In corpore’ .i. tri h-adbuir noch Is inad don fiabrus Is In corp amail ataid na spiraid & na lenna & na baill. Et cuirid Galenus X Fiabruis, annso etir tes na fiabrus adubrumar .i. tes fiabrusa aefemera amail gaetmaracht ar na comtsuigigud maille teasaidecht. Et teas In fiabrusa morgaiti mar teas usci fiucaid a soiteach dunta. Et teas fiabrusa eitica amail tsoitech ar na teigedh folum & usci fuar do tortadh ann .Et adeir Galenus annso co mbi fiabrus efemera iiii h-uaire XX ar martain, & bid uair eli viii n-uaire & da XX no da uair deg & tri XX. Fiabrus putrita .i. fiabrus tig o morgadh na iiii lennann, & ataid v adhbuir on dentar In morgadh Is na lennaibh .i. an ced adbur dib .i. pecugud na lennann In a caindiecht .An ii h-adbur .i. reime & tigi na lennann. An iii adbur .i. dunad na poiredh .An iiii adbur .i. rignecht na lennann .An v adbur .i. deatmaracht ar n-a congbail Is In corp o na duintib adubrumar. Et adeir Galenus corob imdha gneithi ar na fiabrusaibh morgaiti .i. fiabrus aenda & fiabrus comtsuigthi. Fiabrus aenda amail ata In fiabrus doniter o morgadh aen lenna amain mar ata terciana o morgadh lenna ruaidh, & sinoca o morgadh fola dergi, & cuartana o morgadh lenna duib, & coididiana o morgadh lenna fuair. Et adeir Galenus In fiabrus doniter o morgadh na lennann ataid ii gne air .i. fiabrus continoideach & fiabrus interpullata, & Is ed Is fiabrus continoideach ann .i. fiabrus noch morgus don taib asdig do na soithigib amail ataid na h-airteri & na cuislenna, & Is ed Is fiabrus interpullata ann an tan morgus leth amuich do na soitigib amail ata terciana interpullata. Et adeir Galenus In in terciana firi co mbinn ii uair deg In a aixes. Et In cuartana fire co mbinn iiii h-uair XX In a aixes. Et co mbind viii n-uairi deg In aixes efemera. Et viii n-uairi deg In aixes coididiana. O da luaigimiur d'aixes na fiabrus Fiarfaighter an bind iiii h-aimsera a gach fiabrus .i. tosach & tormach, sdaid & digbail, dociter nach fuil, oir adeir Galenus co mbind easlainti ann noch bis do gnath In aen sdaid amail adeir Ipocras Is In canon sa ‘Quibus est continua status etc.’ 7, da reir sin ni bid na iiii h-aimsera a gach fiabrus. Teagar In a aiged so do reir Aristoteles noch adeir co fuilid iiii h-aimsera a gach fiabrus. Et nod let co tuicter na iiii h-aimsera sin o da modaib .i. co huilidhi & co rannaigi. Et is iad na h-aimsera uilidhe .i. na h-aimsera bis ar martain re feadh na h-easlainti. Et Is iad na h-aimsera rannacha na h-easlainti .i. aimsera na h-aixes. Et fogailter na h-aimsera uilidhe an ii modaib .i. uair ann do leth dileghtha an adbuir, & uair ele a leth an nemdileghtha, da reir sin, Is e as tosach don easlainti an termin an bind comartha an dileghtha go nemfollus, mar adeir Auicenna annsa ced canon : corob e as tosach don easlainti an tan mucar In teas nadurdha o adbur an galuir, no go ma follus comartha an dileghtha. Et Is ed Is tormach ann .i. In aimser In a tindsgann comartha an dileghtha co follus, amail adeir Auicenna nach ni eli an tormach acht In aimser In a ngluaister In tes nadurdha cum frithcathaigti re h-adbur na h-easlainti, ag foillsiugud comartha an dileghtha no an nemdileghtha. Et Is ed Is sdaid ann, do reir Auicenna, In tan roitid crich cinnti na ndrochaicidedh maille dileghadh an adbuir no maille nemdileghadh mad easlainti marbtach hi. Et adeir Auicenna annsa ced leabar nach ni eli In sdaid ach uehumens pugna inter naturam & materiam morbi .i. cathugud dasachtach noch bis etir an naduir & In easlainti. Et Is ed Is digbail ann an tan tinnsgnas an t-adbur dileghadh & innarbadh do gabail cuigi, corob uime sin adubairt Auicenna ‘Prinnsipium est terminus In quo accidens incipit moueri alicaliter’ .i. Is ed Is tosach ann amail adubramar. Et Is ed Is tormach ann an uair calmaigter na drochaicid (sic) co mor. Et Is ed Is sdaid an tan bid na drochaicidi co ro dasachtach. Et Is ed Is digbail ann an tan isligid na drochaicidi co follus. Et na haimsera rannacha noch bis Is In parocsismus amain, fogailter iad a leth na n-aicidedh. Et Is ed Is tosach don parocsismus an tan indtaiges an tes on craidhi cum na mball forimeallach .Et Is ed Is tormach don parocsismus an tan indtaiges In tes o na ballaib eil cum an craidhi .Et Is ed Is sdaid ann an tan sgailter In tes co foirfi ar na ballaib co huilidhi. Et Is ed Is digbail don parocsismus In tan isligter & laigdigter In tes. Freagramaid cum na cesti so do reir Auicenna noch adeir: ‘Omnis egretudo salubis habet quatuor tempora uniuersalia’ .i. gach easlainti o teagar ataid iiii h-aimsera aice co huilidhi. Et adeir Auicenna nach fuilid iiii h-aimsera co huilidhi ag na h-easlaintib marbtacha, & derbaigter In congluais so do reir Galenus a libro de Crisi noch adeir nach fagann neach bas a ndigbail easlainti, da reir sin ni bid na iiii h-aimsera san easlainti marbtaigh, ach ge deir Auicenna co fuil easlainti ecin marbtach ag a fuilid na iiii h-aimsera co rannaige amail adubrumar do taib tuas dind. Fiarfaighter annso ce dib so o n-a coir an leiges do tinnsgaint ar tuis .i. o aicid In fiabrusa no o cuis In fiabrusa no on fiabrus fein. Do citer corob i cuis In fiabrusa dlegar do leiges ar tuis, amail adeir Galenus a libro de ingenio sanitatis na briathra so: ‘Ante omnia studeandum est In causa morbi’ .i. roim gach uili ni dligidh an liaigh beith detideach a cuis In galuir, da reir sin as i cuis In fiabrusa dlegar do leiges ar tuis .Item adeir Galenus sa leabar cedna da mbia cuis In fiabrusa ar martain beid an fiabrus fein ar martain, da reir sin as i cuis In fiabrusa dlegar do leiges ar tuis .Item adeir an fer cedna da mbia droch coimplex & cuis & adbur an aeinfecht, tinnsgainter on cuis & In a diaig on droch coimplex & ainnsein on galur, da reir sin Is o cuis In galuir dlegar tinnsgainter (sic) an leiges ar tuis .Item adeir Galenus a ngluais an ced pairtegal d' Amprismi (aphorismi): ‘Medicus est instrumentum naturae’ .i. Is e an liaigh as indsdruimint don naduir dligidh a h-indtsamlugud an gach uili mod, & da reir sin os on cuis tinnsgnas an naduir amail Is follus Is na briathraib so: ‘Natura primo’ digerad ‘secundo diuidid tercio expelit’ .i. In naduir ar tuis ag dileghadh & aindsein ag dealugadh & na diaig ag innarbadh, amail adeir Auicenna sa iiii pairtegal d' Amprism Is In canon so: Incipientibus morbis morbis (sic) etc., da reir sin Is on cuis dlegar tinnsgaint an leiges ar tuis. Item adeir Galenus de ingenio sanitatis na briathra: Omine didsesi medicailis febrem cum hiisae causam augent febrem minuant etc. .i. Is ed adeir Galenus Is In proverbio so: a liaig da medhaigi tu an cuis, & In fiabrus do laigdiugud, ni leigesinn tu In fiabrus, da reir sin Is on cuis dlegar tinnsgaint an leiges ar tuis, amail adubairt Ipocras Is In canon so: ‘digesta medicari etc.’ 8 Item adeir Auicenna sa iiii leabar a caibidil In fiabrusa morgaiti an rad sa: ‘Si uirtus sit fortis tunc abseindere causam prius’ .i. da mbia an brigh laidir, dlegar In t-adbur ar tuis d'indarbadh & gan an droch coimplex do gluasacht, oir adeir Galenus co mbinn an brigh laidir Is na h-easlaintib gera re fedh da la no tri la, & da reir sin dlegar tinnsgaint on cuis ar tus .Item adeir Auicenna annsa iiii leabar na briathra so: ‘Prius oportet’ curari quo curato relicum curatur .i. Is ed adeir Auicenna annso, gach ni leigeses efemera & gach ni bis folenmnach ris mar ata In cuis & In fiabrus, Is uadha dlegar tinnsgna an leiges oir adeir Auicenna & In da leigester an fiabrus & In cuis do beith ar martain co n-atimpaiginn an fiabrus aris, & da eigesti In cuis leigester In fiabrus, da reir sin as i an cuis dlegar do leiges ar duis .Item adeir Auicenna annsa iiii leabar na briathra so: ‘Imposipile est febrem remoueri nisi remoueatur causa’ .i. Is ni nach fedtar an fiabrus d'indarbadh acht muna h-indarbtar an cuis, da reir sin Is on cuis dlegar an leiges ar tuis do tinnsgaint .Item adeir Galenus de ingenio sanitatis In disding so .i. co mbi an cuis uair ann ni Is treisi & Is laidri na In galur, & so mbi an galur uair eli ni Is treisi na In cuis, & an tan cin dlegar tinnsgaint on galur, & an tan Is treisi In cuis dlegar tinnsgaint uaithi. Teagar In aiged na disdingi so do reir Galenus noch adeir nach binn seadh 9 an reda noch tig o ni ni as treisi na In red fein, da reir sin os on cuis tig an galur amail tig an fiabrus on morgad Is treisi In cuis na In galur. Item do citer nach treisi In fiabrus na In cuis & nach treisi In cuis na In fiabrus, oir adeir Galenus nach gortaiginn In fiabrus acht In tan bis an cuis ar martain & nach urcoidigind an cuis acht an tan bis an fiabrus ar martain, da reir sin ni fuil ni as treisi na ceile acu. Teagar In a aiged sin a h-udaras Aristoteles noch adeir na na briathra so: ‘Quod ultimum est In composione depet ese primum In resulucione’ .i. gach ni as deiginacha bis annsa comtsuigigud Is e as tusca bis annsa disgailedh, da reir sin os a deiginacha an fiabrus na in cuis Is don fiabrus dlegar tinnsgaint ar duis cum an leigis. Item adeir Galenus de ingenio sanitatis: ‘Febris sequitur causam occidens uero febrem etc.’ .i. lenaidh In fiabrus In cuis & lenaidh an aicid In fiabrus, da reir sin dligid an liaigh tinnsgaint ar tuis on aicid & na diaig on galur & co deiginach on cuis. Item adeir Galenus sa X leabar do te ingnio sanitatis na briathra so: ‘Si materiam curamus febrem dimitimus simul febrem cum febrisitante peribunt etc.’ .i. da leigesam In cuis ar tuis & In fiabrus do beith ar martain, testaighi In fiabrus & fer In fiabrusa an enfhecht, da reir sin Is on fiabrus dlegar In leiges do tinnsgaint & ni hon cuis .Item adeir Galenus de ingenio sanitatis na briathra so: ‘In omne febre oportet capi incium a mala complexione etc.’ .i. In gach uili fiabrus tinnsgain In leiges on droch coimplex; & adeir Galenus annsa radh cedna nach ni eli an drochcoimplex acht In galur no In fiabrus, da reir sin Is on fiabrus no on galur tinnsgnas In leiges & ni hon cuis .Item adeir Galenus gach ni as tusca & Is mo gortaiges oibrighti na nadura corob uadha sin dlegar tinnsgaint In leigis, & Is mo gortaiges in fiabrus an naduir na cuis In fiabrusa, da reir sin Is In fiabrus dlegar tinnsgaint In leigis ar tuis. Item adeir Galenus sa ii leabar do tecni na briathra so: ‘cura debetur egritudini preseruacio uero cause egritudinis etc.’ .i. as i an easlainti dlegus In leiges & In cuis dlegus In coimed, da reir sin Is on fiabrus dlegar tinnsgaint ar tuis .Item adeir Galenus In gach uile easlainti bis co huilidhi annsa corp & In cuis co rannaige Is on easlainti dlegar tinnsgaint & ni hon cuis, & Is mar sin ata In fiabrus .i. a cuis co rannaige & e fein co huilidhi, amail Is follus a fiabrus interpullata noch sa cuis fedus beith sa gaile no Is na h-indib, & a fiabrus causoin oir bidh cuis an fiabrusa so a cuislindaib an craidhi & na n-ae, da reir sin Is on fiabrus dlegar tinnsgaint & ni hon cuis. Item adeir Galenus sa ii leabar deg de ingenio sanitatis da mbia an fiabrus o linadh amail ata sinocus, & singopis do techt ina cenn, ordaigter In aicid so leiges ar duis & aindsein In fiabrus, oir adeir Galenus sa ced canon na briathra so: ‘Acciden alicando facit dimitcere morbum & causa morbi’ .i. iarraidh an aicid i fein do leiges & In galur & In cuis do treigin, amail Is follus a colica & a n-ilica, oir dligmaid an tinnes do leiges ar tuis inntu so & na duinti on dentar an tinnes do treigin, da reir sin Is on aicid dlegar tinnsgaint an leigis ar tuis .Item adeir Galenus sa ix leabar de ingenio sanitatis na briathra so ‘Curato morbo curatur axidens’ .i. da leigester an galur leigester an aicid, da reir sin Is o galur dlegar tinnsgaint an leigis & ni hon aicid. Item adeir Galenus corob aen leiges fognus don galur & don aicid 11, da reir sin o teit an aicid as o leiges an galuir, Is on galur fein tinnsgaint an leigis & ni hon aicid. Item adeir Galenus nach ind (leg. ma) leiges acht a n-easlainti o teagar, & gach eslainti o tegar bidh a cuis ar digbail conuigi an sdaid & In easlamti ag medugud, amail adeir Ipocras a n-amporum Is In canon so: ‘In quo antibus morbis etc.’, & annsa canon eli so: ‘circa principio & feines etc.’, corob airi sin nach dlegar tinnsgaint on cuis acht on easlainti fein. Freagramaid cum na cesti sin & adermaid gorob e Is cuis don fiabrus .i. morgadh & ataid tri nethi Is ecin d'fechain cum an morgaidh amail adeir Galenus: ‘Canditas motus’ & qualitas enenosa .i. med & gluasacht & droch cail neime. Med no laiged In morgaidh, gluasacht amail ata an t-adbur neime ag dul o ball co ball, cailidecht an morgaidh ni ni eli i acht fiuchadh doniter o morgadh Is na cuislennib, corob airi sin adeir Galenus annso an cuis In fiabrus do leth cudruma a leth na caile adubrumar, oir da mbia fiuchadh In morgaidh adubrumar Is na cuislennib co ro ger dasachtach biaid In fiabrus ar martain mar In cedna, & da mbia In fiabrus co dasachtach Is ecin cail In morgaidh do beith tren Is na cuislennaib amail adubrumar, & ni mar sin a leth na caindiechta & In gluasachta, oir fedaid In t-adbur morgaithi beith gluasachtach do leth a mediechta & beith nemguasachtach do leth a cailedh. Et adeir Galenus In t-adbur bis mar sin ni ullmuigeann co hurusa cum a sdaidi, & bid In easlainti co rigin & bid In brigh a cunntubairt tre fad na h-easlainti. Et adeir Galenus co fedann caindiecht an morgaidh beith co mor do leth a gnima & a beith nemger do leth na caili amail adeir Ipocras Is In ced leabar d' amfrismorum : ‘Febribus non omnino In supfisie etc.’ oir Is amlaidh tuicis Galenus Ipocras annso, go fedtar adbur In fiabrusa do beith co mor & In fiabrus fein do beith co h-anmann .Et adeir Galenus annso co fedann In t-adbur an gluasacht adubrumar do beith guasachtach & In droch coimplex do beith nemguasachtach an aen fiabrus, amail adeir Galenus a ngluais na h-afraisi so: ‘In uallde acutis etc.’ .i. an cail imorro urcoidig co mor ar son imarcraid fiuchaidh Is na cuislennib, & Is don fiuchadh sin gaires Galenus cauma incendium, amail Is follus isna fiabrusaib pestilenssacha, amail adeir Galenus co mbind an fiabrus pestilenssach co h-ailginach min nemcunntubartach ar tosach do reir fechsana, gidedh marbaigh gan fuireach tre med mailisi an droch coimplexa noch bis ann. An aicid uero oir adeir Galenus co fuilid da earnail uirre .An ced email dib .i. aicid lenus naduir an galuir noch ata cosmail re cuis In galuir amail ata droch cail ar na tuismid Is In corp a h-aitle easlainti, & Is annsan aicid so do reir Galenus nach intabairt leiges do let ach do leth na ndrochcailedh or tuismedh hi. An ii h-earnail .i. an tan bis In aicid foleanmach ar naduir In galuir, & a h-aitli an galuir so do leiges bid an aicid ar martain & Is cuis galuir i fein, amail ata singopis, & tinnes aibsech, & nemcolladh, edromacht ceilli & a cosmaili, & iarraigh an aicid so leiges nach iarrann an galur, & forecnigter an liaigh cum na n-aicideadh so do leiges ar tuis & treigter an fiabrus raisin fedh so .Freagraimaid cum na cesti so & adermaid corob on cuis dlegus an liaigh so tinnsgaint an tan nach cuirind In fiabrus In brigh a n-anmaindi, & In tan Is treisi In fiabrus ag anbhaindiugad na brighi na an cuis, dlegar tinnsgaint on fiabrus In tan sin, & Is mar an cedna adermaid a leth na haicidi, & Is mar sin fagmaid an ceisd sin. Fiarfaighter annso an imcubaidh aen leiges don fiabrus & don cuis & don aicid, dociter nach imcubaidh, oir adeir Galenus sa ii leabar do Tecni: ‘Causa debetur digestio & euacio’ .i. Is don cuis dlegar In dileghadh & In folmugadh, & Is amlaidh ata an dileghadh te tirim & In folmugadh mar an cedna, amail adeir Galenus san xi leabar de ingenio sanitatis sa u caibidil, & a ngluais pronosticorum sa ced leabar, & a ngluais reumente acutorum sa iii leabar, gach leiges dileghtach & folmaightech do beith te tirim & gach leiges Is imcubaidh cum an fiabrusa fein do dligfedh beith fuar fliuch ar a beith fein te tirim, amail adeir Ipocras In ampuirismorum : ‘humidi diete etc.’ sin Is nemimcubaidh leiges inann cum In fiabrusa & cum na cuisi .Item adeir Aristoteles na briathra so: ‘Quot contrarium non est posibili pluribus’ .i. ni bind an contrardacht co h-urusa Is na nethib exsamla, & Is amlaidh ata In fiabrus & cuis In fiabrusa examail dealaigthech, da reir sin ni h-imcubaidh leiges inann doib. Item adeir Galenus co ndlegar leiges claecloitech dileghtach do tobairt a cuis In fiabrusa, & co ndlegar leiges folmaighti do tobairt san fiabrus fein, mased, o taid so exsamail ni leiges inann dlegar do tobairt don cuis & don fiabrus .Item adeir Galenus de ingenio sanitatis da ti singopis a ceann fiabrusa, Is ecin nethi tesaidhi do tobairt san tsingopis amail ata fin glan, & nethi fuara do tobairt sa fiabrus amail sisan na h-eorna, da reir sin ni leiges inann dlegar do tobairt Is In aicid & Is In fiabrus. Item adeir an fer cedna da ti flux a ceann In fiabrusa as ecin nethi sdipicda do tobairt Is In flux & nethi folmaightecha do tobairt Is In fiabrus, da reir sin ni leiges comcosmail dlegar Is In aicid & Is In fiabrus. Item adeir Auicenna Is In iiii leabar a caibidil an fiabrusa morgaithi na briathra so : ‘Causa febris per sibum augetur’. .i. tri catamh an bid medaigter cuis In fiabrusa, & adeir Galenus a ngluais amporum In uair bid na drochaicidi ag disgailedh na brighi & ag a h-anbaindiugadh dlegar biadh do tobairt In tan sin & co h-airiti Is In sdaid, da reir sin ni leiges inann dlegar Is In cuis & Is In fiabrus. Item adeir Galenus sa vi leabar de ingenio sanitatis na briathra so: ‘In cura stomatci potese eadem medicina cause & morbi’ .i. i n-easlainti In gaili Is inann leiges fognus don cuis & don easlainti innti, & ni mar sin do na h-easlaintib eli amail ata In fiabrus & a cosmaile, da reir sin ni leiges inann fognus don fiabrus & do cuis an fiabrusa .Teagar in-a aiged so In libro Tecni do reir Galenus noch adeir cuis In fiabrusa & In fiabrus fein do beith inann, & gach leiges fognus don cuis Is imcubaidh e don fiabrus, da reir sin Is inann leiges dlegar do tobairt Is In cuis & Is In fiabrus. Item do citer corob leiges inann fhognus don cuis & don fiabrus fein, oir adeir Aristoteles na briathra so: ‘Unum quoque est frigidum inspisad & alterad’ .i. gach uili ni fuar claecloidhi & tiugaidhi gu dilius, & adeir Galenus a ngluais an ii pairtegal d'amporum : ‘Omnis digeitio procedit In spisando’ .i. toscaidi gach uili dileghadh cum remraigthi, & teit gach remadus a fuaraidecht, da reir sin as en leiges dlegus In fiabrus & In cuis .Item adeir Galenus corob imcubaidh ligin na cuislinni Is In fiabrus oir folmaigi si In cuis & cuiridh an corp a fuaraidecht, & gach ni cuirius an corp a fuaraidecht Is imcubaidh e a leth In fiabrusa, & gach ni on dentar folmugadh dleistinach Is imcubaidh e a leth cuisi an fiabrusa, da reir sin do ni an cuislinn na nethi sin sa fiabrus & a cuis an fiabrusa dlegar a ligean In gach ni acu, da reir sin Is leiges inann dlegar don fiabrus & don cuis .Item adeir Auicenna sa iiii leabar corob imcubaidh sirop na h-aigedi & In aiged fein san fiabrus & a cuis In fiabrusa, oir dilegaid & claecloidhi & oilid, & gach ni do ni so Is imcubaidh e do leth In fiabrusa & do leth na cuisi, da reir sin Is aen leiges dlegar Is In fiabrus & Is In cuis .Item adeir de ingenio sanitatis na briathra so: ‘Omne quod remouet causam remouet efectam cause’ .i. gach ni indarbus In cuis indarbus se seadh na cuisi, da reir sin gach ni indarbus In cuis indarbus seadh na cedhi .i. In fiabrus, da reir sin as aen leiges fognus a ngach ni dib. Item do citer corob leiges inann fognus don cuis & don aicid, oir adeir corob e In fiabrus as adbur don aicid, & gach ni o leigester In fiabrus leigester In aicid uadha, da reir sin Is aen leiges fognus don cuis & don aicid. Item adeir Galenus In libro de axidens & morbo co leanann an aicid In galur mar leanus In sgaile In corp, da reir sin gach ni o leiges In galur leigester In aicid uadha. Freagramaid cuigi so & adermaid co tuicter In leiges do leth In fiabrusa o da modh .i. trit fein & co h-aicideach, trit fein In tan innarbtar In fiabrus o nethib fuara fliucha amail adubairt Ipocras: ‘humidi diete etc.’, co h-aicideach .i. In tan leigester terciana fire o reubarbum noch ata te tirim, oir In tan folmaigter lind ruadh12, noch ata In adbur do terciana, leigester terciana In tan sin. Tuic let co foghailter aicid In fiabrusa o da modhaib .i. In aicid noch bis a coimidecht na fiabrus, & aicid tig i ndeaghaidh In fiabrusa, In aicid bis a coimidecht In fiabrusa amail ata dergi na ngruaidhedh a fiabrus perplemonia, & dorcacht & duibi na teangadh a causon & a terciana fire, & adermaid In tan leigester na tegmana so co leigester In aicididha; & na h-aicidi noch tig a ndiaidh na fiabrus amail ata singopis flux bronn & coilica, p & nemcodladh, edruime ceilli & a cosmaili, adermaid nach leigester na h-aicidi so o leiges In fiabrusa. Et adermaid co fogailter In leiges a tri modhaib .i. o geiniraldacht & spetsialdacht & o uimir. O geiniraldacht amail ata gach uili ni ga leiges o na contrardacht: amail adeir Galenus secundo Tecni: ‘Omnis cura debet fieri per contrarium In ecaili gradu’ .i. gach uili easlainti ag a leiges a ceim contrarda cudruma .O spetsialdacht noch fogailter a iiii rannaib .i. a cailidecht & a caindiecht & a foladh. A cailidecht amail ata tesaidecht & fliucaidecht, fuaraidecht & tirmidecht, tesaidecht & tirmidecht, fuaraidecht & fliucaidecht .Caindiecht amail ata replexion & inanisio .i. linadh & folmugadh. A foladh amail ata reamrugadh & seimiugadh & gerradh & glanadh & a cosmaile. On uimir uero amail ata In easlainti sa iiii ceim, dlegar an leiges do tobairt contrardha fa cudrumacht an ceime sin. Fiarfaighter annso an furtachtaigter In naduir on leiges co forimeallach no co h-inmedonach, do citer nach dentar, oir adeir Galenus sa iii leabar de ingenio sanitatis: Natura non defecit inicesaris .i. ni bi easbaid ar In naduir, da reir sin ni comfurtachtaigter an naduir on leiges co forimeallach na co h-inmedonach. Item adeir Aristoteles sa ced leabar de generacionis nach bi gnim etir ani corpardha & ini nemcorpardha, & as amlaidh ata In naduir go nemcorpardha & In leiges corpardha, da reir sin ni bi gnim atora, & o nach bi ni comfurtachtaigter In naduir on leiges. Item adeir Galenus de ingenio sanitatis na briathra : ‘Nil inuenitur In natium preter aliquid lesionis’ .i. ni fuil ni furtachtaiges In naduir nach gortaigter In naduir uadha ar duis, & adeir Galenus nach fuil leiges Is mo o furtachtaigter In naduir nan dileghadh & ni gortaiginn an dileghadh an naduir do reir Galenus, da reir sin ni comfurtachtaigter an naduir o aen leiges .Item adeir Galenus primo de interioribus: Natura non indiget auxilio medicamenum .i. ni rig a les In naduir furtachta an leigis acht In tan nach etir le fein an easlainti do clai, no In uair Is mo In easlainti na In naduir, & In tan Is treisi In easlainti na In naduir ata si marbtach In tan sin, da reir sin ni comfurtachtaigter In naduir on leiges, oir ordaigidh Galenus gan an leiges do tobairt Is na h-easlaintib marbtacha. Item adeir Galenus a ngluais an ii leabair damprismi, gach uile ni ata leth amuith don naduir nach comfurtachtaigter an naduir uadha, & Is amlaidh ata In leiges a n-aiged na nadura, da reir sin ni comfurtachtaigter in naduir on leiges .Item adeir Galenus da mbedh leiges do genadh furtacht don naduir go madh e an dileghadh do genadh In furtacht sin, & gach ni bis ullum cum an morgaidh ni furtachtaigter In naduir uadha, & ataid caili In dileghtha ullum cum In morgaidh .i. tesaidecht, fliucaidecht, da reir sin ni furtachtaigter In naduir on leiges .Item adeir Aristoteles sa iii leabar do fisicorum nach oibrigheann an leiges Is In corp daend no go ngnimaiginn In tes nadurdha isin leiges, da reir sin os ecin don tes nadurdha saetrugadh a n-aiged an leigis anbaindigter an naduir on leiges. Teagar In a aiged so do reir na n-uili dochtuiredh .Item dociter nach imcubaidh an dileghadh do tobairt i ngach aen fiabrus morgaidh leanamnach amail ata sinoca, oir adeir Galenus nach imcubaidh dileghadh do tobairt san fiabrus so .Item do citer nach dlegar an dileghadh do tobairt an aen modh, oir adeir Ipocras Is In canon so: ‘Si ex egritudine cibum accipiens etc.’ .i. co ndlegar In cuisli do ligin In tan imdaigid na iiii lenna a n-aenfecht, & co ndlegar In leiges lnna do tobairt an tan pecaiges aen lind amain, mas ed o deir Auicenna nach ni eli an dileghadh acht ullmugadh an adhbuir bis anumal cum a innarbta do leth a reamaduis & a rignechta & In tan imdaigid na iiii lenna a n-aenfecht ni regar a les an dileghtha acht an folmugadh on cuislinn amail adubramar, & an tan pecaidius aen lind, a folmugadh le leiges lenna mar an cedna, da reir sin ni h-imcubaidh an dileghadh do tobairt aen modh .Item adeir Galenus nach imcubaidh an dileghadh do tobairt Is na h-easlaintib marbhthacha amail ata colica & sinoca & freinisis & scinancia & antrax, amail adeir Ipocras sa ced pairtegal sa iiii pairtegal d' ampriorum, da reir sin ni h-imcubaidh an dileghadh i ngach en fiabrus. Item ni h-imcubaidh dileghadh a fiabras lenna ruaidh, oir adeir Galenus sa ix leabar de ingenio sanitatis, gach uili dileghadh do beith te, & ni h-imcubaidh nethi teo do tobairt a fiabrus lenna ruaidh, da reir sin ni dlegar dileghadh do tobairt i ngach fiabrus. Teagar In a aiged so, oir adeir Galenus corob imcubaidh dileghadh do tobairt: a sinoca inflatiua 15, & ni fuil do na fiabrusaib fiabrus i n-a luga a ndlegar an dileghadh do tobairt na sinoca, da reir sin Is imcubaidh an dileghadh a ngach en fiabrus. Item adeir Galenus gach fiabrus critech tri faethugadh Is ecin an dileghadh do tobairt ann, oir Is e oibriugadh na nadura isan faethughadh .i. dileghadh ar tuis & dealugadh aindsein & indarbadh fa deoigh, da reir sin dlegar an dileghadh do tobairt a ngach uili fiabrus. Item adeir Auicenna sa iiii leabar nach tinnscnann easlainti acht on ceim dileghtha, da reir sin dlegar an dileghadh do tobairt i ngach easlainti. Item adeir Galenus corob comarta slainti gan fuireach i ngach uili eslainti comarta In dileghtha d'faicsin co dlistinach, da reir sin, os on naduir ataid comartai In dileghtha, dligidh an liaigh dileghadh do tobairt i ngach eslainti. Freagramaid cuigi sin & adermaid corob imcubaidh an dileghadh do tobairt i ngach en fiabrus morgaidh. Fiarfaighter annso an tre tes & tre tirmidecht oibrighes gach uili dileghadh, do citer corob edh, oir adeir Ipocras gorob i an fuaraidecht Is namha don naduir, & Is e an dileghadh Is cara di, da reir sin ata gach dileghadh te tirim. Item adeir Galenus de ingenio sanitatis na briathra so : ‘Illud quot nocet sano multo magis nocet infirma’ .i. gach ni urcoidigius do na dainib slana urcoidigi nis mo na sin dona dainib eslana, & urcoidigi an fuaraidecht do na dainib slana, da reir sin urcoidigi nis mo na sin do na dainib easlana, mas edh, o ta In dileghadh a comfurtacht na ndainedh slan & easlan, tuicter a beith o tesaidecht. Item adeir Auicenna a caibidil na mbrigh na briathra so: ‘Frigidum non intrat In opus nature etc.’ .i. ni teidh an fuaraidecht a n-oibrighthib na nadura, & ni mar sin d'oibrighthib an dileghtha, oir tarbaid co mor don naduir, da reir sin Is tre tes oibrighes gach dileghadh. Teagar i n-a aiged so do reir Galenus de ingenio sanitatis, noch adeir gach uili dileghadh do beith contrarda don adbur in-a tobartar e, masedh, o ta an fiabrus te tirim dlegar dileghadh In fhiabrusa beith fuar fliuch. Item adeir Auicenna sa caibidil cedna na briathra so: ‘Aqua frigida agiuuat In digirendo materiam colericam’ & subtilem .i. furtachtaigidh inn t-usci fuar an dileghadh san adbur coilerda seim, dareir sin o fuaraidecht doniter In dileghadh. Item adeir Haili sa ced leabar do Tecni corob o fuaraidecht doniter an t-adbur tesaidechta do dileghadh, da reir sin ni tre tes doniter In dileghadh. Item adeir Galenus de ingenio sanitatis co ndlegar an comsuigigud re n-abar oxisacra do tobairt do dileghadh an adbuir reamuir, & Is follus co fuil oxisacra fein fuar, da reir sin ni tre tes oibrighes In dileghadh. Item adeir Galenus sa x. leabar de ingenio sanitatis na briathra so: ‘Aquam frigidam sequitur sudor & solucio uentris’ .i. togairmid an t-uisci fuar an t-allus & flux na bronn da reir sin os e oibir In dileghta an t-adbur d'ullmugadh cum a indarbtha, & o do ni an t-uisci fuar na nethi sin adubrumar, tuicter nach o tes do niter In dileghadh. Freagramuid cum na cesti so & adermaid co fuilid da cuingill Is ecin don liaigh d'fecain cum an dileghtha .i. cumtacht no fairsingecht na poiredh trit a n-indarbtar an t-adbur, & rignecht no anumlacht an adbuir bud coir d'innarbadh ann. Et adermaid annsa ced modh dib so na huili leigis dileghtacha do beith te, oir as e oibir na tesaidechta oslugadh & leathnugadh do denam, & oibir na fuaraidechta dunad & cumgugadh do denum con nadurdha, & adermaid mar an cedna in dileghadh te do tobairt Is In morgadh. An ii cuingill .i. rignecht & anumlacht an adbuir, & adermaid co ndlegar an dileghadh do beith comusga an tan sin o nethib teo & o nethib gera aigethi .i. na nethi gera a gerrad an adbuir rigin, & na nethi teo ag oslugadh na poiredh, & Is mar sin fagmaid In cest sin. Fiarfaighter annso an fedann neach tesdail Is na fiabrusaib gera a h-aitli an adbuir do dileghadh, do citer co fedann do reir Galenus Is In leabar faethuigthi, oir adeir annsin co fedann neach tesdail an digbail na h-eslainti, & ni bind an digbail acht a h-aitli an adbuir do dileghadh, da reir sin fedaid neach tesdail a h-aitli an adbuir do dileghadh Is na fiabrusaib gera. Item adeir Consantin a leabar na teoaircachta 16 co facaid se fein moran noch fuar bas a sdaid na fiabrus nger, & Is annsa sdaid critigh an dileghadh do reir Galenus, da reir sin fedaidh nech tesdail Is na fiabrusaibh gera a h-aitli an adbuir do dileghadh .Item adeir Galenus corob o anbainne & o digbail na brighi tig an bas, & ni fuil do iiii h-aimseraib na h-easlainti aimser In ab anbainne an brigh nan digbail na h-easlainti, & ni bind an digbail acht a h-aitli an adbuir do dileghadh, da reir sin fedaid nech tesdail a h-aitli an adbuir do dileghadh Is na fiabrusaib gera .Item adeir Galenus sa ii leabar do pronosticorum a comarthaib perplemonia co fedann an t-adbur beith dileghtha Is In eslainti so, & nach fedtar a innarbadh, & adeir co fuilid da ni Is ecin d'fechain cum na h-easlainti o ternaigter & In t-adhbur do beith dileghtha & nert na naduiri cum a innarbtha mar Is tu, & fedaidh nech tesdail tri esbaidh an adbur d'innarbadh ach ge do beith dileghtha, amail Is follus as perplemonia, da reir sin fedaid nech tesdail Is na fiabrusaib gera a h-aitli an adbuir do dileghadh .Teagar an a aiged sin do reir Galenus In libro crisi noch adeir nach facaid nech do dul d'ec ag a mbedis comarthai an dileghtha co h-imlan. Freagramuid cum na cesti sin & adermaid nach fedann nech bas d'fagbail a h-aitli an adbuir do dileghadh do leth na naduire, & co fedann do leth na h-aicidi. Et fedaidh an aicid sin techt o tri nethib .i. o ainmes an leagha, no o easlainti eli do techt a cenn na ced easlainti, no seacran do beith etir na brighaib, oir adeir Galenus da mbia seacran ar In liaigh & ar fritalamh an otair ullmaigi sin neach cum bais ge do beith an t-adbur dileghtha, & adeir Galenus da ti easlainti Is In digbail, acht ge ma bec hi, go togairmenn an bas o secran na mbrigh, oir adeir Galenus da mbia an brigh innarbtach nadurdha & In brigh ainmidhi maille secran oibrighthi co fedtar an bas d'fagbail on tsechran sin. Fiarfaighter annso an dlegar an dileghadh do tobairt a tormach na h-easlainti, do citer nach dlegar, oir adeir Galenus corob uime do berar an dileghadh do laidiugadh adbuir na h-easlainti, & ni fedtar a laidiugadh Is In tormach, da reir sin ni dlegar In dileghadh do tobairt Is In tormach .Item adeir Galenus gach aimser In a mbind na drochaicidi co ro laidir; nach dlegar an dileghadh do tobairt an tan sin, da reir sin o taid na drochaicid co ro laidir Is In tormach ni dlegar In dileghadh do tobairt In tan sin .Item ni dentar In dileghadh acht an tan bis an tes nadurdha co foirtill cum gnimaigthi ann, & ata In tes nadurdha ar n-a inntoga a tinntigecht Is In tormach, da reir sin ni dlegar In dileghadh do tobairt a tormach na h-easlainti. Item adeir Consantin nach ni eli an tormach acht foirbtiugadh In dileghtha, da reir sin os inti fein cricnaigter an dileghadh ni dlegar In dileghadh do tobairt innti. Teagar In a aiged so & adermaid a h-ugdaras Galenuis co ndlegar an dileghadh do tobairt a tosach & a tormach na h-easlainti. Freagramaid cuigi sin & adermaid co fuil In dileghadh ar na fogailt a tri modhaib .i. dileghadh follus & dileghadh nemfollus & dileghadh foirbthi, & adermaid co fuil an dileghadh nemfollus a tosach na h-easlainti & a beith follus Is In tormach & a beith foirbthi Is In sdait, & Is don easlainti o ternaigter tuicter an dsting so. Fiarfaighter annso an denann an biadh adhbur na h-easlainti do dileghadh, do citer nach denann, oir adeir Galenus In libro de causis nach ni eli an dileghadh acht claeclogh do denam ar adbur na h-eslainti, & ni denann an biadh noch Is biadh an claechlogh sin, acht an t-adhbur do geib Is In corp do imedugadh, amail adeir Ipocras Is In canon so: ‘non pura corpora’ etc. .i. co ngortaigter na cuirp nemglana on oileamhain, da reir sin ni denann an biadh adbur na h-easlainti do dileghadh. Item adeir Ipocras a ngluais ampriorum na briathra so: ‘Natura impetitur per sibum In digestione materie’ .i. toirmiscter an naduir o dileghadh na h-easlainti tre caiteam an bidh, da reir sin ni dileghar adbur na h-easlainti on biadh. Item adeir Galenus a ngluais reumenta acutorum 18 na briathra so : ‘Et adem est intensio In cibando sanos et egros’ .i. Is en inntinn dlegus an liaigh do beith aigi cum bidh do tobairt do na dainib slana & dona dainib easlana, & ni tobartar an biadh do na dainib slana cum an adbuir do dileghadh, da reir sin ni dlegar a tobairt do na dainib easlana cum an adbuir do dileghadh. Item adeir Galenus de ingenio sanitatis co remraigter an t-adbur & co medaigter na duinti o caitam an bidh, da reir sin ni dentar an t-adbur do dileghadh on biadh. Teagar an-a aiged sin do reir Haili a ngluais tecni noch adeir co ndentar an saetur & caitim an bid adhbur na h-easlainti do dileghadh, da reir sin oibrigidh an biadh cum adbuir na h-easlainti do dileghadh. Item adeir Ipocras Is In ced leabar do reumenta acutorum na briathra so : Protisano est super omne de genere cibariorum .i. ni fuair me do na huili biadh biadh Is uaisle do na dainib easlana na sisan na h-eorna, oir innarbaidh se an morgadh, dileghaid adbur na h-easlainti, da reir sin Is imcubaidh an biadh cum adbuir na h-easlainti do dileghadh. Item adeir Ipocras Is In iiii leabar dampriorum Is In canon so: ‘Oportet ad eliborus uero etc.’ .i. co ndlegar an corp d'ullmugadh o biadhaib measarda roim an purgoid re n-abar eliborus, & Is cum dileghtha an adbuir ordaigius Ipocras sin, da reir sin doniter dileghadh an adbuir on biadh. Item adeir Auicenna sa iiii leabar na briathra so: ‘Cibus moderatus confortat uirtutem & calorem naturalem’ .i. comfurtachtaigidh an biadh measarda an brigh & In tes nadurdha, & o nach ni eli an dileghadh acht oibrigthi an tesa nadurdha tuicter co ndentar an dileghadh on biadh measarda. Freagramaid cuigi sin do reir Galenuis a ngluais na canon so: ‘ad eliborus etc.’ noch adeir co fuilid da modh In n-a tabartar biadh do na dainib easlana .i. biadh noch Is biadh & biadh noch Is biadh & Is leiges, an biadh noch Is biadh Is e Is ruidhlius do sustaint an cuirp do medugadh & do reamrugadh & d'oileamhain, & ni dileghaid an t-adbur acht co h-aicideach a calmugadh na mbrigh & na mball. An biadh noch biadh & Is leiges, dileghaidh trit fein & claecloigidh an t-adbur cintach da mbia contrardacht aigi ris. Et not let co fuilid 19 i ngach fiabrus adburdha cuis tinnscaintach & cuis remtoscaitech & cuis coimceangail, gurob airi sin. Fiarfaighter annso cia do na cuisib so darub imcubaidh an dileghadh, do citer corob don cuis coimcengail, oir adeir Haili a ngluais tecni : ‘Cause antecedenti debetur euacuacio’ & ‘cause coniungte debetur digestio’ .i. Is don cuis remtoscaighthi dlegar an folmugadh & Is don cuis coimcengail dlegar an dileghadh. Item adeir an fer cedna nach ni eli an dileghadh acht claechlogh noch toirmiscius an morgadh, & ni ni eli an morgadh acht an cuis coimceangail, da reir sin Is annsa cuis coimcengail dlegar an dileghadh do tobairt .Teagar i n-a aiged so oir adeir Galenus nach bind sbas na fuireach a h-aitli na sdaiti gan dul ar neitfni, da reir sin: os annsa sdait bis an cuis coimceangail ni h-innti dlegar an dileghadh do tobairt .Item adeir Galenus co ndligeann an dileghadh an morgadh do cosc, & ni coiscter an cuis coimceangail co nuigi an sdait, & ni regar a leas an dileghadh annsa sdait, da reir sin ni h-annsa cuis coimcengail dlegar an dileghadh. Freagramaid cuigi sin & adermaid corob don cuis remtoscaiti & don cuis coimcengail dlegar an dileghadh do tobairt. Fiarfaighter annso an imcubaidh an cuisli do ligin an en fiabrus, dociter nach imcubaidh, oir adeir Galenus co ndligeann an liaigh an naduir d'innsamlugadh & a leanmhain In h-oibrigthib, Is e Is oibir dilius don naduir gach ni Is imarcraid & Is urcoid di d'innarbadh, & ni fuil fiabrus In a n-indarbann an naduir an fuil, da reir sin ni dligann an liaigh an cuisli do ligin an en fiabrus. Item adeir Galenus an tan folmaigter an fuil maith maille an droch fuil nach dlegar a ligin an tan sin, oir Is mo urcoidigius folmugadh na fola maithi maille an droch fuil na comfurtachtaigius, & ni fedtar cuisli do ligin Is na fiabrusaib gan an fuil maith d'innarbadh innti, da reir sin ni dlegar cuisli do ligin Is na fiabrusaib. Item adeir Galenus nach folmaigenn an cuisli acht an linn pecis leth astig do na cuislennaib, & Is leth amuith do na cuislennaib ata adbur fiabrusa interpullata, & adeir Auicenna na briathra so: ‘Uenole exicate trahunt id se humores etc.’ .i. In tan folmaigter na cuislenna tairrngidh cucu na lenna omha & tuismigter annsin anterpullata continua, da reir sin ni h-imcubaidh an cuisli do ligin an en fiabrus. Item ni h-imcubaidh an cuisli do ligin Is na h-easlaintib righne oir adeir Galenus nach dlegar an diet seim do tobairt Is na h-easlaintib rigni, amail adeir Ipocras Is In canon so. ‘In diurna egritudine etc.’, os a gne folmaigthi In diet seim Is mo na sin ata In cuisli n-a gne folmaigti, da reir sin ni h-imcubaidh In cuisli Is na fiabrusaib rigne .Et adeir Galenus nach imcubaidh In cuisli do ligin a fiabrus bis maille teas mor, & ni bidh fiabrus gan tes, da reir sin ni dlegar an cuisli do ligin an en fiabrus. Item adeir Auicenna an tan bis an brigh anbann nach dlegar In cuisli do ligin, & an tan Is nertmar an brigh ni dlegar a ligin, amail adeir Ipocras Is In canon so: ‘Ea corum crisis fit etc.,’ da reir sin ni dlegar cuisli do ligin an en fiabrus. Teagar i n-a aiged so do reir Galenus sa xi leabar deg de ingenio sanitatis, oir adeir nach eadh amain Is imcubaidh In cuisli a sinoca inflatiua, acht Is imcubaidh i i ngach uili fiabrus morgaithi muna toirmisci brigh no ais an easlain hi .Item adeir Galenus co fuilid da ni tig o ligin na cuislinni Is na fiabrusaib .i. In t-ainntes d'isliugadh & In morgadh d'innarbadh, da reir sin Is imcubaidh In cuisli do ligin i ngach en fiabrus. Item adeir Galenus a ngluais ampriorum Is In canon so: ‘dolores oculorum’, noch labrus do leiges na sul, oir adeir annsin an tan pecaididh moran do lennaib a n-enfecht, co ndlegar an cuisli do ligin an tan sin, & ata pecugadh moran do lennaib Is na fiabrusaib morgaithi, da reir sin dlegar an cuisli do ligin unta .Freagramaid cuigi sin do reir Galenus noch adeir gach uili uair comfurtachtaigter an brigh o ligin na cuislinni, acht ge mad moidi an fiabrus hi, co ndlegar a ligin, oir adeir Galenus an cuisli do ligin do calmugadh na brighi, & In leiges lenna d'innarbadh adbuir an fiabrusa morgaithi. Fiarfaighter annso ce sa mo tarbaigius an leiges In leiges lenna Is na fiabrusaib na ligin na cuislinni & Dociter gorob mo tarbaigius an leiges lenna, oir ni innarbann an leiges lenna acht an t-adbur cinntach, & ni mar sin don cuislinn, oir folmaigi si an t-adbur cintach & nemcintach, da reir sin Is mo tarbaigius In leiges lenna Is na fiabrusaib na ligin na cuislinni .Item adeir Galenus an folmugadh do niter on leiges lenna co fuil se on naduir & on easlainti & In folmugadh do niter on cuislinn ni fuil se acht on easlainti amain, da reir sin In folmugadh ata on naduir & on easlainti Is mo tarbaigius se Is na fiabrusaib na ligin na cuislinn .Item adeir Galenus gach folmugadh Is lugha innarbas don tes nadurdha & do na spiradaib Is e Is mo tarbaigius Is na fiabrusaib, & Is follus corob luga innarbtar don tes & do na spiradaib le folmugadh an leigis lenna na le folmugadh na fola, da reir sin Is mo tarbaigius In leigios lenna Is na fiabrusaib na folmugadh na cuislinni .Item adeir Galenus gach folmugadh dib so Is mo oslaigius na duinti corob e In folmugadh sin Is mo tarbaigius Is na fiabrusaib, & Is mo oslaigius an leiges lenna na duinti na ligin na cuislinni, da reir sin Is mo tarbaigius In leiges lenna Is na fiabrusaib na ligin na cuislinni. Teagar in-a aiged so do reir Galenus noch adeir nach folmaigter leis In cuislinn acht an med as ail leis In liaigh, & ni mar sin do leiges lenna, oir folmaigi se na lenna co h-imarcrac do mi-toil an leagha uair ann, da reir sin Is mo tarbaigius an cuisli Is na fiabrusaib na leiges lenna. Item adeir Galenus co fuil gach uili leiges lenna do gneitib na neime & n-a namhaid; don naduir, & ni mar sin d'folmugadh na cuislinni do reir Galenus, da reir sin is mo tarbaigius an cuisli Is na fiabrusaib nan leiges lenna. Feagramaid cuigi sin & adermaid co pecaidid na lenna o da modhaib .i. uair ann do leth a cailed & uair eli do leth a cainndiechta, an uair pecaidid .in-a cainndiecht dlegar an cuisli do ligin an tan sin, & In tan pecaidid do leth a caili dlegar an leiges lenna an tan sin. Fiarfaighter annso an dlegar an cuisli do ligin a tosach na fiabrus. Do citer nach dlegar a h-ugdaras Auicenna sa ced leabar noch adeir : Fleoupotomia 21 non oportet fieri ante digestionem materie .i. ni dlegar an cuisli do ligin roim dileghadh an adbuir, da reir sin ni dlegar i a tosach na fiabrus .Itemadeir Galenus co ndligenn an liaigh oibrighthi na nadura do leanmain, & ni innarbann In naduir en rann don easlainti i n-a tosach, da reir sin ni dligenn an liaigh a h-innarbadh, amail adeir Ipocras Is In canon so: Incipientibus morbis etc. Item adeir Auicenna co fuilid ii ni ag toirmisc In leigis lenna & na cuislinni Is na fiabrusaib .i. nert na ndrochaicidedh & uimi & reime In adbuir, & Is do nert na ndrochaicidedh do labair Ipocras Is In canon so : digesta medicari etc. da reir sin ni dlegar cuisli na leiges lenna do tobairt a tosach na fiabrus. Item adeir Auicenna gach adbur bis an aen inadh amain, co ndlegar fuirech re n-a dileghadh ni Is tusca na doberar In t-innarbadh, & Is amlaid ata fiabrus interpullata & a adbur a-n aen inadh leth amuith do na cuislennaib, da reir sin ni dlegar cuisli do ligin a tosach na fiabrus so .Item adeir Galenus In primo de crisi corob inand ata cuis na nescoidi & cuis In fiabrusa do leth In folmaigti, & ni dlegar In t-adbur d folmugadh annsa nescoid no co di an sdaid, da reir sin ni dlegar folmugadh do tobairt Is In fiabrus no co ma dileghtha In t-adbur. Item adeir Galenus corob ann dlegar In naduir do comfurtacht In tan rig si a les a comfurtacht, & adeir Galenus nach rig a les an naduir a comfurtacht a tosach na h-easlainti, da reir sin ni dlegar cuisli do ligin a tosach na fiabrus. Teagar i n-a aiged so san viii leabar de ingenio sanitatis, oir adeir Galenus gach ni ullmaiges In t-adbur & luathaighes e cum a dileghtha, co ndlegar a denum, & adeir Galenus co luathaiginn ligin na cuislenn a tosach In fiabrusa In t-adbur cum a dileghtha, da reir sin as imcubaidh an cuisli a tosach na fiabrus. Item adeir Galenus a caibidil tsinoca inflatiua nach dlegar fuirech re dileghadh an adbuir na risin faetugadh gan an cuisli do ligin, da reir sin dlegar In cuisli do ligin a tosach na fiabrus. Item adeir Auicenna corob i In aimser In a treisis In brigh dlegar In cuisli do ligin, oir ni dligind an liaig cuisli do ligin i n-anbaindi na brighi, da reir sin o nach fuil de iiii h-aimseraibh In fiabrusa aimser i n-a treisi In brigh na in-a tosach, Is ann dlegar In cuisli do ligin. Item adeir Auicenna gach uili uair bes In naduir co nertmar & In t-adbur co h-imdha, co ndlegar In cuisli do ligin In tan sin, & ata In t-adbur co h-uimdha & In naduir co nertmar a tosach In fiabrusa, da reir sin dlegar In cuisli d'ligin i n-a tosach .Freagramaid cuigi sin & adermaid do reir Auicenna sa iiii leabar co fuilid tri h-ernaili i n-a tobartar In folmugadh do leth na cuisi .i. hora electa expediens & eiroina22, hora electa .i. uair toghaidi dleistinach, & ni dlegar In uimir laethidh na aimisiri crosta d'fecain cuigi so ma ta an brigh laidir & In t-egintes ar an otar, expediens imorro .i. uair Is mo tarbaigius don naduir In folmugadh do tobairt innti na urcoidigius, Eiroina .i. In uair medhaigter In easlainti on folmugadh & digbaigter In tes nadurdha. Fiarfaighter annso an dlegar In fothragadh do tobairt i ngach fiabrus, do citer nach dlegar, oir adeir Galenus sa ii leabar do reumenta acutorum nach dlegar fothragadh do denam a fiabrus lenna fuair, & Is e as adbur do sin .i. disgailidh se an adbur seim & fagaidh an t-adbur reamra gan disgailedh, da reir sin ni dlegar In fothragadh do denam i ngach fiabrus. Item adeir Galenus gach ni medhaiges In morgadh & coimedhas e ni dlegar a denam, & adeir Galenus co medaigter & co coimtar In morgadh on fothragadh, da reir sin ni dlegar a denam Is na fiabrusaib .Item adeir Galenus a ngluais In iiii pairtegal d'ampriorum nach dlegar fothragadh uisci te do denam a fiabrus noch bis a coimetacht na neascoidedh, da reir sin ni h-imcubaidh an fothragadh i ngach fiabrus. Item adeir Galenus nach innarbtar leis In fothragadh acht imarcraidh In iii 23 dileghtha, & In t-adbur bis etir feoil & leathar, & ni h-annsin bis adbur In fiabrusa continoidigh acht co h-inmedonach Is na cuislennaib, da reir sin ni h-imcubaidh In fothragadh In gach fiabrus. Item adeir Galenus a ngluais na h-afraisi so: ‘Sub cane ante canem etc.’, & adubairt Aristoteles na briathra so: ‘Balneum refugat euacuacione materie’ 24 .i. bidh an fothragadh Is na fiabrusaib a n-aiged folmaigti an adbuir, da reir sin ni h-imcubaidh an fothragadh Is na fiabrusaib. Teagar in-a aiged so do reir Galenus sa uiii leabar de ingenio sanitatis, oir adeir gorob imcubaidh an fothragadh do tobairt a fiabrus efemera, sa x leabar corob imcubaidh a tobairt a fiabrus eticach, & a xi leabar deg corob imcubaidh a tobairt a fiabrus putria & da reir sin as imcubaidh an fothragadh do tobairt i ngach uili fiabrus. Item adeir Galenus sa x leabar de ingenio sanitatis gach ni cuires an corp a fuaraidecht & a fliucaidecht corob imcubaidh e Is In fiabrus morgaiti, & cuiridh an fothrugadh an corp a fuaraidecht & a fliucaidecht, da reir sin dlegar a tobairt Is In fiabrus putria .Item adeir Galenus gach ni doni dileghadh an adbuir cintaigh & innarbus e & cuiris an corp a fuaraidecht corob imcubaidh a tobairt Is na fiabrusaib, & adeir Galenus co ndenann fothragadh a n-uisci milis na nethi sin, da reir sin dlegar a tobairt i ngach uili fiabrus. Freagramaid cuigi sin & adermaid co fognann an fothragadh a fiabrus efemera a ngach uili aimsir & ni dlegar a tobairt a fiabrus eitica, oir ataid tri cuisi fa toirmiscter a tobairt san eitig .i. ar a beith disgailtech & ar a beith tesaidhi & ar a beith folmaigtech, oir ataid na tri nethi sin go direach a n-aiged na h-eitice .An fothragadh do tobairt san fiabrus morgaiti, tuicter sin o da modhaib .i. do leth na h-aicide & do leth an fiabrusa fein, do leth na n-aicidedh ataid vi cuingill o toirmiscter an fothragadh. An ced cuingill dib .i. da mbia flux bronn ar fer an fiabrusa ni dlegar an fothragadh do tobairt In tan sin, oir da toirmiscter an flux tarraingter an t-adbur 25 cum na mball uasal noch Is cuis do medugadh na h-urcoidi an tan sin .An ii cuingill .i. da mbia consdipasion ar fer an fiabrusa ni dlegar fothragadh an tan sin do tobairt, oir do cuirfedh se an corp ar otirmech .An iii cuingill .i. da mbia an brigh anbann, ni dlegar fothragadh do tobairt ann .An iiii cuingill an lucht ar a mbidh fastidium & sceatrach do gnath, ni dlegar fothragadh do tobairt doib .An v cuingill an lucht ar a mbid innrum coilerda, ni dlegar a cur a fothragadh. An vi cuingill .i. an lucht ara mbid flux fola no ata ullum cuigi, ni dlegar a cur a fothragadh. Fiarfaighter annso an dlegar an diet fuar fliuch do tobairt Is na fiabrusaib, do citer nach dlegar, oir adeir Auicenna an biadh dlegar do tobairt do lucht na fiabrus co ndligeann se beith sodileghtha & beith tolltanach & beith lachtach, & ni bind an diet fuar fliuch mar sin, da reir sin ni dlegar a tobairt Is na fiabrusaib. Item adeir Galenus de ingenio sanitatis an diet do tobairt do leth an coimplexa & gan a tobairt do leth an fiabrusa, da reir sin da mbia fer lenna ruaidh a fiabrus terciana, dlegar an diet noch medaigius lind ruadh do tobairt an tan sin, mas edh ni dlegar an diet fuar fliuch do tobairt Is na fiabrusaib .Item adeir Galenus go fuilid tri nethi Is ecin cum dieta do tobairt Is na fiabrusaib .i. ais & coimplex & gnatugadh, da reir sin ni diet fuar fliuch dlegar do tobairt Is na fiabrusaib. Item adeir Galenus a ngluais amporum gurab i an fliucaidecht Is matair don morgadh, & adeir Isag an red cedna a leabar na fiabrus: ‘Omne quoth putrifit est humidum’ .i. gach ni gabus morgadh cuigi Is ni fliuch e, da reir sin ni dlegar diet fuar fliuch do tobairt Is na fiabrusaib. Item adeir Isag a leabar na fiabrus na briathra so: ‘Frigidum auget opilacionem’ .i. medaigidh an fuaraidecht na duinti & Is iad na duinti Is adbur don morgadh, da reir sin ni h-imcubaidh na dieta fuara fliucha do tobairt Is na fiabrusaib. Teagar i n-a aigedh so do reir Ipocras noch adeir an diet fuar fliuch do tobairt do lucht na fiabrusaib. Fiarfaighter annso an mo urcoidiges an codladh a tosach In paroxsismus na Is n aimseraib eli, do citer corob mo sa tosach, oir adeir Galenus gach urcoid do niter a tosach an paroxsismus. mairidh si re fedh na tri n-aimser ele, da reir sin Is mo urcoidiges an codladh a tosach an paroxismus na a ngach aimsir ele de. Teagar a n-a aiged sin do reir Galenus sa ii pairtegal d' aimprismi noch adeir da urcoidighi an codladh Is In digbail corob comartha bais & nach edh Is In tosach, da reir sin Is mo urcoidighes an codladh a ndighbail an paroxismus na a n tosach. Fregramaid cuigi sin & adermaid co fuilid tri h-ernaile ar an codladh .i. codladh bis nadurdha co huilidhi, & codladh leth amuigh do naduir, & codladh nach fuil nadurdha na leth amuigh do naduir. Et Is e In codladh nadurdha co huilidhi amail adeir Auicenna: Maiximus & multus & profundus .i. codladh mor re n-abar maiximus, & codladh domuin re n-abar profundus, & codladh imda re n-abar multus. Et Is e an codladh leth amuigh do naduir amail ata subethi & a cosmaili. Et Is e an codladh nach fuil nadurdha na leth amuigh do naduir amail ata an codladh do ni nech a h-aithli shiubhul no saethair mhoir no obrighthi, oir adeir Galenus nach fuil an codladh so nadurdha na leth amuigh do naduir. Et adeir Galenus co tuicter an codladh o ii modhaib .i. trid fein & tri aicid, & adeir Auicenna an congluais so, an codladh trid fein do beith co nadurdha co huilidhi & a beith tarbhach, & a beith co h-urcoidech mitharbach do leth na h-aicidi. Et adeir Galenus an codladh do niter a ndigbail na h-easlainti Is mo urcoidighes se na a ngach aimsir ele don paroxismus. Fiarfaighter annso an geinter lenna omha on biadh doberar Is In paroxismus. Do citer nach geinter, oir adeir Galenus a n-aimpri an paroxismus corob ann Is treisi In fiuchadh, & an tan Is mo an fiuchadh Is ann Is usa'n biadh do berbugadh & do dileghadh, gorob airi sin nach geinter lenna omha on biadh doberar as In paroxismus. Tic Consantin a n-a aiged so, oir adeir da tucar an biadh Is In paroxismus a n-aimsir na tri caired so amail ata frighus & rigor & oiripilasio, co ngeinter lenna omha uadha & co teit neach a peirilech o na lennaibh sin, da reir sin geinter lenna omha on biadh do thobairt Is In paroxismus. Et cruthaigter lenna omha o ii cuisaibh .i. o anbainne an tesa nadurdha, noch o tuismigter imdugadh lenna fuair Is In coiplex o linn d'fhaghbail a mesardachta fein & a dul a n-ainmesardacht, amail ata linn ruadh ag pecugadh a n-a med & linn dub mar an cedna. Fregramaid cuigi sin & adermaid an biadh doberar as In paroxismus co ngeinter lenna omha righni uadha. Fiarfaighter annso an mo dlegar an biadh do tobairt a tosach na n-eslainti nger na a ngach aimsir eli dib. Dociter nach dlegar biadh do tobairt a n-a tosach, oir adeir Ipocras sa ced leabar do rementa acutorum nach dlegar biadh do tobairt do lucht na pleuirisisi no go ma follus biadamlacht & uisceamlacht na mbel, & adeir Galenus nach follus an comartha sin acht a h-aithle an adbuir do dileghadh Is In tormach no as In sdaid da reir sin ni dlegar biadh do tobairt do lucht na n-eslainti nger a n-a tosach. Item adeir Ipocras sa ced leabar do rementa acutorum sugh na h-eorna do tobairt a tosach na h-easlainti & an cuid Is reime de do tobairt Is In tormach & Is na h-aimseraib ele, da reir sin ni dlegar biadh do tobairt a tosach na n-eslainti nger. Item adeir Galenus de ingenio sanitatis nach dlegar fin do tobairt isna h-easlaintibh gera no go ma dileghtha an t-adbur, tuicter as sin nach dlegar biadh Is reime na fin do tobairt no go ma dileghtha an t-adbur, & ni binn an t-adhbur dileghtha a tosach na n-eslainti nger, da reir sin ni dlegar biadh do tobairt a n-a tosach. Item adeir Galenus gach aimser a n-a mo ere na naduire & a saetar corob Is In aimsir sin Is lugha dlegar an biadh do tobairt, & ni fuil aimser as mo saetar & eri na naduire na an tan bis an t-adbur nemdileghtha, da reir sin os a tosach na h-easlainti bis an t-adbur nemdileghtha ni dlegar an biadh do tobairt ann. Item adeir Auicenna a caibidil tsinoca Is In gne re n-abar epaumasticus nach dlegar biadh do tobairt a n-a tosach, oir fiabrus e bis ar digbail do gnath, & Is treisi an drochaicid a n-a tosach na a ngach aimsir eli de, da reir sin ni dlegar biadh do tobairt a tosach na n-eslainti nger. Tic Ipocras a n-a aiged sin canon so. ‘quibus est posterior sdatus.’ Fregramaid cum na cest so & adermaid do reir Galenus co fuilid da sdaid a gach easlainti ger .i. sdaid do leth a h-adbuir & sdaid do leth a h-aicidi. An sdaid do leth a h-adhbuir uero .i. gach uair bis an t-adbur ar n-a dileghadh co foirfi adermaid sdaid na h-easlainti ris an tan sin, amail adeir Galenus primo de crisi. Sdaid do leth na h-aicidi uero .i. gach uair Is treisi na drochaicidi aderar sdaid na h-easlainti ris amail Is follus a lucht na pleurisisi, oir gach uair Is mo an tinnes & Is cumga an ainail & Is docamla an cosachtach, adermaid an pleuirisis do beith a n-a sdaid, fedtar an sdaid so do beith a tosac na pleuirisisi do reir Galenus. Nod let co fedtar na drochaicidi do beith dasachtach & an d-abdhur do beith dileghtha a n-ainfecht. Et tuic let co fedann an dileghadh & an t-innarbadh beith a n-ainfecht, amail Is follus a lucht na pleuirisisi, & Is na nescoidib eli noch innarbtar tre disgailedh nemfollus, & adermaid co laidighter na drochaicidi an tan sin o dileghadh an dhbuir. Et adeir Galenus co fuilid easlainti eli ann & an tan dileghar in-adbur go medaighter acu e, no go innarbtar a n-einfecht & an galur, amail Is follus Is na nescoidib brises uatad fein. Et foghailter an diet mar an cedna .i. diet uiligh & diet rannach. Diet uiligh amail ata an diet noch ordaigter o tosach na h-easlainti co la a crichnaighthi. Diet rannach amail ata an diet noch ordaighter a iiii h-aimseraibh na h-easlainti. Et adeir Galenus gach uair bias an brigh nemtruaillighthi laidir o tosach na n-eslainti nger conuigi an sdaid nach dlegar an biadh do tobairt an tan sin no go ti an sdaid, & an tan bes an brigh anbann & na drochaicidi co dasachtach a tosach na h-easlainti dlegar an biadh do tobairt an tan sin do coimed na brighi. Fiarfaighter annso an fiabrus continoidech tuismiter o nescoidibh inmedhonacha no In fiabrus anterbullata. Dociter corob fiabrus continoidech, oir adeir Galenus co fuilid tri h-adhbuir an galuir Is In nescoid n-a h-enar .i. droch coimplex & adhbur pecaidhes & sgailedh continoidech, & adeir Galenus co fedtar fiabrus continoidech denam on droch coimplex amain, mas ed Is mo fedtar a denam maille an da cuis eli da reir sin Is fiabrus continoidech tuismidhter o nescoidibh inmedhonacha. Tig Almusor a n-a aiged so & adeir corob i oripilacio an cuis nanar ann, & ni binn oripilacio acht a fiabrus anterbullata, & ni cruthaigter nescoid acht leth amuigh do na cuislennaibh a poiraibh na mball noch Is inadh diles d'fiabrus anterbullata, da reir sin Is fiabrus interbullata tuismidhter o nescoidibh inmedhonacha. Et as inann apostemha re radh & at boill leth amuigh do naduir noch tic o gaethmhairecht no o linn cintech, & tuismidhter apostema o ii cuisaibh .i. an tan innarbas ball ladir a imarcraich cum boill anbhainn noch Is cuis do cruthugadh nescoidi Is In ball, & Is don cuingill so gaires Auicenna apostema direuaciones .i. nescoid tic o diuargadh imarcrach boill ladir cum boill anbainn. An ii cuis an tan fhagus an naduir imarcraidh oileamna a mball gan folmugadh uaidthi anidh co glaethamail coimceangailti Is In ball, & geinter uadha sin drochcoimplex & sgailedh continoidech & na diaigh sin a nescoid re n-abar apostema congestionis .i. nescoid do niter o tachtadh & o glaethamlacht an adhbhur. Fregramaid cum na cesta so & adermaid gach uili nescoid morgaiti noch bis a comarsanacht an craidi Is ecin fiabrus continoidech do tuismedh uaithi, oir cuiridh a nescoid sin detaighi adhuathmara morgaithi cum an craidi, & gluasidh an craidi d'innarbadh na detaighi sin, & cuiridh an gluasacht sin an tes nadurdha a teinntighecht noch as cuis don fiabrus continoidech. Et adeir Isac a leabar na fiabrus an tan bis nescoid ar an seilg co tuismiter fiabrus anterbullata uaidhi, & co mbinn a h-aixis on iiii la co ceile amail bis a quartana. Et adeir as inad cedna co tuismiter fiabrus efemera o nescoid na mball inmedhonach & uair eli o nescoid na mball forimillech, & Is mar sin fagmaid In cest sin. Fiarfaighter annso an deghcomarta rigor & flux fola na srona do techt as In causon. Dociter corob deghcomarta ar duis rigor do techt ann, oir adeir Ipocras sa iiii pairtegal d' aimprismi In canon so: Quabsone habito etc. .i. co leiges tar causon o rigor do techt an a ceann. Flux fola na srona do techt ann Is deghcomarta e do reir Auicenna noch adeir da ti sgethrach no inrum no fuil srona no allus a cenn causoin co leigester an causon uadha, da reir sin Is degh comarta rigor & flux fola na srona do techt a causon. Tig Isac an-a aiged so sa iiii caibidil do leabar na fiabrus, noch adeir corob drochcomarta rigor do techt a causon. Et Is edh Is causon ann .i. fiabrus doniter o fuil coilerda a cuislennaibh noch comursnaighes ris na ballaib uaisli. Item adeir Isac corob edh Is causon ann .i. fiabrus continoidech noch tuismiter o linn ruadh no o linn fuar thshaillti a cuislennaibh an cuirp co huilidhi, & co h-airithi Is na cuislennaibh comursanaighes ris In craidi & ris In ngaili & ris na h-aeb. Et Is edh Is rigor ann do reir Auicenna .i. droch shuigigud an cuirp co huili maille gluasacht & re crith anordaightech. Fregramaid cum na cest so & adermaid da ti rigor a causon & gan flux tola na srona do techt co ma follus comarta an dileghtha, & a techt la In faethuigthi foillsigigh sin slainti do reir Auicenna a caibidil an rigor. Item adeir Isac a leabar a febris, da ti flux fola na srona a causon a la an fethuigthi co foillsigidh slainti gan cunntobairt. Et adeir Galenus da ti rigor a contrardha na cuingill adubrumar co foillsigidh bas. Fiarfaighter annso an fedtar galur gabaltach do beith ann. Dociter nach fedtar oir adeir Aristoleles na briathra so: ‘Aicsidens autem non transit de suibiecto In subiectum’ .i. ni teit an aicid o suibidecht co suibidhecht, & Is amail ata an galur a n-a ni aicidech, da reir sin ni gabhann se nech da ceile. Tig Auicenna a n-a aiged so sa ced canon, & tic Ipocras sa vi pairtegal d' aimprismi, & Auicenna sa vii canon xx, noch adeir ‘arteitica & podagra sunt morbi eritari’ .i. ata arteitca) & potagra a n-a ngalraib oidrechtacha gabaltacha, da reir sin fetar galur gabaltach do beith ann, amail adeir Gordonius na briathra so: ‘Antrax, lepra, lipa, freinisis, contagia prestant’, Is iad so na h-easlainti gabaltacha antrax .i. nescoid doniter o comcumusc na tri lennann .i. fuil derg & linn ruadh & linn dub, corob airi sin bid na tri datha so uirthi .i. dath derg & dath buidhi & dath dubh, & ar dasachtaigi an adbuir on dentar i bidh si gabaltach. Lipa .i. galar sul, lepra .i. lubra. Freinisis .i. dasacht, & doberid so gabaltaighi da ceile, & adeir Galenus annso nach incaitreaba a comursanacht na ndaine a n-a mbiad na galra gabaltacha adubrumar, & co h-airithi an lucht ar a mbia pestilensia. Et adeir fos gan comaentugadh riu a n-inadaib cumga. Et adeir fos an fer cedna na daine do geib bas Is na teagmannaibh so, & co hairighi Is In pestilens, dlegar a secna, & an t-aer timcilles iad do secna, & dlegar na luibhi noch fasus Is na reilgibh a n-adlaicter na cuirp so do secna ar dainib & ar ainmidhibh, oir adeir an feallsam na briathra so: ‘Uirtus pabili maneat In pabulo etc.’ Et adeir an fer cedna gach uili drocbaladh do secna a n-aimsir na plaighi, & tortha na crann & luibed do secna mar an cedna & replegion bid & dighi & folmugadh minic do tobairt ar an corp mar as du. Fregramaid cuigi sin & adermaid co fedtar galar comcosmail no egcosmail do tuismed o n-a cosmailius, amail adeir Galenus co cruthaigter pairilis & sincoipis & eipilencia o linn ruadh, & perplemonia, pleuirisis & litargia o frenisis, & lepra & albus o morfea. Et adeir Auicenna co ndenann aicid easlainti galur crichnaitech a mball, amail ata frenisis ag cruthugadh thinnis an cinn. Et adeir an fer cedna amail geinter galur o galur corob amlaid sin leigester galur o galur ele, amail Is follus Is In fiabrus tic a ceand spaismis, & Is In quardana tic a ceann meilincoile. Item adeir Auicenna co fuilead uiscietha & luibi ecin noch tuismighes galar gabaltach gan fuirech, amail ata euforbia & acosinne, & cruthaigter mar an cedna o claochlogh na n-aimser Is na h-airdibh, & na h-easlainti adubrumar leigester iad on claochlogh sin. Et adeir an fer cedna co galar o na smuaintib o gluasacht na brighi 32, mar Is follus Is In lucht gabus destin cucu o na torthaib gera d'fhaicsin ag a thi amail atait ubla fiadhain & a cosmaile. Fiarfaighter annso an diet dlegar do tobairt is na fiabrusaib righni. Dociter corob diet reamar oir adeir Galenus a ngluais aimprismi co ndlega esg & uigi & feoil do tobairt Is na fiabrusaib righni, & ni ni ele sin acht diet mar do reir Auicenna, da reir sin Is diet reamar dlegar do tobairt Is na fiabrusaib righni. Item adeir Auicenna a caibidil an quartana co ndlegar incinn bhainbh ar na rostadh & uirghi coilech & sisan tiugh do lucht an quartana, & airmaiter so etir na dietaibh reamra, da reir sin Is diet reamar dlegar do tobairt Is na fiabrusaib righni: Item adeir Auicenna co ndlegar an brigh do coimet Is na h-easlainti righni, & adeir an fer cedna nach coimedtar an brigh on diet seim, da reir sin Is diet reamar dlegar do tobairt Is na fiabrusaib rigni. Tegar a n-a aiged sin a h-ugdaras Isac oir adeir corob diet reamar dlegar do tobairt do na dainaib slana, & Is diet contrardhaiges do na dainaib slana ordaighter do na dainibh easlana, da reir sin Is diet seim dlegar do lucht na fiabrus righni. Et adeir Auicenna co foghailter na h-eslainti rigni a ii modhaibh .i. easlainti aenda & easlainti comshuighthi, easlainti aenda .i. easlainti tic o aen linn amain amail ata terciana o linn ruadh & coididiana o linn fuar, easlainti comsuigthi .i. an easlainti doniter o cumusc na lennann amail ata antrax & a cosmaile. Item fos foghailter na h-easlainti so a ii modhaibh .i. blogh dib darab ainm acuta & blod db ainm croinica .i. easlainti ger & easlainti righin. Et foghailter acuta a tri modhaibh .i. acuta & peracuta & acutisima. Et as ed as acuta ann .i. fiabrus ger noch sa termin cricnuighthi an vii la. Peracuta noch cricnuigter an iiii la. Acutisima .i. easlainti noch cricnuigter an ii la no an treas la. Et ata easlainti ger ele ann re n-abar acuta absuluta noch sa termin cricnuigthi an ix la. Acuta non absuluta noch sa termin cricnuigthi an xx la. Et ata acuta ele ann .i. acuta residiuaciones .i. easlainti ger aitimpaithech & bi a termin crichnuigthi so a cinn mhis. Et ata acuta cronica ann neoch sa termin cricnuigti an t-aenmadh la deg ar xx, no an iiii la deg ar xx, no a cinn da xx la, adeir Aristoleles croinica o soin amach ria. Et foghailter fos an diet a tri modhaibh 34 .i. diet s & diet reamar & diet inmedhonac ann toirert imcubaidh bid & dighi a aimser & uird & n-uimrech & Is edh Is diet reamar ann .i. slan, & Is edh Is diet inmedhonach ann .i. diet gach ni acu amail ata t sisan & na praiseca fuaru fliucha amail ata ip35 & elifleog & a cosmaile. Et cric & cosa & suic na mbanbh & eoin beca coillidhi & boga & eisg beca & aran gar n-a nighi a h-uisci fuar .Et adeir Auicenna co ndlegar gnathugadh na ndaine d'fecain cum tabarta na ndiet .i. na daine do gnathaigh biadh fa do no fa tri a n-a slainte, dlegar an medi si d'uairib do tobairt a n-a n-eslainti doib, adeir Ipocras. Et doberar diet do leth na brighi o ii cuisaib .i. do coimed na brighi ar egla a dul a ndigbail. An ii cuis .i. do brostugadh na a n-aiged adhbuir an galuir. Et ata diet eli noch brosdaiges an naduir & coedus i a n-enfecht, & Is i an diet so dlegar do tobairt Is na h-easlaintib noch sa termin cricnaigti an vii la, amail ata acuta & Is iad so na diet sin amail ata mellicratum & iulep & sisan sithoiltes & a cosmaile. Fregramaid cum na cesta so & adermaid gach uili easlainti rigin noch tic o lind co ndlegar diet seim do tobairt innti, & gach eslainti rigin noch tic o folmugadh co ndlegar an diet reamar do tobairt an tan sin. Fiarfaighter annso an dlegar an diet do thobairt do na dainaib bis a ngoiri do bas. Do citer co ndlegar adeir Auicenna an diet do tobairt do lucht an spasmai noch do niter o co fuil an spasmus so marbach, da reir sin dlegar an diet do na dainaib bis a ngoiri do bas. Item de interioribus na briathra so: Ce euasit .i. adubairt Galenus do leigis me acu, & Is iat tuicter annsin .i. lucht na sp & leiges imcubaidh doib do cinn an oir deg uili. Item adeir Galenus sa do tobairt Is In tres gne d'etic, & Is follus co amail adeir Pliatearius & moran eli do lucht na p dlegar an diet do tobairt do lucht bis a ngoiri do b. Tig Galenus a n-a aiged so a n-aimprismi & adeir: ‘Mor signis pronostisis sunt dimitendi’ .i. na daine a a ngoiri do bas dlegar ligin da faistine an tan .Et adeir Galenus an red cedna sa x leabar de ingenio sanitatis: ‘Ne resipiam eos curam quod si quo gerent deperentes’ .i. ised adeir ...

https://celt.ucc.ie//published/G600020.html

G600021

De Dosibus medicinarum

Walter de agilon/galterius agilinus

Shawn Sheahan

—

Old, Middle

EN, LA, GR, GA

Prose

—

Tract

De Dosibus Medicinarum MEDICINARUM QUEDAM SUNT SIMPLICES quedam composite: .i. ata cuid dona leigheasaibh aenda cuid ele comsuigigthi. Et Is iat so Is leighis aenda ann mar adeir Avicenna, na leigis ag a fuilid oibrighti uilidhi no rannaidhi, no oibrighti cosmaile re h-oibrightibh uilidhi. Oibrighti uilidhi mar teghadh, fuarad, innarbad, tarraing, a cosmaile. Oibrighti rannaidhi, iomorro, mar Is follus a n-aloe sicotrinum ag denum furtachta don cannscer, a n-athair talman san emoroides, rostrum porcinum .i. scariola ag denamh furtachta san ícteiricia, a cosmaile. Oibrighti cosmaile re h-oibrightibh uilidhi mar ata an leigheas toghairmios an fual lagas an bru a cosmaile. Et Is uime sin aderar oibrighti cosmaile re h-oibrightibh uilidhi riu ar a mbeith In a n-oibrightibh neithed Is comcoitcinn sochar no urcoid don corp uile. Et nod let go fuil cuid dona leigheasaibh aenda do míanach, cuid ele do plandaighaibh cuid ele d'áinmintibh. Leighis aenda do mianach mar ata smaraigd, safir, niamhainn a cosmaile. Do planndaibh, iomorro: mar ata duilleabar, silta, fremha, slata, blatha, tortha, gran. Et nod let gurob amlaidh dlegar an duilleabar do gnathugadh In tan tinnsgnaid cainndigeacht dleisdinach do beith co h-imlan acu, mairid In a cruth fein gan claochlod datha gan tuitim. Na silta, iomorro: Is and dlegar a tinol an tan cricnaightir a cainndigeacht, tirmaigtir a n-omhacht, a rigneacht. Na frema, iomorro, as ann dlegir an ghabhail In tan tuiteas an duilleabar. Na torta, iomorro, Is ann dlegir a tinol sul tuitid no sul bid ullam cum tuitme ar cricniugad a n-imlaine oir Is ann as du a timargad In tan Is imlan a nert. An leigheas aenda, iomorro, gabar ona h-ainmintibh ata no bid cuid de do ballaibh na n-ainmnidheg cuid ele da flighaibh cuid da n-imurcachaibh. Da mballaibh, mar ata an domblas ae na h-aé féin na boill ar ceana. Do na h-imurcachaibh, mar ata an fual, an firadh. Do na fligaibh mar ata an fuil, an bainne, binit. Et nod let ag togha na leigheas aenda gabar o na h-ainmigibh co ndlegar na h-ainminti do thoga ga mbid cuirp slana laidre, baill imlana ais og. Et Is e Is leigheas comsuigigthi ann, iomorro, an legheas comsuigigtir o leigheasaibh aenda, no o leigheasaibh comsuigigti ele, mar adeir Avicenna ór as mor dona comsuigigtibh do-nitir o leigheasaibh aenda agus comsuigigthi mar Is follus isin triacla do-nitir do leigheasaibh aenda agus do leigheasaibh comsuigigti mar atait na tri troisisi teid innti noch ata na leigheasaibh comsuigigthi agus Is uime sin bis breitemneas ag an legeas comsuigigthi o na leigheasaibh aenda, agus breitemneas ona foirm uilidhe. Et nod let mar adeir Avicenna, no Constantinus a tosach a Anntidara fein co fuil comsuigiugadh na leigheas aenda eiginteach ar son nac leor e do slanugadh na n-uile galar ar tri cuisibh. Ar cead cuis dib: do leith naduire na ngalar. An dara cuis: do leith na mball eslinn. An tres cuis: do leith naduire an leighis aenda. Agus uime sin do rinnidar na seinleagha arna comheigniúgadh on eiginteas so leigheas comsuigigthe dona leigheasaibh aenda, innus co fedfaidis a n-inntinn do coimlinadh a ngach uile easlinn aenda, agus comsuigiugadh co foirbfe tarbach. Oibrigti an leighis comsuigigthi do leith naduire na ngalar, tuictir sin o ceithre modhibh no o ceithre cuisibh. An cead cuis dib: o exsamhlacht cainndigachta an droc coimplexa. An dara cuis: o meit an galair. An tres cuis: o cailibh exsamhla an galair. An cetharama cuis: o catugadh galar egsamhail. Comsuigigtir an leigheas ar son cainndigeachta na ngalar ndroch coimplex amail exsamail mar Is follus an tan do-gabar droch complex te, no fuar an cuirp, maille re canndigacht eigín nac eidir do claoclod ó aen legeas aenda; as uime sin as eigin aen leigheas comsuigigthi do denamh o leigheasaibh aenda exsamla sa cainndigeacht ceadna noch fedeas cathugadh re caindigeacht droc complexa an cuirp. Verbi gracia, ma ta an corp arna ainmesrugadh a tesaigheacht sa dara ceim, agus nach fagtar leigheas aenda fuar contrarda sa ceim sin, gabhthar dá leigheas aenda ann .i. leigheas te sa cead ceim agus leigheas fuar sa tres ceim agus ar na comusg agus ar na comsuigiugadh so beid fuar sa dara ceim. Ar son meide an galair consuigigtir an leigheas oir an tan bhis an galar mor laidir as eigin da leigheas aenda no ni as lia do comsuigiugadh innus co sgrister an galar leo arna comsuigiugadh. Do leith contrardachta caile an galair comsuigigtir an leigheas oir In tan bid brigha contrarda ag an galar dlegar an leigheas do comsuigiugadh o neitibh contrarda. Virbi gracia mar as follus a fledmon darob imcubaid leigheas comsuigigthi mar ata leigheas discailteach, agus leigheas innfuartha. Ar son cathuigthi na ngalar exsamail comsuigigtir an leigheas oir an tan bes aen galar arna denamh o neitibh exsamla do reir naduire agus caile, as eigín a dícar le h-aen leigheas inann beas exsamail do reir naduire agus caile, agus Is i so an cuis do reir Constantinus ma comsuigigtir an triacla o leigheasaibh aenda imda ar son go fuil brigh aice do catugadh ris na galaraibh pestilensaca, agus risin neim marbthaigh. An dara cuingeall dona ceithre cuingeallaibh noch do-gabar o na ballaibh easlana comsuigigtir an leigheas da leith so ar da cuisibh. An cead cuis dibh do leith inaidh na mball. An dara cuis do leith a n-uaisleachta. Do leith imgeine an inaidh, imorro, comsuigigtir an leigheas mar Is follus da mbia an ball easlan a fad on gaile an a ngabtar an leigheas ar tus as eigin an leigheas do beith comsuigigthi gu nach anbfuinntir go mor he on n-imgeine innus nach feadfad tolladh d'innsaighi an boill agus as uime sin curtar an croch oirrtirac Is na leigheasaibh oir do beir orra tolladh co luath agus o h-urasa cum na mball. Ar son uaisleachta an boill comsuigigtir an leigheas mar Is follus da mbia nesgoid ar na h-aeibh ata n-a mball uasal. Oir adeir Galen curab eigin leigheas do comsuigiugadh o neithibh disgailtaca ded-baladh agus o neithibh sdipicda innus co coimetar brigh an boill uasail o neithibh deg-balad agus nac ligid na neithe stipacda substaint an boill uasail do disgaileadh o neitibh disgailtaca. In tres cuingill dona ceithre cuingeallaibh do-gabar o naduir an leighis aenda tuctir e o h-ocht cuisaibh. An cead cuis dibh: aduathmairacht an leighis aenda. An dara cuis; d'isliugadh a laidireacht. An tres cuis: do certugadh a urcoidighi. An cethramad cuis: do nertugadh a brigh. An cuigeadh cuis: do turnam no do laigdiugadh a foireignidi. An sémadh cuis: da coimed i na cail fein. An sechtmad cuis: exsamhlacht na neithe le ndentar an t-oibriugadh. An t-ochtmad cuis: esbadh furtachta an aen leighis ina h-aenar. Ar son aduatmairachta an leighis comsuigigtir an leigheas oir an tan Is aduathmar blas an leighis agus nac eidir a gabail na a connmail isin gaile cumusgtir leigheas ded-baladh ded-blasda ris do claoclod a aduathmaracht agus Is uime sin adubairt Ipocras an milbocain do cumusg re h-eliborus nigir agus adubairt Galen anís do cumusg re sgamonia. Do turnamh ro laidirechta an leighis, comsuigigtir an leigheas oir an tan bis an leigheas ro-laidir, mar ata an t-opium noch ata fuar sa cethramad ceim go cumusgtir castorium noch ata te ris do turnam a fuara imarcaidhe. Do certugadh urcoidi an leighis comsuigigtir an leigheas oir In tan bis an leigheas contrarda don eslinn agus brigh urcoidighthi don ball a fuil an eslinn aigi mar ata scamonia noch urcoidigeas don goile agus dona h-aeibh gurob eigin pibur dub agus anis do cumusg ria. Do neartugadh an leighis comsuigigtir an leighis In tan Is anfann é mar as follus isin irios ga cumusg risin triacla agus accorus risin n-agairg. Do laidiugadh a brighi cumuissgtir an leigheas, oir an tan bis an leigheas ro-te ro-geir cumuisgitir leigheas ele ris turnes a teas agus a geire mar as follus a n-gum arabicum ga cumusc risin triacla. Do coimed brighi an leighis innus nach morga se comsuigigtir an leigheas, oir Is eigin don liaig uarainn an leighis do coimed agus re h-aimsir fada agus Is uime sin comsuigigtir an leigheas co nach decha a mbrigh asdu, as eigin ni do comusg riu do coimed a mbrigh mar Is follus an opium ga cumusg ris na leigheasaibh comsuigigthi ele. 4 O examlacht na neithe le ndentar an t-oibriugadh comsuigigtir an leigheas oir In tan nach fagann an liaigh aen leigheas ana aener contrarda don eslinn, cumuscter leigheas ele ris mar as fiolus Is na tretadhaib gurob eigin ceir, agus ola, agus pic do cumusg innta innus co a dh-usaidi, no go mu moide do bedais lenamhnach don ball. O easbadh furtachta an leighis aenda comsuigigtir an leigheas oir In tan nac faghtar furtacht uilidhi a n-aigidh na h-eslinni a n-aen leigheas aenda as eigin leighis exsamla contrarda do comsuigiugadh agus aen leigheas do genam dib mar Is follus Is na cnedaibh inab eigin leighis cnedsaighti agus leighis fasda feola do comsuigiugadh mar ata In leigheas comsuigitir o mírr agus o tuis cona cosmaile. Ma isead as follus gurob eigin do na leagaibh resunta leigheas comsuigigthi do denamh dona leighis aenda agus Is leor duinn ar trachdamar dona leigheasaibh aenda agus labram dona leigheasaibh comsuigigthi Is eigin ar tus labairt do cainndighacht medaighti na leigheas aend noc as incuir sa leigheas comsuigigthi, oir mar adeir Constantinus o bis an leigheas examail ina cailib agus ina furtachtaibh agus ina brioghaibh Is eigin becan do cur do leigheasaibh ann agus moran do leigheasaibh ele, agus meid medhonach do leigheasaibh eli. Et atait da cuis ma n-ordaigtir dosis ag an leigheas aenda curtar Is In leigheas comsuigigthi .i. cuis do leith an leighis aenda, agus cuis do leith an leighis comsuigigthi fein. Do leith an leighis aenda fogailter sin a secht cuisibh. An cead cuis dibh: laidreacht no anfainne brighi an leighis. An dara cuis: met no loiged a furtachta. An tres cuis: uaisleacht no anuaisleacht a furtachta. An cethramad cuis: coimceangal an leighis re leigheas ele a denamh furtachta, no beith ina aenar. An cúigedh cuis: inad an baill easlain. An sémadh cuis: urchoid an leighis aenda. An sechtmad cuis: an tan bis ni cumuisgi Is In leigheas comsuigigthi loigdigheas furtacht an neith ele bis ann. As mar so do-gabar dosis do reir brighi an leighis aenda oir da mbia an leigheas ro-te mar ata euforibium no ro fuar mar ata opium Is eigin began do cuir isin leigheas comsuigigthi de, agus da mbia anfand an a teas mar ata reubarbrum no n-a fuaireacht mar ata mirbulaini sitrini as eigin moran do cur ann de. Dosis o met no o loighed an furtachta oir da mbia leigheas aenda agus furtacht mor aigi dlegar moran do cur Is In leigheas comsuigigthi de mar as follus isin ireos do cur faris an agairg, agus mad beg a furtacht as beg dlegar do cur ann de. Dosis o uaisle an furtachta oir Is mo go mor dlegar do cur de sa leigheas In tan sin na In tan Is anuasal a furtacht agus aderar furtacht uasal an leighis In tan calmightir boill oireaghda no uaisli leis mar ata smaragdus a calmugadh an cride agus an galingan a calmugadh an gaile; agus spodium a calmugadh na n-ae, oir Is eigin moran dib so do cur isin leigheas comtsuigigthi. Dosis o coimceangal an furtachta mar as follus In tan bis leigheas aenda sa leigheas agus nac bi disleacht aigi acht fare leigheas ele, dlegar moran don leigheas sin do cur sa comsuigiugadh mar ata uiola ag nach fuil disleacht an aigidh ainnteasa na n-ae, acht maille re sandaile agus re ros agus Is uime sin dlegar moran do sanndaile agus do ros do cur faria. Dosis an leighis o inad suighti, an boill, exsamhailtir hi oir da mbia an ball eslan a fad on gaile Is eigin moran don leigheas fognus do cur sa comsuigiugadh agus mbia a ngar do as bec a sin curtar ann de. Dosis an leighis ona urchoid: examaltir sin oir da mbia aen leigheas inann ag furtacht ball airithi agus ag denamh urchoidi do ballaibh ele as becan dlegar de mar ata campora ag denamh tarba dona h-aeibh agus ag denamh urchoidi don incinn. Dosis do leith comsuigigthi an leighis: examailtir hi oir da mbia an leigheas comsuigigthi a mbeid neithe contrarda agus ni dib ag laigdiugadh brigh a neith ele Is eigin moran don leigheas furtachtach agus becan don leigheas urchoidech de cur ann agus iat so cuisi dosisi na leigheas aenda curtar Is na leigheasaibh comsuigigthi; agus reir na cuisinn so oirdeochum n-ar ndiaigh. Et nod let curob inann na cuise as coir dfecain a ndosisibh na leigheas enda, agus a ndosisibh na leigheas comsuigigthi. Nod let, fos, co fuil cuid dona leigeasaib lagtaca aenda, agus cuid ele comsuigigthi. Na leighis aenda lacacha, iomorro ata cuid dibh lagus ag tarrang mar ata sgamonia, agus cuid ele ag fasgadh mar ata mirbolani agus cuid ele a miniugadh mar ata casia fisdola. Et gac uile leigheas mar adeir Constantinus noch folmuiges o brigh atarrangtaigh ata substaint ro-nemhneachcontrarda don naduir aigi, agus Is uime sin as eigin don liaigh In tan do-bera he gac aen ni do denamh maille re raesun, agus a tabairt do reir na brighi, agus na h-aimsire, agus egoisg agus na h-aisi, agus a tabairt co h-innill resunta go nac caocloidtir an corp o na coimplex fein cum complexa ele as measa, agus nac fagha bas. Virbi gracia da tuctar sgamonia a med ro-moir, no i fein, do beith olc no a tabairt co h-aenda, no ar na comsuigiugadh le leigheas ele, furtachtaigheas a geire, no a tabairt a n-aimsir samhraidh folmuighidh go mor agus laidir, agus laigdigh an tes nadura agus treoraigh singcopis, agus cumgaidh bel an goile agus co h-airidhti mad linn fuar tiagirnios ann. Gidhed, da tuctar hi a med measardha agus hí féin do beith measra mait agus arna srianugadh le h-ainís no le masdix no arna berbadh a pastae minighios a geiraighacht, agus a tabairt do mnaibh agus a n-ais oig, agus do droing a tiagirnnind linn ruad agus Is tarbach an tan sin hí, agus Is raesunta do-bertar, agus tuic mar an ceadna dona leigheasaibh lagtaca ele. Nod let co fuil cuid dona leigheasaibh aenda folmuiges maille re brigh attarrangtach ag folmugadh leanna ruad mar ata sgamonía agus reubarbrum agus reuponticum ma seadh an uair bus ail leat leigheas do tabairt do sgamonia dena mar so .i. gab da scrubul no a tri do sgamonia agus dena pudar de, gideadh na bris go ro min mar na spisartaib ele oir do leanfadh do uillibh an gaile ona seimhe agus on a righne, agus do fedfad urchoid do denamh mar sin, agus tabair sa dosis deram inar ndiaigh ar na cumusg mar a dubramar romaind. SCAMONE QUIDEM EST SUCUS CUIUSDAM UOLUBILIS5 .i. iseadh Is sgamonia ann sugh gne feithleogi .i. luib fasas leathatoir do muir agus Is gne don titimallus hí agus mairidh a brigh co ceann deigh mbliagan fichet innti. ELECIO: .i. togha, asi gne as ferr disleacht di In gne bis examail ag dul a ngili agus hi so-briste no so-disgailti co luath. Natura: .i. as i a naduir beit te tirm sa tres ceim, agus folmuigidh linn ruadh o na ballaib a ceim agus o urchoides don gaile agus dona h-aeibh, agus don droing ag a mbi naduir anfann. Certaightir hí re na tabairt maille re scrubul do mastix ar ndeanamh pudar de, agus ar na cumusg ria. No ma sa nec (i. e. nech) ag a fuil complex te e curtir an sgamonía a peiri no a n-ubhall omh ar na folmugadh co h-inmedhonac, maille ris an pudar adubramar agus curtar pastae n-a timcill agus curtar a n-uamhaidh no a teinidh da rostad. Agus beantar as an ubaill da eisi hi, agus tirmaigtir a n-inad dorca, agus tabartar as a h-aithle, agus o sa luath do-ni disintiria, agus cumgach gaile, agus Is uime sin nac dlegar a tabairt a n-eslinnibh an gaile no na n-ae, munba ro arrsaidh iat. Ma sead toghtar an gne as ferr di. Riaghail annso .i. nach dlegar an leigheas ina mbia sgamonía do tabairt a ndroch-coimplex te an gaile no na n-ae no an domblas ae, no na n-arann. Dosis: as i a dosis ro-beg, scrubul agus a dosis as mo da scrubul. Et nod let go n-abuir Galen gurob i gne as ferr di an gne tig o Antiochia ag a mbi a dath a dul a ngile agus Is urusa a brisidh agus In an brister hí a dath do beith a cosmaileas gloine. Et nod let mad le fein no maille re leigheas ele gurob sa dosis adubramar dlegar a tabairt. Feineit. REUBARBARUM QUIDEM UT quidam dicunt est radix cuiusdam arboris: iseadh Is reubarbarum ann do reir droinge eigin premh croinn, agus do-gabar hi a cosmaileas cnapain. Et nod let go fuil reubarum ann re n-aberar barbarum noch do gabar a tiraibh barbardha mar ata a n-Innia agus na tirtha o muir soir. Agus reubarbarum ele re n-aberar ponticum ar son gurob isin n-oilen re n-aberar Ponntos do gabar no ar blas poinnticdha do beith air agus ata gne ele buidhe do cumusgi maille re duibhe eigin, agus bidh daingen agus poinnticacht agus seirbi agus geiri ann. Natura: as inann naduir doib uile agus ataid te tirm sa dara ceim agus folmuigid linn ruadh on gaile agus o na h-aeibh agus as uime sin as imcubaid iat an eslinnibh an goile agus na n-ae mar ata an fiabras. Dosis: as leor mar dosis as mo di leis fein no a siroip agus co leith unsa agus mar dosis as lugha de co da dragma. REUPONTICUM: te tirm sa dara ceim agus Is ro-cosmail e re reubarbram agus Is amhlaid as fearr, e a beit trom cruind agus cuisleanna eidirdeilighti ann mar bis sa reubarbrum agus folmuigidh linn ruadh on goile agus o na h-aeib gideadh ní dathaigeand mar do ni reubarbrum agus as imcubaid e an eslinni an gaile agus na n-ae agus a tuctar he maille re sud feineil osclaiti duinti na seilgi, agus as leor mar doisis as mo de leis fein no maille re leigheas ele gu unsa no co let unsa no mar dosis as lugha co da dragma. DICTO DE MEDICINIS SIMPLICIBUS atractiuis purgantibus coleram dicendum est de medicinis simplicibus atractiuis purgantibus flema: .i. ar labairt dona leigheasaibh aenda atarrangtaca folmuiges linn ruad Is innlabartha dona leigheasaibh aenda atarrangtaca folmuiges linn fuar mar ata colacuintida agus turbid agus agairg agus ermodactaile agus esola euforbium agus eliborus albus. Colacuintida quidem est pomum cuiasdam arboris et cetera .i. isead Is colacuintida and .i. uball cuasacach, no torad croinn fasas isin doman toir a timcill Ierusaleim agus do-bertar cucurbita alaxandrina d'ainm ele air. Natura: as te e sa tres ceim, agus tirm sa dara ceim agus folmuigidh linn fuar remra rigin go h-oirida o na h-altaibh maille re geire agus le brigh atarrngtaigh agus folmuigidh linn dub co tanaiste on incinn agus Is uime sin as imcubaid e on eslinn an cinn mar ata melangcoilia agus epilepsia agus cosmaile agus o do ni docamal mor sa gaile re na tabairt agus sceatrach agus singopis agus as uime sin, sul tuctar e, dlegar a certugadh le scrubul do dragantum ar ndenamh pudar de, agus ar na cumusg ris agus na tabartar a n-aimsir te e, agus na cumusgtir re leigheas lactach laider ele e. Dosis: as i a dosis ro-mor ana aenir no maille re leigheas ele dragma; agus Is i a dosis ro-beg go sgrubal go let, agus Is amlaidh Is ferr he smir continoidech geal imda do beith ann. Turbid quidem est radix cue ultra mare reperitar: .i. iseadh Is turbit ann frem do-gabar let atoir do muir agus amlaig Is togaidi hi a beit inmeadonach idir remar agus cael agus a beit gel agus gumamail In a cendibh agus urusa re na brisid agus In tan curtar sa bel hi go ngorthigind an teanga agus co nach leana don gaile agus dona h-aeibh .Dlegar do certugadh a malisi a coimilt ar tus a n-olaidh roise Is a n-olaidh na n-almont milis. Natura: te tirm hi sa tres ceim agus folmuigidh linn fuar gan athmaltas on gaile agus Is na hinnib agus o na h-aebh agus on lesrach .Dosis as leor mar doisis as mo di ina h-aenar no maille re leigheas ele go ceithre agus dragma agus mar dosis as luga di o dragma co da dragma agus co nach gorthaiginn an gaile ona geire cumusgtir dragma do siucre ria maille re dragma seinsire. AGARICUS EST SICUT FUNGUS: .i. isead Is agairg and .i. ni bis a comaileas fungus agus ann sa Babiloin do-gabar e. Agus atait da gne air .i. gne ferrda agus gne bannda. An gne ferrda, bid foirm fada aige agus ni com geal hi risin ngne mbannda. Et bid an gne bannda di geal edrom so-bristi, agus bid cnapanaighi amuich agus astig innti, agus bith ni a cosmaileas ruainig innti. An gne ferrda bith continoidech agus ni bi com brisg na com geal ria sin, agus as amlaidh dlegar a togha .i. a beit geal so-bristi; agus ni maith an gne ferrda di, gidhidh adeir Avicenna gurob ro-olc araen iat. Is amlaid tuicter an rad so Avicenna sa talamh a roib se fein, oir do budh mailisach urchoideach ann sin hi, et do reir Iohanne Ebemisue Is ro-tarbach an leigheas so, oir folmuigidh o gac ball do ballaib an cuirp a coitcinne. Natura: te sa dara ceim hi agus tirm sa tres ceim agus folmuigidh linn fuar co h-oirida on gaile agus linn dub co tanaiste agus Is uime sin Is imcubaid e a cotidiana do-nitir o linn fuar nadura agus a n-aigidh disintiria no disuria do-nitir o linn fuar, maille re digh ar a mbeirbtir saxifrage .i. eigreim. Agus do togairm na fola mista maille re dig ar a mbeirbtir buafallan. Dosis: as i med as mo dlegar do tobairt di ina aenar, no maille re leigheas ele co ceithre dragma; agus as i med as lugha dlegar do tabairt di o dragma go leith go dragma agus sul tuctar hi dlegar a certugadh le dragma do shudh licorisi. ELLEBORUS QUIDEM EST RADIX calida: .i. iseadh Is eliborus and .i. frem te, agus ataid da gne urre .i. gne geal agus gne dub. In gne geal, imorro croicinn freime hi noch as cosmail re freim altea agus amlaidh as ferr hi foirimill reidh do beit aici, agus a beit geal so-bristi. Natura: Is te tirm hi a medhon a dara ceime agus folmuigidh linn fuar remar agus glanaidh an incinn ag innarbad na n-imurcach agus da ndeartar pudar di agus a cur sa sroin, agus glanaidh an gaile o linn fuar maille re sgeatrig. Et do gnataigdis na sendaine eleborus dub Is na purgoideachaibh, mar gnatigimidne anois an sgamonia. Dosis: Is leor an meid as mo de leis fein, no le leigheas ele gu scrubul co leith; agus an med as lugha gu let scrubul. Agus certaigtir hi o na malis sul tuctar hi le dragma d'origanum, no do neft ar ndenam pudar de agus ar na cumusg ria. ESSULA QUIDEM EST FRUCTEX: .i. iseadh Is esola and, craibech agus as i a prem fognas cum an leigis. Natura: Is te tirm sa tres ceim hi agus ata brigh folmuighti na lennann flematicda innti co h-oirida. Agus as uime sin foghnas a n-aigidh gac uile eslinne do-nitir o linn fuar nadura, mar ata aritetica agus podagra agus siragra agus parilis agus iliaca pacio agus leucaflemancia. Et nod let idir na neitib folmuiges ona ngeire gurob i an esola, tar eis na sgamonia, as ferr Is innille dib re na tabairt oir Is ro aduathmar hi agus Is uime sin gac leigheas folmuiges linn fuar geiriter e no fedtar a gerugadh le h-esola. Dosis: as leor mar dosis as mo di na h-aenar, no maille re leigheas eli dragma; agus an a aonar In med as lugha o scrubul go da scrubul. EUFORBIUM QUIDEM EST GUMMI arboris: .i. iseadh Is euforbium ann guim croind fasas Is In India cuireas gumamlacht trid an aimsire an tsamhraid agus ar teachtad n-a timcill claoclodtir a substaint euforbium hi. Natura: te tirm hi ann sa cethramad ceim agus folmuigidh linn fuar go h-oirida agus linn dub co tainiste agus Is uime sin fognus an aigidh gac uile artitica agus podagra agus seirigra agus ilica agus litargia agus na h-eplinncia. Agus na pillini do-nitir di fognaid an agaidh na parilisi agus da cumusgtir iat maille re spisraduibh examla fognaigh an aigidh na n-eslinn adubramar agus Is amlaid as ferr hi a beith solus ur buide ag dol a nglaisi. Dosis: as leor mar dosis as mo di o scrubul go leith scrubuil agus as i dosis as luga go cetrama scrubuil oir adeir Avicenna go marbann tri dragma di nech re tri la agus a creachtnugadh an gaile agus na n-innid agus dlegar pudar do ceandsugad le h-ola roisi. UT DETERMINATO DE MEDICINIS simplicibus atractiuis que fledma evacuant, et cetera: .i. ar trachtad dona leigheasaibh aenda atarrngtaca folmuiges linn fuar Is coir tractadh dona leigesaibh aenda atarrngtaca folmuiges linn dub mar ata polopodium agus lapis lasali agus lapis armenicus agus sene agus eliborus niger. POLIPODIUM QUIDEM EST HERBA similis filici: i iseadh Is polopodium and .i. luib a cosmaileas ratnighi fasas ar dairighib, ar cairgi agus ar ballaibh agus ar clochaibh agus Is i an gne fasas ar na dairigibh as feir di agus as i a fremh as ferr, agus as amlaid as amlaid as mait í a beit a dul a n-uainigacht agus aderar do reir Anntidaire maide cnapanach a ndat luata ria, bis a dul a nduibe no a ndeirgi agus as ferr a beit a dol a ndeirgi no a mbughacht agus hi daingin uaine ur. Natura: te sa dara ceim agus tirm sa tres ceim folmuigidh linn fuar co h-oirida agus linn dub co tanaiste gan gontac gan gortughadh agus da mbrister maille re siucra hi lagaid an bru gan teinneas. Et nod let mar a mbeirbtir hi co ndlegar ní eigin brisis an gaetmaracht do cur maille ria mar ata anis no sil feneil, oir sgailidh an polopodium na leanna a n-gaetmaracht imarchaig. Et as imcubaid hi an aigidh codidiana, agus iliaca passio, agus allapisia agus artetica. Dosis: as leor mar dosis as mo di unsa; agus mar dosis Is luga co let unsa. Lapis Lasuili: .i. cloch gorm fuar tirm sa dara ceim agus Is ro-cosmail a dath risin stuaigh nemda agus bit cuirp beca an dath ordaighi innti. Agus folmuigidh linn dub d'airithi agus Is uime sin Is imcubaid hi do lucht cartana agus do loacht embroideis agus an aigidh eslinne na seilgi agus h-acamair an aigidh gac uile gne eslinne lenna duibh, agus Is olc don gaile hi agus arna nighi togairmigh an sgetrach gan docamal. Dosis: as leor mar dosis as mo di da scrubul agus mar dosis as lugha scrubal. Et nod let gurob e mod a nighi agus a cur a copan airgid no a soithach daingen ele agus a brud le pistil a mortar agus a cumusc le h-uisgi sa h-aithle no go mbuaigirtir é agus doirtir e an tan sin agus curtar uisci ele na cend agus dentir mar sin fa deich uaire no fa fiche. Agus adeiridh droinge ele a nighe deich n-uaire fiche, agus Is e comarta a nighi foirfe gan aen buaigirt do beit ar an uisci. Et nod leat nac dlegar lapis lasuili do tabairt a ndig or do rachadh a n-ichtar an deoch do tabairt ar tus agus ar n-oibriugad di, cúig uaire no a sé an lapis lasuili do tabairt arna ndighi le siroip na uiola agus Is ingintach folmuiges linn dub fan tan sin. Lapis Armenicus: .i. cloch an a mbi ret eigin do dath an lasulus agus bidh min re n-a taghall agus Is uime aderar lapis armenicus ria oir Is a n-Armeina do-gabar hi agus dath fo-geal bis uirthi agus Is lugha do talmaigeacht bis urre no aici na ag lapis lasuli. Natura: fuar tirm hi sa dara ceim agus folmuigidh linn dub nisa laidiri na lapis lasuili agus Is uime sin Is imcubaid hi an aigidh cartana agus gach uile eslinni lenna duib agus as olc don gaile hi mar adeir Avicenna gidid da nightir hi ni dein urlugad, agus muna deirntir do-ni. Agus Is ininn dosis di agus lapis lasuli do reir meide agus loighed. Sene quidem est herba que intrans marinus partibus cresgid:. .i. iseadh Is sene ann .i. luibh no crann fasas leath atoir do muir agus co h-airighti timceall na Babilone agus na h-Araibi. Natura: te tirm sa dara ceim agus folmuigidh linn dub co dilis agus linn ruadh co tanaiste agus Is uime sin folmuiges no fodhnus an agaidh eslinnidh leanna duibh agus agaidh epelinncia agus singopus, agus colica pacio, agus calmuigidh an craidhe, agus as imcubaid hi an aigidh eslinn na seilghi agus na n-ae agus a n-aigidh emorodes agus cuartana. Et nod let gurob ferr duilleabar an t-sene cum gnathi agus na leigeas na a blath. Dosis: Is leor mar dosis Is mo de In tan do-beirar ina aenar e unsa, agus da tuctar le leigheasaibh lacacha ele o tri dragma gu ceithre dragma. Elleborus nigir, et cetera: .i. Is amlaidh bis elleborus dub ina slisnigh arna ngeirrad agus as treisi a geiri na geiri eliborus albus. Agus as amlaidh tesairgtir an drong bis ag a buanadh ar a h-urchoid, gairleog agus fin do catem. Agus Is amlaidh Is ferr hi a beit inmedonach idir beith og arsaidh, agus dath buidhi do beith urre agus a beith so-bristi. Natura: te tirm hi sa dara ceim. Agus folmuigidh linn dub, agus as uime sin as imcubaid hi a n-aigidh impetigo agus seirpigo agus na lubra. Dosis: as leor mar dosis as mo di co let dragma agus mar dosis as luga go leth scrubuil. Agus dlegar a certugadh sul tuctar hi le h-origonum no le neft. DE MEDICINIS SIMPLICIBUS atractiuis, et cetera: .i. ar labairt dona leigheasaibh aenda folmuiges maille re brig atarrngtich Is innlabarta dona leigheasaibh aenda folmuiges na leanna ag fasgadh mar ata mirabolaim. Agus atait cúig cinil dibh .i. citrini agus siebuli agus indi agus emblici agus bellerici. Natura: fuar tirm uile iat sa tres ceim agus Is toradh crann examail iat Is amlaidh as maith iat a mbeith gumamail oir Is on gumamlacht lagaid agus aderar gurob teo citrini na indi, agus gurob lugha Is fuaire indi na siebuli. Agus as iat citrini Is mo lagus dibh; Is uime sin as coir labairt ar tus dib. Citrini solunt coleram rubiam: .i. folmuigid citrini linn ruad co h-oirida agus began de linn fuar do reir Avicenna, agus Is uime sin as imcubaid iat do lucht ictericia agus terciana agus disinteria ar na tabairt maille re h-uisci ar a mbeirbigtir ros agus mirtilli. Gidead mad eigin folmugadh do denam le mirbulani, dentar e maille re h-egla agus re h-innilleas. Agus Is uime sin dlegar dragantum do cumusg ris go nach urchoidighi do creactaibh na n-inneadh. Dosis: as i a dosis gu ceithre dragma In tan do-berar an dig an aigidh disinteria e. In tan, imorro, do-berar an aigidh terciana é gu unsa an med Is mo. Et nod let nach dlegar mirbolani do tabairt a n-duintib na n-ae ná na seilge. Ar son na stipacdachta ata innta, mar adeir Avicenna, oir folmuigid an rann as seime don adbar agus anaidh an rann as reimhe agus inntaigtir a clochamlacht he agus medaigtir na duinte mar sin. Et nod let co n-examailtir dosis mirbolani do reir mar curtar iat a ndeochaibh no a pillinibh oir mad a pillinibh curtar iat dlegar a cur go da dragma agus mad a ndeochaibh dlegar a cur go h-unsa co leith agus an tan do-beirtir a pillinibh iat dlegar a tabairt sa n-oidche agus mad a ndig sa maidin agus adeir Rasis da mbia an aimsir te mar ata dies caniculares co ndlegar na deocha do tabairt sa n-oidhci. Siebuli: fuar tirm iad agus Is fuaire iad na citrini oir Is lugha rann cuidigid do seirbi agus Is lugha Is lagtach agus Is mo as stipacda iad agus folmuigid linn ruad agus linn dub ona ndislect agus do reir Constantinus agus Avicenna folmuigid linn dub agus linn fuar agus tirmaigid flux an gaile ar mod eigin agus Is uime sin Is imcubaid iad a n-agaidh cuartana co h-oirida, agus co tanaiste In aigid terciana agus Is imcubaid iad do flux a n-daergalair .i. emeirodes ar na rostad agus ar na tabairt maille re sud aitre talman agus glanaid fuil dearg agus Is uime sin as imcubaid iat do teimel na sul, agus d'anbuinne In radairc, do-nitir o deadaigh leanna duib agus dlegar conditum do denamh dib le siroip na uiola agus mad a ndigh na a pillinibh do-beirar iat Is inann dosis doibh agus o mirbolani citrini. Indi: as fuar tirm iad mar an ceadna agus Is gar do cebuili iad ina n-oibrigtibh agus ina m-brighaibh aseadh gurob mo folmuigid linn ruad na cebuli agus Is uime sin as inann eslinni d'a foghnait agus Is inann mod tabarta doibh. Dosis: as leor mar dosis as mo di mad a ndigh do-berar iat o h-ocht ndragma co deich ndragma; agus mad a pillinibh o da dragma gu tri dragma. Emblici: fuar tirm iat agus cosmaileas ina m-brig agus ina n-oibrigtibh re cebuli agus re h-inndi agus as uime sin as inann a mbreitemnas agus a ndosis agus as inann eslinni da fognaid agus Is mar an ceadna do bellirisi. DE MEDICINIS QUE LAXANT comprimendo dicendum est de medicinis que laxant leniando: .i. e. ar labairt dona leigheasaibh lagus ag fasgad Is innlabarta dona leigheasaibh lagus ag sleamhnughad mar ata uiola agus pruna agus cassia fistola agus manna. Uiola, .i. blath na saili cuach, fuar fliuch sa cead ceim agus folmuigidh linn ruadh on gaile agus o na h-aeibh agus o na h-innibh oir ata bri fliuchaide agus t-shleamnaighti agus fuarta agus lagta and agus uime sin as mor fognus a n-aigidh ainntesa na n-ae, da nderrntir siroip di, agus as imcubaid fos a siroip a n-aigidh na cosachtaighi troma agus slemnaighidh an t-ucht agus ceannsaighidh teinnus agus lasadh an cuirp a coitcinne agus an cenn co h-airighti agus Is uime sin as imcubaid he a n-aigidh teinnis an cinn do-niter o linn ruadh, no o fuil derg. Dosis: as leor mar dosis as mo de go ceithre unsa agus mar dosis as luga co da unsa. Et nod let go n-exaimailtir a dosis do reir meide no do reir loighid linta leanna ruaidh agus do reir brigi an othair agus do reir lacaidhi no fostuigi an inmeadhain. Et nod let na neithe folmuiges linn ruadh gu nglanaid fuil derg do reir Avicenna agus as imcubaid sirop na uiola an aigidh gac uile eslinne do-niter o linn ruadh. Pruna, .i. na bulaisighi. 11. Is aithnigh iat. Natura: fuar a tosach an dara ceim, agus fliuch an deirigh In tres ceime, agus isi an gne as duibe dibh as ferr cum an leighis agus h-airighti an gne re n-abrur damasenica agus o tir aderar hi In tan cnuasaightir abaidh iat bidh brigh fuarta agus sleamnaighthi na n-innid innta12 agus as uime sin Is imcubaid iad Is na fiabrasibh gera agus an aighaid constipacion na brond In tan do nitir o linn tirm no te. Et adeir Avicenna gac millsecht bid gurob laidre oibrighit, no folmugaid leanna ruaidh agus Is luaithi folmugaid fliuch na tirim agus fedtar a cur an deochaibh fa ímad no fa tirci leanna ruadh. Agus mad tirc é tabartar a deich dib mar dosis agus mad imda o deich Is dachad gu ced do reir stipacdachta .i. fastuige In inmeadoin. CASI FISTULA alia est cebula alia innda:. .i. ata gne don casi fistula re na n-abair cebula agus gne ele re n-abair innda agus Is amlaidh Is fearr hi a gabail as a feadanuibh Is i sin Is meithe agus deallraigti agus Is reidhe dibh. Natura: ata si inmedhonach idir te agus fuar agus is fliuch hi agus folmuigidh linn ruadh loisci on gaile co h-oirida, agus linn fuar co tainiste agus sleamnaighidh lagaidh an bru gan urchoid gan gontaigh innus gurob imcubaid dona mnaib torrca hi agus glanaidh na h-ae agus Is uime sin as imcubaid í do lucht ictiricia, agus o lucht teinnis an cinn, agus do lucht terciána, agus dona h-eslinnibh gera agus a n-agaidh gac uile eslinni do-nitir o linn ruadh do reir Avicenna. Agus folmuigidh na rainn ichtracha. Dosis: as i dosis as lugha di leth unsa agus dosis as mo go dha unsa. Manda quidem est ros cadens super lapidem aut araboren: .i. iseadh Is manda ann ros no dructh tuitis ar clochaibh, no ar crannaibh a cosmaileas meala, agus do-ni milis de agus teachtaidh, agus tirmaigidh mar gum. Natura: Is cudruma he idir te agus fuar agus lagaidh an bru agus muchaidh geraighecht an fiabrais coilera do reir nadura, 13 agus Is imcubaid e dona dainibh tinnis coilera agus Is ininn dosis do agus casia fistula. Tamarindi, na dactali goirti agus Is amlaidh as ferr iat a mbeith maeth ur agus goirteas firinnach inntu agus folmuigid linn ruadh agus Is imcubaid Is na fiabrasaibh iat agus co h-airithi In tan Is eigin an meadon do slemhnugadh agus Is inann dosis doibh a ndeochaibh agus do casia fistola, agus do manda. DETERMINATO DE MEDICINIS simplicibus laxatiuis et de dosi earum et cetera: .i. ar trachtadh dona leigheasaibh aenda lacaca agus da ndosisibh as inntrachta dona leigheasaibh comsuighti lacaca agus dileghtaca agus ndosisibh. Et nod let go fuilid ceithre cuingill eigintaca cum folmuigti an droc leanna. An cead cuingill dibh: na leighis do togha le foilmeochar e. An dara cuingill; uair dileagada an leanna dfechain. An tres cuingili; caindighacht an leanna agus an folmuigti dfecain. An cetramad cuingill; an ball a n-a fuil an droch-linn dfecain. Maseadh adeirim curob eigin don liaigh an leigheas do togha ar tus. Et atait da leigheas ann .i. leigheas dileagtach, agus leigheas folmuigteach, agus o sa tusga dlegar an leigheas dileagtach do tabairt na an leigheas folmuigtach Is uime sin as coir agus labairt as tus de. Et examailtir an leigheas dileagtach fo examhlacht an leanna agus an boill oir mad ta an linn reamer dlegar a dileagadh le leigheas seimighteach mar as follus co ndleagar linn fuar nadura do dileagadh le h-oximel simplex agus da mbia reamar no righin talmaidi dleagar a dileagadh le leigheas geirigheas e. Et mad é linn dub nadura bias ann dileagir le h-oiximel scilliticum. Et mad linn te e dleagar a dileagadh le leigheas innfuarta mar ata linn ruadh ga dileagadh le h-oxisacra. Et mad fuar na leanna dleagar a ndileagadh le leigheas teigheas iad, mar ata linn fuar do dileagadh le h-oximel aenda. Et nod let da mbid na leanna bus ailt do dileagadh comsuigigthi co ndlegir an dileagadh do beith comsuigigthi agus mad cudruma comsuigiugadh na leannann dlegar na leighis dileagaca do comsuigiugadh go cudruma innus nac bia ni as mo do ni dib ann, na a mbia do ni ele, mar Is follus a linn fuar aigeddithi agus a linn fuar saillti. Do reir examailachta na mball, iomorro, examailtir an leigheas dileagtach, oir da n-imaighid (i. e. imdaighid) leanna fuara sa ceann agus Is na ballaibh fethaca mar as follus sa parilis agus a n-epilepsia agus a n-apoplexia agus a n-emighrania14, and dlegar a ndileagadh le leigheas as mo disleacht don n-incinn agus don droch linn tiageirnes innti. Maseadh, an linn fuar do-ni parilis dleagar a dileagadh leisin oximel so .i. gab acorus, agus maratrum, agus lauendola, agus isoip, agus policaria mor, agus gac gne do nasturcium, agus edira teirestris, agus bitone, agus origanum, agus pulegiam, agus sabhrae, agus macall, agus magiorana, agus pione, agus ruib garrda, agus buafallan agus scuilla, leth lan duirn do gac ni; sauina, agus saibairgin, tri lan duirn do gac ni; mil da punt. Dentar oximel dib. Et nod let curob inann leigheas dileagtach le fedtar adbar, eplipsia agus apoplexia agus emigrania o cuis fuair do dileagadh; gidedh dlegar nis mo do cur a n-dileagadh adbair epilepsia do pione agus ruib agus do bitone agus d'eigheann talman na do neithibh ele, agus mar an ceadna d'apoplexia, agus Is leis an leigheas ndileagthach ceadna dlegar adbar emigrania fuaire do dileagadh; gideadh dlegar nis mo do policaria mor .i. millsean monad do cur ann na dona neithibh ele, oir as iat na luibhi curtar a cainndigacht Is mo ann as daingne sa comsuigiugadh, agus Is mo disleacht cum an inaigh a fuil an t-adhbar. Agus Is uime sin curtar ni sa mo dibh ann na dona neithibh ele. Et da mbia linadh leanann bhfuar, Is na ballaib spioradalta mar ata an t-ucht agus In sgamham agus a cosmaile, gan fiabras, dileagtir iad leis an leigheas comsuighti so .i. gabh cailmint, agus origanum, agus frema lilii, agus ireos, agus poliol ruadh, agus capillus ueneris, lan duirn do gac ni; licoris ar na glanadh, agus maratrum, agus sil cadais, unsa do gac ní;blatha camamille, agus millilotum, leth unsa do gac ni; uiola da unsa; siucra da punt. Dentir siroip dibh. Et mad leanna tiorma imaighes (i. e. imdaighes) ann dileagtir iad leisin leigheas so .i. gab capillus ueneris, agus maratrum, agus sil feneil agus anis, agus endiuia, agus scariola, agus isoip ur, agus scolapeindria, agus setirac, agus polotricum, agus adianntos, lan duirn do gac ní; agus iuiube, agus sebesteacht15, agus na ceithre sila fuara arna nglanadh, leth unsa do gac ní; candi, agus penidie, agus sil popin ghil gab unsa do gac ni; dragantum geal, agus gum arabicum, agus blat borrage, ceithre dragma do gac ní; uiola da dragma; siucra da punt. Dentir siroip dibh. Et da n-imdaighid leanna coilera sa gaile agus Is na h-aeibh go na cosmaile dileagtir iat leisin leigheas son .i. gab aendiuia agus scariola agus epatica agus rostrum porcinum agus cicoria tri lan diurn do gac ní; acorus, agus capillus uenerís agus ceterac agus politricum lan duirn do gac ni uiola tri unsa; pruna a deich agus dacad; ros agus sil lactuca agus sil endiuia, agus sanndaile geal agus derg, agus spodium unsa da gac ní, na ceithre sila fuara leth unsa do gac ní; berbireas .i. crann leth unsa; blatha borrage da unsa; fin uball ngranach leth unsa; siucra da punt. Dentir siroip dibh. Et mad leanna fuara imdaighes inntu dileagtir iad leis an leigheas so. .i. gab eupatorium .i. mongach measga, agus satsi, da lan duirn do gac ní; camamil agus mellelotum agus frema finel, agus persille agus bruscus agus sparaghus agus pentofilom .i. In cuigidheach17, agus gramen .i. fer firind, agus camedreos, agus camepiteos, agus ireos, agus pes columbe .i. gne don ruel agus iringi goirti agus consolida mor agus bec, agus scariola agus capellus ueneiris, agus eillidi agus linga bouis, lan duirn co leth do gac ní; mil agus siucra punt do gac ní; fin na n-uball ngranach leth punt. Dentir siroip dibh. Et da n-imdaighi linn dubh nadura sa seilg, no Is na ballaib eli dileagtir e leis an leigheas le ndileagtir na leanna fuara bis Is na h-aeibh no Is na h-airnn, gideadh curtar ni as mo ann do sgolapendria, agus rusg inmeadonach tamarisgus, agus do rusg fuinnsinne, agus gilcaidhe, agus eupatorium, agus do preamaibh caparis. Et da mbid leanna loisgi sa seilg dileagtir iad leisin leigheas so .i. gabh sug sgabiosa, agus sug fumitir, agus sug borrage, da punt da gac ní scabiosa, agus fumiter, agus afodillus agus tím ur, agus corrcopog, agus buglosa, agus linga canis, agus cicoria, agus scolapendria, agus endiuia, agus scariola, lan duirn do gac ní; frema caparis, agus da gne an sticados ros18, agus sil endiuia, agus sil lactuca, leth unsa do gac ní; uiola, agus blath borrage, tri unsa do gac ní; siucra, da punt; fin na n-uball ngranach leth punt. Agus dentir siroip dib. Et da n-imdaighid leanna fuara Is na h-airnib agus sa lamhannan, agus na ballaib as cosmail riu, dileagtir leisin leigheas so iad .i. gab premha pursille, agus elistront, agus filipendola agus creata marina, tri lan duirn do gac ni; da gne an pipracais, agus fofannan mara agus macaire, agus pentafilon, agus gramen, agus celedonia garrda lan duirn do gac ni, grumaill19, agus sil feineil, leth unsa do gac ní; sil pursille, agus elistroint, agus brusgus, agus sparagus, agus sil hocuis20, unsa do gac ni; do mil agus siucra, punt do gac ni; d'fin na n-uball ngranach, leth punt. Dentir siroip dibh. Et mad leanna teo imdaiges Is na ballaib ceadna dileagtir iat leis In leigheas le ndileagtir na leanna teo tigirnighes Is na ballaib, no Is na h-aeibh gidedh curtir ní as mo an a leigheas san do fremhaibh pursile, agus cuigedaigh, agus sparaguis, agus brusguis, agus feineil. Et da n-imdhaighid leanna fuara ann sa macclog dileagtir iad leisin leigheas le ndileagtir leanna fuara na n-arann, gidhedh curtir ní as mo ann sin do buafallan, agus calmint, agus d'iringi, agus d'ireos, agus do lilii, agus do bitone. Et mad leanna teo imdaighes ann dileagtir iat leisin leigheas le ndileagtir na leanna te bis Is na h-airnib, gideadh curtir ní as mo do buafallan ann. Et da n-imdaighid leanna fuara Is na h-altaib dileagtir iat leisin leigheas so .i. gab sudh iua, punt; erba iua, agus buafallan lan duirn do gac ní; ireos, agus iringi, agus frema lilii, agus acorus, agus endiuia, agus capillus ueneiris, agus adiantos, leth lan duirn do gac ní; blatha camamilla, agus millelotum, agus maratrum, agus sil brusguis, agus sparagus, unsa do gac ní; ros, agus licoris arna glanadh, agus sil lactuca, leth unsa do gac ní; mil, agus siucra, punt do gac ni. Dentar siroip dib. Et mad leanna teo bes ann dileagtir iat le leigheas ar na cumusg d'endiuia, agus scariola, agus do scolapendria, agus do sudh íua, agus d'erba iua21, agus do uiola, agus do blathaibh camamilla, agus do mellelotum, agus do ros, agus do sil lactuca. Agus dentir siroip dibh. Et nod let da n-imdaighid leanna comsuigigthi Is na ballaibh ceadna go ndlegthar a ndileagadh le leigheasaib comsuigigthi do rer examailachta na leanann agus na mball. Agus Is leor so re rad ar na leigheasaibh dileagta anois. DE MEDICINIS DIGESTIUIS dicendum est de medicinis laxatiuis composites: .i. ar labairt dona leigheasaibh dilegthaca Is innlabarta dona leigheasaibh lactaca comsuigigthi. Et nod let co n-examaltir na leighis lactacta comsuigti do reir examalachta na leannan, oir ata cuid dibh folmuiges linn fuar co h-oirida, mar ata hiera pigra, agus benedichta, agus blanca, agus teodoricon ancardia, agus stomaticon laxatium, agus pillini artetice, agus pillini aurie, agus pillini fetite, agus pillini de euforbio, agus electubarium dulce22, agus pillini cocie, agus paulinum. Et atait leighis ele ann folmuiges linn dub co h-oirida mar ata catarticum imperiali, agus hiera Rufiní, agus diasene, agus trifera saraceníca, agus hiera logodion, agus teodoricon euperiston. Et atait leighis ele folmuiges linn ruadh co h-oirida mar ata elictuarium de suco rosarum agus diaprunis. Item examailtir na leighis do reir examalachta na mball. Oir ge ata do dilis ag benedicta, agus ag hiera pigra linn fuar d'folmugadh, gided Is se linn fuar na n-arann Is disle folmuiges benedicta, agus Is uime sin fognus a n-aigid nefresis23, agus linn fuar an cinn folmuiges hiera pigra, agus Is uime sin foghnus a n-aigidh eslinn an cinn do-nitir o linn fuar. Et Is uime aderar benedicta ar son co mbendaightir hi o gac nech caithis hi agus Is imcubaid hi a n-aigidh guta agus artetica, agus podraga do-nitir o linn finn, agus glanaidh na h-airne, agus an lamannan. Hiara pigra, iomorro, Is uime aderar hi oir as inann hιαρα agus sacra: .i. coisrica; agus Is inann πιγρα agus amara .i. searb. Agus imcubaid hi a n-anaigh eislinnibh examala an cinn, agus na cluas, agus na sul, agus glanaidh an gaile agus na sule agus agus leigeasidh cruas na seilgi go ro-maith, agus easlainni an macluic mar an ceadna. Blanca Is uime aderar hi .i. oir Is inann blancam agus ní geal, oir folmuigidh si na leanna geala .i. na leanna flematica agus Is uime sin as imcubaid hi a n-aigidh cefalea do-nitir o linn fuar agus an aigid teinnis na sul agus parlisi, agus epilipsia. Teodoricon anacardi Is uime aderar hi on torad re n-abrar anacardi teid innti agus folmuigidh co dilis linn fuar an cinn; agus co h-airighti sa leith iartaraigh, agus uime sin atnuaiges an cuimhne, agus leigesaidh uertigo, agus as imcubaid hi mar an ceadna d' eslinnibh an macloic tic o cuis fuair. Stomatticom laxatium et electuarium dulce folmuigid leanna fuara an gaile co dilis. Pillini artettice folmuigid linn fuar na n-alt go dilis agus uime sin foghnaid a n-aigidh arttetica, agus sirgra agus podagra. Pillini auree folmuigid linn fuar an cinn go dilis agus geraigid an radarc go dilis, agus uime sin as imcubaid iat a n-aigidh eslinni na sul. Pillini fettide folmuigid linn fuar remar imdaiges Is na h-altibh, agus uime sin foghnaid a n-aigidh artetica agus siettica. Pillide de euforbio folmuigid na leanna flegmatica silis on ceann cum na fededh agus Is uime sin Is imcubaid iad a n-aigidh na pairilisi, agus do-gabar a comsuigiugadh o Avicenna a n-a Anntitair fein. Pillini cocie folmuigid na leanna o sialladhaibh na h-incinne, agus uime sin as imcubaid iad a n-aigidh epilepsia. Paulinum aderar anntiotum magnum ria .i. leigheas comsuigigthi mor ris ar son go fuil brigh mor aige, agus foghnaidh go dilis a n-aigidh na cosachtaigi nua agus na sean-cosachtaighi do-nitir o linn fuar no o rit leanna fuair on cend cum an ochta. Agus Is uime sin fognus a n-aigidh eslinní an cleibh do-nitir o linn fuar, agus glanaidh an cend agus In t-ucht agus In gaile o linn fuar co h-oirida agus o linn dub co tanaiste agus as i a dosis da dragma. Et nod let da n-imdaighid leanna examla a mballaib examla leth amuch do naduir, gu cudruma co ndleagar leighis examla do cumusg co cudruma agus n-imdaighid co h-egudruma dlegar a cumusg go h-egudruma innus go ma mo bes do leigheas dib ann na don leigheas ele. Et nod let co ngeraigtir na leigis comsuighti le geraightib examla innus co ma laidiridi oibreochaid agus examaltir na geraighti fo examlacht na leannann agus na mball agus Is uime sin an leigheas folmuiges leanna fuara an cinn dlegar a ngerudh le scrubul gu leth do colacinntida ar na certugadh le dragma do dragagantum, no le scrubul gu leth do scamonea ar na certugadh le mastix no le pastae mar adubramar tuas, no le dragma d'esola no ni as mo. DE MEDICINIS EVACUANTIBUS flegma dicendum est de medicinis evacuantibus melancoliam: .i. ar labairt dona leigheasaibh folmuiges linn fuar Is innlabarta do agus dona leigheasaibh folmuiges linn dub co h-oirida agus agus ar d'yara Rufini noch folmuiges linn dub co h-oirida agus Is uime sin fognus co dilis do lucht na sgabiesi do-nitir o linn fuar saillti no loisgithi agus elefancia agus do morfia. Diasene .i. lictuare folmuiges linn dub imdaighes sa t-sheilg agus annsa croidhi agus Is uime sin foghnus co dilis do duintibh na seilgi agus do lucht mania agus do lucht na tuirrsi. Trifera sarracenica o na serristinibh aderar hi. No as uime aderar trifera ria ar son go tabarar do neach beith og agus folmuigadh linn dub an gaile agus na n-ae agus uime sin as imcubaid e do duintibh na seilge agus na n-ae agus d'ictericiat do-nitir o linn ruadh loisgi. Yera logodion memphitum Is uime aderar hi oir as ininn hιερα agus sacra: .i. coisrica, agus inann λογος agus sermo: .i. comradh agus ininn memphitum agus impedimentum: .i. toirmesgi oir leigisidh sisi toirmesg na h-urlabra gid be cuis o mbia no o ndentar. Agus folmuigidh linn dub an cinn go dilis agus Is uime sin as imcubaid hi d' epilepsia agus do uertigo agus d'emigrania agus do cefalea agus o gluasachtaib an cinn mar Is follus Is In droing ag a sailtir demonium do beith. Catarticum imperiale .i. leigheas lactaca do frith hi ar son na n-impiredh, agus na ndaine leagamhail ele agus folmuigidh na leanna melancolia imdaiges Is na h-airnib agus uime sin foghnas do lucht nefrisisi, agus disgailidh gaetmaracht an gaile, agus na n-innid, agus uime sin as imcubaid e do lucht iliaca agus do lucht an thsifailia. DE MEDICINIBUS EVACUANTIBUS flegma, et melancoliam dicendum est de medecinis evuacuantibus coleram: .i. ar labairt dona leigheasaib folmuiges linn fuar agus linn dub Is innlabartha dona leigheasaibh folmuiges linn ruadh, mar ata diaprunis agus electuairum de suco rosarum. Et Is uime aderar diaprunís ar son gurob mo gabus don torad re n-abrur pruna ann na dona neithibh ele agus folmuigid leanna colerdha In gaile agus na n-ae agus Is uime sin do-berur i a n-aigidh terciana fire agus a n-aigidh ainntesa na n-ae. Electuairum de suco rosarum: agus Is derbta hi a n-aigidh an guta tesaighi agus folmuigidh na leanna colerda agus linn ruadh nadura agus Is uime sin foghnus an aigidh eslinni, na n-alt do-nitir o linn ruadh agus o na dainibh eirgeas a terciana. ltem nod let go n-examailtir do dosis na leigheas comsuigigthi so fan med no fan loighid ted ina comsuigiugadh do sgamonia agus do leigeasaibh foreignaca neimnaca ele mar ata elleborus no turbit no agairc no euforbium no colocuintida no aloe cona cosmaileibh. Masead as i dosis yera pigra tri dragma agus dosis yera Rufini da dragma ar son gurob mo gabas si do leigheasaibh foreignaca neimnaca na yera pigra agus Is uime sin as lugha a dosis. Dosis benedicta tri dragma. Dosis blanca tri dragma. Dosis pillini artetice da dragma go leth. Dosis pillini auree tri dragma. Dosis pillini d'euforbio da dragma. Dosis teudoricon anacairdi tri dragma. DICTO DE DOSI MEDICINARUM evacuancium flegma dicendum est de dosi medicinarum evacuancium melancoliam: .i. ar labairt do dosisibh na leigheas folmuiges linn fuar Is innlabartha do doisisibh na leigheas folmuiges linn dub agus o dubramar dosis yera Rufini Is coir duin doisis na leigheas ele do radh agus fechum ar tus do diasene. Agus as i a doisis leth unsa. Dosis trifera sarrasenica tri dragma. Dosis teudoricon euperiston da dragma. Dosis yera logodion da dragma go leth. Dosis catarticum imperiale dragma. DICTO DE MEDISINE ET DE DOSI medicinarum evacuanciam melancoliam dicendum est de dosi medicinarum evancuancium coleram rubiam: .i. ar labairt do dosis na leigheas folmuiges linn dub Is innlabarta do dosis na leigheas folmuiges linn ruadh, agus ar tus do diaprunis, agus as i a dosis leth unsa. Dosis electuarium de suco rosarum tri unsa, agus Is iat so dosisi as mo ag na leigheasaibh comsuigighti. Bith a fis agat na leighis folmuiges leanna fuara an ochta agus na mball spioradalta mar ata paulinum co ndleagar a ngerugh le dragma d' agairg ar na certugad le dragma do licoris. Na leighis, imorro, folmuiges leanna fuara an gaile agus na n-ae dlegar a ngerugadh le dragma do turbit ar na certugad maille re dragma do pudar pibuir no le mirbolaní indi, no cebuli do reir na ndosisi adeirar tuas no le cassia fistola no le h-esola do reir a dosisi fein. Na leighis lagacta imorro folmuiges na leanna teo dleagar a ngerugadh na le leigheas ele mar ata mirbolaní citríní no le reubarbarum, no le reuponticum, no le sgamonia ar na certugadh, no le casia fistola, no le manna, agus le tamarindi maille re sgamonia. Da mbia eslinni na n-ae arrsaidh gidedh na geraigtir leigheas le scamonia san ydropis oir sgrisid na h-ae acht dentar sin le h-esola, no le reubarbarum, agus curtar na geraighti sin Is na leigheasaibh do reir na ndoisisi do sgribamar tuas. Item na leighis lagthaca folmuiges leanna fuara na seilge geraigtir iat maille re da scrubul do lapis lasuli arna nighi go maith, no le lapis armenicus, no le sene, no le h-agairc, no le h-esola do reir a ndosisi fein. Na leighis folmuiges leanna fuara na n-arann agus an lamhannain agus an macloic geraigtir iat le lapis líncis no le cloich an spongia, 28 no le h-agairg, no le scamonea, no le h-esola, no le lapis iudaicus .i. iulaigi arna nighi go maith. A meid da scrubul. Et mad leanna teo imdaighas Is na ballaibh ceadna geraigtir he le sgamonea, no le reubarbarum, no le reuponticum, no le casia fistula do reir a ndosisi fein. Et da n-imdaighid leanna fuara Is na h-altaibh geraigtir na leighis le hermodachtuili no le turbit, no le h-esola do reir a ndosisi fein. Et mad leanna teo bes inntu geraigtir na leighis le sgamonea, no le reubarbarum, no le reuponticum, no le casia fistula. Et nod let na leighis bis ro-foreignech ro-neimneach mar ata sgamonea agus turbit agus agairg cona cosmaile go ndlegar a certugadh leis na leigheasaibh aderar thuas sul cumuisgtir ris na leigheasibh comsuigigthi iat, do reir a ndoisisi fein. Et nod let go ndliginn dosis na ngeraighacht curtir Is na leigheasaibh comsuigigthi beit mar aderar a trachtadh na leigheas aenda. Et nod let mar atait ceithre neithe dlegar dfechain ag tabairt na leigheas aenda .i. brig, agus aeis, agus aimsir, agus eccosg, Is mar sin dleagar na neithe ceadna dfecain ag tabairt na leigeas comsuigigthi maille ris na ceithre cuingillibh dlegar d' fecain ag folmugadh na ndroc-leannann. An cead cuingill dib uair an proxsisimuis, .i. na h-aixisi. An dara cuingill: uair an dileagtha. An tres cuingill: aimsir na bliadna. An cetramad cuingill: caindighacht an leanna as infolmuighthi. A n-aimsir na h-aixisi dlegar an linn d' folmugadh d' uairib ann mar adeir Haili da mbia an brigh laidir agus an t-adbar beg edrum folmuigter he le leigheas ailginach mar ata casia fistola, agus manna. Agus Is uime sin do gnathuighedar na sendaine a lo na h-aixe mar Is follus a cuartana pudar lacach do tobairt roimh uair na h-aixisi agus leigheasthi moran leis sin. Uair an dileagta, iomorra, oir Is ar ndileagadh an adbair dleagar an leigheas do tobairt d'folmugad an leanna cinntegh mar adeir Ipocrates, ‘Digesdio medicaire et cetera.’ (.i. e. ‘Digesta medicare’.) agus Is uime sin adeir Avicenna co fuil da ní forfidhes oibriugadh an leighis .i. dileagadh an adbair agus fairsingí na sligteadh. A n-aimsir na bliadna, iomorro, dlegar a fecain mar adeir Avicenna cum an folmuighthi oir an aimsir an a n-eirginn an relta re n-abrar cánís mar Is follus isin tsamhradh no a n-aimsir an fuachta laidir mar ata an geimreadh agus ni h-ingabhta leigheas lagacta ann agus uime sin adeir Ipocras ‘Sub cane agus ante canem, et cetera.’ Gidedh as imcubaid an leigheas do gabail san errach agus sa fogmar, gideadh do mbia an folmugadh eigintach agus an brig laidir ni fecthar do toirmesg én neth, agus uime sin Is eider an folmugadh do denam sa samrad agus sa geimred. Gidhed Is leigheasaibhe ailginaca dleagar sin, mar ata casia fistula, agus manna, agus tamarendi. An cetramad cuingill .i. cainndiacht an leanna as infolmuighthi agus ata sin dublaighti mar adeir Avicenna .i. caindighacht medaighti agus caindighacht cailedh, no caile. Caindiacht medaighti mar ata unsa no dragma. Cainndigacht caile mar ata med ardugadh an ceime. Et Is re cainndigacht an medaighthi adeir Galen a Meoteigne; (Megategni) ‘Canditas eorum que oferuntur letiris non est determinata:’ (‘Quantitas eorum qui offertuntur letteris non est determinata’ .i. ni fuil caindighacht na neithe do-berar criocnuighti o leitreacaibh .i. o céadfaid, oir ni so-athanta o ceadfaid cainndiacht medaighthi In leanna na caindigacht brighi an leighis acht do reir breitheamhnais no baramla an leagha bis a ngar d'firinne agus Is uime sin adeir Hali, ‘Oportet quod medicus sit bone rememoracionnis, velocis solercie, sani intellectus, et cetera:’ .i. Is eigin don liagh cuimhne maith do beit aigi, agus glicas luath, agus tuicsin tshlan, agus radarc maith, agus moran stuideir. Gidhedh adeir Avicenna co n-aithintir tomas na caindighachta meide o da ní do reir muidh tomuis na h-ealadna .i. o naduir an boill agus o caindiacht na h-eslinni, agus o imcuibhdeacht na neithe rannaighi, mar ata cinel, agus áis, agus gnatha agus aimsir, agus fonn, agus ealada agus briogh agus fuirm. Caindighacht caile an ceime, iomorro; oir da mbia an linn te dlegar leigheas contrarda do reir caile agus ceime do tobairt do; agus a mbia fuar dlegar leigheas te do tabairt do sa ceim a mbia. An cúiged cuingill dlegar d'fecain cum folmuighti an leanna .i. In t-inad ina mbia an t-adhbar, oir da mbia a m-mbel an gaile dlegar a folmugadh le scetraig, agus mad a n-ichtar an gaile bes, no Is na h-innibh bes dlegar a folmugadh le leigheas lactach agus Is mar sin dona h-inadhaib ele co ndlegar an folmugadh do deanamh tri regeonaib imcubaidhi. Not let co fuil cuid dona leigheasaibh do-bearar a substaint daingin agus cuit ele a substaint maeith. Na leighis do-berar a substaint daingin bid ana pillinibh no na lictubairibh, agus ma sa pillinibh iat dlegar a tabairt a tosach na h-oidche maille re fin agus re h-ablain agus dlegar codladh orra oir rigid a leas teas laidir dá ndisgaileadh agus inntaighidh In teas cum na mball inmedonach sa n-oidhchi agus Is uime sin adeir Avicenna: ‘Cum aliquis medicinam solutivam biberit melius est si medicina fuerit fortis ut super eam dormiat;’ 30 .i. In tan ibes neach leigheas lagthach as e as fearr do, mad laidir an leigheas, codladh air sul oibrigis, oir bud ferrdi a oibriugad agus mad anmann an leigheas Is ferr do gan codladh air oir do dileagfadh an naduir e. Agus Is uime sin an leigheas do-berar a substaint maeith, ar son gurob anmfann é, dlegar a tabairt sa maidin ar cricnugadh an codalta. Gidh adeir Hali da mbia an t-othar legamail no anfbhann, no aimsir samraid do beith ann, co ndleagar leigheas bes a folmuigadh maeth d'ol mar digh re ndul do codlad agus ni dlegar codladh air a h-aithli an folmuighthi agus an tan tinnsgnas an leigheas oibriugadh as e as fearr gan codladh do denum air gibe leigheas e. Et nod let mar adeir Avicenna nac dlegar na pillini do tabairt tar eis tirmaithi doib agus a mbeith mar clocaibh na In tan bid bog acht an tan tinnscnait tiormugadh agus tiagait roim na meraibh an tan faisgtir iat. An lictubaire, iomorro, a medhon oidhce dlegar a tabairt idir uair na pillini, agus uair In leighis maeith, oir Is usa an lictubhaire do disgaileadh ná na pillini agus Is decra na an leigheas maeth. Et nod let co fuilid ceithre gnethi ar an leigheas maeth oir ata gne de re n-abrar colagogum noch folmuigios linn ruad agus gne ele re n-abartar melanngocum noch folmuiges linn dub, agus gne ele re n-abrar flegmagogum noch folmuiges linn fuar, agus gne re n-abrur emagogum noch folmuiges fuil derg. Et Is amlaidh do-nitir colagogum .i. gab blatha uiola, agus blatha borrage, ceithre unsa do gach ní; pruna a deich Is dacad; mirbolani citrini, da unsa co leth; casia fistula arna glanadh, agus tamarendi, agus reubrarbrum, agus manna, da dragma do gach ní agus sitoiltir an reubarbrum, agus an mirbolani. Et Is do na neithibh ceadna do-nitir emagogum acht gan mirbolani na reubrarbrum do beith ann or adeir Avicenna na leighis folmuiges linn ruad con nglanaid fuil derg. Melagogum: Is mar so do-nitir e .i. gab tim, agus epitimus, 31 agus da gne In sticadois, da do gach ní, blatha borrage, agus uiola, da unsa do gach ní; mirbolani indi, agus cebuli, unsa do gach ní, trifera sarrasenica, leth unsa; lapis lasuli arna nighi co míníc, leth unsa. Sithoiltir In mirbolani, agus lapis lasuli; no tobair tar eis cuig n-uairedh no a se don n-oibriugadh hi mar adubramur tuas. Fleghmagogum: Is mar so do-nitir e .i. gab anís, agus maratrum, agus ameos, unsa do gac ní, mirbolaní cebuli, da unsa; turbit, let dragma. Agus fetar do reir examalachta an inaidh benedicta, no yera pigra arna maethugadh, no neithe ele do cur ann gidh sitoiltir an mirbolani, agus In turbut, mar adubrumar. DICTO DE MEDICINIS LAXATIUIS decendum est de opiates: .i. ar labhairt do na leigheasaibh lagtacha as innlabarta dona h-opiata. Agus Is uime aderar opiate riu on opium teid In a comshiugiudh. Et nod let co fuilid tri brige ann ag na oipiate .i. brigh coisgi fluxa na leannann rithis cum an boill easlain agus brigh calmuigthi an boill cum a silid, agus brigh cnaiti na leannan. Et nod let co fuilid opiata ann do-berar roimh an leigheas lagtach mar ata diamoron oir da cumusgtir í le ní ar a mbeirbter ros agus licoris arna glanadh coisgidh flux na leannan cum lacerti na bragat. Agus Is uime sin as imcubaid hi a n-aigidh scuinancia. Tyriacla .i. In triacla da cumusgtir hí re fin ar a mbeirbtir saitsi agus a tabairt da ol coiscid neim do tollad cum cridhi, agus as uime sin as imcubaid hi a n-aigidh na neime. Atanasia:34 da cumusgtir hi re sugh cruaichi Padraig agus a tabairt da h-ol agus coisgidh In fuil agus taithighidh In cuisle agus as uime sin as imcubaid í annsa flux fola. Et Is i dosis na n-opiata so co dragma, no co da dragma. Na h-opiata, iomorro, do-berar d'aithle na leigheas lagtach mar ata aurea alexandrine. Tabair i ar na cumusg maille re h-uisci te, agus dentar gairgreisim di. Agus Is imcubaid hí an aigidh easlinn In cinn co h-uiligi agus a n-aigidh fluxa an rema cum na sul agus cum na cluas agus cum feola na fiaclac. Gidhed mas d'eis leigheas do-berar hi, tabair ar fagbail fotraici hi. Agus Is imcubaid mar sin a coddidiana rigin hi. Metiratum agus mus enea adhon tabair iat tar eis In leighis roimh an aixus arna cumusg maille re fín bog ar cur uisci trit agus cnaighit na leanna. Agus Is uime sin as imcubaid iad do lucht cuartana roimh uair na h-aixisi ar an modh adubramar. Rubea trosicata agus recuies dlegar a tabairt ar na cumusg maille re h-uisci te d'aithle leigis, agus roim uair na h-aixisi oir coiscid flux na leannan coilera cum inidh an morgaid, agus cnaidhit In t-adbar. Agus Is uime sin as imcubaid do lucht terciana iat. Micleta:40 da tuctar da hol hi maille re sugh cruaiche Padraig no le siroip an mírtuis d'aithle leighis Is imcubaid agus Is mirbuilech foghnus a n-aigidh emorrides bis a silidh co h-ainmasarda. Agus Is ro-maith hí a n-aigidh disinteria agus leinnteria agus Is i dosis as mo ag na h-opiataib so co da dragma agus dosis as lugha co dragma, agus Is leor so de dosisibh na leigheas &rl. Finit. Amen.

https://celt.ucc.ie//published/G600021.html

G600030

An Irish Astronomical Tract

Unknown

Beatrix Färber, Ruth Murphy

c.1300–1350

—

FR, EN, AR, GA, LA

Prose

—

Tract

Gloria Deo Principio .i. Gloir da Dia da tossach gan tosach & da crich gan deireadh, dan neach da bi ann riamh roimh gach uili ni, bias da sir deis gach en neich & dan te nach roithenn ciall na resun na daennachta da fis na dha aichni cade. Et o nar bail leis beith da sir gan e fein d'foillsiugad da na dainib, da mhuin a oibrithe & a ealadhna do na h-eolchaib innus gurub as na h-oibrithibh da h-athontai an t-oibriteoir & gurub as na gnimhartaibh da h-aitheontaidh an tuismigteoir & Is uime sin Is dingmala do na h-eolcaibh dar foillsig a seicreidi gloir do tabairt do tar gach uili ni. Ma sedh tinnscainter annso ceasta cruaige dosgailte na n-arsatan ar oibritib da scrudadh. Et co sunnradhach da cailibh na firmaminnti & da cailib na ceithre dula & da suigiugad & da tuismead maille re furtacht an tuismightheora aderum-ni, & da resunaib rofirinneacha & d'armainntib ecintacha & da congluaistib dobriste doscailti .Ocus atait annsa leabhur le celi da fichit caibidil & as i so an ced caibidil dib .i. Da cruthugud & foillsiugad na firmaminte. Da na ceithre duilibh & da n-inedaib mar d'ordaidh an tuismigteoir iad. Da gluasachtaib & do na naduiribh. Da naduirib & do na gluasachtaib. Do cruinne na ceithre n-dula. Dasaenta na ceitre n-dul & da naduirib. Da chruinne na talman & d'fis lae & aithci. Da claeclogh na fairrgi & na srothan. D'examlacht na talman & na cnoc. D'examlacht na n-uscid & do gluassacht na talman. Don da chnoc teineadh ata ar lasadh. Da linad & da tragadh an mara. Da tuili srotha Nil san Eigeift. Da cruinne na firmaminti & da gluassacht & da naduirib. D'impodh na firmaminte & na greine. Da claechlod na firmaminte. Da cerclaibh & da linibh & da poncaibh na firmaminnte. D'examlacht eirgi & dul fai na greine. D'fis meid na greine. Da solus an re noc gabus on grein. Da dorcadus an re. Da t-solus na n-airdrennach. Da dorcadus na greine. D'fochainn an re d'faicsin go bec & go mór ar a primh. D'examlacht soluis an re. Da n-uimir cercall an re. Da da speir na greine. Do na h-uili cercallib & da n-gluasacht. Da gluasacht na speiri romoire. Da gluasacht speire na comartad. Da claechlod na naduredh & na n-aimser. Da n-uimir cercall Shaduirn & na plaineid eile. D'impodh Shaduirn & na plained ele tar a n-ais. Da speir na n-airdrinnach. Da n-uimhir milteadh a timceall na talman. Da claechlodh na n-airdreannach a n-examlacht na crich. Do na h-ocht crichaib soaitreabta an talman. Don da inadh a fuil an bliagain uile na h-enla & na h-enaithci. Do na gaethaibh & da naduirib. Don toirnidh & do na nellaibh & dan feartain & don teinntigh. Do na plainedaib. Firmamentum est etcetera. .i. Ata an firmamint co cruinn ar na tuismead & deradh aici, ca sir follamnugad ag a tuismigteoir fein .Ocus atait airdreannaid a secht speir na firmaminnti mar tairngibh daingne a clar gan gluasacht dilis acu acht gluasacht na cercaille an a fuilid. Ocus as uime sin nach faicear ag gluasacht tar a ceili iat na a n-eagaidh a ceile ach en ordugad siraigh suthain co comfogus da ceili & comfada o ceili ag a chonnmail acu caithe. Da derbad co fuil an follamhnugad sin ag a connmail ag tuismighteoir an domhain, & co m-bia co brat ar a oibrechaibh fein, an cursa da orduigh se doibh a tus an domuin, atait gan meallad ca connmail sin co neimheasbadhach. Da derbadh sin bidh fis gach neich nadurtha ag na h-eolchaibh sul tigid siad ann, oir ata a fis acu co neimheasbatach sibhal na n-airdrinnach & na plained gacha bliadna & gacha mis & gacha sechtmaine & an gach la & In gach momint. Et 'na egmais bid fis na n-aimsir fein acu sul tigid siad ann .i. fis t-samraigh & fogmuir & geimrid & earraidh & fis gach neich Is nadurtha da teacht inntu sin; ocus as ardomaint deimhin sin da derbadh co fuil an te da tuismidh an domhan fos 'ga follamnugad, oir muna beith, da clechleofadais na neiche adubrumar costrasta an t-oibriugad d'innsemar do beith acu. Et as mar sin da beidis na h-airdrinnaigh & na plaineid uair budh luaithi uair budh maille iat na ceili & uair ele na comhnaighi gan en cor do chur dibh. Et as ar In nos cedna da ticfadais na h-aimsera a n-inadh a ceile & da bedis laeite nadurtha budh sia na ceili ann. Agus da rer sin da beidis tortha na talman uair and ar techt & uair ele gan en raed da techt dibh. Et as mar sin da beith gach uile ni idir nemh & talmain buaidhertha measgaithi gan iul ag feallsamain na ag eolach cad aderadh ru. Et da ticfadh as sin aris co scrisfaide na h-ealadhna saera da rinneadh, & ar sibal & ar comnaidhi ar n-uimhir & ar suigiugad & ar ordugad oibrigtedh De. Ma sedh o dachiamaid co fuilid na h-ealadhna saera ann & co fuil gach uile ni ele co nembuaigertha nemmeascaithi da rer en ordaithi ac tiacht co deimhin an a n-aimseraibh fein, as as so tuicter co fuil an te do crutaidh an doman fos aca ordugad & ag a follamnugad. Do na cethri duilibh & da n-inadaibh & mar da orduig an tuismiteoir iat. Terre est In medio mundi etcetera .i. ata an talam na ponc cruind a cert medon an domain mar mod liatroide cruinne, gan t-sustaint fai, ca congmail, & ata an t-uisci da rer naduir da gach aen leithe de na timceall & gideadh da tuismaidh an tuismiteoir an cuid tuas don talmain mar inadh aitreabtha do na dainibh & da na h-ainminntib nar fed beith beo fa usci. Et ata an t-aer 'na timchill ar aen. Et ata an tene 'na dimcheall a triur. Et ata an firmamint gach aen taebha a timcill an ceathrair sin. Et as i so tuarascbail na ceithre n-dul sin .i. tuarasgabhail na teineadh .i. corp te tirim loisgnech edrom silteach sogluasta fa fuil an t-aer. Tuarascbail an aeir .i. corp te fliuch siltec sogluasta, trom an aithfeghadh na teinedh & etrom a n-aithfeghadh an uisci. Tuarascbail an uisci .i. corp fuar fliuch siltec sogluasta, trom ac fecain an aeir & edrom ac fechain na talman, fa fuil an talamh .Tuarascbail na talman .i. corp fuar, tirim, trom dogluaiste ata fon domun uili & Is mar sin as tusca an talamh na'n t-uisci & an t-uisce na'n t-aer & an t-aer na'n teine & In teine na'n firmamint oir as i an firmamint as imillige acu mar foillsiges an fidair so tis. philosophi Dicunt etcetera. Aderaid na feallsamain co fuilit tri gluasachta ann .i. gluasacht o meadhon & gluasacht cu meadhon & gluasacht a timcill medhoin. Is e Is gluasacht o medhon ann .i. an gluasacht teit o talmain amach co cotrom d'innsaighe gach uile rainn don cercaill timcill. Is e as gluasacht cu medhon ann an gluasacht teit sis on cercaill timcill co talmain .Is e as gluasacht a timcill mhedhoin ann .i. an gluasacht noch gluaises da rer na cercaille timcill & Is o na primhgluasachtaibh sin genter gach uili gluasacht ele da fuil Is an domhan & Is dib sin gluasacht na ceithre dula, oir gluaisidh cuid aca o meadhon & cuit co meadhon & ni gluaisind en raed co nadurtha a timcill medoin acht an firmaminnt na rann da rannaibh. An da duil gluaises cu medhon .i. talman & uisci, as luaithi an gluasacht co medhon talmain na an uisci. Don da duil gluaisis o medhon .i. aer & teine Is luaithe gluaises In teine o medhon na'n t-aer. Et Is mar sin atait na duili gluaises go medhon trom & na duili gluaises o medhon etrom. Et tuictear mar congluais as na neicib sin gurab e an talam duil as troma acu & gurab i an teine duil as roetroma aca. Et ge ta an t-uisci & an t-aer mesardha atorra aga comortus re ceili & ris na duilib ele, dagabar truma & etruma innta oir ge trom an t-uisci ag a comoradh re h-aer as h-edrom e 'ga comoradh re talmain & Is mar sin gidh etrom an t-aer ag a comoradh re h-uisci as trom e ca comoradh re teine. D'foillsiugad an adbair so nis mo dagen fidair annso this scailfis amach brig na raiteadh so. Dagen ar dus fidair na talman & Is i so i & scribfad A 'na meadhon & curfead B litir 'na mullach & daden 'na dedaidh sin cercall na firmaminti a dimcill na talman & cuirfed C 'na oirrcher & D 'na mullach & E 'na h-iartar & F 'na h-ichtar & ar cuma na fidrach atait da corp do na corpaid duilidhi noch gluaises o medon ann na cercaille timcill .i. o A go B & Is iat sin tine & aer. Et atait an da corp ele gluaises on cercaill timcill go medhon .i. o B go h-A & Is iat sin talam & uisci. An treas primgluasacht ata ann .i. gluasacht do rer an cercaill timcill & Is e sin gluasacht na firmaminnti & Is amlaid gluaises o C go D & o D go E & o E go F & o F go C & Is leor sin do na h-eolcaib. Frigheditas Calor et etcetera i. tes fuacht fliche & tirime as iat sin as ceithre primcaile do na ceithre duilibh & atait 'na n-aicidib doscailte uatha & atait da cail gnimhacha dib so .i. tes & fuacht .Agus as uime aderur caile gnimaca ru oir an tan glacmaid iat foillsigid siat duinn an uair sin gan fuireach annsa momint a n-glactar iad a m-brig fein; oir an tan glacmaid an tene foillsigid an uair sin dun brig a teasigachta & as mar sin an trat glacmaid an cuisne reoigh foillsigid se duinn an uair sin gan fuirec sa momint cedna brig a fuardhachta .Et as i cuis fa mothaigmaid-ni na neice ainmesarda sin naduir mesarda da beth againn fein. Et atait In da cail ele dib sin fuilngtec & Is uime aderar caili fuilngtaca ru ar son gan cumhachta d'foillsiugad an uair sin 'ga n-glacadh; oir an trath glaccamaid raed 2 fliuch no raed tirim ni mhotaigmid a fliche na a tirmigacht co h-obann mar mhothaighmid teas na teineadh no fuardhacht an cusne. As i sin an cuis fa n-abartar blod do na cailib sin do beth gnimhach & blod ele do beth fuilngtec. Et ata gach uile corp o speir na teinedh anuas cumaisce astu so & atait siat fein neamhcumusca a n-egmais co n-abartar a mbeth cumasca as a cailib fein mar ata an teine te tirim cumusca as an da cail sin oir as iat an da cail sin tigernaighes Is an teine. Et as a tirime & a fliche cumuisgter an t-aer oir as iat sin tigernaighes ann. Et as mar sin ata tigernas an da duil ele timcill a caili fein. Et ge tait na ceithre duili so cumasca as na primcailib aderar a m-beth neamchumasca ru a n-aithfeghadh na corp n-duilita cumuscter asta fein. Et as mar sin atait an ceithre so cumasca & neamcumasca le ceili. Neamhcumasca ag fecain gach neich cumaister asta fein. Cumasca ac fecain na primhcailedh ata da ririb. Et mar sin as coir gluasacht nemcumusca da beth ag an corp neamcumusca & gluasacht cumasca da beth ag an corp cumusca. Et Is follus gac uili corp a tigernaighinn teasigacht as o medhon suas gluaises. Et gach uili corp a tigernaiginn fuardhacht as d'innsaighidh medhon gluaises. Et as e an tes oibriges edromacht Is na corpaib nadurtha. Et as i an fuardhacht oibriges tromdact & Is i an tirimaigeacht oibriges luas cumscaithi d'innsaidhe an inaidh nadurtha Is na corpaibh edroma. Et mar sin as i an fliche oibriges maille cumscaithi Is na corpaibh an a m-bi. Et as na raitibh sin timsaigter gorab naduir da gac uili duil dib sin comnaighe do denamh a na n-inadaib nadurtha fein a na fuil cric a n-gluasachta fein, oir da curtai duil aca sin da h-ainndeoin as a h-inadh nadurtha fein amach da tarrongadh a n-duchas aris d'innsaighe an inaidh cedne. Terra est In medio etcetera .i. As amlaidh ata an talam a cert medhon na firmaminti a fidhair dul sis na corp trom mar sheantrom .i. ponc medhonach a raed crinn. Et mar adubramar as e inadh nadurtha an usci beit a timceall na talman & da fadadh slighe gan oilbeim on talmain, o ta fein na corp trom siltec siblach ni anfadh co roitfedh seantrom na talman & d'anfad annsin oir as e sin, mar adubrumar, inadh deiginach sibail na corp trom. Et atait ranna an usci ac dinge a ceili da dul tar a ceili d'iarraidh seanntroim an domain mar inadh nadurtha doib fein da ligeadh daingne na talman doib .As egin, o ta an talam comcruinn daingean a gabail risin uisci gan a dul cum an t-seantruim, co fuil an t-uisci comcruinn a dimceall na talman & as mar sin ata fidair cruinn ag an da duil ele gluaises suas on t-seantrom co ruic an cercaill timcill. Oir ata an tene ar son a h-edruime ac tarraing suas no co n-gabann cercall daingean dotruailligte an re ria & o nach fadhann slidhi tairis do coimed & da comhdaigh hi fein fo ascaill cruinn na cercaille sin & as uime sin as egin di fein beith cruinn mar ata cercall an re cumdaighes astig innte fein hí. Et as i an cercall sin as re deridh gluasta na corp n-edrom. Et as e ni doni an t-aer cruinn, druim an uisci cruinn sa glotain ichtaraidh suas aige & an cuit uachtarach de fein sa glotain ichtaraidh don tene; & o ta an tene & an t-uisci comcruinn mar da derbamar as egin dan aer ata ar na cumdach etorra beth cruinn da rer a fidrach sin. Et as amlaid ata an suighiugad sin na n-dul andluite sin a n-glotain a ceili nac feadann ni ele beth aturra & Is mar sin nach fedann inad folamh beth sa domhan uili. Notum est unum quodque quatuor elementorum etcetera. As follus gach duil do na ceithre duilib na naduiribh & na n-inadaibh & na n-gluasachtaibh da beith contrara da ceili, oir idir gach ni da n-gluaisinn o medhon Is i an tene as roluaithi acu & mar sin idir gach ni da n-gluaisinn co medhon as e an talam as roluaithi acu, & Is mar sin ata an talam & an teine contrara da ceili ar son caili teasigheachta na teinedh ac oibriugad edromachta innte & ar son caili fuardhachta na talman ag oibriugad truimidheachta innte. Et tuig an tan aderar talam & teine no da duil ele da beith contrarda da ceili gorab iat caili na n-dul tuicter an tan sin da beit contrartha da ceili & nach iat a sustainnte. Oir adeir an feallsam In libro predicamentorum, substainte nicel est contrarium, oir ni fuil en ni contrarda ag an t-substaint. Oir Is uime sin an trath aderar an tene da beth te tirim & an talam fuar tirim ata tes & fuacht In da duil sin contrara da ceile & atait aentaghach da ceile oir Is i In tirmigacht oibrighes luas indtu. Et Is mar sin ata an t-aer & an t-uisci co h-aentadach & co h-asaentadhach da ceili ina cailib gnimhacha & atait co h-aentadhach Is na cailibh fuilngteca .i. an fliche noch oibrighes a moille innta ar aen. Et atait asaentadach da ceili is na cailib gnimaca .i. a teasigacht oibriges edromacht Is In aer & a fuardhacht oibriges tromidacht Is In usci .Et as mar sin ata an tene & an t-uisci co h-asaentadach da ceili a na cailib gnimhacha & fuilngteca, oir as amlaid ata an tene te tirim luath edrum & Is amlaid ata an t-uisci fuar fliuch mall trom. Et as follus fa deoigh na neice ac a fuil gluasacht direach co n-anait na inadaib nadurtha fein acht muna curtar as da n-ainneoin iat. Et an trat claechligter duil dib an duil ele tri nert na dula sin no an trat curter duil acu da h-ainneoin as a h-inadh nadurtha fein, mar as tusca dagib cuis no becan cunganta le no gan gabail re doni caisimpodh casluath obann d'innsaige a naduir & a inaid ducusa fein. Et as follus aris gurab te gach uili ni gluaises o medhon & gorab fuar gach uili ni gluaiseas co medhon; et gorab tirim gan comortas ris gach ni luataiges an gluasacht & gurab fliuch gan comortas gach ni mallaighes an gluasacht .Et as mar sin da thuismid & d'ordaigh an tusmigteoir beannaithi an doman na ceithre duilibh. Argumentum ad rotunditatem terrae etcetera. As arrdamhaint deimin domeallta do dearbad cruinne na talman na srotha da beit co siblach silteach ar fud aithchi na talman. Oir da m-beith an talamh na clar comtrom gan atmaireacht ann, mar adubradar na h-aineolaidh, co n-ingnad an ferthainn ani thig as na nelaib o tigid na srotha enloch mor fairgi comnaidhe ar agaid na talman & ni rithfedh o inadh co h-inadh mar dani anis. Ma sedh o ritid & nach anann a n-en inadh, tuicter co deimhin co fuil cruinne & atmairecht Is In talmain. Arrdomaint ele da derbadh an neith cedna, da n-gluaistea o medhon an domain co fairrgi budh tuaigh da follseocaidi doit annsin retlanna nach facaid tu riamh a medhon an domhain & da foileocaidi ort blodh do na retlannaibh theas daconncadais a medhon an domuin. Mar sin da n-ernta an sibhal cedna budh dheas da foillseocaidi duit retlanna nach facais don taeb tuaidh na a medhon an domhuin & do foileochaidi ort na retlanna doconncadhais Is na h-inadaibh sin. Ma sedh Is deimin gorab i atmhaireacht na talman ag eirghe tar teis annsa t-sibal a m-bi foillsiges duit na retlanna bis romat & ceilis ort na retlanna bhis tar teis. Tuilledh ar In adbar cedna .i. gach uile inad a m-bi tu don talmain daci tu cuid egin dan firmamint nach faicaid tu a n-en inad ele & derbtar as sin co fuil an boga ata a timcill na talman comhcruinn & go fuil an talam mar sin ar a lar. Et adeirmaid fos cum an adhbuir cedna co foillsigenn an grian ar gach sibal da n-denann a timcill na talman an leath bis ar a comhair don talmain co direach & gorab e an solus sin bis idir an grein & talmain as la ann co brach & co m-bi an leth ele don talmain dorca da sir o sgaili na talman & Is e an scaili dorcha sin as aithci ann co brac & Is mar sin gibe siubhal do ni an grian a timcill na talman leanaidh an la hi & teitidh an aithi roimpe don taib ele don talmain. Et mar sin na daine as cinn a n-imtigheann grian dacid sin grian & la & an buidin bis don leth ele don talmain dacid siat retlanna & aithci & mar sin ni fedtar na neithi sin d'faicsin ar en slighi co brach .i. grian & retlanna aithci & la, oir an trath bis la againne ar uachtar talman bigh aitci fo talmain & Is mar sin re na impodh. Grinnigh co maith an focal so adubart .i. fo talmain. Oir gach uili ni ata tis fo talmain as e an talam e no rann da rannaibh. Et gach uili ni ata gac aen taeb don talmain on talmain amach as tuas ata. Et as mar sin ata an talam 'na enur guna rannaib this & gac en ni ele do rinne d'oibrigthib De gibe taeb don talmain a m-bid Is tuas atait. Et as mar sin gibe inad don talmain ar a m-bid daine 'na seasamh as suas bid a cinn & sis bid a cossa. Et gibe neach aderadh an talam da beith 'na clar comtrom gan atmairecht & an grian d'eirgi da taib de & a dul fai don taib eli adeirmid-ni nach fedtar sin da beit 'na firinne & nac hedir resun na arrdomaint d'fagbail da derbad sin. Oir da madh fir an baramail so da cithfi co m-bedh an grian bec ag erghi & gach dul suas da denadh & gach foicsi duinn da tuicfadh dacitfi duinn co mad moidi hi & as follus da gac eolac ar doman nach fuil sin 'na firinne oir daciamaid corub comtrom a meid a n-oirrcer & a n-iartar & a mullach an domuin. Et as sin derbtar an talam & cursa na greine a timceall na talman da bet comcruinn & da cur sin a ceill ni bhus follse dagen fidhair iomitrici annso tis & dagen ar dus cuma cruinn cercaille na talman & scribhfad a medhon an a sentrom E & scribfaid me 'na timcill sin cercall as mo na sin amail cercall na greine & cuirfead 'na h-iartar A & 'na mullach B & 'na oirrcer 4 C & scribfad cercall bec a cosmulus cercailli cuirp na greine fare gac litir aca sin & tarrongad tar eisi sin tri line o t-sentrom na talman co cercaill timcill na greine. Line acu sin co h-A, an dara line co B, an treas line co C. Et as follus da gach neach smuainteocas iat co fuilit na tri line sin comtrom comfada re ceili. Ma sedh as comfada comtrom o gach aen an talamh gibe inad a m-bia an grian ag eirgi & a dul fai & a mullach a cercaille & Is mar sin as follus co fuil an talamh & cercall na greine a dimceall na talman comtrom leth ar leth. Et gibe neach aderad mar arrdamhaint a na agaid so co faicter an grian ag erghi & ac dul fai co follus nis romho na mar doci a mullach a medhon lai & gurub as sin tuicter gorab faidi uainn i a medhon lae na Is na h-airdib ele sin & gorab e sin derbas co fuil an talam na clar comtrom gan atmeracht da bet ann, adermid co h-imcubaid da tabairt solaidi don arrdamaint sin co tecmann sin co minic & nach tecmann da sir & an trath teagmas as i so an cuis fo tegmann. An grian ag ergi & a dul fai, togaid si suas na fliucadain & an fertain & eirgid dethaighi dorca fliuca co h-imard adrinn & hi fein, & annsin an trath fecamaid ar In n-grein lethnaigid & remhrigid an smuit sin daciter speir an radairc intu fein & mar sin da rer corpurdachta & talmanachta na smuiti sin, daciter an grian trit an smuit sin nis mo na mar dachitfidi í muna beit an smuit sin ann. Et an trath gluaises an la & bis an grian a mullach na firmaminti gan smuit adrainn & hi as annsin da citer hi na med coir fein. Et as follus a eisimlair sin Is In duine lomnocht fo uisci, oir dar leis an radarc as mo fa uisci e na don taib amuith d'uisci. Gidheadh ni fuil da derbad annsin acht an t-uisci fliuch tiugh ac lethnugadh & ac ramrugadh an radairc ann & a bacail de dul co seim na naduir fein d'innsaidhi an duine. Et as i an cuis cedna dabeir corob mo & gurab roime daciter ni tri gloine na don taeb amuit di. Et as uime sin na seandaine o m-bi a radarc a dul nac fetaid litreacha caela da legad gabaid spechlai glaine cucu da reamrugad na litrech ledhaid & as i an cuis cedna dabeir ar In grein a faicsin mocrac & um tratnona nis mo na a medon lae mar adubrumar. Et gibe aineolach aderad ani cedna .i. an talam da beth 'na clar comtrom & an grian a na cercaill cruinn a timcill na talman & co faicfidis daine an domhain co coitceann hi isin en uair fa n-ereochadh a n-en inadh amhain aderamais-ne go mad breg sin da n-abartaidh .Agus da cur so a ceill smuaintidh da cathair at' inntinn fein .i. catair acu a n-oirrcer an domhain & cathair ele a n-iartar an domain & smuaintidh da m-beith an talam 'na clar comtrom co nematmar mar adeir an baramhail so costrasta co faicfidis lucht catrac oirrcir an domain an grian a fogus doib fein ag erghi a meid moir & tar eis a cercaille da sibal co faicid i a dul fai tiar a med o rolugha na sin. Et as mar sin re h-impodh: — lucht catrach iartair an domhain dacitfidis an grian ag ergi dhi a meid big ar son a fad uata & ac dul fai dhi laim riu fein ar son a foicsi doib a meid bud romho na sin. Et as mar sin dacitfidhi da lucht na catrach oirrceraighi co madh girra leat tosaid an lae na a leth deighinach. Et ar an innus cedna dacitfidhi da lucht na catrac iartaraighe co madh girri leth deirigh an lae na leth tosaigh. Et ata a deimhin againne & ac na h-eolcaibh co neamcunntabartach gorab comfada an la gaca leiti don ponc inmedonac an lae ag an da catair sin & In gach inadh ele Is In domhuin & gorab e secran & easbaigh eagna tuc an baramail sin da tobairt. Et as an comtromacht sin rainn tosaig & rainn derigh an lae derbtar co follus an grian da beit ac sibal a cercaill cruinn a timcill na talman cruinne. Et d'foillsiugad an adhbhair so nis mho & da scris na baramhla sin dagen fidhair iomitre annso this. Et tarrongad ar dus line direc re n-abartar aigid na talman & tarrongad os a cinn sin cercall re n-aibeoir sligthi cursa na greine & dagen fidhair cathrach a cinn oirrcerach an line & scribfad A litir as a cinn & da den sa cinn iartarach don line cedna fidair catrac ele & scribochad B os a cinn & scribocad C a ponc eirgi na greine & D a ponc a dula fai & E a medon lae na catrach oirrceraidhi & F a medhon lae na catrach iartaraighi di. Ma sedh an trath eirges grian a ponc C & teit si co h-E & teit ced leth lae na catrach oirrceraighi tort & bid an dara leth o E co D gan tiacht & aris an trath eirghes grian a ponc C & teit si co F teit ced leth lae na catrac iartaraighe torrsa & bid an dara leath o F co D gan tiacht; da rer sin beith leth bus rofuidi na ceili ag la gac catrach aca sin oir Is faidi co mor o E co D, noch Is cuit deiginach da lo na catrach oirrcearaidhi, na o C co E, noch Is cuit tosanach da lo na catrac cedna. Et aris as faidi da mhoran o C co F noc as cuit tosanach da la na catrach iartaraidh na o F co D, noch as cuit deiginach don la cedna & Is follus do gach neach Is In doman lenab ail a fecain co grinn nach fuil si 'na firinne. Ma sedh as seacranach na raiti sin as a tic sin .i. co fuil an talam 'na clar comtrom, gan atmaireacht ann, & Is uime sin adearar ar lorg na firinne co fuil an talam atmar comcruinn. Et da derbadh gorab fir sin, ni h-innann inad a teit an grian fai da dha cathraigh san doman, oir mar claechliges tu inad, claechligidh tu dul fai na greine duit. Da derbadh sin da m-beitea a cathair Iaruscalem, da racad an grian fai duit ac an Roimh & da m-bethea annsin da rachadh si fai duit a n-iarthar na Frainnce & ar m-beth annsin duit da racad si fai a n-iarthar na Spainne. Et tar eisi sin d'faileochadh inad egin don fairrgi thiar ort & da coinneomhadh an fairrgi tu & an grian da leanmhain, da claechleofad si dul fai gach n-en la da m-beththea ca leanmain no co n-deachad si fa deridh duit fai Is In inadh a facaid tu ag erghi hi an trat do bi tu a cathair Iarusalem. Et as dearb nac fuil d'examlacht sa dul fai na greine acht atmaracht na talman a sirteacht adrainn & i, oir da m-beth an talam 'na clar comhtrom amail adubairt an baramail o cianaib, ni beth acht en inad a n-ereochadh an grian da dhainib an domain & en inad ele a racadh fai. Ma sedh o ta imad na n-inad ann a n-erginn si & a teit si fai, as egin co fuil an talam comcruinn & na fuil se 'na clar comtrom. Ma sedh an siraidhi bunaid d'orduig mar sin e, go roib se bennaithi tre bithu. Maria et flumina diuersa loca matant etcetera. An fairrgi .i. claechligid an fairrgi & na srotanna i moran d'inadaib & ni follus sin co tic tar eis morain da cedaib bliadan. Agus as amlaid so tic an claechlod sin .i. mar brisid na h-uisceadha na cnuic, tuitidh talam na cnoc a n-ichtar na n-uiscid & linaid inad an uisci, & o facaid a n-inadh fein co h-ainneonach Is egin doib dul a n-inadh eli a na fadaid slige .Et trit an cuis sin na catraca & na bailti & na crica a m-bi aitrebh na n-dainedh a n-gleanntaib & a n-inedaib isle a fogas na fairrgi, tic an fairrgi torrsa & baidhidh si iat .Et as i an fairrgi tic as na nelaib as adhbur do so, oir an trat tites, bigh a sir rith ar fud na talman ac tocailt na talman & gach ni as sooscailte & Is laigi dageibh Is In talmain, berid se o inad co h-inadh isna srotaib & fuadaigidh nert na srotann na nethi cedna sa fairrgi & lintar dib sin ichtar na fairrgi & Is uime as egin dan fairrigi an t-inad sin d'fagbail & dul a n-inadh eli. Agus brisid cnuic an inadh cum a teid & linaid na gleannta & mar sin claechligter inad aitreabtha & sealbta na n-dainedh .i. na catracha & na crica & na cnuic & na gleannta. Oir as ni nadurtha don uisci, o ta se siltec, gan beth da sir a n-en inadh ach a dul o inadh co h-inadh. Agus 'na dedhaig sin, an talam as laigi, berid na srotha leo san fairrgi e & tre beth co rofada do ann, calcaidid se ann & cruadhaigid & dani cloch de & le sirbualadh na tonn fai & tairis da sir, snoighter & minaiter na clocha & curter fidracha egsamla orra, oir daniter blodha acu crinn & blodha letan & blodha fada & blodha ger. Et as mar sin, an gaineamh & na clocha etroma, berid na srotha leo sa fairrgi & crinnigid cum a ceile o imbualadh na tonn amuith & tar eis morain da cedaib bliadan, fasaidh se & eirgidh se suas os an fairrgi & doni cnuic de & sleibti & cuiridh an fairrgi ni de d'innsaidhi na crich ele & as e as adbur as a m-bainter na catraca & na crica. Et da derbad sin gurab fir e, daciter a moran d'inadaib dachuaidh fon fairgi tigi cloch & caislein & tempaill & cloca snaighthi & clair & a lan da comartaib nemcunntabartacha ar i n-deimniter aitreb daine da beit uair egin Is na h-inadaib sin. Ni ele da derbadh an raeda cedna, dagebtar co follus a mullach na cnoc & na sleibtead cassain & sligteca na fairrgi noch Is cosmail risna h-imaraib & risna eitrib beca cama daciter a ladh na mara deis na fairrgi da dul amach & leis sin dagabtar a lan da sligeanaib & da miniasgaib mara ar calcadadh & ar cruadhugad & ar n-denum cloch dib isna h-inadaib cedna. Et ar an nos cedna doni an fertain slebti & gleannta an domain, oir an trat rithes an fertain a n-inad a fadhann an talam lag, toclaidh e & doni eitrighi ann & tuitid bruach an eitrighe gaca leiti, idir gaineam & talmain Is In eitridhi leis In uisci & berid an t-uisci sin leis d'innsaighe na srothann & berid na srotha sa fairrgi & le h-imad fertana na h-aimsiri rofada ac sirtuitem Is na h-eitrib sin & ac sirbreith na talman & an gainim leo doni gleannta mara do na h-eitrib sin & fa deoid factar an talam na cnocaib & na sleibtib mora atarra & Is mar sin d'ordaigh tuismiteoir beannaiti an domain ani sin. Calor et frigidus opus uetimens in terrum, etc. As dasachtac mear na gnimharta dani fuacht & teas a talmain, oir isin t-samrad, an trat teighes teas na greine agaid na talman, o nach fuilingid da ni contrardha beit a n-en inadh, tethidh an fuacht roimh an teas a n-doimne na talman & fuarid sin an t-uisci dageib fo talmain & as uime sin bis uisci na tobar fuar Is In t-samrad, & ar an adbar cedna, le fad na greine uainn Is In geimridh gabaid an fuacht nert annsin ar uachtar na talman so uile & cuiridh an teas a teitead a n-inne na talman astech & Is uime sin bid uiscedha na tobar te sa gemrid. Agus an trath bis an fuacht sin a n-inne na talman isin t-samradh co nertmar, calcaidh se & cubaid se e fein annsin o nac leiginn daingne & dluithi na talman do dul amach, & gac fad da m-bia ann as moidi a nert & a brig. Et annsa geimred, an trat cuires fuacht aitchi na talman an teas asteach a n-inne na talman & dageib ar a cinn astigh an prisunach .i. fuacht inne na talman, gnimaidhid ar a ceili & dab ail le gac neac acu a celi da scris & crotaidh an talam & Is risin crothad sin aderar terra motus .i. crit na talman & tic as In crotadh sin co n-gerrtar & co m-brister an talam & teit gaeth mhor maille re toirnigh & re foghar as In brisid sin & teit crefoc & cloca leis & gibe duine no ainmigi no caislen no raed ele daingin da m-beanfad cloc aca sin, ni gebhad uatha gan dul trit. Et as minic tegmas a n-uair terra motus co n-dorcaigter an grian & Is e ni o tic an dorchadus sin .i. an gaeth tren tic as an brisid sin na talman, seidid si co nertmar comachtach moran cannuir & crefoigi uaithi suas Is In aer & bigh an cainniur sin mar nel idir an talam & an grian & boinid solus na greine do na cineadhachaibh na timcill. Agus uair eli brisid an terra motus an talam fon fairrgi & seidigh an gaeth tic as an uisci suas fon aer & cuiridh sin an fairrgi a fiuchadh adbul mhor. Et rebaigh an crit cedna na cnuic & na sleibhti an trat bis adbhur futa innus co fagann fuachaisi doimne duba innus nac faicter grinneall tar eis. Et 'na dedaid sin tic la egsamlacht an inaid a m-bid na h-uiscedha examlacht an blassa da beth orra, or gid en t-sustaint ata ag na h-uiscedaibh uili, gabaidh examlacht aicidec cugi da rer blassa an talman a m-bi .Et as uime sin an t-uisci bis a n-inadh clocach gainmech, blas milis bis air & an t-uisci bis a talmain goirt, blas saillti bis air & an t-uisci bis a talmain labain blas tragain bis air & an t-uisci bis a talmain serb an a m-bi clocha sulfuir no ailimi, no an t-inadh a m-bi mianach prais no umha no neici serba eli, blas serb bis ar In uisci sin. Agus mar sin da rer examlacht aicidi blassa na talman a m-bid na h-uiscedha, claechligid an t-uisci aicid blassa. Et 'na diaidh sin na srotha bis ac sibal ar uachtar talman, an trat tegmas talam lac soscailti orra, tollaidh siat e & doni sligteca diamra doib fein ann fo talmain no co tecmann talam doscailti orra nac liginn tairis iat don taeb so na don taib eli. Et o gabtar mar sin riu tis brisidh an talam os a cinn suas & doni toibreaca dib da rer meidi no laiged na srotann fo talmain o tigid, no da rer imaid na fertana a tigid na srotanna, oir Is da rer sin linaid & traigid na tobraca. Et as e ni o tic sailltecht usci na fairrgi .i. on a arrsaigecht fen & o sirbualadh na tonn fo na clocaib & o sibal na greine riam os a cinn & o innarbad na codac as millsi don uisci aisti o teasbac na greine. Oir tairrngid teasbac na greine an cuid as seime & as millsi d'uisci na fairrgi suas a nelaib an aeir & Is de sin dani an drucht & In fertain & In sneachta & an cloitshneachta & gac ni eli da tic anuas. Et facaid tis an rann Is truime & Is reime & Is talmanda & Is serbhi & Is on naduir cedna bis fual an duine serb, oir an t-oibriugad dani grian os cinn na fairrgi as e sin doni lionn ruad os cinn an fuail 'ga sithlod & ac tarraing na rann seimh uadha. Et as si an cuis cedna dabeir ar an usci dageib moran da berbud beit serb, teasigacht na tened ic tarraing na rann seimh uadha. Et an trat dageib an t-uisci saillti sin na fairrgi moran da berbad ar teni no o grein a tirtaib te calcaidh se & cruagaid & impoidid se a naduir na talman & Is e sin an salann tig cugainn. Et as e doni an t-oibriugad sin .i. ro berbad na tineadh no na greine a tarraing na rann seimh uadha uili & ar na sitlodh mar sin & ar na cruthugad fein & ar na inntod a naduir na talman da rer corpordachta. Agus duair ann ceangailter na h-uisceadha millsi & co sunnradach uisci na srotann o dasacht na fuardhachta & doni eigrid dib & ni leiginn an teas nadurtha ata sa fairgi, & beit na comnaige di, an ceangal sin da gabail cuci on fuacht oir Is i naduir na fuardhachta, gach ni roites da cheangal & naduir an teasa gac ni ceangailti da scailid, mar aderaid na feallsamain. Don da cnoc ar lasadh atara .i. Etna an Sisaile & Ueranes Is In Apaile a inad na sulfure occacio huius ignis est etcetera .Dico quod. Aderim gorab e med na sulfure as adbur don teine bis ar lassadh da sir & Is mar so as e .i. an trath tinnscnas an teine gnimh da deanam a cuislennaib na sulfaire fo talmain, ni fanann ac sir lasadh na sulfairi & talman roimhe co domuctha. Agus Is mar sin doni puill & cabain roimhe sa talmain & In trat tair le an t-sulfur ata do naduir ann co fasann aris. Et an tan fases impoid aris & loisgidh aris e & bith an fas sin na sulfuri & losgad na teinedh ar fas tri bithu sir & teilgidh an lasair, mar eirges aisti, a lan da caeraib & da caebaib teined tic o folad na sulfuri aisti amach & cruinnigid sin ar en slighi & doni sleibti dib. Et as minic cluinter fogar mor aduatmar on gaith ac dul asteach Is na fedanaib sin & a seidedh leis In lasair ac dul amac. Et atait na h-uiscedha tusmigter o na h-inadaib teinntighi sin te, oir mar adubramar gabaid na h-uisceadha aicid on inadh a ticid Mas gluasacht siraidhi ingantac dani na nethi ingantacha sin. Luna uisbiliter In mare etcetera. .i. Gnimhaidhi an re co follus Is In fairrgi & Is na neicibh fliucha ele, oir aderaid na feallsamain nach anann an fairrgi ac sirlinadh on trat bis an re a ponc oirrcher a cercaille conic an trat fa m-binn se a mullach a cercailli & nach anann aris as sin a sir tragadh no co m-bi ac dul fai a ponc iarthair a cercailli .Et nac anann as sin aris ac sirlinadh no co m-bi an re a ponc medhonac a cercailli fo talmain. Et as sin aris nach anann ac sir tragadh no co m-bi a ponc oirrcerac a cercailli & tinnscnaidh annsin aris linad mar darinne roimhe. Et mar sin da rer eirghi & dul fai an esga, ni anann an fhairgi co brac ac linadh & ac tragad & an trat bis an re a n-enceime ris In n-grein Is annsin as mo & as tinne a solus .i. a tosac gacha mis & Is annsin as ro mho tragad & linadh na fairrgi. An dara cuairt as mo tragad & linadh na fairgi .i. a medhon gacha mis an trat bis solus lan ac an re laca rinne, oir as annsin frithbuailter solus na greine anuas on re d'innsaighi na fairrgi & oibrigi sin tragadh & linadh na fairrgi. Agus as mar sin foillsiges an re na gnimharta cedna a smir & a n-incinn & a fuil na n-daine oir medaigter & laidigtar na tri neici sin a tosac & a medon gacha mis da rer cursa an re .Et da rer sin ni tigid eslaini na droca fola mar atait neascoidi & neici iomda eli ach a tosach & a medon gaca mis. Et as follus aris gnimana an re da rer bisidh & dombisidh Is na cucumeraib & Is na cucurbitaibh & Is gac en ni a tigernaiginn an flice da rer cursa an re. Et Is si so a cuis nadurtha sin, oir ata tigernas ag an re ar na neicibh fliucha, & ar usci na fairgi co sunnradach, mar ata ag adhamas ar In iarann, oir mar tairrnges adhamas an t-iarann cuici as mar sin tairrnges an re uisci na fairrgi & Is ris sin aderar linad na fairrgi. Et an trat scuires se don tarraing sin impaid an fairgi d'innsaighe a h-inaid fein aniar & Is ris sin aderar tragad. Et as folluse an tragad so & an linad a n-oircer an domain & na iartar na sa Muir Ruaidh no a Muir na h-Africi no isna maraib eli tic on fairgi moir, oir Is sibal direach ata ac blodh acu sin siar gaca dirga, & soir gaca dirgha linas blod eli acu tre brig oibrighthi an re ass a cinn. Et as uime sin nac follus an linad sin na'n tragad ar cladacaib na mara annsin. Agus d'foillsiugad na n-oibrigthi sin an re a timcill traigti & linta an mara, dagen fidair iomitre annso tis & dagen ar dus fidair comcruinn na talman ar na roinn a ceithre rannaib comtroma & scribocad na ceithre litreaca so 'na n-inadaib fein a timcill na ceithre rann sin .i. A, B, C, D, litre & scribochad a timcill na talman samail cercaille an re & cuirfed E 'na h-oirrcer & F 'na medon mullaid & G 'na h-iartar & H 'na medon ictar & dubochad leth na fairrgi don talmain & faicfead an leth ele tirim, geal. Ma sed an trat bis an re a n-oircer a cercailli fein a ponc E co direc ar comar A, as annsin tinnscnas an fairgi linadh & ni anann ac sir linadh co soitinn an re a ponc F, ata ar comair B. Agus Is annsin tinnscnus an muir tragadh & ni scuirinn ac sir tragadh no co roitinn an re ponc G ata ar comair C. Et bidh sin ac sir linad no co roitinn an re ponc H ar comair D & bidh aris ac sir tragad no co roitinn an re ar comair A. Solent quidam imperiti aserere etcetera .i. Aderaid blodh do na eolcaib tuile t-srotha Nil do techt a fertanaib mora noch feras a cricaib ciana & mar linas an sroth, sceighidh amach ar fud ferainn na h-Eigifti & ani dani an fertain do na cineadacaib eli, Is e sin doni uisci srota Nil do na h-Egeftecaib. Et adermuid-ne nach fuil ardhamaint na resun acu san da derbad na neithi sin ach baramail amhain, oir mar dacit siat srotha eli an domain da linadh o fertanaibh, sailid gorab mar sin linas srut Nil. Derbocamaid-ni anois gorab breg an baramail sin, oir da madh iat na fertana, mar adubradar san, cuis tuili srota Nil, da linfaide gan aimsir airithe cum a linta gac uair d'ferfad ann co h-acmainnech trit an m-bliadain amach, mar lintar na srota eli. Et as follus da gac aen daci e nac lintar an srot sin acht a n-aimsir airithi sa bliadhain .i. a mi Adhuist; ach an trat feras co h-imarcac a crich egin laim ris an Eghift, gabaidh an srot sin becan linta on fertain sin, oir an fertain feras a cricaib ciana on Eghift ni medaiginn si srot Nil caiti ar son rofad tobair an th-srota on Egift & ar rotirma na talman & Is ime sin, gibe trat d'earrach no da th-samradh no d'aimsir eli feras ann, suidhid an ferann gainmec rotirim & britin na greine uisci na fertana & ni liginn e d'innsaidi an t-srota. No an trat lintar tri imarcaidh fertana, maille le fuarlochaib mora, an srot, ata da teas an talman a timcill an t-srota, nach tusca lintar na fuarlaidhi na suighes an talam iad. Ni minic bis an t-uisci aicideach sa t-srot sin & bidh caithi linta port re port da uisci fein. Da derbad sin, da n-dernta claidhi a m-bedh da ced no tri ced mili ar fad an talman tirim ge madh mor d'uisci da doirtfea a ceann de da t-suidfedh an talam uili e sul da roised en deoir an ceann eli de; & Is mar sin t-shuiges talamh brithnech te srota Nil na h-uiscada feras na timcill sul shoitid an Eghift, ma sedh ni hi an fertain cuis tuili srota Nil. Ni ele da derbad an raeda cedna mar dacualasa om arsantaib fein .i. da sailedar Egiftidh uair egin nach linfad srot Nil no co curtaighi an maighdin budh ailli & bud ferr deissi isin Eighift ann, & Is uime sin da ba egin doib fuarlaidhi an t-srota d'faghail da fliuchad an ferainn, oir as e sin bis acu a n-inadh na fertana; & da curdis an maidhin as ailli dageibthi ansa cric uili a tosac mi Auust annsa srot, & da linad an srot an uair da eissi sin & ni h-ar son na mna do cur annsin acht ar son a aimsiri fein da techt .Agus da linadh an Eghift na timcill fein uile & da bi an monadh so a n-gnathochann isin Eigift no co tainic aimser Thomarus 6 .i. ri na h-Eigifti. Et mar daconnaic an ec isin angnathadh borbpecac sin a tosach mis Adhuist, do rinne litir bec & adubairt innti ‘A n-ainm an tigerna trocairidh Thomarus righ na h-Eighifti, betha & slainti da srot Nil, & madh ail let, a srot Nil, tri cumachtaib De t'uisci da dortad ar ferann na h-Eigifti, guidmid thu ma denum anois & munab ail let, ni fuil brig acainn innut.’ Agus da chuir an litir annsa srot annsin, & ni trit an litir, na trit an mnai, ac mar tainic a aimser fein da cuir dar a bordaib co h-acmuinnech & do lin an Egift. Et as uime sin, da mad o na fertanaib sin da ticfedh an tuili sin, as a minic sa bliadain feras ann, as minic do linfad an srot. Ma sed os a breg an baramail so, oisceol-sa cuis firinnech tuili srota Nil. Agus aderim gorab idir oirrcer an domain & an ard teas ata bun an t-srota & idir iartar an domain & an aird tuaig teit se a fairgi & Is amlaid ata aer na h-Egifti te, tirim & ni licinn gaeth na neil na fertain inti co brac ac co h-annam. Oir, ge tait na crica eli ac seidid 'na timcill, dluthaid & daingnidh an t-aer sin, innas corab maille re h-anfad romhor teit neil no fertain tar coicrich an aeir sin astec. Agus an uair ainminic theit, bid toirrnec adhuathmar ann & gaeth romor & teinntec mhor noch marbas eallach na h-Egifti. Et as i naduir an aeir coitcinn, an trat teidhes, dul a scailedh & a letni; & an tan fuaras, timsaighi d'innsaigi a celi, & dluthaid & tairrngidh gach ni Is cosmail ris da innsaighi. Aer na mara, as fuare e san aithi na sa lo & Is ime sin an trat ardaighes an grian co h-inadh medon lae, tri teas na greine, scailid an t-aer & lethnaidh & seididh an gaet aniar on uair sin co taca medon aichi a n-doirsib na srotann t-silis Is In fairrgi siar, & buailidh a n-agaid na srotana & teilgid iat da n-ainneoin tar a n-ais & ni liginn doib siled sa fairgi no co m-boininn fuacht na h-aithi a brig as teas na greini; & Is mar sin as o teas an aeir tic gabhail risna srotaib & Is o fuacht an aeir tic an siledh. Et mar Is teo aer na mara sa lo na san aithi & gorab o neasacht na greine duinn & o na fad uainn tig an claechlod sin ar an aer, ma sedh an aimser ana ro foicsi duinn sa bliadain hi .i. an samradh, as ann as roteo an t-aer sin na fairgi. Et as ime sin on ced la da mhi Mai conuic an taca a tet an grian a n-eccinocsium Septimpir, seididh gaet na fairgi soir d'innsaighi na h-Egifti as cinn srota Nil & cuiridh re h-aer na h-Egifti da gluasacht & da chur as a inadh fein. Et o ta an t-aer sin tirim, trom, dogluasta gabaidh risin n-gaith & ni fagann a inadh fein, & an gaet bis oc sir seididh, o nac fadann slidhi eli, cuiridh srot Nil da aineoin tar a ais & ni leiginn en deor de sa fairgi, & scubaid an gaeth cedna moran da gaineamh na fairgi a n-dorus srota Nil da ainneoin .Et as uime sin, o nac leigter sibal dan t-srot sa fairgi, linaidh se ar fud na h-Eighifti suas & bid an tuili sin ar bun an comfad bis a brig fein sa gaith .i. feadh na h-aimsire adubramar o cianaibh, on ced la da mhi Mai co h-eccinocium Septimpir & as annsin tinnscnus a brig dul as an n-gaith & facus an grian a mullach na fairgi & islides si deis a celi san aird teas don doman. Et o nac fedann uisci an t-srota gabail ris an gaith mar fuair conuice sin, brisidh se an sliab gainimh & teit roimhe sa fairrgi & fagaidh In Egift & Is annsin donit na h-Egiftidh treabad & cur, o bis a deimhin acu nac toirmeoscadh an srot iat co d-ti an aimser cedna aris. Et mar sin Is follus co toirmeoscaithi iat co minic ni bud tusca na n-aimsir sin da madh o na fertanaib da ticfad tuili srota Nil. Et tecmaid an linadh cedna da srotaib na cric eli siles Is In fairgi siar gin co tecmann co mor re srot Nil, oir ni fuil acht aer lag sogluasta, nac gabann ansin n-gaith & gluaises le gac slighe da m-berinn e Is na cricaib ele. Et as ime sin nac bi lethad tuili srota Nil a n-en t-sroth eli Is na cricaibh &co raib In ti da crutaid srot Nil bennaithi tre bithu sir In secla cecloram. Dico sicut superius ueraciter etcetera. Aderim co firinneach mar adubart ar dus gurub iat as cir edroma ann, na cuirp gluaises o medon co nuic an cercaill timcill & gurub iat as cirp troma ann, na cirp gluaisis as sin co medon & gurub ac na ceithre duilib & ac gac ni cumusctar astu atait an da gluasacht direca sin .Ma sedh o nac gluaisinn an firmamint o medon no co medon, tuirter nach trom & nac edrom hi, oir da mad trom hi da gluaisfedh co medon & da madh etrom da gluaisfedh o medhon & o nac neachtar acu sin tuicter hi, tuicter 'na deagaid sin nac te hi & nac fuar, oir as annsna corpaib te mar ata an tene bis an edromacht & nac fuil sisi edrom mar da derbamar, as egin nac fuil teas innti, & os Is na corpaib troma, mar ata an talam, bis an fuardhacht, a nach fuil an firmamint trom Is egin nach fuil fuacht innti .Tuicter aris as sin nac fuil an firmamint fliuch na tirim, oir oibridh an flichi amluas ansa corp a m-bi, mar dani san aer gluaises o medon & annsan uisci gluaises co medon. Agus mar sin oibriges tirmigacht luas Is na corpaibh a m-bi, mar oibriges isin tene gluaises a medon & isin talmain gluaises co medon. Et o nac fuil luas na amluas isin firmamint, ni bi uair Is luathi ina ceili na uair Is amluaithi na celi on trat da crutaigh Dia e acht en gluasacht inann cobsaidh siraidhi da bi & ata & bias aigi co deredh an domain. Et as ime sin nac fuil fliche na tirme as a ticfadh luas na mailli ann. Et mar sin Is e an gluasacht cedna ata ac speir na n-airdrinnach & ac secht speirib na secht plained da bhi & bias co deiredh an domain. Et atait blodh do na haineolcaib ata co h-ainfeasac a gnimartaib De, 'ga rad gurab Is na ceithre duilib da cumuscadh an firmamint, & ata co follus a n-agaid na firinni, oir ni fuilnginn resun, o ta an naduir examail ag an cetharduil an gac uili ni on naduir na firmaminti, co cumusceotaid an firmamint astu san. Oir Is i naduir na cethardula, mar adubrumar, blod acu da gluasacht co medon & blod ele o medon amach & an gluasacht sin da beth co h-aimserda & a beth nis luaite 'na deredh na 'na tosach & comnaidhi sir da beit acu na n-inadh fein & gan na h-inadh sin d'fhagail caithi acht da n-ainneoin, oir Is comhaisi gac duil don cetharduil re cele & a comnaighi nadurtha. Agus leis sin atait caili iomdha isin cetharduil .i. tes & fuacht, fliche & tirime, etruma & troma, luas & mailli, & Is amlaid ata naduir na firmaminti a cert agaid na naduir sin, oir a n-agaid gluasachta dirid na cethardula ata gluasacht timcill na firmaminnti & a n-agaid aimserachta an gluasachta sin ata siraigecht a n-gluasacht na firmaminti & i n-agaid luais & maille an gluasachta sin ata siraidacht maille a n-gluasacht na firmaminti .Et a n-agaid comnaidi sir na cethardula na n-inadaib fein ata sibal sirnadurtha na h-inadh fein ac an firmamint. Et mar as comaisi an cetharduil & a comnaidhi re celi as mar sin as comaisi an firmamint & a gluasacht re celi & ata a n-egmuis gach uili cail da cailib na cethardula; oir ni fuil teas na fuacht, na fliche na tirme innte na etromacht na troma na luas na mailli. Et mar daniter ranna na cethardula ni truaillidter & ni claechligter hi co brac ach mar da bi o tus an domhuin co daingin duinti dotruaillidthe doscailti, & Is mar sin bias co nic an cric d'ordaidh an tusmiteor di. Ma sedh o ta naduir na cethardula & naduir na firmaminti co direch a n-agaid a celi, as a n-agaid resuin & naduir aderar gorab Is In cetharduil da comasced an firmamint. Resun eli a n-agaid na baramla cedna .i. gach uile ni cumuscter a netib contrardha bis ac oibriugad a n-agaid a ceili & bis a truailled a ceili truailligter uili fa deredh e, mar atait na daine & na h-ainminnti & gach uili ni ele cumuscter sa cetharduil a m-bid caili contrardha na n-dul a scris a ceili & an trat gabhas cail acu tigernas ar In cail ele truaillidter co h-uili an raed cumuscter asta. Mar sin da cumusctaidh an firmamint Is na ceithre duilib o na cailib contrara sin da beit ac truailled a celi da scailfithe & da truaillfithi an firmamint fo dereadh. Ma sedh o nach faicter & o nac facas & o nac ficfiter comarta an scailti uair, tuicter corab cian uaithi beth ar na cumosc isin cetharduil. Ma sedh In te d'ordaigh mar sin i co roib bennaithi o gac aen dacitfedh hi. Quando Deus firmamentum creauit etcetera. .i. An trat da tuismidh Dia an firmamint da ordaid se gluasacht coimlinta foirfi nac fasann & nac teit ar cul caithe, oir as re ceithre h-uairib fichet coimhlinas an firmamint a timcill co neamhfailleach nemmheallta & Is iat na ceithre h-uaire fichet sin as aitchi & Is la ann. Da rinne fos Dia speir na greine d'foillsiugad lae & aitchi & a cailidechta & a fad & a n-girri & d'foillsiugad mesardachta neamdha & examlachta fasta & traighti teasa & fuachta a n-inadaib examla cum na creatuir da silad o ceili & cum ordaithi an domain da coimlinadh; oir da n-gluaisidh an firmamint & an grian ni bud luaithi na mar danit, da gerrfaidi na laeithe & na h-aiteda & In beit aimser coimlinta a gnimhartad ac an grein & da locfadais na creatuir talamanda fas; & da n-gluaisdis nis maille na mar danit da faideochaidh la & aithi & mar sin da beth grian co rofad os cinn na talman & da bruitfedh & da tirmochad agaid na talman & ni leigfeadh en red d'fas tri talmain. Et mar sin ni fedfaidis daine aitreabocan da denamh isin aird bu dheas don doman mar donit anois leted se ceiminna deg don taib astigh don line medonac an domain, oir daghenadh rocomnaidhi na greini an t-inad sin co doaitrebta. Agus mar sin timcill deiridh se ceiminna & tri fichit ceim na firmaminti on line cedna bud thuaidh, da beth an t-inadh futa co doaitrebtha tri fuacht na h-aithi rofaidi. Et ata an tinadh o deredh na se ceiminna & tri fichit sin doaitrebtha tre fuardhacht anmesardha conuic an inadh ata co direach fa cuairt na greine. Oir an trat claenas an grian dan taib u deas don doman, fasaid an fuardhacht an medi sin isin taeb budhtuaidh innus nach fedaid ainminnti aitrebachan ann & nach fasait a crainn. Et mar sin don taib amuith don line adubrumar u dheas ni aitrebhaid daine na ainminnti ann tre imarcridh teasa, & Is In crit as foicsi don line sin don taib astidh atait na fir gorma noc dubus o teas ainmesarda na greine. Adobrumar thuas nac fuil en cail do na cailib contrara o tic gac truailled & gac scailed isin firmamint, & mar sin ni fuil contraracht na gluasacht acu oir Is egin da gluasacht cac uili cuirp isin doman beth cruinn no direc no cumusca asta ar aen amail ata gluasacht na cartach. An gluasacht cruinn & direc co nemhcumusca atait siat. As ime sin, gac corp cumasca & nemcumasca as cruinn no direach gluaises se. Acht Is e Is gluasacht cruinn ann an gluasacht teit mar samail cercaill a dimcill medoin. Acht Is e Is gluasacht direach ann an gluasacht teit o medon tuas co medon tis & atait na tri gluasachta na n-gluasachtaib nemcomusca & Is nemcomusca an gluasacht cruinn na'n da gluasacht eli oir Is neamcumusca an corp gluaisis mar sin na gach uili corp. Et an da gluasacht sin teit co medon & o medon as cumusca iat ac fecain an gluasachta timcill cumascter sa cetharduil, oir ni fuil gluasacht cumusca ann co firinneach ach an gluasacht sin & ge ta gac en corp do na ceithre corpaibh duilita cumusca as da cail, nemcumusca iat ac fecain na corp cumuscter asta. Et as amlaid ata an gluasacht timcill, ar son a beth nadurtha dho na gluasacht fhoirfi, gan tosac gan deridh aigi, gan a sibal da beith cum comhnaighi na cum impoidh tar ais; & ni mar sin dan gluasacht direc noch gluaises d'uairib ann co h-ainneonac na cir, oir In trat bis duil egin dan taibh amuith da h-inadh nadurtha fein gluaisidh co h-obann tar a h-ais d'innsaidhi a h-inaidh fein aris & anaidh co nadurtha annsin & Is ime sin bis tosac & deiridh ag an gluasacht sin. Agus Is red nemfoirfi In raed ag a m-bi tosac & deridh & Is mar sin as gluasacht neamhfoirfi an gluasacht direc. Et mar as tusca & as mo & Is buaine & Is uaisli gach ni foirfi na gac ni nemhfoirfi & Is mar sin teit an gluasacht timcill isna ceiminnaib cedna tar In n-gluasacht n-direc. Tuilledh da derbadh an raeda cedna. Aderaid na feallsamain an gluasacht bhis co h-ainneonac do ni, bid se co nadurtha dan ni eli, mar ata dul suas na teinedh & na talman no dul sis na deise cedna. Et mar as aicideach gac ni aindeonac & mar as sustaint gac ni deonac nadurtha & mar as contrardha In t-aicid & In t-sustaint da celi, Is mar sin Is contrardha an gluasacht ainneonac & In gluasacht nadurtha da ceili. Et ni h-ed amhain ach In ni ata tis & tuas, deas & cle, roimhe & 'na dedaidh, atait contrardha da ceili. Et mar as uaisli gach ni ac na bi contrardacht na an i ag a m-bi as mar sin as uaisli an gluasacht timcill ac nac fuil contrardacht na gac gluasacht eli da n-dobart. Tuilledh eli da derbadh an neic cedna; gach uili ni gluaises co nadurtha da gluasacht direc, fedtar a gluasacht co h-ainneonac & a n-agaid naduir & ni mar sin don gluasacht timcill, oir an cursa cruinn timcill da h-ordaidedh dho a tus an domuin da bi & ata & bias co nemmellta, gan cor da taib da na taebaib, 'ga congmail sin tri bithu sir. Ma sedh Is follus gorab tusca buaine an gluasacht timcill na'n gluasacht eli. Et ce ta an gluasacht air leth a gac rotha do rothaib na firmaminti, Is le celi gluaisid uili gan contraracht, oir da m-beth contraracht Is In firmamint mar ata Is na corpaib duilita, gac ni oibriges si innta sin daghenadh a macasamhla isin firmamint & mar sin an corp u treisi sin firmamint, da claechlochad se a na naduir fein an corp budh anmaine & mar sin dacitfimis na plaineid & na h-airdrinnaidh & na retlanna eli uair budh mho & budh ludha iat na ceili. Ni faicter so anois & ni facas & ni faicfer caithi. Ma sedh Is follus a ni as a tuicfidi na claechligti sin .i. an contraracht Is In firmamint. Et as amlaid ata an corp mor seimh daingin Is In firmamint 'na cercaill cruinn mar samail liatroidi a timcill a seantruim fein & a ponc a puinc medonaidh ag anmain a n-en inadh co brac & a cumscugad da sir & Is derb gorab comtrom an gluasacht sin o nac derna en comnide da laided riamh & nac gluaisinn uair Is luaithi na's maille na celi. Agus Is mar sin atait secht cercaill na secht plained .i. Luna, Mercuir, Venir, Sol, Mars, Ioip, Saturnus & cercall na n-airdrinnach ndogluasti & cercall an da comarta deg mar ata cercall re n-dubrumar an firmamint. Et as mar sin da badar na deich cercaill so on uair da crutaig Dia iat & Is amlaid beit co brac an comfad as ail leisin a m-beth amlaid. Et aderaid na h-aineolaidh co fuilit primcaili na n-dul & caili na nethidh cumasca astu isin da comartha deg & Is na plainedaib & aderaid co fuil Airges, & Leo & Saigitairius te tirim da rer naduir na teinead & Taurus, Uirgo, Capricornus fuar tirim do rer naduir na talman; Gemin, Libra, Acarius te, fliuch do rer naduir an aeir; Cannsir, Scoirpio, Pisis fuar fliuch da rer naduir an uisci. Et aderaid co fuil cuit do na comartaib sin sogluaisti & cuid daingin dogluaisti & cuid nemneachtardha. Et aderaid co fuil cuid aca feramail & cuid mnaamail & cuid solus & cuit dorcha. Agus adeiraid co fuil cuit maith do na plainedaib & cuit olc & go fuil blodh dib co soirb imcubaid da dainib maithi & blodh co doirb cle donaidhi da drochdainib. Et aderaid aris muna bedh an grian 'na sustaint fein te ni dingnad si na gnimarta teasbaid dacimid Is na neicibh talmanda, oir Is cert inann gnimhartha dani isna neithibh talmanda & dani an tene, noc ata te 'na sustaint fein .i. losgadh & tirmud & dubadh. Et aderaid aris muna beth an re fliuch ann fein nac oibreocad fliche Is na neicib talmanda. Et adermid-ni 'na agaid sin gorab secranach ealadhan an baramail sin & gorab breg hi & aderim nac fuilit comartada na firmaminti fliuch na te na fuar na tirim na maith na saith, gidhedh as as a ceangal fein re celi & as a sibal oibrigid siat na caili sin gin co fuilid innta fein isna netib talmanda, oir Is a h-en t-sustaint & a h-en adhbhur da rinneadh iat uili & foillseochamaid so nis grinne na mar so 'na deadhaidh so. Sciendum est etcetera. .i. As follus nach as a blasannaib na as a m-blathaib athainter naduiri na corp nadurtha, oir da madh as a n-dathannaib da h-athontaidh iat da bedh en naduir ag na corpaibh geala uile & gach uili ni da madh inann dath no blas as den naduir da beidis, oir dachiamaid gorab en dath ata ag an t-snechta & ac puisdian & ac an caisi ur gidedh as naduir ar leith ata a gac ni dibh. Et dacimit aris, ge tic apium & alues le cele da rer a serui, ni h-inann naduir doib oir ata ni acu te & ni ele fuar & Is mar sin adermid don bolad. Ma sedh ni as a n-dathannaib na as a m-blasanaibh na as a m-bolladaib na as a n-glaccad atainter naduir na corp nadurtha ach as a n-inadaib & as a n-gluasachtaib .Et aderaid na h-aineolaidh go claechligter an firmamint na rannaib no innti fein uili re h-aimsir fada, gin co fuil an claechlod sin co follus duinne mar dacimid an t-or & an t-iarann & an corp & iacingctis & moran do clocaib uaisli ele, da dergadh re n-arsud & re faidi a n-aimsiri, a meid & a n-datanna & a m-blas & a m-balad da claechlod doib le fad a n-aimsiri gin co follus duinni an claechlod sin ca denamh tri rofad na h-aimsiri ana n-dentar e. Adeirmid-ne riusan ac fregra doib co n-gabann cac uili ni ata fan escu a speir na ceithre dula claechlod cuige; & atait da gne ac an claechlod sin .i. claechlod uili & claechlod rann & Is a timcill fasta & truailligti atait an da claechlodh sin & Is folluse an claechlod uili na'n claechlod rann. Et gach uili corp claechligter ann Is na cainndigecht no na cailidecht bis an claechlodh sin & as iat gnimharta an cuirp foillsiges an claechlod sin duinne; oir an tan daniter slan don corp easlan & easlan don corp slan as iat gnimartha an cuirp sin follsiges an claechlod sin duinne. Et mar sin an trat doni edrom don corp trom, as iat gnimartha an cuirp cedna foillsiges an claechlod sin duine .Et mar sin an trat doniter luath don corp amhluath no amluath don corp luath, as e luas no amluas an cuirp sin foillsiges an gluasacht sin duinne. As mar sin, da medaithi no da laigdithi an firmamint, d'foillseochadh a gnimharta an claechlod sin duinn. Oir In trat do medocaidh & da fairsingeochtai hi & do cuirfithi na h-airdrinnaidh ni budh faidi uainn na mar atait siat, as lugha an cainndigecht dacithfimis acu sin annsin na mar dacimit anois .Agus ata moran acu dacimid anois nach foicfimis fon taca sin, & mar sin an trat da cumhgochaidhi a timceall na talman, da badh aibsidhi linn cainndigecht na n-airdrinnach fon taca sin na anois & dacithfimis annsin moran da retlannaib nach facamar roimhe. Ma sedh o nach facaid neach riamh na claechligthe sin isin firmamint, oir da faicedh dagebtai scribtha e, as dearb & as deimin nach medaigter & nac laidhditer & nach cumgaigter & nac fairsingigter an firmamint. Et mar sin da claenadh an firmamint da leth deis no da leth cle no roime no 'na diaid no da n-decadh sis no suas as In inad ana fuil da badh egin co n-atrocadh an seantrom le .i., an talam, gidedh ni fedann an talam a inadh fein d'facbail oir ni fuil aici inadh a racadh, oir gach inadh an a timceall, ata lan do corpaib eli & o nac fedann da corp beit ar aen t-slidhi a n-en inadh, ni fedann an talam a h-inad fein d'fagail da dul fare corp eli & Is mar sin Is egin don firmamint beith 'na sir comhnaidhe co dogluaisti doclaechlighti a timcill na talman tri bithu sir. Et da n-abartaidh gorab o anmainne no o dombisec a cuirp da tigemad claechlod na firmaminti, mar anmainnigter corp an duine on eslaini, as mar sin da h-anmainneoctaig gluasacht na firmaminti mar daniter sibal an duine eslain & Is mar sin da claechlodfaidis na h-uaire & na h-aimsera, ni nach tarrla ann riamh, oir Is en cursa da bi acu riamh & aniudh & bias co brach. Ma sedh o nac claechligter sustaint na cainndighecht na cailidheacht na inadh na gluasacht na aimser na firmaminti, na eirghi na dul fai na folach na foillsiugad airdrinnac & nac dernadh riam & nac dinnginter co brach, Is egin gurub en modh daingin doscailti da bhi aice & ata & bias an comfad bus ail les In te da crutaigh hi & gorab naduir ele ata aici a naduir na ceithre dula. Qui perfecte circulos liniasque etcetera. Gibe neach da ticfad co foirfi cercalla & linedha & puinc na firmaminti da thicfad gan cunntabart naduir na firmaminti co h-uili, & Is amlaid Is coir a ticsin, a h-imaidh & cruth mar ata si innte fein da smuaintiugad & da cuma ad resun & at intinn co grinn dan taib astigh. Et as amlaid ata suigiugad ced cercaille na firmaminti, on ponc oircercach conuic an ponc medonac uachtarach as cinn talman & as sin co roith an ponc iartharach & as sin co nuic an ponc medonac ichtarach fo talamh & as sin aris conuic an ponc oircearrach or tinnscain si ar tus & as e ainm na cercailli sin .i. orientalis & occidentalis .i. an cercaill oirrcerac no an cercall iartarach & ainm eli daberar uirre .i. cercall an line diridh, oir In trat teit an grian sa line n-direc sin, bith la & aithi comtrom a cricaibh an domain uili. Agus Is ann suigiter an dara cercall, o ponc poil Airtic co ponc uachtairaid na firmaminti & as sin co ponc poil Antartic & as sin co ponc medon ichtair na firmaminti fa thalmain & as sin co ponc poil Artic as ar tinnscainn roimhe. Et ataid tri h-anmanna ele daberid na feallsamain ar In cercall so .i. Septrintrionalis, Auustralis & Meridionalis .i. an cercall tuaiscertac non cercall deiscertac no cercall an medon lae. Et as e suidiugadh an tres cercaill, o ponc oirrcerach na firmaminti co ponc poil Antairtic & as sin co ponc iartair na firmaminti & as sin co ponc poil Artic & as sin co ponc oirrcir na firmaminti. Et Is e as ainm don cercall so, circalus termenorum no circalus signorum .i. cercall na termine no cercall na comartadh. Et Is e so suigiugad an ced line da tri linadhaib na firmaminti o ponc oircerach na firmaminte tri ponc medhonach na talman co ponc iartarach na firmaminti. An dara line o ponc mhedon uachtair na firmaminti as cinn na talman tri ponc mhedonac na talman co ponc medon ichtair na firmaminti fo talmain .An treas line o pol Airtic tri ponc medonac na talman co ponc poil Intartic. Et Is iat so secht puinc na firmaminti, a se dib isna se h-inadhaibh a tiagait na tri cercalla adubrumar tar a ceili & a na fuilit se cinn na tri linadh adubrumar. Et an seachtmad ponc .i. seantrom na talman noch ala 'na sentrom ag an doman uili. Ee Is e inadh a na fuil an ced ponc dib sin, a n-oirrcer na firmaminti isin inadh a teit circalus terminorum & circalus orientalis no occidentalis tar a ceili. An dara ponc a medon uachtair na firmaminti as cinn talman insan inad a tet circalus orientalis no occidentalis & circalus Septrimtrionalis no Australis tar a ceili. An treas ponc a n-iartar na firmaminti isin inadh a teit circalus orientalis no occidentalis & circalus terminorum tar a ceili. An ceathramad ponc a medon ichtar na firmaminti fai talmain as In inadh a teit circalus Septremtrionalis no Australis no circulus orientalis no occidentalis tar a ceili. An cuigmed ponc a tuaiscert na firmaminti Is In inadh a teit circalus septremtrionalis no Australis & circalus terminorum tar a celi. An seiseadh ponc, a n-deiscert na firmaminti isin inadh a teit circalus terminorum & circalus septremtrionalis no Australis tar a celi. An sechtmad ponc mar adubrumar seantrom na talman noch ata 'na seantrom ag an doman uili a na tiagait na tri linadha adubrumar trit a ceili & Is e sin suighiugad & tuarascbail na tri cercall & na tri linadh & na secht ponc, noc adubrumar tuas. Gibe neach da ticfad iat co forfi co tuicfead se naduir na firmaminti uili. Dexamlacht ergi & dul fai na greine a moran da cricaib. Sol prius Babilone quam Egifto etcetera. As tusca eirghes an grian don Uaibileoin na don Eghift & don Egift na don v-Frainc. Et mar sin as tusca teit si fai don Babileoin na don Eigift & Is tusca don Eighift na don v-Frainc. Et da cur so a ceill co follus, cuirfad na tri cricha so mar eisimplair ar eirgi & dol fai na greine da cricaib ele an domain a fidair iomitrice, acht as ed Is ail lium beth sbas se n-uaire d'aimsir idir an m-Baibileoin & In Eigift & atorra sin aris & In Frainc & mar sin idir na cricaib eli & da gen da eisi sin cercall cruinn a n-imdenam na talman & cercall as mo na sin dan taib amuith de amail cercall na greine & cuirfed a n-inadh na Bauileoine A litir & a n-inadh na h-Eighifti B & a n-inad na h-Afraici C & scribocad a n-eirghi greine na Baibileoine D & 'na medon lae E & a n-dul fai na greine F & mar sin a n-eirghi greini na h-Eigifti B & 'na medon lae F & a n-dul fai na greine G & mar sin aris a n-eirghe greine na h-Afraice F & 'na medon lae G & a n-dul fai na greine D. Et mar sin aderim an trat eirghes grian a ponc D foillsigter da lucht na Baibileoine i & folaiter ar luct na h-Eigifti no co tic si co ponc E noc ata 'na medon lae sa Baibileoin & 'na eirgi greine ac an Eighift & 'na medon aithi ac an Afric, oir as annsin eirges an grian do na h-Egiftecaib & gidedh ni follus da lucht na h-Africi i no co soitinn si ponc F noc ata 'na deredh lae annsa Baibileoin & 'na medon lae ag an Eigift & 'na eirgi greine ac an Afric, oir Is annsin tinnscnus la do h-Africeacaib & 'na deredh lae ac na h-Eigifticaibh & 'na medon aithi ac an Baibileoncaib. Dacit na h-Africid hi no co soitinn si ponc D noc ata 'na deredh lae acu & 'na medon aiti ag an Eighift & 'na tosac lae ac an Baibileoin, & Is mar sin Is a n-en ponc ata tosac lae na Baibileoine & medon aithi na h-Eighifti & dered lae na h-Africe. Et a n-en ponc eli ata tosac lae na h-Eighifti & medon lae na Baibileoine & medon aiti na h-Africi. Et mar sin as a n-en ponc ata tosach lae na h-Afraici & medon lae na h-Eigifti & deredh lae na Baibileoine. Et mar sin aris as a n-en ponc ata medon lae na h-Afraici & deredh lae na Eighifti & medon aithi na Baibileoine. Et mar sin da rer ordaithe De, an trat eirgis grian da cric egin isin doman, teit fa da cric eli & Is e cruinne na talman doni an examlacht sin da dhul fai & d'eirghi na greine annsa doman. Et as i so this an fidair da geallamar thuas da denamh. Do med na greini. Raciones geometrice etcetera. .i. Derbaid resuin iomitrici Tolimeus astrolaic med na greine. Et adeir gorab egin cainndigacht na greine da beth comtrom no nis luda no nis mo re cainndigacht na talman; & da madh comtrom da beit grian & talam, da rachadh scail na talman .i. an aitchi, coimhletan risin talmain fein amac co speir na n-airdrinnach n-daingin & da mucfad si iat. Et da tigemad eclipsis .i. easbaidh soluis don re, gac en mi trit an m-bliadain amach, oir da boinfedh cainndigecht na talman noc de beth co mor re cainndigecht cuirp na greine solus na greine don re & do na h-airdrinnacaib & mar sin ni beit gealach co brac ann ac dorcadus siraidhi o tosach na haiti conuic a deredh. Ma sedh o bis an gealac ann & daciter na h-airdrinnaich co solus Is In aithi, tuicter as so nac comtrom an grian & In talam re ceili. Agus da chur a cell co follus daghen fidhair tri cercaill a timcill a celi .i. an cercall leitimillech amail cercall na n-airdrinnac n-daingin, & an cercall medonac mar cercall na greine, & an cercall as lugha mar cercall an re & an talam ar a lar & In grian fon talmain this 'na speir fein, coimlethan ris an talmain & scaile na talmain ar comair na greine don taeb eli don talman, coimlethan ris an talmain, ac dul amach co speir na n-airdrinnach co direach. cainnditatis Si autem sol minoris esset etcetera. .i. Da madh lugha cainndigecht na greine na na talman, gac uili ni do ceadaithe dofulaingi adubrumar & tuilled leo, da tegemaddais ann, oir da bet scaile na talman ac sir fas ar meid & ar lethead on talmain amach co speir na n-airdrinnach & da dhorcochadh se an cuid budh mho acu & da tegemad eclipsis do na plainedaibh Is gac en mi & da bedh eclipsis an re, mar adubrumar, ar bun re fedh na h-aithi co maidin .Ma sedh o nac facamar an í so riamh & o nac cualamar & o nac fuaramar scriobtha as egin nac lugha cainndigecht na greine na caindigecht na talman. Et foillsigidh an fidair so tis an radh so adermaid. Nissisario idhitur fadentum est. Is egin a admhail gorab mo caindigecht na greine na na talman & nach ted sgali na talman tar speir Mercuir suas chaithi & Is ar cuma speiri ata sgaili na talman .i. an chuid lethan risin talman & se ag dul a n-giri tar es a chele no go taire becan don taibh thuas do speir an re. Et Is e In sgaili cedna dorcaidhes an re do rer mar beris se air, oir an trath bis an re a n-desgeart no a tuaisgeart an sgaili, an chuid ar a m-bi se don re dorcaigid se e & an trath beris se ar a leth dorchaigid se uile e. Et gidhed ata a fis againne & fuaramar sgribtha nac soitheann an sgaili sin na talman na h-airdrennaidh na en plained do na plainedaibh ach an re amhain, noc ata na comursain ag an talmain & Is ime sin bid na plaineid uili a n-egmuis an re & na hairdrennaidh tri bithu sir solus on grein & Is as sin derbas gorab mo an grian na an talam da mhoran mar foillsighes an fidair so this. Luna nicel luminis abet nisi etcetera. Ni fuil en red solus isin re acht mar ghabus on grein & as amlaid ataid ar aen comtrom mar samail liathroidi cruindi, oir da madh na claraibh lethna do bedis, amail adobradar na h-aineolaigh, an trath do bedis a n-oirrcer no a n-iarrtar na firmaminti ni faicfithi dibh acht a m-buird & gidhedh docithfithi iad uili a mullach na firmaminti. Ma sed o nach folluse dociter cruinn iat a mullach na firmaminti na an gach inadh eli acu sin tuicter gorab cruinn ataid fein & nach lethan. Et an cuid cruind ut dacimid a gac aen dib ni fuil ann acht emisperium .i. letspeir & an let eli gan fhaicsin. As mar sin Is follus gorab corp cruinn ata ag an grein & ac an esca & ac na plainedaibh & ac na h-airdrinnachaibh uile, oir gebe taeb da faicter iat as cruinn daciter iat. Et mar adubramar, ni fuil solus on a naduir fein ag an re & as amlaid ata dorcha slighaithe amail iarann iar na glanadh, & In med da solus bhis aigi as on grein gabus & as i a speir an speir Is foicsi don talmain idir na corpaibh nemdha & speir na greine an ceathramad os a cinn. Agus gidh fada o ceili iat an trat bis an re fai an grein co direc an en ceim re, Is annsin soillsiges si an leth uachtarach don re & bigh an let laimh rinne dorca & as annsin as lan re dorca againne. Et as ime sin nach faicmid isin aimsir sin en red don re. Et an trath fagas an re an ceim direc sin a m-bi se fon n-grein & snaidhes tar eis a ceile uaite sair snamaidh an solus mar sin deis a ceili siar. An solus ghabhus an cuid uachtarach de on grein soillsigid an bord ictarach de & Is annsin bis an re ar a primh .i. ar a ced solus laimh rinne, oir as i sin ced cuairt dacimid e & gach faidi da cumscaidinn sair on grein as moidi timceallas solus na codac thuas de anuas & gac fad sair teit on grein as moidi biseac a soluis tiar & doni bisec a dhorchadais toir co nuigh a ceithre deg, oir Is annsin as rofaidi on grein e & bis co direc ar a comair don taib eli don talmain & Is annsin bis an t-emisperium as foicsi dan talmain dhe solus uili & In t-emesperium uachtarach dorcha uili. Et mar sin ni bi chaithi gan a leth dorcha & a leth solas gibe slige a n-gabann. Et an trat claenas an re o diameiter na greine siar .i. on line direc a m-binn don taib ele don talmain ar comair na greine, impoid solus an re laimh rinne suas tar eis a ceili & In med soillsigter don bord ichtarach ar a primh as i an med sin dorcaidter don cuid soir de ar a guin. Et mar sin an med soillsigter de gach n-en aithi co ceann a ceithre deg as i In medi sin dorcaidter dhe gach n-en aithi co deredh a mis no co m-bi co direach fon grein a n-en ceim ria, aturra & In talam, & Is annsin bis an let bis rinne don re dorcha & an leth suas solus & da cur so a ceill co follus dagen fidair annso this a cuireab an grian fo let taeb na talman don taebh tiar & In re da ceim deg becan os cinn na talman uaithi sair & scribocad dorca uili e ac an bord iartarach Is foicse don grein de, noch foiltsiges e da beth ar a prim. Dagen aris fidhair eli a cuireabh an re a mullac a speiri fein a cinn an sechtmad la don mhi & a leth solus & a let dorcha & cuirfed an grian fo leth taib na talman don taib tiar. Dagen aris an treas fidair a cuireabh 11 an re toir co direac & a let uachtarach dorcha & a leth ichtarach, ata ar comair na greine & na talman, solus. Et cuirfad an grian an uair sin tar eis dul fai di fo let taib na talman &rl. Et ac so thall an fidair fein. Daden aris an ceathramad fidair & scribochad an leth Is foicsi don talmain don re solus & an leth eli dorca amail bis an re annsa deichmad la don mhi & cuirfed e mar sin thoir co direc & an grian a medon ichtair na talman co direac. Daden da eise sin an cuigeadh fidair a cuireab an re a mullach a cercaille fein a n-en ceim risin n-grein & scribocad an leath suas solus de & an leth anuas dorcha. Et ac so an fidhair don taib amuith don leth ele. Da cuis eclipsis an re. Postquam argumentis etcetera. .i. Tar eis a derbtha duinn d'arrmainntibh egintaca & d'fidracaib geomitreachta gorab on grein soillsigter an re & na h-airdrinnacidh uili, foillseocamaid anois cad o tic dorcadus nadurtha ar In re re n-abarthar eclipsis. Agus adermaid d'innsaidhi an adbhur sin, os on n-grein gabus an re a solus & nac fuil ni ele ann da boinfed an solus sin de ac an talman, gorab e scaili na talman, bis co direc idir an grein & In re, tet a dimcill an re & benas solus na greine dhe & Is e an dorcugad sin an re o scaile na talman Is eclipsis ann. Agus teagmaidh se co nemmeallta an gach en mi caithi oir gac uair tecmas an re do ceann no derball na Dreaguine, curtar annsa line n-direc e ar cert comair na greine & na talman & tollaidh se co cert scaili na talman & dorchaidter uili e. Et an trath gluaisis an re da deiscert no do tuaiscert an scaili sin, seachnaidh se an t-eclipsis uile & gibe taeb dib sin a m-baininn se ris an scaili sin, an med bis fai an scaili de, as i an meidi sin bhis d'eclipsis eir sin. Agus Is ime sin ata da gne d'eclipsis ann .i. eclipsis uneuersalis .i. eclipsis coitcinn & eclipsis particularis .i. eclipsis rannaighi. Agus Is uime sin nach inann aimser a tinnscnann se a n-gach en inadh & nach inann cainndighacht do an gac inadh oir ni h-inann med do toir & tiar & ni mo Is inand a n-deiscert an domain na 'na tuaiscert. As uime sin, ni h-inann dacit na daine e a cricaib an domuin. Agus an buidhin ar a n-eirginn la, ni facid siat e ge dobedh se san uair sin ann do rer naduir. Et 'na diaigh so aderam d'eclipsis na greine 'na inadh fein. Eclipsis na plained ele. As plained acu fein as cuis d'eclipsis na plained ele, oir Is e an plained as isli dorchaides an plained Is airdi. Et ar In nos cedna, as e an re dorcaidhes iat uili uair ele fa sec .Da cur a n-dobart a cell ar eclipsis nis mo dogen fidair gheomitric annso tis as a ticfither an t-eclipsis co follus. Manifestum est etcetera. .i. As follus mar adubramar solus na n-airdrinnach uili da teacht on grein & a m-beit comcruinn mar liatroid amail ata grian & esca & Is i cuis um nac follus a cruinne mar as follus cruinne na deise ele sin .i. a m-beit uili don taib thuas don grein a fad uainn a n-egmus Uenir & Mercuir. Agus soillsigter leath gach en retlainne ata don taib thuas don grein uaithi fein, gibe inadh a m-bid na retlanna sin na cercaill fein .i. mas a n-en ceim re grein na mas a fad uaithe no mas a fogus di no roimpi no 'na diaigh, as uaithe sin gabaid uili solus. Et gach uair bis ceachtar do na tri plainedaib ata os cinn na greine ar a comair co direac as ann as aibsidhi a solus ar comair na talman ar da cuisib. An ced cuis acu an duine bis a n-dorcadus, as aibsidhidi leis an solus daci se don taib amuit don dorcadus na leisin duine bis annsa solus fein & Is uime sin, an duine bis a scaili tiudh dorcha na talman annsan aithi, ag fecain uadha na plained bis ar comair na greine co direc, Is aibseach leis an solus tre mhed an dorcadais bis 'na thimceall fein. Cuis ele, an tan curtar ceachtar do na plainedaib co direc ar comair na greine Is egin di impod na cercaill fein tar a h-ais & Is aibhsididi a solus an t-impodh sin oir Is foicsidi da talmain hi & ni tecmann so co brac Is na plainedaibh bis don taibh tuas don grein. Agus na plaineda ata fai grein .i. Mercuir & Uenir, ni roitit siat co brach ar comair na greine & ni roitit an en cuil do na ceithre cuilib & ni hedh bid ac laim ria co brat, roimpi no 'na diaigh & gach foicsi bid don grein as lugaide a solus, & gach fad uaithi bid as moidi a solus. Solus uero na plained teit ar comair na greine, bit ac fas caithi tar eis a ceili conuic an inadh tar nac fedaid dul & inab egin doib impodh d'innsaighi na greine aris & as annsan impoidh sin bith a sholus san ar dombisec no co m-bit siat ar en ceim risin grein fuithe & annsin bith an leth as foicsi don grein dibh solus & In leth ele dorcha, mar adubrumar don re, an trat bis a n-en ceim re grein, oir ni faicter e co brac acht an tan bis da ceim deg a neach as luda da taib egin don grein .i. ar a prim no ar a firderedh. Agus Is e an modh cedna ata ac na plainedaib sin oir an trath bid siad toir da ceim deg roim In grein ag impod cum na greine no an trat bid da ceim deg don taibh thiar don grein ar sibhal, dacitar adharcach iat ar cuma an re nua; & an trat tiaghait on grein mar nac fedaid dul nis faidi, bith a lan solus acu. Gidedh ni follus an claechlod sin duinne mar as edh claechlod sholus an re oir Is faidi da moran uainn iad na an re & as uime sin an trat Is mor a solus as bec a toirt ar a fad uainn. Et an tran Is foicsi bid don talamh daciter an lasair eirghes dib uair fada & uair gerr & uair ceithreuilinnach da rer chuma a cirp. Et an uair Is faidi bid o talmain ni mar sin daciter an lasair cedna acht comcruinn, mar bis an tene a fad uait, gibe cuma bis ar In lasair innte fein, cael no fada no letan no gerr & ni mar sin daciter hi a fad uait ach comcruinn. Et ac so this an fidair inneosas co follus cinnus soillsiges an grian na h-airdrinnaidh uili a n-egmus na plained, & foillsigid ciall na fidrach so nac fuil inadh Is In doman gan beth deallraigteach solus on grein. Daghen aris an dara fidhair da foillsiugad cinnus th-soillsighter Uenir & Mercuir noch ata fai grein uaithe & cinnus tiaghaid siat ar en ceim re grein mar as foicse fedaid dul di. Daghen aris an treas fidhair andso da chur a ceill nis mho na mar so mar shoillsithter Uenir & Mercuir o grein & cuirfead iat an oirrcir a cercaille as cinn na talmhan innus nac fedaid dul nis faidi on grein na mar bid mochrach roimpi. Dagen anois an cethramad fidair da foillsiugad nis mho cinnus gabhaid a solus & cuirfead iat dan leith thiar dan speir os cinn na talmhan isin fhad as mo fedaid dul on grein .i. isin inadh a m-bid a leanmhain a n-uair easparta. quasam Dico quod Luna Soli eclipsis etcetera. .i. Aderim gorab e an re as cuis d'eclipsis na greine oir as i a speir speir as ichtaraighe sis do na speirib nemda & as si speir na greine an cethramad speir don taib tuas de sin & mar sin gach sibal dani as fai grein bhis. Et an uair tecmas se a cinn no a n-earball na Dreaguine a n-en ceim co direach ris In n-grein gan claenad da deiscert na da tuaiscert, boinid solus na greine dinne & Is e an dorcadus sin as eclipsis ann. An trat cheana claenas da let deis no cli & nac sibhlaiginn co direch a ceann no a n-earball na Dreaguine fa grein a n-en ceim re secnaidh annsin eclipsis da tuismeadh. Et as e corp an re an docardus so daciter sa grein an uair eclipsis do beith ann, ma sedh as follus nac tic eclipsis ann co brach acht an trat bis an re fon grein co direach a n-en ceim re & Is annsa leth tiar da grein tinnscnas se co brac & thoir crichnaiges. Et an trat siblaighes an re dan taibh amuith dan ceim direach sin na greine dorcaidh, uair ann, cuid don grein orainn. Et as ime sin atait da ghne ag eclipsis na greine mar ata ac eclipsis an re .i. eclipsis uili & eclipsis rannaighi. Et da rer examlacht na crich bit an t-eclipsis co h-egsamail inntu, oir an trat bis eclipsis ann ni comtrom daciter e an gach cric oir ata cric a faicter e & cric nach faicter & crich a faicter nis mo & cric a faicter nis lugha amail ata so; .i. da m-bedh an grian Is an line direach os ar cinn an airdi & an re Is In line cedna fuithi da badh egin eclipsis ann duinne. Et da m-bedh neach Is an uair cedna a n-oirrcer an domuin & e ac fecain na greine, dacitfedh, dar leis, hi an iartar an domain. Et da m-bedh nec ele isin uair cedna a n-iartar an domain ac fecain na greine, dacithfedh se, dar leis, hi a n-oirrcer In domain; gihedh ni faicinn ceachtar acu eclipsis na greine, oir da rachadh radharc gac neac acu co direc idir an grein & In re & mar sin ni boinfedh an re, ge da bedh se isin line direc fa grein ar a fad san on line sin na en corp dorcha, solus na greine dib. Et an pinnsi a n-dorcaiter an grian mar sin daciter innti sa lo na h-airdrinnaig le med an dorcadais. Et as girra beris as eclipsis na greine na eclipsis an re le na luas ar aen ac dul tar a ceili & ni mar sin ata eclipsis an re noch thic on talmain, ni bhi 'ga chur as ach sibal an re 'na aenur & In talam 'na comhnaighe. Et gibe neach da ticfadh In ar n-agaid annso & aderadh na budh e an re bud cuis d'eclipsis na greine & da mud e mar adubrumar, na budh chora do san eclipsis da dhenamh na da Uenir & da Mercuir an trat bid sa line direc fai grein. Et as do sin freagramaid, oir an trat bis Uenir & Mercuir fai grein a n-en ceim re as ar fad bis, gidedh as annsin teit uaithe a meid & a letead & Is minic theagmas an i cedna don re oir bi fai grein co minic a n-en ceim ria ar fad & gidhed bith a fad uaithe ar lethed. Amail nach tic eclipsis na greine o na retlannaib as ludha corp na'n re & Is foicsi dhi, oir an trat curtar corp bec fa corp mhor a fogus do, gach foicsi da m-bi do as lughaidi fhoilghis de, & trat curtar a fad on corp mor e & a fogus don radharc bis ac a fecain araen, gach fad doteit on corp mor & gach foicsi dateit don radharc, Is moidi foilghes an corp mor, innas gorab mar sin co foileocadh uball fiadain corp na greine ar In radarc. Et da cur so a ceill dagen fidair annso tis a n-dingean cercall mor amail cercall na greine & cuirfed an grian na 'mullach tuas & dagen cercall ele don leth istigh di sin amail cercall an re & cuirfed an re fein 'na mullach thuas annsa line direc fa grein & dagen an tres cercall don taibh astigh di sin ar cuma na talman & cuirfed E litir 'na seantrom & saimeolad e risin inadh sa talmain as a faicid na daine an grian & cuirfed A a n-oirrcer & cuirfed B a n-iartar speiri na greine & cuirfed radarc na n-daine Is In line direch o E & o A & o B cum na greine. Ma sedh na daine ata a n-E dacit siat eclipsis na greine co follus. Et an buiden cedna ata a n-A & a m-B, dacit co follus an grian gan eclipsis, oir ata an re robec a fecain na greine .Ni folaidinn an grian orta & Is uime sin ar a fad san on grein teit a radarc co h-urusa don taib thuas don re d'innsaighi na greine. Luna non uidetur priusquam etcetera. .i. Ni faicter an re co brach no co m-binn se da ceim deg on grein oir ni liginn treisi t-soillsi na greine duinn a faicsin & binn se da ceim deg on grein an tan foillsiter e laca rinne ar tosac & Is annsin bis ar a primh .i. ar a ced solus, & teit an grian fai da lucht oirrcir an domain ar m-beth don re ar aen ceim deg uaithi, sul daciter e, an trat bis si ac soillsiugad da lucht iartair an domain co follus ar m-beth dan re ar da ceim deg no nis mo on grein. Et mar sin as tusca da cit lucht iartair an domain an re na lucht oirrcir den la amhain. Et mar sin an trat bis an re da ceim deg no tri deg no becan nis mo on grein as bec an cainndighacht a faicter e. Et an trat bis o ocht ceiminna deg co tri ceiminnaib fichet on grein as annsin as mo a cainndighacht. Degsamlacht soluis an re & na n-airdrinnach. A n-egsamlacht. Dico qud Luna ac sidera etcetera. .i. Aderim co faicter an re & na h-airdreannaidh a n-en uair & a n-en aimsir co solus a crit & co dorca a crith ele. Lucht na crite dachi iat co solus, as e dabeir orca a faicsin .i. an aitchi da leth dibh annsan aimsir cedna. An la baines da lucht na crite ele gan a faicsin & ni he cinta an lae dabeir sin acht anmainne radairc na n-dainedh .Et mar sin an cric an a foillsigter an grian, folaidter an re & na h-airdrinnaidh risin fad sin uirre, & an trat folaidter hi as i foillsiges iat san; & mar sin bis an tene & gach ni solus ele, ach ge fada uait iat san aite Is aibsec a solus & ge mad fogus duit sa lo iat as anaibsec a solus. Ma sedh ma sailter let na h-airdrinnaidh d'faicsin sa lo, imid mocrach no tratnona a poll dorcha domain & fec os da cinn & dacitfir iat a mullach na firmaminti os da cinn co follus et dacithfir iat an uair eclipsis na greine co follus. Dagen anois cercall amail cercall na n-airdrinnach n-daingean ina cuireabh imdenamh morain do na h-airdrinnacaibh mora. Daghen speir ele don taib astigh di sin amail speir na greine, an a cuireb an grian fein & dagen dan taib astidh di sin speir ele amail speir an re In a cuirib an re fein a cinn an deichmad la fichet o thosach an mi .Et daghen In cethramad speir don taib istigh dib sin & scribocad hi 'na sentrom & A 'na h-oirrcer & B 'na h-uachtar & C 'na h-iartar & D 'na h-ictar; & na ceithre cercalla beca ata ar cercall na talman ceatra catracha tuicter asta & ceatra litreca foillsiges na ceithre catracha sin E an catair oirrcerach & F an catair uachtarach & B an catair iartarach & H an cathair ichtarac & mar sin an trat teit an grian fai, fagaidh a solus cathair F & tic tosach na h-aithi cuci & annsin as medon aiti a cathair E & dacit lucht na cathrac ele an uair sin na h-airtrinnaidh lansolus & an re ag erghi thoir lethsolus; & an trat roites an re cathair H, bit a mullach na firmaminte an tan sin; & an trat eirghes an grian toir don cathair sin, ni fedaid lucht aitrebta na cathrac an re naid na h-airdrinnaidh a faicsin. Et an trat roithes grian os cinn catrac G bith a mullach a cercailli & Is annsin as medon lae ann & bith an re annsin sa let tiar don doman as cinn cathrac H & ni foillsigid na h-airdrinnaid a solus fein da lucht catrac G. Constat quod quatuor spere lune etcetera. .i. Ceatra cercailli innsit na h-eolaid da beit ag an re; an ced cercall acu re n-abur In speir mhor & le na roluas fein impoidh si le an re en cuairt ris In la co n-aithe a timcill an domhain & dabeir air eirgi thoir & dul fai thiar annsa chuairt sin. Et muna gluaisidh an speir mhor so an re en cuairt o oirrcir co h-iartar an domain re la co n-aithi mar adobrumar dacitfi e gac n-en la & gach n-en aithi gan folach on taca da bedh se ar a prim thiar, ac dul sair tar eis a ceili no go m-bedh se fo deredh a medhon na mis toir an oirrcir an domain. Et ar n-dol fai annsin da bedh se ar na folach do lo & d'aithi no co n-eirgidh tiar ar a primh aris a tosac na mis ele. Ma sedh as e gluasacht na cercailli moiri noch adubrumar beres an re leis risan la co n-aithe o oirrcear co h-iartar an domain, gidedh as o iartar co h-oirrcer an domhain ata gluasacht direc an re fein & Is follus gorab ed, oir an trat bis an re ar a primh tiar dacimid e gach n-en aithe ag drut sair tar eis a celi no go m-bi a n-oirrcear an domain & as e so gluasacht as nadurtha & Is disli dho, oir as e so gluasacht na speiri a fuil se fein daingin, & In gluasact eli ut gluaises e o oirrcear co h-iartar an domain risin la co n-aithi, ni fuil acht gluasacht ainneonac minadurtha ann. An dara speir ata ac an re darub comhainm speir cosmail re speir na comartad & an trat bis annsa speir so as follus e ac dul andsna comartaibh & astu, oir an trat teit d'innsaidhi na comartadh n-deiscertach as claenadh uata doni & gidedh ni facan cursad speiri na comartad co brac. An treas speir ata ac an re re n-abur an speir sa sentrom ata let amuith da t-sentrom na talman & Is fogus cuid di son don talmain & as lan fada an cuid ele uaithe, & as ar In cuis sin bis In re annsa speir sin, uair a fogus don talmain & uair ele a fad uadha & Is o iarthar co h-oircer an domain ata gluasacht na speiri sin. Et Is a corp na speiri sin ata speir bec eli darub ainm In speir impoides le anuas cum an re, & ata speir an re daingin dogluaisti annsa speir sin mar thairnge a clar. Et as gluaises an speir beac so annsa speir so 'na fuil an re daingin & an trat roites an re mullach na speiri sin adobrumar, luathaigid se a cursa. Et an trat bis an a ichtar, mallaidh se an cursa cedna & In trat mallaides dani raed egin impoid tar a ais siar mar da nit na plaineid eli & gidedh ni follus an t-impodh sin mar as follus impodh na plained. Oir an speir sa seantrom ata don taib amuith da t-seantrom na talman tri na roluathi fein ag impodh an re leis, ni liginn an t-impod sin impodh an re tar a ais d'faicsin. Et dagen anois fidair d'foillsiugad na ceithre speir sin. Da cercallaib na greine. Dico quod Seli bine spere etcetera. .i. Aderim gorab da speir ata ag an grein. An ced speir acu da rer na speire lanmoiri gluaises siar & fuadaiges le o oirrcear co h-iartar an domain. Et muna thoirmisceadh sibal na speiri sin an grian da beth si re se mhi diles fein ac dul o iartar co h-oircear an domain os cinn talman gan folach. Et da beith an comfad ele sin ac dul o oircer an domain co h-iartar gan faicsin & mar sin da beth leth na bliadna na h-en la & In leth ele na aithe. An dara speir ata ag an grein darub ainm an speir sa seantrom ata leth amuith da sheantrom na talman mar ata ag an re & o iartar co h-oirrcear an domain ata gluasacht na speiri sin & Is fogus an speir so & In grian innte le celi da taib don talmain & Is fada on taib ele. Et an trat bis an grian go focus don talmain annsa speir sin, loisgidh si deiscert na talman co mor co fuil an cric sin doaitribthe & In trat as faidi bhis o talmain annsa speir cedna ni roithinn a tes cum an talman & ata an mede sin da tuaiscert na talman doaitrebthi o imarcridh fuachta. Dagen anois fidair da foillsiughadh mar atait an da cercall sin na greine na ceile. D'ordugad na deich speireadh. Sicud dicit Partolomeus. .i. Mar adeir an feallsam sin da gne gluasachta dacimid Is In firmamint .i. gluasacht acu o oirrcear co h-iartar & In gluasacht eli o iartar co h-oirrcear an domain. Et tic grian & esca & gach plained don cuiger ele le cainndigeacht leitne a speiri fein annsa gluasacht sair. An gluasacht siar, uero, fuadaid se na plaineid leis siar so contrardha a n-agaid a n-gluasachta nadurtha fein noch ata soir. Et aderim aris gorab en gluasacht comtrom ata ac grein & ag esca & ag a cuigear eli & ac na h-airdrinnacaibh daingne uile, oir ni fuil acu uili leth ar leath en relta as luaithi na as mailli gluasacht na celi. Et Is ime sin ni fuil deitfir Is In doman idir gluasacht na greine no an re & gluasacht na retlann ele, oir Is deimin gorab inann naduir & cruthugad doib. Et ge daciter gorob maille Saturnus na'n re ar son na cuisi inneosamaid aris, 15 as comtrom a n-gluasacht. Agus mar adeir Partholomeus & na feallsamain ele, deich speiri mora ata ann & Is inann gluasacht don speir as mo dib sin re n-abarthar an speir lanmor & do speir na comartad oir Is siar gluaisid araen. Gluasacht an ocht speire uero .i. speir na n-airdrinnach n-daingin & na greine & an esca & cuigear ele o iartar co h-oirrcer an domain ata, amail adubrumar co minic, & don taibh astigh da ceili ata suidiugad na speir sin & Is i speir an re as faicsi don talmain dib & speir Mercuir annsein & Uenir & na greine don taibh amuith dib sin & speir Mars & speir Iubiter & Saduirn don taib amuit dib sin & speir na n-airdrinnach n-daingin don taib amuith dib sin. Agus ni h-ar son nach gluaisid siat aderur airdrinnaigh daingne riu, oir gluaisid o oirrcear co h-iartar an domain mar danit na plaineid ele, & ni hedh, acht ar son nach claenaid siat o tuaiscert co deiscert na firmaminte mar danit siat sin. Speir na comartadh an naomad speir .Agus don taibh amuith dib sin leth ar leth ata an deichmad speir darub ainm an speir lanmor no an speir direch d'ainm ele. Agus as so amuit fidair as a tuicter uile iad. Adubart tuas gorab luaithi an re da rer fecsana na Sadurn. Da m-beith an re a cercaill Saduirn da beth se deich m-bliadna fichet ag sibal mar bis Sadurn. Et mar sin da siboladh Sadurn cercall an re, da m-beth ann re ocht la fichet & re secht seachtmaine ach en la mar do ni fein. Et as mar sin as e cumhga an rotha bis acu sin & fairsinge an rotha ele dabeir co faicter na plaineid ata innta luath no amhluath & ni he co fuil siat mar sin, oir as cert inann cursa & naduir, luas & amluas doib. Et da n-dearntaid tri fichit & tri ced cuit comtrom co seantrom na talman da speir Saduirn & crut cruinn da cur ar gac en cuid acu sin do bo comhtrom gac cuit acu re speir an re. Et da m-beth speir an re lethan & nai n-urdail deg & a da fichet & a tri ced urdail do chur na ceann fein & crut speiri da cur air sin uile, ni mo na mar sin da beth comtrom re speir Saduirn. Et as mar sin derbtar gorab e cumgacht & fairsinge cercall na planet dabeir sibal luath d'faicsin ac cuid acu & sibal amluath ac cuit ele gin co fuilit mar sin mar adubrumar co minic. Et da scriob Tolomeus eisimplair follus d'foillsiugad an da gluasacht adubrumar tuas, o oirrcear co h-iartar & o iartar co h-oirrcear en domain. Da ritad rotha o oirrcear co h-iartar an domhain risin la co n-aiti & co m-bedh cercall bec a dimceall t-seantroim an rotha sin & cercall budh da comor ria sin don taib amuith de & an treas cercall leth amuith de sin u tri mho na'n ced cercall. An cethramad cercall don taib amuith de sin o cethri mo na'n ced cercall & mar sin suas co nuic an ochtmad cercall & liatroid da bet In gac en cercall acu fa let 'ga gluasact o iartar co h-oirrcear an domain, & Is cosmail an rot so re speir lanmoir an domain & na cercalla beca sin adubrumar re cercallaib meadhonaca na speiri moire sin. Ma sedh an trat impoides an ced cercall a timceall ar tus, bith an dara cercall ar In dara cuit da timcill & In treas cercall ar In treas cuid & an cethramad cercall ar In cethramad & an cuigmad ar an cuigmad & In sesed ar In sesed & In sechtmad ar In sechtmad & In ochtmad ar In ochtmad. Et mar sin an trat darachadh an ochtmad cercall timcill uili, daracad an ced cercall re h-ocht cuartaib timcill. An fad da bedis na h-ocht cercalla so a coimhlinadh a cursa timcell as mor minic atarra sin d'impodh an roth o oirrcear co h-iartar an domain & da tinnscondais na h-ocht cercalla a sibal fein & da gerugad inntleachta an legtora do cuirimar an t-samail so sis. maccima Sciendum est quia spera etcetera. .i. Bith a fis agad gorab hi an speir romor as speir direach ann & as mor da baramhlaib secranaca tugadar na h-aineolaid di, oir adobradar ar son gorab i as airdi & as oiredha & as luaithi do na speirib gorab hi tuismidhteoir an domain hi. Agus coimlinaidh si a cursa re la co n-aithi & atait tri fichit & tri ced cem Stodiacus innte fein & Is na h-agaid so gluaises speir na n-airdrinnac n-daingin o iartar co oircer an domain & bit ag sibal en ceme deic ced bliadain. Et gach en speir da speirib na plained da rer a cumgachta & a fairsinga coimlinaid a cursa. An speir lanmor cheana, ata gac aen taeba a timcill na speiredh eli, follamnaigid iat & dabeir orra impodh o oirrcer ho h-iartar an domain & as i so cuis ag la & ag aithi, ac solus & ag dorcadus & ag examlacht na n-aimser ag earrac & ac samrad ac fodhmar & ac geimreadh. Et don taibh astigh don speir so cumhdaigter & folamhnaiter & gluaister gach uili ni ar teithead co claechligdis uair egin a stait no a suidheochan no a n-ordochan & Is i so dani na plained co soimpaidtec & an talam co dogluasta, oir da m-beth an talam sogluasta ni coinneochadh la na aithi a cursa fein mar donit anois & ni derbochaighi cursa na plained & rotha na firmaminti mar doniter anois. Agus ni fuilit retlanna annsa speir sin. Agus adubradar na h-aineolaidh co fuil anam innti & gorab uaithi gabus gac uili ni anam .Agus aderim-si gidh mor a cumachta an gac uili ni da n-dubrumar gorab o na tuismigteoir fein ghabus si na cumachta sin. Et da derbadh gorab edh ni feas ca h-obair doni neach no co m-bi tar eis a denmusa. Ma sedh o bis fis gac uili gnimha da tig on speir lanmoir againne sul doniter iat, as o nec eli doniter na gnimarta sin & ni h-uaiti fein. Secunda spera post macsimam speram etcetera. Is i In dara speir tar eis na speiri lanmoire & Is foicse na hi don talmain Stodiace .i. speir na comartadh & ata leis gan retlanna mar adubrumar an speir lanmor da beth, & gluaissidh o oirrcer co h-iartar an domuin mar gluaises si. Et da sailidar na h-arsanta gorab i so na nai speir ele & gorab cercall da cercallaib na speiri lanmoiri hi & scrisaidh Tolameus an baramail so a na lebar fein & adeir co fuair idir an speir lanmoir & Stodiacus 'na creasaib & 'na pollaib spas fada, oir fuair pol tuaiscertac Stodiac a ceitre ceiminnaib fichet nis airdi na'n pol cedna ac an speir lanmoir. Et fuair pol deiscertac an Stodiace ceithre ceiminna fichet eli fan pol cedna ag an speir lanmhoir. Et atait creasanna na speiri so ceithre ceiminna fichet o celi a mullach na firmaminnti. Et as uime sin cuiris Tolameus deich speireadha ann & Is don naomad speir labramaid an trat adermaid grian no esca no plained ele da beit a ceim egin do comartaibh na speiri sin. Et as i cuis fa n-dobart na h-anmanna so .i. Airgeis no Taubhrus, Leo etcetera, ar comartaib na Stodiace, ar son co ticid na h-airdrinnaigh a speir na retlann ar comair na codac sin da Stodiace ar a m-bi Airgeis no Tabhrus mar ainm, le cuma & le naduir na n-ainminntedh cedna againne annso, & gidedh ni fuil cruthugad Is In doman a Stodiace, oir mar adubrumar, ni bi retla ann. Et darinneadar na feallsamain da chuid deg da Stodiace & adubradar comarta re gac cuit da rer anma & fidrach an raeda bis fai an comartha sin Is In line direc a speir na retlann .Et darinneadar mar sin da chuid deg don bliadhain da rer an da comarta deg sin na greine & adubradar mi re sibal na greine an gac comarta dib & do muinedar na feallsamain as sin examlacht na h-aimsiri da beth ann da rer sibail na greine o comarta co comartha & da rer a h-ardaithe & a h-islithe, oir an trat tet grian annsa ced ponc d'Airgeis tic exinocsium ann .i. comhtromacht lae & aithe & Is annsin tinnscnus an t-errach; & ni teit as no co m-bi grian a n-Gemen & In trat teit grian a Cainnser as annsin as tosac don t-samradh. Et ar m-beth di annsin a mullach a speiri thuas, teidhid an grian co mor agaid na talman & ar tiact di co ponc derinac Uirgo, cuiridh cric ar In samradh. Agus an trat teit co ponc derinnach Libra, bit an dara exenocium ann & tinnscnaidh an fodhmar annsin & ni teit as no co m-bi grian a ponc derinach Saigitarius .Et an trat bis a ponc deighinach Capricornus tinnscnaid an geimreadh & bith ann no co m-bi aris a ponc deighinach Airgeis & tinnscnaidh annsin aris an t-errach. Et as i cuis dabeir co m-bi geimread ann as fuaire na celi & geimreadh as flichi na ceili & geimridh as tirma na celi & samradh as teo & samradh as tirma na ceili ann .i. as i an grian doni earrach & samrad, fogmhar & geimredh & donit na plaineid ele na h-aimsera cedna. Agus an trat tic samradh na greine ann & bid na plaineid eli a comartha a n-geimrid fein, bit acmuinn mor fertana & fuachta Is In t-samradh & an trat tic geimread na greine & bit na plaineid eli Is na comarthaib foillsiges a samradh fein, bith gaeth & becan fertana & fuachta Is In geimread sin co h-airithe, & Is mar sin do na h-aimseraibh eli & Is i sin cuis teasa & fuachta, tirmaigachta & flicha ceithre n-aimser na bliadna .i. da rer imteachta na plained a comartaib an Stodiace mar d'ordaidh an tuismighteoir benaithi fein iat. catuor Dico quod Saturnus per etcetera.. .i. Aderim mar atait ceithre gluasachta ag Sadurn co fuilit ceithre speiri aige a n-gluaisinn se .i. an ced gluasacht dib, an speir lanmor o oirrcer co h-iartar an domain. An dara gluasacht, a gluasacht nadurtha fein o iartar co h-oirrcer an domhain. An treas gluasacht .i. gluasacht na speiri na fuil fein daingin & a siblaighinn co direc no tar a ais co luath no co h-amluath. An cethramad gluasacht .i. gluasacht na speiri sa seantrom ata leth amuith da seantrom na talman & as ar In speir sin toctar gac plained gac fad fedtar suas on talmain & licter sis gach foicsi fedtar don talmain. Et Is iat so na ceithre gluasachta ata ag na plainedaibh uili a n-egmus na greine ag a fuil da speir & da gluasacht. Et scribocad aris na ceithre speiri sin maille re na n-gluasachtaib fein & dagen ar tosac fidair na speiri moiri & fidhair na talman ar a lar & cuirfed A 'na h-oircher & B 'na h-uachtar & C 'na iartar & D 'na h-ichtar & Is amlaid ata gluasacht na speiri moiri ó A co B & o B co C & o C go D & o D go h-A. Et dagen fidair an dara speir noch gluaiseas o iarthur co h-oirrcear an domain noch ata fan speir moir & ata sa line direach fan Stodiaca & Is amlaidh ata Stodiaca gu claen & an speir lan mor go direach os ar cinn oir mar adubrumar as fada a poil & a ludrach o cheile. Et dagen fidair an treas speir sa seantrom ata don taib amuit da t-seantrom na talman don taibh astig don da speir roimhe & as e inadh a fuil seantrom na speiri so a n-deiscert seantroim na talman da ceim co leth da rer thomhais lethni na speiri & ata ar na roinn a fiche & a ced cuid, & ata an speir so a fogas don talmain da taibh de & a fad uada da taib ele. Et dagen fidair an cethramad speir noch connmas corp an plaineid innti co dangin dan taib astid do na tri speirib ele. Et as amlaid ata seantrom na retlainne sin mar ata seantrom na speiri a na fuil & as amlaid gluaises o iartar co h-oirrcer an domain & a mullach na speiri sa seantrom ata leat amuigh da seantrom na talman ata seantrom na plained sin mar tairngi daingin dogluaisti a speir & ni cursa direach mar soigit ata ag na plainedaibh ac cursa cruinn nadurtha mar roth cartach a sibul o iartar co h-oircer an domain. Agus da m-beth tairngi a lethimill uachtarach na cartac dagenadh sibal o iartar co h-oircer an domain a dul sis cumh na talman ni gluaisfeadh siar na soir & In trat da roithfeadh an talam dogenad a cursa da claenadh o oirrcer co h-iartar & In trat d'eireochad o talmain suas ni gluaisfedh siar no soir. Et mar da suigeadh an mullach uachtarach da gluaisfed annsin soir .Et as i so an cuis dabeir ar na plainedaib sibal direc uair & sibal tar ais uair ele & sibal digair uair & sibal mall uair ele da genamh. Postquam Saturne sperus motus etcetera. .i. tar eis mar d'innsimar speir & gluasacht Saduirn & na plained ele inneosamaid anois cinnus impoid tar ais, re n-abur retrogradcio .i. caissimpodh .i. an trat impoides an planed tar a ais o Airgheis co Pisis. Et da cur sin a ceill dagen fidair da speir Saduirn & cuirfed don taib amuith dib speir na comartadh & dagen da cuit deg di & tar eisi sin cuirfed dan taib astigh di speir Saduirn sa seantrom ata don taib amuith da seantrom na talman & cuirfed 'na mullach tuas an speir ana fuil corp an planeid co daingin & cuirfed 'na diagh sin an talam 'na inadh fein & E ar a lar & cuirfed Sadurn a ceithre cercallaib beca a dimcill a cercaille fein. Et cuirfed an ced cercall da na cercallaibh beca sin a mullach a cercaill fein & line trit idir Airgheis & Pisis. Et an dara cercall a n-inadh a ced comhnaighe & B ar a lar. An treas cercall a n-inadh an caisimpoidh & C ar a lar. An cethramad cercall a n-inadh an dara comnaighe & D ar a lar. Agus tarrongad tri line o seantrom na talman suas tri Sadurn co cosmailus na comartad ata a speir na n-airdrinnach n-daingin. Et as iat na linedha sin radarc na sul o talmain suas d'innsaighi Saduirn & cuirfed an line as dirgha dib sin o talmain suas d'innsaighi A, & Is mar sin an trat bis Sadurn a n-inad A a tosac Airgeis bith se annsa Stodiaca & soir co lan direach bis a sibal & ar sibal do mar sin sair a n-Airgeis ceiminna airithi claenas se co B & an trat tic annsin ni gluaisinn sair na siar & Is ime sin as e sin a ced comhnaighi; & an trat fagas an t-inadh sin gluaisid siar co D & Is e sin as inadh caisimpoid do; & as annsin bis gluasacht lan direach aigi o oirrcer co h-iartar an domhain, & ac dul siar do an trat roites inadh C as e sin as inadh an dara comnaighi do oir ni gluaisinn annsin soir na siar. Et gibe neach d'fecfadh annsin o medon na talman suas dagebadh se annsin a Pisis an Sadurn da bi roimhe an Airges & ar fagail D do thoir rachaid tar eis a ceili suas aris co h-A. Et as i sin an chuis fa faicter na plaineid uair Is mo na ceili iat, oir In trat donit caisimpodh chum na talman as ann as aibsigi daciter iat. Et gach ni da n-dubrumar ar speirib & ar gluasachtaibh & ar gach naduir ele da fuil ac Sadurn Is coir na neice cedna do tuicsin ar Iubiter & ar Mars o nach fuil deichfer aturra 'na sibal na 'na n-gluasacht na 'na n-gnimartaib. Et teagmaid na nethi cedna do na tri plainedaibh ata leath anis don grein gin co follus ar In re na neti sin tri roluas a speiri sa seantrom ata leth amuith do seantrom na talman, oir In speir connmas In re co daingean as sair ghluaises & an trat do ni an caisimpodh tar ais as siar gluaises & Is ime sin nac follus an t-impodh sin & gidedh Is follus a sibul ele & a comnaighi, oir bith la ann a siblaiginn da ceim deg & la ele na siblaiginn ceithre ceiminna deg. Da speir na n-airdrinnach n-daingin. Hec spero octauo situatur In loco etcetera. .i. Ata In speir so ar na suigiugad san ochtmad inadh sa firmamint & ata ar na cruthugad da samlacus Airgeis & Tabrus & Geimin & comarta eli Stodiace. Agus as amlaid gluaisid airdrinnaidh na speiri sin co cert comtrom & co comfada & go comhfogus da ceili Is gac en aimsir tri bithu sir o iartar co h-oirrcer an domain, oir ni bi luas na mailli na sibal direach na caisimpodh acu mar bis ac na retlannaib seacranacha. Agus bid ced bliadhain ac sibal en ceme da ceiminnaib na speiri moiri. Ad hec indiganda geomitrica sunt. .i. Da lorgaireacht an adbuir so Is egin arrmainnte geomitric d'fagail da creidfeam co neamhcunntaburtach. Dagenum ma sedh fidair na talman & cuirfed E 'na seantrom & tarrongad cercall ele o na tuaiscert conuice a deiscert & tarrongad line direach o Pol Airtic co Pol Antairtic trit an talmain & tri cercall na talman & cuirfead A a mullach na firmaminnti & B a pol tuaiscirt an cercaill & C fai tis & D na pol deiscertach. Ma sedh gibe nec da beth a n-inad E & dagebadh an astrolaib 'na laimh, oir Is le sin dagebtar fis lan deimhin an raeda so, & da cuirfed a edan ar line medonac na h-astralaibh & da coinnemad hi ar snaithi o na ordoig sis & do fecfed Pol Airtic tri dha poll a da clar, dagiaba se an pol sin comtrom risin talmain. Agus da siblaidh o E se mili & tri fichit mile & da trian mili co B & an astrolaib da cur ar comuir Poil Airtic annsin & a fiachain triti mar do rinne roimhe, dagiabtha se ceim ar airdi ann os cinn na talman & en ceim amhain do na tri fichit & do na tri ced ceim na hastrolaibh foillsiges a beith mar sin. Et da ngluasir aris as sin d'innsaighe B, se mili & tri fiichit mile ele & da trian mili & an astrolaib da cur ar comair In poil cedna & a fecain mar dorinne roimhe dagiabad se da ceim ann ar airdi os a cinn & mar sin co brach o E d'innsaighi B dagiabadh a cinn gach se mili & tri fichit mili & da trian mili no co soitedh B, ceim ag fas ar airdi ar In Pol cedna. Agus med na milted sin uili ar en slighi, as edh donit siat da rer cainndigachta na tri fichit & na tri ced ceim ata a dimcill speire na talman, ceithre mili fichit da miltib; as e sin tomus timcill o cercall an uisce & na talman. Et as ed, ata an alcoterra .i. a tighi cercailli na talman ocht mili do miltibh & Is mar sin Is a ceithre mili do miltib ata co sentrom na talman & Is tri mili & seachtadh Is coir da gach mili acu sin da beth ann. Antiqui linea ab Oriente ad Occidentem etcetera. .i. Da smuaintigheadar na h-arsanta line dar lar na talman co direach on a oircer conuig a iartar comtrom re line eccinoccialis & d'fagadar againne gorab comfada on line sin co Pol Airtic & uada co Pol Intartic. Et Is idir an line sin & Pol Airtic ata cuit d'aitrib na n-daine don talmain gin co soaitribthi an cuit sin uile de. Et on line cedna co Pol Antartic, ni fedann ainmide Is In doman beth beo ann tri imarcraid teasa. Oir os annsa speir sa seantrom ata leth amuith da seantrom na talman, imarcear corp na greine a timceall na talman & os don taibh sin ata claenad na speiri sin as egin gorab rotheo an taeb sin na gach taeb eli don talamh & as bec ar a mo an teas ata sa taib sin na'n fuacht ata sa taibh eli ar a comhair. Et as ime sin, a n-deiredh na codac u tuaigh don talmain, tre rofad na greine uada, ni fuil en raed ach a lan da nelaib dorcha & da gaith & d'fertain, da reodh & do shneachta & d'fuacht mor. Agus Is ime sin ata an t-inad sin doaitrebtha, & an t-inad cheana ata fa In line eccinoccialis measardha. Et atait laeithe & aiteda na bliadna gus an en raed comfada re celi annsan inadh sin. Et as on line sin ata egecinoccialis conuic an crith tuaiscertaigh doaitrebtha ata an cuit fedtar d'atrebadh don talmain. Darinneadar na h-arsanta seact codcanna don cuid sin ar fad o oirrcer co h-iartar na talman mar foillsiges an fidair so. Do naduir na crich sin. Et as on line ata fai eccinoccialis tinnscnus an ced clima ar letead & ata ar fad mar adubrumar o oirrcear co h-iartar an domain & ni teit an la ar fad tar da uair deg & da drian uaire go direach fa do sa bliadain & ni bi nis girra na en uair deg & treis mir uaire. Et bith an grian fa dho sa bliadhain os cinn lucht na crice sin .i. an trat teit si o deiscert co tuaiscert na firmaminti & as sin co deiscert aris & mar sin bid da samrad an en bliadain Is In cric sin. Et ni claenann an scaili co brach annsa cric sin on a tuaiscert conuic a deiscert. Naduir an dara clima: dani imarcaig gainim na crici sin co rothe hi fein, oir tet teas na greine astec annsa n-gainim & bruithid & doighidh aghaidh na talman & an trat tig gaeth mor ann cruinnigid an gaineamh & doni cnuic & sleibti dhe & uair ele, scailidh e. Agus daine duba re n-abarthar fir gorma & fuilt chasa acu lucht aitribthe na crici sin. Agus ata acmainn mor oir annsa cric sin tre imarcraid teasa na greine ac bruith aithe na talman. Agus ni ha fedanaib & a cuisleannaibh na talman dageibter an t-or sin mar dageibter an t-airgead & In sdan & na mitaill ele sin, acht ar a uachtar. Agus ni teit an la tar tri h-uairibh deg suas co brach na tar da uair deg sis annsa cric sin. Naduir an treas clima: as ludha teasbac na cric sin na na crici roimhe oir ni bhi an grian Is In line direach os a cinn co brac acht a solsticium In t-samraidh tamall gerr & Is mesardha an cric sin na gach cric da n-dubrumar. Et as amlaid ata lucht aitribthi na crici sin & dath riabach & fuilt cassa & cuirp caela acu. Agus Is gerr suas o talmain fasaid croinn na crice sin. Agus ni teit an la tar ceithre h-uairib deg suas & ni mo thet tar deich n-uairib sis co brat annsa cric sin. Naduir an cethramad clima: as mesardha coimplex na crici so na na cric ele adubrumar, oir ni fuil imarcridh fuachta na teasa acu & atait acmainneach conaith fa crannaib examla & fa tortaib imda na talman & fedaid lucht aitribthe na ced crici & In dara crich soaitrib da dhenamh innte co nembaedlach. Et as amlaid atait lucht aitribthi na crici sin a n-dath buighe idir geal & riabac & atait inntleachtach somuinti & cuimhne fhada acu & eagna mor & Is annsa cric so as lia da bhi da lucht an iuil mhoir & na h-eagna & da lucht an croide mhoir & arrachtus cuirp; & Is ferr blas uisce na crici sin na na cric ele. Et ni teit an la tar cuig uairib deg suas na tar naoi uairib sis co brach Is In cric sin. Naduir an cuigmad clima .i. Is ludha a teas & Is mo a fuacht na'n cric sin roimpi & gidhedh as lia a croinn & as fearr toradh a n-gort. Agus Is amlaid atait lucht aitribthi na crice sin & coirp mesardha acu, a n-dath cumusca, as foicsi da geal na da riabac, Is ludha a n-egna & as girra a saedhal & Is conaithi iat na lucht na crici roimpi; & fasaidh an la co se h-uairib deg & bith ar dombisec co h-ocht n-uairib annsa crit sin. seiseadh Naduir an clima: as ludha a teas & Is mo a fuacht & Is ludha torad a crann a n-gort tri mhed a fuachta na 'na cric roimpi & Is imdha sneachta & fertain & neil & tobair & srota & cnuic & slebti na crici sin. Et as amlaid ata lucht na crice sin & cuirp anmanna acu, a n-dath geal & fuilt th-slime & iat co bruidimail domuinti. Et atait secht n-uaire deg Is In la as faidi sa cric sin & ocht n-uaire co leth sa lo as girra. Naduir an sechtmad clima: .i. easbaidh teasa & acmainn fuachta. Et as amlaid atait lucht aitribthi na crici sin: indtleachtach (!) domunta & ciall anmann & cumne bruidemail & cirp anmanna & fuilt findbuidhi t-slime .Agus da n-deachdais lucht aitribthi na crici so Is In ced cric no sa dara cric no da ticdis lucht na crici sin innte so dagebdais bas leth ar leth tri claechlod an aeir. Et as mar sin an cethramadh cric as mesarda & Is ferr acu leth ar leth, oir ata mesaracht nimhe ac oileamain na crici sin tar cach. Et ocht n-uaire deg an la as faidi sa crith sin & se n-uaire an la as girra. Do na h-inadaibh a na fuil an bliadain uile na h-en la & na h-en aithe. Duo In terra loca esse nouimus etcetera. .i. Da inadh ar aithnit duinn ar talmain .i. inadh acu Is In line direach fa Pol Airtic, an dara h-inadh Is In line direc fa Pol Intairtic a na fuil an bliadain uili na h-en la & na h-en aithi oir atait se mhi 'na h-enla & se mhi eli 'na h-en aithi .Et gibe neach dabeth a n-deredh tuaiscirt na talman annsan inad a m-bet Pol Airtic .i. ludrac tuaiscirt na firmaminti annsa line direach os a cinn, dacithfedh se cercall an line diridh ata a cosmulas re cercall na comartadh 'na timceall & dacithfedh amlaid sin gluasacht na firmaminti mar gluasacht bron. Agus mar sin, an trat teit grian annsa line direach annsa ced cuit d'Airgeis eirghidh si thoir fo talmain don inadh sin adubrumar & doni la do & tic 'na timceall mar broin & impoidh o oirrcer co deiscert & o deiscert co h-iarthar & o iartar co tuaiscert & o tuaiscert aris co h-oircear, & bith mar sin ac sirsibal timcill a n-en ceime no co teit co Cainnser & as annsin bis annsa ceim sin as airdi a fedann si dul as cinn an inaidh sin & roinnidh si an la fada sin a n-da chuit comtroma & bith as sin ag isliugad tar eis a ceili no co teit si a n-deredh na h-oidche & boinid annsin a solus don inadh adubrumar & bith la mar sin annsan inadh sin o medon mhis Marta co medon mis Seiptimpir. Et an trat teit grian a ced ponc Libra, tinnscnaidh an aiche an t-inad cedna do dhorcugad & bith an grian annsin ac sibal fa cuairt mar broin ag isliugad sis tar eis a ceili fo talmain no co ti annsa ced ponc da Caipricornus & ni fedann isliugad tairis sin, annsin Is medon dan aice moir sin. Et tinnscnaidh an grian eirgi an uair sin suas tar eis a celi as an inadh sin no co ted si annsa ced ponc d'Argeis & tinnscnaidh la annsin aris annsan inadh adubrumar. Et mar sin bith en aithi fhada annsan inadh sin o medon mi Septimpir co medon Marta. Et mar sin, gebe neach do beth a n-deiscert na talman annsan inadh a m-beth Pol Antairticc .i. ludrach na firmaminte as a cinn co direach, dacithfedh cercall an line dhirigh ag impodh mar broin as a cinn; & In trat darachadh an grian sa line direach sa ced ponc da Libra, d'eireochadh si thoir fa talmain da neach da beth annsan inadh adubrumar & da thinnscanadh la do, & d'impodh timcill mar broin o oirrcear co tuaiscert & o tuaiscert co h-iartar & o iartar co deiscert & o deiscert co h-oirrcer na firmaminte. Et mar sin ni fanann ag sir dhul timcill gan dul fai don inad adubrumar no co tet si annsa ced ponc da Caipricornus & ar m-beth di annsa ponc sin as airdi a fedann dul don inadh sin doni da chuit don la fada sin & ni fanann ag isliugad tar eis a ceili no co tet sa ponc deighinach do Pisis & cuirid dered ar In la annsin & bith an la sin ann o medon Seiptimpir co medhon Marta. Et annsin, an trat tet grian annsa ced ponc d'Airgeis, tinnscnaidh an aithi an t-inadh sin adubrumar do dorcugad & bith an grian annsin ac dul timceall & ac isliugad tar eis a ceili fo talmain no co tet si annsa ced ponc do Cainnsir innus nach fedann si beth nis isli don inadh sin & as annsin as medon dan aithe mhoir sin. Et ni fanann an grian ag erge aris tar eis a celi no co tet annsa ced ponc da Libra & tinnscnaidh an la fada cedna aris & bith an aithe adubrumar ann o medon Marta co medon Seiptimpir. Do na gaethaib, cred iat & casa ticit siat. Asserunt antequi philosophi etcetera. Oir aderaid na feallsamain arsanta co fuil Eurus te tirim & Zephurus te fliuch & co fuil Boreas fuar tirim & Auster fuar fliuch. Et aderaid blod do na dochturib nach mar sin ata Xepherus na Auster ach gorab fuar fliuch ata Xepherus & gor ab te fliuch Auster. Agus ni fedar-sa an do naduir choitcinn na n-gaeth na an da naduir na n-gaeth a cricaib airithe adubradar sin, oir daciamaid examlacht na n-gaeth a n-atarrach na cric oir ata Eurus & Stepterus fliuch a cricaib ann & tirim a cricaib ele, gidhedh inneosad-sa naduir choitceann deimin na n-gaeth uile. Oir an t-aer, ar na tegadh on grein, medaigter & letnaigter e & ataidh se & eirgid ceo dub dorcha as In fhairgi suas isin aer & doni nel de tuas & an trat boineas an ceo sin risin aer fuar tuas cumgigter co prap asteac e & dabeir sin air siled & leagad & fertain da denamh dhe .An trat ceana tecmas an ceo sin na fairgi thuas ar In aer te tirim fein & an t-aer a na celi & tocar suas iat let ar let co h-inadh an roigh no co flaitimnas an fuachta, cumhgaidter annsin iat & bit annsin aer. Is i naduir an aeir the & naduir an inaid fuair a contraracht ar a cele & ni fuilngid beth a n-en inadh & Is uime sin telgidh an t-inadh an t-aer as & bith 'ga teilgin & ag rith o inadh co h-inad a gluasacht an aeir & as e an gluasacht sin an aeir an gaeth, & gach med bis an t-adbur as a tic an gluasacht as moidi an gaeth. Adhbur ele as a tic an gaeth .i. an tan bis cath no troid 'ga tobairt ag imad na sluadh & ag imad na n-arm na n-gluasacht, & seitfedhac na n-daine, & cuit acu ac tethedh & an cuit eli 'ga leanmain, rithid an t-aer seimh rompa & togaidh se gaeth. Et mas ail let an ni sin adubrumar ar togail na gaithi Is an aer fuar tar eis a teidhti da derbadh co follus; gab baisin cugad & cuir uisci an a m-bed da orlac no tri ar doimhne & cuir soitec folamh gloine ann & lig doib mar sin fedh na h-aithi co maidin a n-inadh fuar egin & dagebair mocrac an soiteac sin lan d'aer calcaithi fuar & impodh a bel fai san uisci sin ata sa baisin & cuir iat le celi an inadh egin re teas na greine tar eis eirghi dhi, & In trat teidhfis an t-aer tiudh sin annsa gloine, fasaidh & attaidh & lethnaidh, & bidh ag iarraidh inaidh Is mo & o nac fuil aigi inadh a rachad ach tri bel an t-soithidh sis annsan uisci, teit fan uisci sin sis & togaid e suas co bel an baisin. Et daciter e mar sin mar lan mara ag fas tar eis a ceili no co n-doirter e uair ann tar In m-baisin amach. Et as e sin foillsighes co fasann & co natann an t-aer da bi sa soiteac adubrumar. Et lig do mar sin aris no co ti an aithi ar cinn & mar imeocas tes an lae & ticfas fuacht na h-aithi cruinneochaidh an fuacht sin an t-aer da bhi sa soitec cedna a na soitec fein aris & calcochaidh e annsin & tuitfidh an t-uisci sin 'na inad fein aris. Ma sedh o dani an becan aeir sin an fas mor sin, as derb gorab mor an fas doni an t-aer uile no cuit de na speir fein. Do na nelaibh, don toirnidh & don fertain & do na soidnenaibh. Sol maria & flumina terra usque loca etcetera. Togaid an grian as an fairgi & as na srotaibh & as na h-inadaibh fliucha eli dethaidhi & ceo nach fedtar d'faicsin tre na seimhe, acht mocrac no tratnona & an trat tocar suas iat annsan aer the scailter & lethnaidter & cumuscter iat ar fud an aeir sin oir as inann naduir doibh. An trat ceana tocar suas annsan aer fuar iat, dluthaiter & cumgigter asteac na celi iat & doni nel dib & mar as naduir do na netib cosmaile a ceili d'innsaighe, mar tiadaid na srota isin fairgi, tiagaid na neil as lugha acu sin, oir Is edroma iad & Is usa leo gluasacht d'innsaige na nel Is mo, & doni en motar mor dorcha dibh & bith ainsein tre naduir te da beth aigi & In t-aer fuar 'na timcill a contraracht & ag imrascail re ceili. Et an trat as treise don air & claides an nel ceanglaid & calcaidh a buird don taib amuith & doni sneachta dhe. Et mar sin an trat bis an teasbach astigh annsa nel ar na timcullad amuith ag an fuacht & a nel ar sicc & ar cruadugad 'na thimcill, da siredh da rer a nadura, inad ina fasfadh & ana n-atfadh & an lethnocadh & o nac liginn a nel daingin do an t-oibriugad sin da deanamh crothaid e co cumhachtach & brisid & teid fodhair mor aduatmar as an m-brisidh sin re n-abarthar toirrnec & le treisi na brigi le n-dentar an brisidh sin teit soidhnein & teinntec as In m-brisid sin & tuitidh as In m-brisidh sin minrainn beca an neil sin ar m-brisidh & ac bualad fa ceile. Ac teacht anuas minbrisid fein a ceili aris & mar roitid an chuit Is foicsi don talmain don aer bainid teas an inaidh sin a cnapain corra dib & doni cruinn iat & titidh na clocha sneachta & Is iat na minbainnedha beca ferthana bis trit an sneachta an chuid sin bointer de ar leaghadh. Agus gac med bis an teas sin adubrumar & In fuacht as moidi an contraracht bis atorra & mar medaidter an contraracht medaigter an toirnec & an teinntec tic uadha. Et an cuit nach tic don nel sin cum talman lethnaigi se ar fud an aeir & doni teinnteach dhe. Et an cuit don teinntidh tic chum na talman scoiltidh si cnuic & sleibti & tollaidh an talam & marbaidh daine & ellach. Agus da derbad gorab on contraracht adubrumar tic an toirneac da cuiridar na feallsamain a eisimplair air sin, on an trat curtar duilleog glas ar teinid, suil loiscter i ar m-buain an tesa re, brister hi maille re fogar. Et mar sin an trat curtar iarann derg a n-uisci, bainid contraracht an da ni sin fodhar lan mor astu. Ma sedh o dani contraracht na corp m-bec an fodar so, Is mor an fodar as coir do na corpaib mora da denamh. Et Is lia toirneac & teinnteach & soighnein isin earrach & isin fogmar na Is na h-aimseraib ele oir as idir an samrad te & an geimredh fuar atait an da aimsir sin. Et na neil togas seididh na gaeithe don talmain suas Is In aer ata fuar fliuch cael seimh gan teas gan tirmaigeacht ach an med bis Is na nelaib sin fein, ni fuil contraracht acu. Et dealaid an chuit trom bhis Is na nelaib sin reodh na m-bainnedhaib & do ni fertain de. Et an trat teagmhas an nel sin ar In aer te, tanaidh se e & doni aer dhe aris & tre asaenta contrarachta teasa & fuachta, tirme & fliche an aeir sin doni nel mora duba dhe & doni fertain mor do na nelaib sin & duairib ann doni bainneda mora fertana & cloit sneachta reamra don adbur cedna & Is annsan earrac & annsa fodhmar as minca bid siat; & an trat bit isin t-samrad, tri mhed na contrarachta sin adobrumar da beth isin aimsir sin tar na h-aimseraib ele, as ann Is mo an doininn. Et an trat teagmas gaeth mor re linn na doninne sin ann, casaidh si na neoil a na celi tuas Is In aer & ceanglaidh iat & cuiridh cumtha examhla orra & sailid na h-aineolaidh gorab dreagana iat & dacimaid an casad cedna ag a thobairt ag an ghaith ar luaitridh na talman. Agus gidh a n-en taib doniter an toirneach & an teinnteach as tusca daciter an teinntec na cluinter an toirneach. Agus as i cuis dabeir sin, oir daci an radharc ar en t-slighe an raed ata a fogas do & an raed ata a fad uadha, mar nach tusca daci se an talam na na reltanna Is faidi uadha a firmamint. Et ni mar sin don esteacht, oir Is tusca dacluin an fogar as foicsi do na'n fogar as faidi uadha, & da cur sin a ceill do t-samladar na doctuire cedfaidh an eisteachta re broin, oir da m-beith cluas a poll na bron da cluinfed gan deitfir gach ni do bedh a fad uaithi a fogus di, oir Is amlaid ata cedfaid na cluaisi na h-aer noch ata 'na corp chael t-seim t-sogluaisti & Is mo & Is seime & Is luaithi a gluasacht na gluasacht an uisci. Et an trat donit brisead egin no bualad no fodhar ele Is In aer, an t-aer as foicse don fodhar sin, gluaisidh se an fodar uadha d'innsaighe na codac ele don aer & mar sin tar eis a ceile idir randaib In aeir no co tet an fodhar fa deoigh annsa cluais & on cluais conuic an inchinn noch brethnaiges idir an fogar Is mo & In fodar Is luga & idir an fodhar as seime & an fodar as reimhe. Et da t-samladar ar In nos cedna cedfaidh na sul re stoc noch ga fuil ceann cumhang & gac fad teit amach on ceann sin as fairsingiugad doni & Is mar sin teit radarc na sul tri fedan fethach on incind cu mic imrisan na sul & bit ceann cumang eige annsin mar bis ag an stoc & bith a sirletnugad amac no co n-gabann an fidair fecas ris & impoid asteach aris & beirid leis cruth & cuma & dath an raeda sin chum na h-incinne. Do na h-ainminntib fastacha nemcedfadaca. Uneuersa animata insensibus ilia etcetera. .i. Gach uili ni neimcedfadach ag a fuil anim, fedaidh se fas uada fein17, oir dacimaid Is na coilltibh & Is na cnocaib moran da chinelaib crann ar a fasann toradh uatha fein & gidedh as cruinne & as fearr oilter toiraid na crann cuirid lamha daine na iat. Agus ni fhed crann Is In doman fas ach 'na inad & 'na aer nadurtha fein. Agus as e sil na nethead neimhcedfedach ag a fuil anim fastach as cruth adburtha doib, oir dob ail le Dia darinne iat brig silta da beth innta as a fasfadh a gne comhtrom comhcosmail fein tar eis a ceili co brach; & mar sin an trat tuites an sil sin asin talmain attaid se o fliche na feartana ac tuitim air. As e naduir an usci dul asteach Is gac en corp a n-egmais cuirp daingin & bith an grian, ar tedhadh an t-sil sin, ac tarraing a uisceamlachta as, oir as i naduir na greine gac uili uisceamlacht do tharraing suas & fasaidh annsin as In gran, ar na tedadh & ar na fliuchad, an geineamhain nadurtha da bhi a cumhachtaib folaidh don taib astid ann .i. adbur planda, comcosmail ris In planda o tainic fein roimhe & bit an talam a sir tobairt fliucha do a n-inad na fliucha beires an grian uadha & fasaidh annsin brig annsin on da ni sin re n-abar ainim fastac & fasaidh cuislenna as sis re n-abar precmha In a tairriginn se oileamain na talman chuigi. Et an trat tairrnges an grian na fliuchadain cedna, tairrngid le an brig folaidteach & crutaidter di gega & duilleabar & blath & toradh & bid a sir fhas mar sin no co scarinn d'fas & an toradh bhis air as as sil & Is adbur da letheid sin da plannda aris. Tri gneithe ata do no nethib fasas .i. cuid dib da tet a n-duilleabar sa geimread & tic orra aris Is In t-samradh. An dara gne na teit a n-duilleabar sa geimrid dib na sa t-samradh. Et tres gne teit as gus an en raed sa geimread & fasaid as a sil sin a letheid fein isin t-samrad. Et adeir ardmaigister na feallsaman .i. Aristoteles gorab tri gneithe ata ar na nethib fastacha nemcedfadacha .i.

https://celt.ucc.ie//published/G600030.html

G602001

The Meaning of Birthdays

Unknown

Beatrix Färber

c.1000–1300

Middle

EN, GA

Prose

—

Tract

Neach genes i nDomnach, bid suthain, bid sóinmech a betha, bid imda i ndomun dó, bid súairc la rígu & airchindchiu, bid mór a chumachta, a leas ina lámaib dó. Neach genis i lLúan, bid maith a ana for cethru, & biáid anim fora gnúisib, ní ba hailtnide, bid fíal, bid imda céile Dé ic gabáil a écnairce, & dónáir aithrige ria mbás. Neach genes hi mMáirt, bádugh dia breith, bid imdai a hana for mincheathra, ní ba trén a chumachta, bid súaircc la mná & la conu. Nech genes a Cétáin, anim for a chlí bás tria fuil atbéla, bidh neimnech a hirlabra, bid miscnech, bid trén gabáltaig, dogéna gním ndúaircc ria mbáss. Nech genes i nDardáin, bás a fescur dobéla, nó taithim nó bidgad, bid suthain, bid carthanach, bid clannmar, cid bed dán dogéna, bid maith ann, bid crúaid. Nech genes i nÁine, bás aithrige dó, bid santach, imed n-óir & n-airgit lais, fogénait a úa & a cinél dó, bid fuilech, bid somáinech do molad a dáenib. Nech genes hi Sathairn, loscad & bronngalar dia brith, bid mór a hordan, bid mígnímach, bid nemnech, bid fingalach, dogéna mór duinoirgne, dílmaineacht beathad dó.

https://celt.ucc.ie//published/G602001.html

G602002

Ranna an aeir

Unknown

A. O. Anderson

c.1500–1550

Early Modern

EN, LA, GA

Prose

—

Tract

Ranna an aeir Fiarfaighthear and so ca lin rann fuil annsan aer eidir deisceart & tuaisceart. Ni hansa; tri ranna deg annsa deisceart & a hocht annsa tuaisceart. & as iat so a n-anmanna, .i. rann an deisceirt: Idurus, Canicula, Lepus, Eridanus, Coetus, Centurus, Argo, Pisis, Ara. Is iat so ranna an tuaisceirt, .i. na Seachtaro, .i. Draco, Arcturus dara b'ainm Boeit, & Corona, Herculius dara b'ainm Nixus or Egonasis, & Libra, & Cicnus, & Serpeus, & Casiopea, & Perseus, & Delaton, & Eniocus, & Andrometa, & Pegasus, & Ofiucus, & Delpinus, Aquila. An seachtaré mor dara b'ainm dileas Calisto, ingen Licoin, .i. rig na n-Arcon eisein. & ro idhbair si a h-oighi do Dhean, .i. do baindei na sealgairachta. & tug iarsin Ioib mac Saduirnd gradh do Cailisto ingin Licoin, & ro mheall hi & ro mill a h-oighi iumpi iarsin; et ro fearghaidheadh iarsin Dean baindei re Cailisto ingin Licoin ar milleadh a h-oighi, & ro cuir Dean a n-deilb mathghamna hi trit sin. & rug Iob iar sin Cailisto leis eider na rannaib uachturacha a n-deilb mathghamna. An seachtaré beg imorro dara b'ainm dileas Cínosura, .i. aen sie do buimeachaib Iobh. Uair ba himda buime ag Iob. & bandei hí do bainneib Sleibhi h-Idha; gurab ar an deagh-altram sin tug Cínosura ar Ioib rug Ioib leis hi eidir na rannaib gu n-deilb mathamhna furraid fos. Serpeus; .i. nathair neimhe sin neoch nar codail aen-locudh tre bithu sir & agg Iunainn ruthaidh sin; .i. bandei eisein. Dobi si a coimet lubhgoirt na n-Issperda; do bith si do gnat a sliab Athlaind. & as i a nathair sin do coimetad an lubhgort sin, & ubla orda no bidis fair. & tainic Hercail iarsin & ro marb in nathair sin & ro cuireadh eidir na rannaib i trit sin. & Tiría ainm ele do nathair sin neoch ro barbadh fri Hearcail. & seacht cind dobidh urrtaigh ar tus; & an tan ro beanta aen ceand dib di, ro fasadh seacht cind 'na inadh; conadh eadh donid Hearcail ria iardain, intan do beanadh ceann dib di ro loisceadh an ceann agus a inadh, & ni fasadh ceann na inadh furri, no gur marb hi mar sin. Arcostorus dono, mac do Ioib mac Shaduirnd hé & do Cailisto ingin Lícoin, .i. righ na n-Arcon. & feacht ann tainicc Arcosturus do tigh Lícoin, .i. do tigh a seanathar, & ro marb Lícon iarsin mac a hingine & dorine aigheadha de, & rosbearb, & dorad da ithe do Ioib, .i. d'athair an mac neoch taineig cuigi ar aidhgiacht. Agus a raecht feola daim tugadh do hi. & ro athain iarsin Ioib gur feoil duine tugadh do, & ro ob an feoil iarsin. & ro feargaigheadh re Licon co mor & ro hathnuaigheadh Arcosturus & tugadh beatha do aris, & rocuireadh eidir na rannaib trit sin e. Coron, .i. mind righ sin neoch dorine Ulcan d'or o geamaib & o leagaib inneagda, & dorat iarsin do Liber Pater, & tug Liber Pater do Ariaidhne a set suirgi. & tug Airiaidhne he do Theis, gunadh he tug eolus do asan laborinntig Earcail. & ar na buaghaib sin & ar meth a bhuadh, & ar imad ghaisceadh dorighneadh leis a talmain & a n-Ifearnn ro suighieadh eidir na rannaib e. Libra, .i. cruit Mercuir ar tus hi, & Oireb iartain. & seacht teda dobidh innti. & an ceol ro canadh Mercuir no Oireib aisti do thigdis na daine & na ceatra & na srotha & na croind & na clocha d'eisteacht re ceol na cruiti sin; conadh trit ro suighigheadh eidir na rannaib hi. Cepeus mac Peinic, righ na t-Eteopda, athair Andrometa. & dorala eidir Andrometa la n-aen & Casopéa bean Thsheip, & dorígne Casopea imarbhaidh deilbhi ris na baindéeib muirighi: gunadh oire sin do cuireadh eidir na rannaib í, & a ceann sis & a cosa suas. & dochuireadh Andrometa ingin Scéip eidir na rannaib ar son an t-saertha tug Pars furri a belaib an bleidhmil muirigi inuair do b'ail leis a maelshlugadh. Pars dono, as oiri ro suigiugadh eidir na rannaib he, .i. ar na tri Goirghi do marbadh dho, con n-encennaidh Mercuir & co cloidhem Olcain, & co cath-sgiath Meinerbha. & as amhlaidh do badar na tri Goirgi, .i. tri hingina iat, & aentsuil acu na triur; & an ingin diam ba hail dib dul re gnóughudh dobeireadh in t-suil le. & gach duine atcidh in t-suil sin, donidh cloch dhe focedoir. Eniocus, .i. gilla ara; & as e as ainm dileas do, Erictonius. & ase as taiscaidh do ordaigh carbad ceathardha ar tus ar na gabhraib, .i. arna h-eachaib. No buime do buimee conocaib Ioib an Gabur sin, uair ba hainm dileas di Gabur; .i. gabur fa formna di & meand in gach laimh di, .i. ainm dileas neoch dobidh ar a dha hingin, .i. Meann ar gach ingin dib sin. & buime do Ioibh an gabur sin guna dha hingin, gunadh oire sin ro suighigheadh eidir na rannaib et Iniocus et an Gabur sin guna da hingin. Ofiocus dono, as airi eidir na rannaib e ar na nathreachaib eiteacha ceathar cosacha doriadhad do fo carbat féin & fo carbud Tripolim, .i. dalta Cereri bandei na cruthnachta neoch ata fon uile domhun. Aqulea dono, as oire ro suighigheadh eidir na rannaib e, uair as e rug suas Ganamíd mac righ an Trae ar a muin fein d'indsaighi Ioib neoch tug gradh do ar aille do denamh peacaidh sodamacda fris. Aries, 7 .i. reithi; & anti dianadh ail fis bunaidh an reithi so d'fhaghbhail gusan olaind ordaigh dobai fair, as e so he: .i. Adamans mac Olei fer sin dobi san Aisia, & dobi bandeii na mnai aigi, .i. Nimpa a h-ainm. & do rug si dís mac d'aentoirbert do, .i. Frixis & Eillis a n-anmann. & tug Adamons mnai ele, Mica ingin Diomid; & dorat Mica miscais don cloinn. Et mar do chuala Nimpa sin, .i. a mathair, gur b'ail le Mica a n-idhbairt dona deibh, tainic da saerad & tug le raeithi co n-olainn ordai fair, & trichat troigheadh ina fot, & ro cuir si a clann fair, & ro imcuir in reithi tar marannaib & tar tirtaib no gur torcair Eillis de isin muir; conadh uadh ainmnigtear in muir Ellepointide. & ro siacht Frixis for an rethe imshlan co tir na Colach, gu tug in raeithi a croiceann orda doib gurab trit sin fuaradar muintireas o Eta, .i. o ri na Colach: gurab trit ro suigiugadh eidir na rannaib he. Tabrus, 12 .i. tarb. & as oire ro suisugud eidir na rannaib he, uair as e ro imcair Eropa ingin Aighenair leandan Ioib co h-ineis Creit docum Ioib and gach conair a n-deachaidh ara muin fein cum Ioib. & as e naduir an tairb, .i. as treisi a tosach na a dereadh; as mar sin as treisi grian a mi aipril na sa mhi roimpi. Gemen, 14 .i. olor, .i. Cicnus, .i. an eala. & as amlaid seo do ruthaigheadh Geimhen, .i. as inann Geimen ra radh do reir nand ughdar, & dias arna ceangal a n-en-inadh, amail dobhi Castor & Pullux. & as amlaid do so ceangladh iat a n-en inadh, .i. Ioib mac Saduirnd, & as e fa cumachtaighi ag na deib, & tug se gradh do mhnai, .i. do Neimis15. & do bhidh peata eala ag Neimis, & ro b'inmhain le hí; & do smuainti Ioib dul a raecht na h-eala da h-innsaighi, uair nir fet a mealladh o mhudh ele no co n-deachaidh a riocht na h-eala da h-innsighi. & gur os meall i, & gor torrtaigheadh iarsin hi; & gu rug da uigh don toirrceas sin; .i. Castor & Pullux an uigh dib agus Eilleann Legha & Clemenstra san uigh ele; .i. dis mac & dis ingin sin ar n-a n-geineamhain ona deibh. & as oire ro cuireadh eidir na rannaib iat, uair an tan rugadh Castor da ainneoin a n-Ifearnd do cuaid Pullux ara cheann a n-Ifearnn, & tug leis ar eigin he. Caindcer, 17 .i. an partan laigh, .i. righ na partan. & as aire so ro suighigheadh eidir na rannaib e, .i. aimsear da raibhe Earcal ag siubhal na tragha & tarrla air an Idhghir adhbfuathmhur arachda ilargha, & do comhraigh Earcail frisin n-Idhir co talcair tren-calma & tainig an partan chucu da n-insaighi, & rogab greim as cois na h-Idhrigh gu ro bacaidh e & gu ro thuit toid sin re Hearcail. Leone, 18 .i. leomhan. & as amhlaidh ata an leoman, gu te tirim do reir a aicnigh, & co mear dighair dasachtach do reir a neirt & a mire & do reir a bhuaisle & a daingne & a gnimhaidhge & ar son a beth 'na rrigh arna h-uile ainmhighi inndligteach neoch ata ar an doman co h-uiligi. Gurab trit sin ro suigieadh eidir na randaib he. Virgo, 19 .i. ogh. Comhartha do comarthaib grene sin. & as amhlaidh so dlighideas in ogh beth, .i. co staitamail do reir a h-aicnigh, & is teaglach easlabhair do modhaib & do locht oibri & do daine bhuisle in teaglaig so, & do claeclodh piast o inadh co h-inadh. Et as uime aderar Virgo risin comartha sin, .i. ona bheth mar bis ogh co neamtorrach, is amlaidh sin bis grian intan bís si sa comartha sin; oir is i cnaidi na fleda do reir a teasa si, & da reir sin bi talam co neamtortach intan bis grian annsa comartha sin, do reir cnaidh na fleda nadura on talmain. Libra, 20 .i. meadh thomhais. & as oire aderar meadh ria, uair as amhlaidh bis an mheadh ag denamh an cothtroim eidir dha ni, ar son nach beth imurcaidh ar ni dibh sech aroile, as amlaidh sin bis grian annsa comurtha sa; uair as comhthoimseach, cothrom, comhfada la & aidhche d'uairib & do mhomheintib annsa mhi so, agus ann sa comhurta so, re n-abur Libra uair as dealb meidhi bis thuas urraidh eidir na comurtaib. Scoirpius, 21 .i. nathair neimhe. & as amhlaidh robi a nathair sin, arna foghlugadh an dibh rannaib; .i. arna dealughudh maille re moran do nathrachaib & do examhlacht ainmhinteadh: & bhaill n-ingantach n-adhfuathmur n-examhail a leanmhain di as a corp amach; gurab ar med na m-ball sin dobi aici adubairt gach neach da facaidh & da cualaidh hi co muirfeadh gach ainmighi dar geinedh ar talmain acht muna beth adragan aturru & an scoirp hi sin. Gurab oire sin ro suighigheadh eidir na rannaib hi. Sagitarius, 22 .i. saighdeoir. & as amhlaidh dobi, .i. aen do na ceandturachaibh é. & as mar so ro bi an ceanntur, co luirgnibh eachdaib & conerboll eachda & co n-ulca saighdi amail dobi an seantuir dar b'ainm dileas Ciron mac Saduirnd, .i. Ciron cruitire. & as oire so suigiugadh eidir na rannaib é ar son a bheth na oidi ag Aichil mac Peil, & ar med a fhirinne & ar son a bheth mirbuileach, .i. each comuscda; oir rob each a ichtur & ro ba duine a uachtar. Sagitum, .i. an t-soighit. As aire so ro suighigheadh eidir na rannaib hi, uair as le do rugadh suas san fhirmamint Gonamid mac righ na Traé; & as di ro marbh Apaill na Cicoiloipecda; & as di doronsat soighena do Ioibh, & as dib sidhein ro marb Ioib Ascolaip mac Apaill. Capricornd, 24 .i. an comurtha so re n-abur an Gabur: as amlaidh so dobidh se, .i. comhulta do Ioib é an Capricornn so. & ro eirigh cuis eigin do ceannairc no d'imurbaidh eidir Tipon coraid & Capricornn gabur no co n-deachadar do cathugadh & do comhrog re cele, & gur theith Capricornn roim Thipon, & gur cuireadh a ceand a ceann ngabair trit sin. & do cuaidh iarsin ar teitheadh a sruth Tibhir, gur soghudh ag iarthar & a earr a cosmaileos eisc annsa sruth, co n-dearnadh toratharracht air marsin. & gurab trit an toratarracht sin rosuighigheadh eidir na randaib he. Aquarius, 25 .i. an comurta ainmnigtear on usci; & as inand Aquair & usci. & as mar so ata cosmaileas an comurta so ris an usci, oir an te on ainmnigtear an t-usci dobi ag na deib, as tar lamhaib nand dée do timtiridh se an t-usci sin; oir as ar socraideacht a dealba & ar feabus a dealba tugadh timthireacht an usci do. & trit sin tug Ioib gradh dho ar feabus a dealba allos peacaid sodamaccda do denamh fris tug se timtireacht usci nan dee do da faghbail ar ais no ar eigin. & as trit sin do cuireadh eidir na comurtaib he. No as trit an abdhur ele so aderar Aquair fris, .i. neach dobidh uair eigin dar b'ainm dileas Peighis; & as mar so do cruthaigheadh é, d'fhuil na tri n-Goirgeadh, .i. na tri hingina aga roibe an aen t-shuil 'na ceannaib. As d'fhuil an toir sin ro geineadh Peighis. & tug se buille da cois forsin talmain, gur muigh tobur d'usci somilis asin talmain; gurab trit sin aderar Aquair ris, & as oire sin ro suighigheadh eidir na comurthaib e. Pises, 27 .i. an da bradan neoch do ruthaigheadh ag na deib. & as iat so an da bradan sin cosmailtear re Pisis, .i. re comurta na grene, .i. Veinir & a mac Cuipeadh. & ar teitheadh roimh Tipon coraidh cetna docuadar an dias sin ar sruth Disc. 28, co n-dearnaidh da bradan dibh ar aen. Gurab trit sin ro suighigheadh eidir na rannaib iat. No as trit so aderar Piscis ris, .i. na bradain sin, as iat frithoileas usci na n-déé o Acquair, & as iat ro coimed Ioin ingin, in aithbean Ioib, neoch rocuireadh ar teitheadh fon muir roimh Iunaind cruthaidh, .i. bean ele do mhnaib Ioib sin. a Muire

https://celt.ucc.ie//published/G602002.html